ҚР-дағы жекешелендіру кезендері және жетілдіру жолдары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1.ТАРАУ. ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ..4
1.1. Жекешелендіру : мәні және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Жекешелендірудің шетелдік тежірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

2.ТАРАУ. ҚР.ДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ КЕЗЕНДЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1. ҚР.дағы жекешелендіру мәселелері меншік және меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. ҚР.дағы жекешелендіру процесінің алғышарттары, кезеңдері және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

Жекешелендірудің негізгі мақсаты орталық жоспардан нарықты экономикаға ауысуына қажетті жағдайды қалыптастыру болып табылады.
Ұлттық мүліктің Республика халқына мемлекеттен қайтару процесінде меншік иелену дербестендіру (персонифи¬кация) негізінде жүргізілуі тиіс.
Бұл мақсатқа жету келесі негізгі мәселелерді шешуді болжайды:
- көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың акционерленуі мен шаруашылық құрылымның шамалы рынокты жолмен тездетіп калыптасуы, мемлекеттік меншік объектісінің кіші және көпшілік жекешелендіруді жүргізу;
- тиімді шаруашылық субъектісі ретінде жеке иелену қабатының қалыптасуы;
- бәсекелестік орта құру және өндірісті монополиясыздандырумен қамтамасыз ету;
- шағын және орта бизнестің дамуы;
- ірі және теңдессіз халық шаруашылық объектілердің жеке жаңғырту проектісін шығару (реализация);
- шетел инвесторларын тарту мен жеке бизнестің басым болу ұйымдық шаруашылық құрылымның қалыптасуы;
- бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық құрылым жүйесінің күшеюі және дамуы.
Бұл бағдарлама мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді әр түрлі салалардың ерекшелігі негізінде қағидалы әдіс амалдарды аныктайды.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын объектілер тізбегі осы бағдарламамен байланысты.
Жыл сайын өкіметпен бекітіледі.
Мемлекеттік меншік объектілері 2 классификациялық топтарға бөлінеді:
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жатқызылатын объектілер;
- жекешелендіруге тыйым салынган объектілер. Қазақстан Республикасының меншігінен шығарылып тастаган, жекешелендіруге жатпайтын объектілер:
- жер, су, әуе кеңістігі, жануар және өсімдік әлемі, табиги ресурстары, т.б.

1. «Қазақ Кеңестік Социалист Республикасының мемлексттік сгемсндігі туралы» Декларация. 25 қазан 1990 жыл.
2. «Қазакстан Реснубликасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 23 қаңтар 2001 жыл.
3. «Қазақстаи Республикасыыдағы жергілікті озін-озі баскару туралы» Заң жобасы // Егемен Қазақстан, 12 қыр-күйек 2000 жыл.
4. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стратегиясы». Алматы, Дәуір , 1992 жыл.
5. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. 1 қазан 1997 жыл.
6. Н.Ә. Назарбаев. Еркін де еңселі әрі қауіпсіз қоғамга қадам басайық. Елбасының Қазақстан халқына Жол¬дауы, // Егемен Қазақстаи, 25 қазан 2000 жыл.
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998-2000 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 15 сәуір 1998 жыл.
8. Өзіндік баскару мен озіндік қаржыландыру тұжырымдамасы. Алматы, 1990 жыл.
9. 2000-2005 жж. кезеңге арналған «Селоның әлеуметтік-экономикалық дамуы» мемлекеттік бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 22 тамыз 2000 жыл. Жоба.
10. К.Б. Бердалиев, С.Ы. Өмірзақов, Б.К. Есенғазиев, Қ. Р. Ерғалисв. Басқару нсгіздсрі: Алматы, Экономика, 1997 жыл.
11. К.Б. Бердалиев - Основы управления экономикой Казахстана. Алматы: Экономика, 1998.
12. К.Б. Бердалиев - Қазақстандағы аймақтық басқару мәселелері «Экономика и бизнес». 1996 жыл № 1

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

мазмұны

кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1-тарау. жекешелендіру теориялық негіздері ... ... ... ... ... ..4
1.1. Жекешелендіру : мәні және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Жекешелендірудің шетелдік
тежірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...8

2-тарау. ҚР-ДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ КЕЗЕНДЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 14
2.1. ҚР-дағы жекешелендіру мәселелері меншік және меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .14
2. ҚР-дағы жекешелендіру процесінің алғышарттары, кезеңдері және
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 25

ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ

Жекешелендірудің негізгі мақсаты орталық жоспардан нарықты экономикаға
ауысуына қажетті жағдайды қалыптастыру болып табылады.
Ұлттық мүліктің Республика халқына мемлекеттен қайтару процесінде
меншік иелену дербестендіру (персонификация) негізінде жүргізілуі тиіс.
Бұл мақсатқа жету келесі негізгі мәселелерді шешуді болжайды:
- көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың акционерленуі мен шаруашылық
құрылымның шамалы рынокты жолмен тездетіп калыптасуы, мемлекеттік меншік
объектісінің кіші және көпшілік жекешелендіруді жүргізу;
- тиімді шаруашылық субъектісі ретінде жеке иелену қабатының
қалыптасуы;
- бәсекелестік орта құру және өндірісті монополиясыздандырумен
қамтамасыз ету;
- шағын және орта бизнестің дамуы;
- ірі және теңдессіз халық шаруашылық объектілердің жеке жаңғырту
проектісін шығару (реализация);
- шетел инвесторларын тарту мен жеке бизнестің басым болу ұйымдық
шаруашылық құрылымның қалыптасуы;
- бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық
құрылым жүйесінің күшеюі және дамуы.
Бұл бағдарлама мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді әр түрлі
салалардың ерекшелігі негізінде қағидалы әдіс амалдарды аныктайды.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын объектілер тізбегі
осы бағдарламамен байланысты.
Жыл сайын өкіметпен бекітіледі.
Мемлекеттік меншік объектілері 2 классификациялық топтарға бөлінеді:
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жатқызылатын объектілер;
- жекешелендіруге тыйым салынган объектілер. Қазақстан
Республикасының меншігінен шығарылып тастаган, жекешелендіруге жатпайтын
объектілер:
- жер, су, әуе кеңістігі, жануар және өсімдік әлемі, табиги ресурстары,
т.б.
1-тарау. жекешелендіру теориялық негіздері

1.1. Жекешелендіру : мәні және оның мақсаты

Жекешелендіру : мәні және оның мақсатында жекешелінген әдістері мен
нысаналар кешені арқылы түсіну және жекешелендірілген объектілердің әр
топтарының айрықшаландыруымен байланысты іске асырылады.
Критерийлер барысында кәсіпорындарды жекешелендіру : мәні және оның
мақсатына төмендегілерді жатқызуға болады:
-объектінің халық шаруашылық мағынасы;
- салаға қатыстылығы;
- қызметкерлер саны;
- негізгі қорлардың құны.
Кәсіпорынның және ұйымдардың жұмыс істсушілср санына байланысты шартты
төмендегідей бөлінеді:
- жұмыс істеушілердің саны 20 адамнан кем емес кіші кәсіпорындар;
- жұмыс істеушілердің саны 200-ден 5000 адамға дейінгі орта
кәсіпорындар;
- жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан астам ірі кәсіпорындар.
Жекешелендіру объектісіне жыл сайынғы тізім жасалған кезде жекешелендіру
салалардың, аймақтардың және басқа объектілердің ерекшеліктерін ескере
отырып кәсіпорынның кнні, орта және ірі топтарына жатқызылатыны аныкталуы
мүмкін.
Осы топтарға жатқызуға байланысты бағдарлама мемлекеттік иелігінен
алу және жекешелендірудің процестерін нақты багытталуының ашылуын
қарастырады.
Ол бағыттар келесідей:
- жеке жобалар бойынша ірі және бірегей мүлікті
кешендерді жекешелендіру;
- орта кәсіпорындардың бірақ жекешелендірілуі;
- кіші кәсіпорындардың аукцион және конкурстық сауда, коммуналдық
шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету арқылы қалыптасқан кіші жекешелендіру.
Жекешелендірудің жеке жобалары халық шаруашылығының шешуші саласы
базалық кәсіпорындарының оңтайлы ұйымдық құрылымын жасауға мүмкіндік береді
және олардын басқарылуында жеке және мемлекеттің қатысуын анықтау, отандық
сонымен қатар, шетел инвесторларын тарту, жобапы дайыпдау ксзсндсрінсп
басталады.
Жеке жобаларға ерекше әлеуметгік өнім немесе қызмет түрі бар және
мемлекеттің табағи монополиясында болатын бірегей сатылар жатқызылады:
- істің таңдаулылығы жан-жақты және объектінің бәсекелес бола
алатындыгы, сонымен бірге оның емірлік кешен құнының багалануы;
- ұйымдастыру - құрылымдық мәселеге сай технология, монополиясыздандыру
бойынша ұсынылатын өзгерістер жүйесі;
- жекешелендіру нысаналарын және әдістерін талдау. Жеке жобалардың
өтуі (реализация) келесі әдістсрмен орындалады:
- қосымша түсінік жағдайындағы белгілі бір инвестицияларды сату;
- аукцион немесе конкурс арқылы өткізу;
- басқаруда келісім-шарт жасау;
- акциялардың ашық сатылуы.
Басқаруға келісім-шарт заңды немесе жеке тұлғаларға қолдануға құқық
беретін тәсіл болып табылады. Берілген әдіс объектіні жекешелендірілген
кезде экономикалық орынсыз немесе алдын ала болған жағдайларда қолданылады.
Көпшілік жекешелендіру республиканың көп тұрғындарына өз меншігі
құқығының орындалуына мүмкіндік жасайды, бағалы қағаздар мен жұмыс істеуге
тәжірибе алуға рұқсат етеді (жекешелендірілген инвестициялық купондардың
акцияға ауыстырылуы, т.б. операциялар).
Сондай-ақ көпшілік жекешелендіру өз қатысушыларына тавдау еркіндігін,
бәсекелестік, процесті басқарудағы қарапайымдылығы және жылдамдығын
қамтамасыз етеді.
Барлық тұрғындардың көптеген қатысуына меншікті тиім-ді бөлуге
мүмкіндік қалыптастырады.
Көпшілік жекешелендіруді басқару мақсатты шаралар кемегімен
қалыптасады:
- Республика тұрғындарына жекешелендірілген инвестициялық
купондарды бөліп беру;
- коммерциялық негізінде жұмыс істейтін инвестициялық
жскеіиелеидірілген қормен жүйелі мекемелер.
Кіші жекешелендіру тұтыну нарыгын тауар және қызметпен қамтамасыз
ететін көптеген меншік иелерінің пайда болуына нақты тұғырын
қалыптастырады. Ол жекешелендіруге. жатқызылатын өлшемі өте үлкен емес, 200
адам істейтін кәсіпорын мен ұйымдарды қамтиды.
Осы бағыт айналасында жекешелендірілген обьектілердің негізгісі көтерме
және бөлшек сауда, қоғамдық тамақтану және тұрмыстық қызмет өрісі болып
табылады.
Кіші жекешелендіру процесі 3 кезеңнен тұрады:
- бірінші кезеңде, объектілерді таңдау және олардың жекешелендіру
мерзімін анықтау қажет;
- екінші кезеңде, объектінің аукциондарда немесе конкурста сатылуын
дайындау;
- үшінші кезеңде, объектінің сатылуы.
Бұл процесс ашық сипатта болу керек, ал меншік ең жоғары бағаны ұсынған
сатып алушыға ауысуы тиіс.
Кіші жекешелендірудің негізгі ерекшелігі болып ұлттық бағдарлама сатып
алушы аукциондарда, коммерциялық конкурста жекешелеңдірілген тұрғын үй
купондардың 50% тұратын мемлекеттік меншіктің сатып алған төлемін
қарастырады. Қазақстандағы жекешелендіру мәселелері Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығында (23 декабрь 1995 ж.)
жекешелендірудің келесі процестері іске асырылды.
Президенттің осы Жарлығына байланысты жекешелендірудің нақты
элементтері анықталған. Бірегей жекешелендіру түсінігінің мазмұны,
объектілері, субъектілері, түрлері және жекешелендіру қағидалары берілген.
Жекешелендіру дегеиіміз мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларга және шетелдік
заңды тұлғаларга арнайы процедура шеңберінде сатуды білдіреді.
Жекешелендірудің субъектілері болып саналатындар:
- сатушы, мемлекеттік орган, жекешелендіруді іске асыратын уәкіл.
Жекешелендіру процесінде мүлікті сатып алушы жеке тұлға, мемлекеттік
емес занды тұлға немесе шетел занды тұлғасы бола алады.
Жекешелендіруді жүргізетін негізгі қағидалары ретінде жариялылық,
бәсскслсстік, құқықтық ауысуы, сатылуға қойылған объектілер туралы
мәліметтердің дұрыстығы және жекешелендіруді жүргізудің занды лауазымды
тұлғалар жауапкершілігі болып табылады.
Жекешелендірудің объектілері болып мемлекеттік мүліктің келесі түрлері
болады:
- өндірісті және өндірісті емес бөлімшелер және
кәсіпорынның мүліктік кешен ретіндегі құрылымдық бірлігі, олардың
жекешелендіруі тұйық технологиясының циклы;
- кәсіпорынның мүлкі, кәсіпорынның құрамына жекешелендіруге
жататын, оның ісіне қолданылатын мүліктің барлық түрлері кіреді
(ғимараттар, құрал жабдықтар, шикізат, өнім, т.б.);
- шаруашылық серіктестіктерде жарғылық қордың акциялары мен улестері.
Жекешелендіру - саудадағы сатулар, тікелей адресті сатулар түрінде іске
асырылады.
Республикада жекешелендіру процестерінің тездетілуі және оның
құрылымының өзгертуі мақсатында арнайы бағдарлама құрылды.
Жекешелендірудің ұлттық багдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде
Республикада 1996 жылы жеке кәсіпорындардың салмағы 86%, сонымен бірге
енеркәсіпте 86%, ауыл шаруашылығында 95%, құрылыс 60%, саудада 85%-ға
жетті.
Республикамызда нарықтың қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқықты субъектілерінің болуы – нарықты қалыптастыру ен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты . Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың негізгі
бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей бағынудан құтқарып, оларды
акционерлік, кооперативтік және тағы басқа кәсіпорындарға айналдыруда қажет
етеді.
Қазақстан Республикасының “Меншік туралы заңының” біршама ерекшеліктері
бар. Сөз болып отырған заң – алғаш рет республиканың өз меншігін айқындап
берді. Сөйтіп біздің республикамызда да меншіктік алуан түрлілігіне тұңғыш
рет заң жүзінде рұқсат берілді. Сондай-ақ осы құжатта меншіктің бір түрін
екінші бір түріне өзгерту мүмкіндігі және оның аралас түрлерінің
болатындығы да ескерілген. Сол себепті бұл Заңда отбасы мен шаруа
қожалығына, кооперативке, шаруашылық қоғамдар мен серіктестіктерге,
қоғамдық ұйымдар мен қорларға, діни ұйымдардың меншіктеріне аранлған арнайы
баптар бар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 -шы бабында 1995жыл 30-шы
тамыз былай айтылады:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік және
бірдей қорғалады.
2. Меншіктік дүниелер өздерінің пайдалануларымен қатар қоғамдық
игілікке қызмет көрсетілуін міндеттейді. Меншіктің субъектілері мен
объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктерді заңмен белгіленеді.
3. Жер және оның қойнауы, су көздері, өнімдіктер мен жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай – ақ
заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы
мүмкін.
Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде анықталады.
Мемлекеттік меншік өзі атын айтып тұрғандай мемлекеттің меншігі.
Республика аумағындағы мемлекеттік меншіктің субъектісі Қазақстан
Республикасы болып табылады. Мемлекеттік мүлікті иелену, пайдалану және
билік ету құқығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы атынан белгіленген
тәртіптер бойынша Парламентке жүктелген. Ол бұл құқықтарын Үкіметке беруі
мүмкін.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып екіге
бөлінеді.
Республикалық меншік республикалық қазақстан және заң құжаттарына
сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен турады. Республикалық бюджет қаражат, алтын –валюта қоры мен алмас
қоры, тек қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды
тұлғаларға бекітіліп өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Ресапубликасының
қазынасын құрайды. Сонымен қатар, Республика қазынасының қатарына жер, оның
қойнауы, су, өсімдіктер жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
жатады.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғалардға бекітіліп мүліктен тұлрады.
Дәл казіргі сәтте Қазақстан Республикасында меншіктің жеке және
мемлекеттік меншік, сонымен қатар, осы екеуіне тән негізделген меншіктің
әр түрлі түрлері заңды деп саналады. Олар:
➢ Арендалық кәсіпорынның меншігі;
➢ Кооперативтердің меншігі ;
➢ шаруашылық қоғамы мен серіктестіктің меншігі;
➢ Акционерлік қоғамның меншігі;
➢ Ассоциациялардың және бірлестіктердің меншігі;
➢ Қоғамдық ұйымдар мен қорлардың меншігі;
➢ Діни ұйымдардың меншігі.
Сонымен, нарықты экономикаға көшуге байланысты меншік қатынастарын
қайта құру өзекті проблемалардың біріне айналып отыр. Меншік формаларының
бүкіл қоғамдық организмнің өзін - өзі ұйымдастыру, өзін - өзі реттеуінің
қажетті шарты. Бұл жағдайда меншіктің әр түрлі формасы өз орнын табады.
Меншіктің әр түлрлі формалары бұл олардың механикалық жиынтығы емес,
олардың динамикалық біртұтастығы, олардың бір – бірімен диалектикалық өзара
байланыстылығы.

1.2. Жекешелендірудің шетелдік тежірибесі

Жекешелендіру процесі және оны басқару нарықтық экономикада орын алған
басқа елдерде қалыптасқан тәсіл.
Қытайда басталған мемлекеттің иелігінен алу процесінің нәтижесі келесі
фактілерді куәландырады.
Біріншіден - меншік жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер барысында
мемлекеттік сектордың тарылуы орын алуда. Меншіктің мемлекеттік емес
нысандары қазіргі кезде: өнеркәсіп - 44, сауда - 64, ауыл шаруашылық - 95
пайыз құрайды.
Ұжымдық кәсіпорындар өндіріс көлемін мемлекетке қарағанда тез өсіреді,
ал меншіктің қоғамдық емес түріндегі кәсіпорындар (жеке және жеке
кооперативті) - бұдан да жоғары нәтижелерге ие.
1978-1989 жж. арасында мемлекетгік өндіріс көлемі 3,8 есе, ұжымдық
кәсіпорындарда 8 есе өсті. 1989 ж. меншіктің қоғамдық емес түріндегі
кәсіпорындар үлесіне жалпы өнімдердің 8,25%-зы тиді, ал 1980 жылы бұл
көрсеткіш 0,5%-га тең болған. 1989 ж. соңында жеке қызметпен 12,5 млн. эр
түрлі өндірістік және сауда ұйымдарына қосылган 19,4 млн. адам айналысқан.
Екіншіден - кәсіпорынның шаруашылық дербестігі көтеріледі шаруашылық
құқығында және меншіктің бөлінуінде қалыптасқан әр түрлі ұйымдық түрлер
пайда болды.
Қытай Халық Республикасының Мемлекеттік Кеңесімен қабылданған (5
желтоқсан 1986 ж.) Кәсіпорындағы реформаларды терендету және олардың
тіршілік әрекетін жандандыру туралы құжат шаруашылық жауапкершілік жүйені
енгізуді және ұсақ мемлекеттік кәсіпорындарды жалға беруді заңдаған. 1986
ж. соңында жалға беру 3,5 мың ұсақ өнеркәсіпті кәсіпорындарды қамтыды.
Қытайда мемлекеттік мсншікті басқару жүйесі істейді. Осы жүйенің
басында мемлекеттік мүлік жұмысының басқармасы және әр түрлі аймақты
деңгейдегі органдар қатарлары тұр. Бұл органдар орталық басқармамен
қабылданған аймағында бақылау ревизиялық функциялары бар. Басқарманың
аймақтық органдары бухгалтерлік ревизия жүргізуге құқы бар және мемлекеттік
мүліктің жағдайын бағалау, жекеменшік құқығының өзгеру процесін басқару,
кәсіпорыннын сатылуы, бірлескен кәсіпорындарды құру, т.б. жұмыстар
жүргізеді.
Қытайдағы мемлекеттің иелігінен алу кезеңі төмендегідей.
1) кәсіпорынның аяқталуынан дербес шаруашылыққа ауысады, ол заңды
және экономикалық жауапкершіліктің толық бөлінуіне жетуге рұқсат береді;
2) екіншінің аяқталуынан мемлекеттік меншікте инфрақұрылым
объектілерінің тек негізгілері (темір жолдар, электр станциялары, телефон
және телеграф байланыстары) және де мемлекеттік капитал салымынан
құрылған кәсіпорын ғана қалады.
Еуропалық елдерде жекешелендіру процесі әр түрлі формаларда қабылдаган:
мемлексттік кәсіпорындарды жеке занды және жеке тұлғаларға сату; жеке
инвесторлардың қатысуымен мемлекеттік кәсіпорындарды қайта
капитализациялау; мемлекеттің меншігі болатын немесе олармен бақыланатын
кэсіпормнның жарты акцияларын сату. Ұлыбританиядағы жексшелендіру баяу
қарқынды сииатқа ие: Бір жылда 2-3 кәсіпорын жекешелендіріледі.
Ұлыбританиядағы жекешелендірудің қажеттілігі мемлекеттік кәсіпорындардың
тиімсіздігі, жоғары капитал сыйымдылығы, өндірістік еңбектің ен төмеңгі
тиімділігімен түсіндіріледі.
Ұлыбританиядағы жекешелендіру процесін хронологиялық 3 кезеңде бөлуге
болады.
1-кезең (1979-1984 жж.) - нақты салалардағы кәсіпорындарды сатумен
сипатталады. Бұл мемлекеттік сектордың қажеттілігінің дотацияландыруды
төмендетуді ынталандырады. Бұл өлшемі бойынша үлкен емес компаниялар. 2-
кезең (1984 ж. жазы - 1987 ж. күзі) - бұл кезеңнің мақсаты акция
иелерінің шеңберін ұлғайту. Жекешелендірудің осы формалары ретінде Британ
телефон корпорациясы (Бритиш телеком) және Британдық газ корпорациясы
(Бритиш газ) көрсетілген. Өкімет монополиялык құрылымдық салаларын сақтап
қалып оларды толығымен сатты.
3- кезең (1987 ж. қазіргі кезге дейін) - коммуналдық шаруашылық
салаларының белсенді сатылуы, олардың бәсекелестік басымдығын арттыру
мақсатымен сипатталады.
Рыноктық экономикаға көшу меншік қатынасын түбірімен өзгертуді талап етеді.
өйткені, шаруашылық субъектілері рынокта өз жұмыстарына өздері жауап
беретіндей, соған әрдайым мүдделі, еңбек нәтижесін толық мағынада
иеленетіндей болуы керек. Мұндай талаптар дәрежесінен шығу үшін рынокта
ресурс иелері бір-біріне қарама-қарсы әрекет етіп, жұмысты тиімді
ұйымдастыру шарт.
Советтік кезеңде мемлекет меншігінің үлесі шамамен 90 прроцентке
дейін жетті, ал одан басқа колхоздардың, кооперацияның, жеке азаматтардың
үлесі өте аз мөлшерде болғаны ақиқат.
Міне сондықтан да меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
рынокке көшу барысындағы аса маңызды мәселе. Біріншіден, қазіргі күрделі,
қиын жағдайда әлеуметтік ахуальды бәсендетуде, еңбекшілерді әлеумметік
қорғауда, олардың тұрмыс жағдайын, тікелей жақсартуда мемлекет күші жетпей,
әлсіздік көрсетуде. Міне осындай жағдайда меншіктің бірқатар бөлігін
шаруақорлықпен пайдалана білетіндерге беру тиімді болары сөзсіз. Екіншіден,
өндірісті дамыту, баға мен өндіріс шығындарын кеміту, тек бәсеке механизмі
әрекет еткенге шейін, халық шаруашылығын тұрақтандыру мақсатымен,
бақылаудан шығып бара жатқан инфляция құбылысын реттеу үшін финанс- кредит
қатынасын қатты қолда ұстау қажет, яғни шығындарды азайту мақсатымен
жоғарғы салық ставкасын, жоғарғы банк процентін енгізу керек. Әрине, мұндай
жағдайда экономика ойдағыдай, тиімді дами алмайтыны халыққа ауыртпалық
салатыны да белгілі. Ал, рыноктық қалыпты қызмет етуі үшін монополиялық
үстемділікті жою және жекешелндіру өте қажет. Мемлекеет иелігінен алудың
мәні мынада. Тотенше мемлекеттік экономиканы көп укладты аралас экономикаға
көшіру. Ол болса, мемлекетті бір орталықтан басқару қызметінен босатып, көп
меншілітілі басқару формасына көшуді қамтиды. Бұл процестің өзі өте
күрделі, ал меммлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әрқилы.
Олай дейтініміз, біріншіден мемлекет иелігінен алуды меншік иесін
ауыстырмай, тек орталықтан басқаруды өзгерту жолымен жүргізуге де болады.
Дегенмен түбінде меншік қатынасын алмастыруды күн тәртібіне қояры сөзсіз.
Мысалы, аренда кезінде негізгі қорлар иесі өзгермейді, алайда оның өніміне,
айналым қорларына арендатор иелік етеді, осымен байланысты меншік қатынасы
да өзгеше сипатқа ие болады. Ал, аренда кезінде сатып алу болса, бұл
жекешелендіруді көрсетеді.
Жекешелендірудің субъектісі физикалық мағынада жеке азаматтар, заңдық
мағынада- кәсіпорындар, ұйымдар. Жекешелендіру субъектісі еңбек коллективі
болуы мүмкін. Мұндай жағдайда қазіргі әйгілі коллективтік кәсіпорын идеясы
орын алады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің объектілері- мемлекеттік
мүлік, оның ішінде өндірістік, материалдық айналым қорлары, мемлекет
кәсіпорындарының финанс активі, тұрғын үйі қоры т.б.
Сонымен, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасын
жүзеге асырумен байланысты мемлекеттік меншіктің басым көпшілігі жаңа
субъектілерге көшуі тиіс, сөйтіп, ресустарды пайдалану мен ұдайы өндірудің
экономикалық тиімділігі мен әлеуметтік әділеттілкті ұштастыратын болады.
Ал, мемлекеттік меншікті үлестіре салу оп-оңай мәселе емес, ол, үлкен
талдауды, заңдылықты талап етеді.
Парламентіміз қабылдаған заң актілерінде, дағдарысқа қарсы
бағдарламада, ақырында, 1993-1995 жылдарға арналған мемлекет иелігінен алу
мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасында мемлекеттік меншікті одан әрі
өзгертудің жолдары айқын белгіленеді. Сансыз кедергілерге тап болып, қолды
бір сілтегендер де, ісі ыңғайға келмей, әрі сәрі күй кешкендер де жетіп
жатыр. Ал енді осы шақтағы бейберекетсіздік пен бақылаусыздықты, ақшаның
құнсыздануын, бағаның тұрақсыздығын пайдаланған алып сатарлар толып кетуі
қынжырлық жәй. Осындай бұра тартушылық пен жасырын жекешелендірушілік басым
түскен бірінші кезең осымен аяқталады. Бұрын еңбек стажына қарай әр адамға
тұрғын үй купондары есептелген. Енді әр адам 100 қалада 120 селода
инвестициялық купондар тиесілі болды. Міне, мемлекеттің тең мүмкіндік беруі
осы, мемлекет бағыт сілтейді, басқа да ұйымдық шаралар жүргізеді.
Кәсіпорындарда акциялардың 20% ұжымға, 5% басшылыққа дегендей әңгіме болды.
Ал енді адамдардың бәрі бірдей кәсіпорындарда емес қой, сонда басқа
қызметкерлер неңің 20% алады. Сонымен бірге бірінші кезеңде бізде жұрттың
бәрін мүлікті, мүлік иесі етеміз деп келдік. Бұл болмайтын нәрсе еді. өз
еңбегімен адал тұратын 100 отбасын алып қарасақ, солардың әрқайсысы
еңбегіне, қабілетіне, ұмтылысына қарай әрқалай тұрады. Бірінші кезеңде
істелген жұмыстар мен жиналған тәжірибелер біздің кең ауқымды
жекешелендіруге кірісуімізге мүмкіндік береді. Сындарлы элемент ретінде
жекешелендіру бірқатар маңызды әлеуметтік экономикалық міндеттерді шешуге
тиіс. Сондықтан да екінші кезеңде мемлекет меншікті ауыстырудың бірыңғай
саясатын жүргізуді алға қойды. Мемлекет тарапынан нені жекешелендіру керек,
нені мемлекеттен сатуға, сатып алуға болады, осы мәселелерді реттейтін әділ
экономикалық тетік қажет болатын. Бұл үшін әрбір адамға сыбағайлы
акцияларын үлестіруді белгілі бір тәртіппен анықтау қажет еді. Жеке меншік
иесі болу әркімді де еңбек өнімділігін арттыруға, өнімді көп шығаруға
жетелесе керек. Бұған дәлел ретінде осы жекешеленген кәсіпорындар мен
ұйымдардың жекелеген шарушылықтардың даму қарқынын айтуымызға болады.
Мысалы, жекешелендірудің нәтижесінде 482 кәсіпорында 59 миллиард сомның
өнімі өнділген. Агроөнеркәсіп кешенінде 553 шаруашылық республика бойынша
жалпы өнім көлемінің 38,7 проценті мөлшерінде өнім өндірген. Міне, бұл
жетістіктердің арқасында республикалық арнаулы есепшотқа 3,3 миллиард сом
және жергілікті есепшоттарға 850 миллион сом түсті. Жекешеленген
кәсіпорындардың жалпы саны 1993 ж-7 мыңнан асты, шамамен 68 процент –сауда,
қоғамдық тамақтандыру, тұрмыс қажетін өтеу, коммуналдық шаруашылық
объектілері. Бұл процентермен бір мезгілде бір сыпыра орта және ірі
кәсіпорындарда акционерлік қоғамдар етіп қайта құру жұмысы да жүргізілді.
Жарғылық қоры 23 миллиард сом болатын 522 кәсіпорын қайта құрылды.
Жекешеленген объектілердің 32 проценті бұрынғысынан тәуір, тиімді істесе,
29 проценті сол деңгейде қалған, өкінішке орай 25 процентке өнім шығару
кеміткен, ал 14 проценті тоқтап қалған енмесе жұмыс істейтін адамдар санын
қысқартуға мәжбүр болған. Қазақстан республикасының ерекше меншігі болып
табылатын жер, оның қойнауы, су және кеңістіктегі, тарихи ескеркіштерден
басқа да кәзіргі меншіктің 51 проценті қалады деп есептелінеді. Осы жерде
бір айта кететін мәселе бұл оқу, мәдениет, деңсаулық сақтау жүйелерін
жекешелендіру мәселелері болып отыр. Жекешелендірудің басты мақсаты- өнім
өндіруді, қызмет көрсетуді және оның сапасын жақсартуға бұрынғыдан арттыра
түсу, қоғамдық байлық молшылдығын жасау, халықтың тұрмыс дәрежесін жаңа
сатыға көтеру.
Сонымен Қазақстан республикасында 1992 жылы басталған экономиканы
рыноктық қатынастарға көшірумен байланысты реформа белсенді жүріп жатыр.
Міне, осы кезеңде көпукладты экономиканы қалыптастыру процесі қарқынды
жүрді. 1995 жылдың аяғында республикада әрекет ететін 91,3 мың шаруашылық
субъектілерінің 73,4 мың мемлекеттік емес секторда болды. Сол жылы
өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің 30,4 проценті, ауылшаруашылығында жалпы
өнімнің 38,9 процентін де осы сектор құрады. Республикада орта және
кішігірім бизнес кеңесінен дамыды. Басқа факторлармен бірге мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендіру процесі де оған әсерлі ықпалын тигізді.
1993-1995 ж.ж. шағын жекешелендіру бағдарламасына сай аукцион арқылы тағы
да 2 мың кәсіпорын сатылды; 2130 совхоз бен ірі деген ауыл шаруашылығы
кәсіпоындардың 93 проценті мемлекеттік иелігінен алынып жекешелендірілді.
Осының нәтижесінде мемлекеттік емес сектор, меншік иесі таптары құрылып,
жекешелендірілген кәсіпорындарының 60 проценттік уставтық қоры жеке қолға
өтті.
1993-1995 ж.ж. үкімет тарапынан қарқынды жүргізілген қатаң монетарлық
саясат макроэкономикалық дәрежеде кейбір тұрақтылыққа қол жеткізді. 1995 ж.
өзінде 1994 ж. Салыстырғанда инфляция дәрежесі 160 процентке төмендеді,
жалпы ішкі өнім өндірісінің төмендеуі 8 прцентке, бюджет тапшылығы 3
процентке төмендеді. Сол 1995 ж.ең алғашқы рет сыртқы сауда айналымында
оңды қалдыққа қол жетті. 1996 ж. басында жеке қолға 60 процент
жекешелендірілген өндіріс орындары өтті. Соның ішінде 13 бөлігі ақшалай,
тағы да 13 бөлігі жұмысшылардың қолындағы капитальды құрайды. Сол сияқты
ұлттық валюта енгізіліп, оның болжамды курсын тұрақтандыруға қол жетті.
2-тарау. ҚР-ДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ КЕЗЕНДЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

2.1. ҚР-дағы жекешелендіру мәселелері меншік және меншік құқығы

"Не — қалай — кім үшін өндіреміз?" деген іргелі сауалдардан басқа,
"экономикалық өкіметке кім қожалық етеді?" деген тағы бір негізгі сұрақ
бар. Яғни, экономикалық ресурстар және өндіріс нәтижелері: тауар мен қызмет
кімдікі болып саналады.
Меншік проблемасымен біздің әрқайсымыз өмір бойы күн сайын ұшырасып
отырамыз. Адамдар "менікі" және "басқанікі", "біздікі" деген ұғымдарды
айыра білу қажеттілігіне ұдайы ұшырасады. Басқаша айтқанда, бұл ұғымды
экономикалық жүйенің орнығуына, үкіметтің шараларына, табысты болісуге
меншік ықпалын талдай келіп түсінуге болады.
Меншік — адамдардың өндірістік және өндірістік емес заттарды
иемденуінің тарихи анықталған қоғамдық төсілі. Ол әр-қашанда бұйымдармен
байланысты (мүліктермен, иемдену нысандарымен).
Меншік және меншік қатынастарының құқықтарын айыра білу талап етіледі.
Меншік құқығы заң санатының тұрғысынан алғанда иелік ету, үйғарым жасау
және мүліктерді пайдалану қатынастарының жиынтығы болып шығады. Меншік
құқығы біздің қатысуымызбен қоғамдық өзара бірлескен әрекеттер реттейтін
ереженің басым бөлігін құрайды.
Меншіктің шынайы қатынастары оның экономикалық жүйелерінің негізін құра
отырып тарихи-мәдени, ұлттық, географиялық демографиялық және қоғамның
басқадай ерекшеліктерінен жинақталынады.
Өндіріс құралдарын меншіктену өндіріс процесінде болатын адамдар
арасындағы экономикалық өзара қатынастар (өзара байланыс) сипаты ғана емес,
сонымен бірге өндіріс өнімін (тауар, қызмет), оның айырбасталу және тұтыну
формаларын да анықтайды.
Мемлекет заңнама негізінде "ойын ережесін" бекітеді: кім, қандай
жағдайда, қандай жүріс жасай алады?
Сонымен қатар меншік құқығы өз мақсатын көздеген адамдардың тандау
еркіндігін анықтай отырып, не және кімге тән, меншік иесінің ауысуы қалай
өтеді деген мәселелерді айырады.
Бұл ретте меншіктің объектісі мен субъектісі деген ұғымдарды айыра білу
қажет. Мәселен: "бұл — Абайдың үйі" дегенде, үй меншік объектісі болып, ал,
Абай — субъектісі болып саналады.
Меншік құқығы дегеніміз адамның "өзінікі сияқты" немесе "бөтендікі
сияқты" заттарға қатынасын айтады және ол: "субъект - объекті деген
формулаға негізделеді.
Алайда "бұл Абайдың үйі" деген байламда, Абайдың үйге деген меншіктік
құқығы қалай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.