ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері мен басты көрсеткіштері, әлеуметтік даму жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Орта ғасырлық қалалардың аймақтағы экономикалық процестерге ықпалы.
1.1. Орта ғасырлық қалалардың әлеуметтік.экономикалық құрылымы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2. Керуен жолдары мен сауда қатынастарының дамуы және ақша айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері.
2.1 . Дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 . Халықтық кәсіп пен қолөнердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3. «ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1. «ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы» тақырыбын ойын технологиясы арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. «ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы» тақырыбын оқытудағы сабақ үлгісінің әзірлемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
1. Орта ғасырлық қалалардың аймақтағы экономикалық процестерге ықпалы.
1.1. Орта ғасырлық қалалардың әлеуметтік.экономикалық құрылымы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2. Керуен жолдары мен сауда қатынастарының дамуы және ақша айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері.
2.1 . Дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 . Халықтық кәсіп пен қолөнердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3. «ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1. «ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы» тақырыбын ойын технологиясы арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. «ХІҮ.ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы» тақырыбын оқытудағы сабақ үлгісінің әзірлемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздікке дейін Қазақстан тарихшылары отарлық жүйе ұсынған концепциялар мен қорытындыларды басшылыққа алып келді. Бұл жағдай Қазақстан тарихының көптеген мәселелеріне үстіртін қарауға, әсіресе обьективтік шындықты ашуға қажетті дереккөздерін ескермеушілікке, кейде ашық бұрмалауға итермеледі. Осындай тақырыптардың бірі халқымыздың даму тарихындағы бір кезеңі, ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. еліміздің экономикалық ахуалы. Мұның өзі тәуелсіз Қазақтанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық салаларында болып жатқан өзгерістердің мазмұны жағынан да, түр-сипаты жағынан да мемлекеттегі жаңа саясатты қалыптастыру қажеттігін айқын байқатып отыр. Бұл орайда елімізде сонау орта ғасырда жүргізілген ұлттық - экономикалық саясаттың барлық қырларын ой-сана елегінен жаңаша өткізіп, жаңаша қабылдауымыз қажет деп ойлаймыз. Қазақстан тәуелсіздігінің сақталуына, тарихи негіздегі мәселенің алатын орны айрықша.
Қазіргі таңдағы жаңаша тарихи бетбұрыстың желісімен зерттеудің өзектілігі бірқатар себептерден, атап айтқанда Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси дамуы мен обьективтік деректерге негізделген тарихи сананы қалыптастыру қажеттілігінен туындайды. Президент Н. Назарбаев «өзінің ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетінен ажырап қалмас үшін, қазақтардың нақты ұлттық бірегейлікке ұмтылуға тарихи тұрғыдан хақысы бар» /28; 6/. деген қоғам дамуының заңдылықтарына тікелей байланысты.
Бұл бағытта орта ғасырлардағы ел тарихындағы мағлұматтарды жүйелеу мен олардың айқындық деңгейін анықтау арқылы Қазақстан тарихының деректік негізінің кеңейтілуі маңызды ғылыми ізденістер қатарына жатады.
Қазақстан тарихында болып жатқан бүгінгі бетбұрыс, оның саяси-экономикалық және мәдени-әлеуметтік өміріндегі қайта түлеу, жаңару көп жылдар бойы тоталитарлық басқару жүйесінің езгісінде болып, халықтың өткенін білуі күңгірттеніп, өз елінің тілі мен дінінен, дәстүр - салтынан алшақтап кету қаупін де жоққа шығаруға болмайды. Ал оған қарсы күш жаңаша бетбұрыс пен жұртшылықтың өз халқының тарихына деген ынтасы мен ықылас пейілі, құштарлығы мен шексіз құмарлығы жаппай бой көрсетуі болмақ.
Қазіргі таңдағы жаңаша тарихи бетбұрыстың желісімен зерттеудің өзектілігі бірқатар себептерден, атап айтқанда Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси дамуы мен обьективтік деректерге негізделген тарихи сананы қалыптастыру қажеттілігінен туындайды. Президент Н. Назарбаев «өзінің ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетінен ажырап қалмас үшін, қазақтардың нақты ұлттық бірегейлікке ұмтылуға тарихи тұрғыдан хақысы бар» /28; 6/. деген қоғам дамуының заңдылықтарына тікелей байланысты.
Бұл бағытта орта ғасырлардағы ел тарихындағы мағлұматтарды жүйелеу мен олардың айқындық деңгейін анықтау арқылы Қазақстан тарихының деректік негізінің кеңейтілуі маңызды ғылыми ізденістер қатарына жатады.
Қазақстан тарихында болып жатқан бүгінгі бетбұрыс, оның саяси-экономикалық және мәдени-әлеуметтік өміріндегі қайта түлеу, жаңару көп жылдар бойы тоталитарлық басқару жүйесінің езгісінде болып, халықтың өткенін білуі күңгірттеніп, өз елінің тілі мен дінінен, дәстүр - салтынан алшақтап кету қаупін де жоққа шығаруға болмайды. Ал оған қарсы күш жаңаша бетбұрыс пен жұртшылықтың өз халқының тарихына деген ынтасы мен ықылас пейілі, құштарлығы мен шексіз құмарлығы жаппай бой көрсетуі болмақ.
1. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине ХҮІ века. Алматы, 1985.
2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы, 1995.
3. Адырбекова Б. Театрландырылған сабақ. // Қазак тарихы 1994, № 5 71- 73 6.
4. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзаков Л.Б. Отрар в ХІІІ - ХҮ вв. Алматы, 1986
5. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту.// Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
6. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. А., 1996.
7. Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері: оку кұралы. Алматы, Санат, 1994 - 120 б.
8. Ахметова С. Оқытудың ұлттық ұлгісі. // Қазақ тарихы 2000, №1 66 - 70 б.
9. Аяғанов Б. Қазакстан тарихын қалай оқыту керек. // Қазак тарихы 1994, №1 75-77 6.
10. Әбуеыв Қ. Қазақстан тарихының «Актаңдақ» беттерінен. Алматы, 1994 – 144 б.
11. Әбдікәкімұлы Ә. Қазакстан тарихы. Алматы, 1997 - 402 6.
12. Басин Б. Я. Россия и казахские ханства в XVI-ХҮІІ вв. Алматы, 1971, с. 107.
13. Галиев В.В. «Внешняя политика казахского ханство в конце ХҮІІ – первой пол. ХҮІІІ в.» // Бөгенбей батыр. Ақмола, 1991.
14. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
15. Жаңа педагогикалық технологиялардың болашақ мұғалімдердің кәсіби бағыттылығын қалыптастырудағы алатын орны мен маңызы. // Ұлт тағылымы. 2007ж. №4 54б.
16. ЖолдасбаевС., БабаевД. Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы. Алматы. «Атамұра» 2003жыл. 59-бет.
17. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А., 1995.
18. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
19. Марғаұлан М. Қазақ тарихының әліппесі: деректі талғам. Алматы, 1995 - 208 6.
20. Мустапаев Д. « Түркістан қазақ хандығының астанасы» // Қазақ тарихы. 1993ж.
21. Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков УІІІ-ХІУ вв. Алма-Ата, 1987
22. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. Алматы, 1961.
23. Қани М. «Қазақтың көне тарихы» Алматы,1993 ж.
24. Касымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств. Алматы, 1999. с.105.
25. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. А., 1992.
26. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). 4 томдық 2 т. А., 1996.
27. Қасымбаев «Хан тарихы – халық тарихы» //Егеменде Қазақстан, 31-шілде.
28. Қойшиева С.Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
29. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992ж.
30. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. //Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
31. Масанов М. Қазақ жерінің тарихы. Алматы. 1994.
32. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. ХҮІІ – ХҮІІІ вв. Алматы, 1991.
33. Мұхаметжанұлы Н. Тарихи зерттеулер. Алматы, 1994-144 6.
34. Мыскин Ы. П. Изучение личности исторического деятеля и преподавания в школе. // Методика преподавания в школе. 1996, № 6 с.145.
35. Орынбеков С. Ізденген жетер мұратқа. // Қазақ тарихы. 1994. №1
36. Тынышыпаев М. История казахского народа. Алматы, 1993, с. 167.
37. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
38. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
39. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
40. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.
41. Хасенов Ә. «Қазақ хандығы қай жылы құрылды ?» // Қазақ тарихы. 1993ж. 1. 38-40 п-р.
42. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
43. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
44. Шахманұлы А. «Ойын элементі бар дәріс - сабақ». // Қазақ тарихы №4-5 59-61 б.
45. Щетинин М.П. Ұстаздық еткен жалықпас. Алматы, 1989ж. – 192б.
2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы, 1995.
3. Адырбекова Б. Театрландырылған сабақ. // Қазак тарихы 1994, № 5 71- 73 6.
4. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзаков Л.Б. Отрар в ХІІІ - ХҮ вв. Алматы, 1986
5. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту.// Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
6. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. А., 1996.
7. Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері: оку кұралы. Алматы, Санат, 1994 - 120 б.
8. Ахметова С. Оқытудың ұлттық ұлгісі. // Қазақ тарихы 2000, №1 66 - 70 б.
9. Аяғанов Б. Қазакстан тарихын қалай оқыту керек. // Қазак тарихы 1994, №1 75-77 6.
10. Әбуеыв Қ. Қазақстан тарихының «Актаңдақ» беттерінен. Алматы, 1994 – 144 б.
11. Әбдікәкімұлы Ә. Қазакстан тарихы. Алматы, 1997 - 402 6.
12. Басин Б. Я. Россия и казахские ханства в XVI-ХҮІІ вв. Алматы, 1971, с. 107.
13. Галиев В.В. «Внешняя политика казахского ханство в конце ХҮІІ – первой пол. ХҮІІІ в.» // Бөгенбей батыр. Ақмола, 1991.
14. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
15. Жаңа педагогикалық технологиялардың болашақ мұғалімдердің кәсіби бағыттылығын қалыптастырудағы алатын орны мен маңызы. // Ұлт тағылымы. 2007ж. №4 54б.
16. ЖолдасбаевС., БабаевД. Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы. Алматы. «Атамұра» 2003жыл. 59-бет.
17. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А., 1995.
18. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
19. Марғаұлан М. Қазақ тарихының әліппесі: деректі талғам. Алматы, 1995 - 208 6.
20. Мустапаев Д. « Түркістан қазақ хандығының астанасы» // Қазақ тарихы. 1993ж.
21. Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков УІІІ-ХІУ вв. Алма-Ата, 1987
22. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. Алматы, 1961.
23. Қани М. «Қазақтың көне тарихы» Алматы,1993 ж.
24. Касымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств. Алматы, 1999. с.105.
25. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. А., 1992.
26. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). 4 томдық 2 т. А., 1996.
27. Қасымбаев «Хан тарихы – халық тарихы» //Егеменде Қазақстан, 31-шілде.
28. Қойшиева С.Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
29. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992ж.
30. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. //Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
31. Масанов М. Қазақ жерінің тарихы. Алматы. 1994.
32. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. ХҮІІ – ХҮІІІ вв. Алматы, 1991.
33. Мұхаметжанұлы Н. Тарихи зерттеулер. Алматы, 1994-144 6.
34. Мыскин Ы. П. Изучение личности исторического деятеля и преподавания в школе. // Методика преподавания в школе. 1996, № 6 с.145.
35. Орынбеков С. Ізденген жетер мұратқа. // Қазақ тарихы. 1994. №1
36. Тынышыпаев М. История казахского народа. Алматы, 1993, с. 167.
37. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
38. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
39. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
40. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.
41. Хасенов Ә. «Қазақ хандығы қай жылы құрылды ?» // Қазақ тарихы. 1993ж. 1. 38-40 п-р.
42. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
43. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
44. Шахманұлы А. «Ойын элементі бар дәріс - сабақ». // Қазақ тарихы №4-5 59-61 б.
45. Щетинин М.П. Ұстаздық еткен жалықпас. Алматы, 1989ж. – 192б.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Орта ғасырлық қалалардың аймақтағы экономикалық процестерге ықпалы.
1. Орта ғасырлық қалалардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Керуен жолдары мен сауда қатынастарының дамуы және ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері.
1. . Дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .23
2. . Халықтық кәсіп пен қолөнердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .36
3. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын ойын технологиясы
арқылы
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын оқытудағы сабақ
үлгісінің
әзірлемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 76
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздікке дейін Қазақстан тарихшылары
отарлық жүйе ұсынған концепциялар мен қорытындыларды басшылыққа алып келді.
Бұл жағдай Қазақстан тарихының көптеген мәселелеріне үстіртін қарауға,
әсіресе обьективтік шындықты ашуға қажетті дереккөздерін ескермеушілікке,
кейде ашық бұрмалауға итермеледі. Осындай тақырыптардың бірі халқымыздың
даму тарихындағы бір кезеңі, ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. еліміздің экономикалық ахуалы.
Мұның өзі тәуелсіз Қазақтанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық салаларында
болып жатқан өзгерістердің мазмұны жағынан да, түр-сипаты жағынан да
мемлекеттегі жаңа саясатты қалыптастыру қажеттігін айқын байқатып отыр. Бұл
орайда елімізде сонау орта ғасырда жүргізілген ұлттық - экономикалық
саясаттың барлық қырларын ой-сана елегінен жаңаша өткізіп, жаңаша
қабылдауымыз қажет деп ойлаймыз. Қазақстан тәуелсіздігінің сақталуына,
тарихи негіздегі мәселенің алатын орны айрықша.
Қазіргі таңдағы жаңаша тарихи бетбұрыстың желісімен зерттеудің
өзектілігі бірқатар себептерден, атап айтқанда Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси дамуы мен обьективтік деректерге негізделген тарихи сананы
қалыптастыру қажеттілігінен туындайды. Президент Н. Назарбаев өзінің
ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетінен ажырап қалмас үшін, қазақтардың нақты
ұлттық бірегейлікке ұмтылуға тарихи тұрғыдан хақысы бар 28; 6. деген
қоғам дамуының заңдылықтарына тікелей байланысты.
Бұл бағытта орта ғасырлардағы ел тарихындағы мағлұматтарды жүйелеу мен
олардың айқындық деңгейін анықтау арқылы Қазақстан тарихының деректік
негізінің кеңейтілуі маңызды ғылыми ізденістер қатарына жатады.
Қазақстан тарихында болып жатқан бүгінгі бетбұрыс, оның саяси-
экономикалық және мәдени-әлеуметтік өміріндегі қайта түлеу, жаңару көп
жылдар бойы тоталитарлық басқару жүйесінің езгісінде болып, халықтың
өткенін білуі күңгірттеніп, өз елінің тілі мен дінінен, дәстүр - салтынан
алшақтап кету қаупін де жоққа шығаруға болмайды. Ал оған қарсы күш жаңаша
бетбұрыс пен жұртшылықтың өз халқының тарихына деген ынтасы мен ықылас
пейілі, құштарлығы мен шексіз құмарлығы жаппай бой көрсетуі болмақ. Кейінгі
кездері аталған тақырыпты қозғаушы ғалымдар қатары да арта түсуде. Оны да
заңды құбылыс деп түсінуге болады.
Жалпы тарих тағылымы мынаны үйретеді, кез келген өркениетті елдер
өзінің ұлттық тәуелсіздігін алғаннан кейін, ұлт тарихының назардан тыс
қалған мәселелерін қайта қарап, саралап, толық қамтып жазу мәселесін
қолға алуға ұмтылады. Сөйтіп, адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын
жоспарлайды. Ендеше тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар
кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды орын алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр.
Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге баса назар аудару
қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келген мәселе. Тарихты оқытудың басты
мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған
құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып
үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтарға, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - баса назар аудару бүгінгі жаңарған
қоғамдық сана мен уақыт өзгерісінен туындаған қажеттілік.
Бітіру жұмысының мақсаты:
ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері мен негізгі
мәнін, басты көрсеткішьерін, сонымен қатар, әлеуметтік даму жолдарын ашып
көрсету болып отыр. Орта ғасырлардағы қазақ елінің экономикалық әл- ауқатын
түсіндіре отырып, бүгінгі Тәуелсіз мемлекетіміздің қарқынды экономикалық
даму үдерістерімен сабақтастық мәселелерін анықтап, бала санасына жеткізу.
Теориялық мәселелерін толықтырып, оқу-әдістемелік кешенін жасау және осы
тақырыпты мектепте оқытудың жолдарын, әдіс-амалдарын көрсету арқылы
оқушылардың тарих сабағына деген қызығушылығын арттыра отырып, ел тарихы
жөніндегі танымдарын арттыру.
Бітіру жұмысының міндеттері:
- ортағасырлық қалалардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен дамуы жайлы
сипаттамалар;
- керуен жолдары мен сауда қатыстарының дамуының ақша айналысына
қалыптасуы;
- ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық дамуы ерекшеліктерін анықтау;
- дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің даму деңгейі;
- халықтық кәсіп пен қолөнердің дамуы;
-ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын мектепте оқытудың
технологиясы мен әдістемесі жайлы жан-жақты түсіндірмелі сипаттамалар беру.
Зерттелу деңгеі:
Қазақстанның орта ғасырлардағы экономикасы жайлы мәліметтерді сол
дәуірдің өзіндегі шежірелі жинақатардан бастап кедестіруге болады. Осындай
еңдектің бірі парслық Махмұд ибн Әмір Уәлидің Бахр әл-асрар фи манакиб әл-
ахйар (Өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар) деген
энциклопедиялық еңбегінде соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы женінде
алуан түрлі және өте құнды материалдар бар. Автор XVII ғасырдың бірінші
жартысында өмір сүрген, Балхтатуған, көп саяхат жасап, Үндістанда болған,
кітаптардан, білімді адамдармен сұхбаттардан толып жатқан ғылыми мәліметтер
жинаған. Бірқатар поэтикалық шығармалар жазған 6; 87.
М. X. Әбусейітова XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы-ның
зерттеу үшін келтірген деректемелер тобында қазақ хандары мен сұлтан-
дарының шайбанилермен, содан соң XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың
басындағы Мауараннахрдың аштарханилерімен қарым-қатынастары туралы егжей-
тегжейлі мәліметтер бар 6; 126.
Қазақ және өзбек (Бұхара) билеушілерінің XVII ғасырдағы Оңтүстік
Қазақстан мен Ташкенттің маңызды сауда-экономикалық орталықтары жөніндегі
тайталастары туралы, Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Муким-хани деген
шығармасында айтылатын Имамкули ханның Ташкенттегі көтерілісті аяусыз басып-
жаныштауы туралы мағлұматтарды атап өтуге болады.
Жалпы дәстүр мен мәдениет негізінде парсы тідді шығармалармен
біріктірілген және негізінен Орта Азия мен Шығыс Түркістанда жазылған түркі
тідці әдебиет ескерткіштері соңғы орта ғасырлар дәуіріндегі Қазақстан
тарихы жөніндегі нармативтік деректемелер арасында маңызды орын алады.
Оларда ортағасырлардағы Қазақстан тарихының қазақ халкы құрылуымен, Қазақ
хандығының пайда болуымен және дамуымен, сондай-ақ XҮ-ХҮІІІ ғасырдың
басындағы қазақ қоғамы өмірінің көрінісін жаңғыртып көрсетумен байланысты
кезеңнің ерекше маңыздылығын баяндайтын едәуір мәліметтер бар.
Жалпы тарих бойынша Зубдат әл-асар (Маңызды жылнамалар) деген
шығарманы басқа бір деректемелер бойынша Абдаллах Балхи (XV ғ. аяғы - XVI
ғ. басы) ретінде белгілі Абдаллах бен Мүхаммед жазған. Абдаллах Балхи өз
еңбегін Шахрухияның, кейіннен Ташкенттің билеушісі Келді-Мұхаммед сұлтанның
тапсыруымен жазған 15; 156. Құрастырма хроника болып табылатын шығармада
мұсылман әулеттерінің тарихы баяндалады. Оқиғаларды суреттеу 1525 жылға
дейін жеткізіледі. Еңбектің XVI ғасырдың алғашкы ширегі үшін ғана түпнұска
деректеме ретінде маңызы бар. Бұл кезеңнің оқиғаларын автор өз әсекрлері
және замандастары мен оқиғаларға катысушылардан алынған ақпарат негізінде
берілген. Зубдат әл-асарда қазақтардың саяси тарихы мен олардың бил
шілері женінде нақты материал бар.
Тарихшы, ақын, билеуші - Үндістаңда Ұлы Моғолдар империясының негізін
салушы Бабырдың (1483-1530) тарихнамада Бабыр-наме (Бабыр жазбалары)
деген атпен белгілі болған еңбегі ортағасырлардың тамаша тарихи-әдеби
ескерткіштерінің бірі болып саналады 17; 41.
Қазақстан тарихы үшін Бабырдың Жетісу моғолдары, Шығыс Дешті
Қыпшақтағы Әбілқайыр мемлекеті туралы, Мүхаммед Шайбанидің саяси іс-
қимылдарына қатысу туралы, қазақтану институты, Оңтүстік Қазақсан мен
Жетісудың тарихи географиясы, өзбектер сияқты, қазақтардың, қырғыздардың
және Орта Азиядағы басқа да түркі тілдес халықтардың этникалық тарихы
туралы мәліметтері ерекше маңызды.
Қазақтың жалайыр тайпасының өкілі Қадырәли бек (Қадырғали, 1530- 1605
жж.) бізге дейін жеткен, шартты түрде Жами ат-таварих (Жылнмалар
жинағы) деген тұңғыш тарихи еңбегін жазды. Бұл шығарма ауызша тарихи
аңыздар мен Рашид ад-Диннің тарихи жинағы (XIV ғ.) негізіңде жазынған.
Белгілі би Қадырәли бек Ондан сұлтанға, ал одан соң оның ұлы Ораз-
Мұхаммедке қызмет еткен. Қалмактардың қолынан Ондан сұлтан өлгеннен кейін
Қададырғали Ораз-Мүхаммедпен бірге Көшім ханның қамқорлығымен Сібір
хандығына қоныс аударған. Мұнда ол Сібір хандарына кеңесші болып кызмет
еткен. Оның еңбенінде XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы туралы деректер
едәуір ынта-ықылас туғызады 19; 92, олар қазақ қоғамында ауызша
тарихнамалық дәстүр, генеалогияларға және саяси тарих мәселелеріне нақты
мүдделілік бар екенін көрсететін сенімді жергілікті деректемелерге
негізделген.
XVIII ғасырда Мунис деп аталын кеткен Шер-Мұхаммед Әуез би Фирда-ус
әл-икбал (Жұмақтағы бақыт бағы) деген тарихи шығарма жазды. Мунис юз
тайпасынан шыққан өзбек ақсүйектеріне жататын еді. Ол сарай маңында
татарихшы, акын, мемлекет қайраткері болды. Фирдаус әл-икбалды Мунис
аяқтаған жоқ (1829 жылы қайтыс болған). Оның шежіресі Мунистің хан
қызметіңдегі мирасқоры ғана емес, сонымен қатар оның шөкірті де болған
жиені Атахи аяқтаған. Мунис - Атахидің ауқымды еңбегі шағатай тіліңде жа-
зылған.
Тегінде, Тарих-и Қашғар (Қашғар тарихы) Шығыс Түркістанда XVII
ғасырдың екінші ширегінде жазылса керек. Автордың есімі белгісіз. Мазмұны
және құрылымдық жағынан Тарих-и Қашғар орта ғасырлардағы Шығыс Түркістан
және Орта Азия тарихнамасының үлгілі туындысы болып табылады. Оғыз хан
туралы аңыз, Шыңғыс-хан мен оның мирасқорларының тарихы алдыңғы жазбаша
деректемелер негізінде баяндалады. Шаштай мен оның ұрпақтарының едәуір
егжей-тегжейлі тарихы берілген. Моғолстан мен Моғолияның тарихы едәуір ынта-
ықылас туғызады. 1670 жылдан кейінгі оқиғалардың баяндалуы толық
мағынасында алғанда түпнұсқа болып табылады. Моғоддардың қазақтармен
шайқастарының неғұрлым ертеректегі нарративтік шығармаларда келтірілген
жазбаша мағлұматтармен салыстыргаңда анонимнің дербес нұсқалар хабарлайтыны
назар аудартады. Тарих-и Қашғардағы қазақтар туралы соңғы мағлұмат XVII
ғасырдың басында Даниал қожаның Шығыс Түркістанда Шағатай ұрпақтарының
әулеті құртылған аласапыран көзенде Шыңғыс ұрпағы ретінде қазақ сұлтаны
Есімді Жаркент тағына шақыруы туралы хабар болып табылады 21; 20-22.
Соңғы орта ғасырлардағы көзенде Қазақстан тарихы үшін араб тілді
деректемелердің мәні парсы және түркі тілді тарихнамадан өлшеусіз кем.
Солай бола тұрса да, біздің ден қойғызатын нақты материалдың белгілі бір
дәрежеде егжей-тегжейі айтылатын бірқатар араб тілді туындыларды көрсетіп
өтуге болады.
Ең алдымен XIV ғасырдың басында белгілі филолог, тарихшы және сая-
хатшы Жамал Қарши жазған Мулхакат ас-сурах (Ас-сурах сөздігіне қосымша)
деген тарихи шығарманы керсете кеткен жөн. Ол 1230-31 жылы Алмалықта туып,
өз еңбегін Кашғарда жазған 24; 108.
Мысыр қаласындатуған ғалым әрі саяхатшы әл-Омари (1301-1349) жазған
Масалик әл-абсар фи мамалик әл-амсар деген еңбек маңызды географиялық
шығарма болып табылады. Онда Қазақстан мен Орта Азия халықтарының өмірі
туралы, Жетісудағы қалалар мен сауда жолдары туралы, қыпшақтардың орналасуы
мен этнографиялық ерекшеліктері туралы мәліметтерді толықтыруға мүмкіндік
береді. Әл-Омаридің татар-монғолдардың қыпшактар арасына сіңісіп кету
үрдісін баяндауы ерекше маңызды. Бұл тарихи факт тарихи қалыптасқан қыпшақ
мәліметтері бар Сібір Чертеж кітабы болды.
Орта Азия мен Қазақстан туралы мағлұматтар бар XVII ғасырдағы евро-
палық еңбектер арасында голланд географы Н. К. Витсеннің Солтүстік және
шығыс Татария туралы деген кітабы мейлінше құнды, ол географиялык,
этнографиялықжәне лингвистикалық мәліметтердің орасан үлкен жинағы болып
табылады.
Парсы, түркі және араб тілді ескерткіштері, оларды бүкіл алуан түрлі
және толық күйінде тікелей зерттеу, сондай-ақ тарихи-деректсметану
проблемаларына жүйелі көзқарас қазақ халқы тарихының жеке мәселелерінен
гөрі, ең жалпылама мәселелері бойынша маңызды қорытындылар жасауға
мүмкіндік береді.
XVIII ғасырда орыс зерттеушілерінің сол көзендегі қазақтар туралы
мағлүматтар, негізінен тұрмысы, шаруашылығы, ғұрыптары, нанымдары,
жүздердің рулык-тайпалық құрамы, орналасуытуралы этнографиялық мағлүматтар
жинауы жалғастырылып, халықтың шыққан тегі туралы анызәңгімелер зерттедді.
Бұл зерттеушілер арасында П. И. Рычков, И. Г. Георги бар. Қазіргі
авторларға қазақтардын жағдайын сипаттап беретін бұл материал халыктың
алдыңғы ғасырлардағы өмірін көрсетеді. 1750 жылы Г. Ф. Милл ердің Сібір
тарихы жарыққа шықты, онда Сібір хаңдығының құрамындағы Солтүстік
Қазақстанның тарихы тұңғыш рет жазылған. Орыстың мұрағат және жылнама
материалын, сондай-ақ өз байқауларын кеңінен пайдаланған В.Н.Татишевтің (ол
Астрахан губернаторы болған) еңбегінде соңғы уақыттағы қазақтар туралы
мәліметтер бар 26; 120-121.
Қазақстанның соңғы орта ғасырлардағы тарихы туралы мәліметтер
келтірілген түпнұсқа деректемелер жариялана бастады. 1768 жылы түрік
халықтарының тарихы мен этнографиясы жөніндегі Әбілғазының Шаджара-йи
турк деген енбегі французша басылымынан орыс тіліне аударылды. Шағатайша
мәтіні 1825 жылы Казанда басыпшығарылды. 1854жылы Әбілғазының шығармасын,
И. Н. Березин Шығыс деректемелерінін кітапханасы сериясында басып
шығарды.1906 жылы Г. С. Саблуков орыс тіліне аударған бұл еңбек
зерттеушілер арасында кеңінен мәлім. И. Березин, сондай-ақ беймәлім
автордың Шайбаниадасын да басып шығарған. XV ғасырдағы Қазақстан
жөніндегі жалпы мәліметтер Таварих-и гузнда-йи нусрат-наме
материалдарымен сәйкес келеді.
XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың шығыстану ғыл ымы ойдағыдай
дамыды. В. В. Григорыев, П. И. Лерх, И. Н. Березин, В. Г. Тизенгаузен, Н.
И. Весел, В. В. Радлов, В. Р. Розеңдердің еңбектері орыстың дүниежүзілік
шығыстануда құрметті орын алған тарихи-шығыстанушылық мектептің пайда
болғанын 26: 137 көрсетті.
Орыс шығыстанушылары есңбектерінің арасында қазақтың тұңғыш тарихшы-
ғалымы, шығыстанушысы, этнографы, географы Ш. Ш. Уәлиханов (1835- 1865)
көрнекті орын алады. Ол Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының
мәселелерін, қырғыз, ноғай, өзбек, ұйғыр халықтарының тарихын зерттеді. Ш.
Ш. Уәлиханов өзінің көптеген: Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы
жазбалар, Қырғыздардың көші-қонытуралы деген еңбектерінде қазактардың
этногенезінің, жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының,
орналасуының проблемаларын зерттеген еді. Ол қазақтар мен ноғайлардың
этникалық жақындығы туралы пікір айтты. Бірқатар еңбектерінде (Жоңғария
очерктері, Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының аңыз-әңгімелері) Ұлы жүз
қазақтарына тарихи-этнографиялық сипаттама берілген; ол қазақ хандарының
генеалогиясы, Қазақ хаңдығы мен Ноғай Ордасының саяси қатынастары туралы да
жазды.
Ш. Ш. Уәлиханов ез зерттеулерінде қазақ және ноғай эпостарын,
аңыздарды, тарихи әңгімелерді, алуан түрлі фольклор материалдарын
пайдаланған. Ол В. В. Вельяминов-Зерновтың еқбектері шыққанға дейін-ақ,
бірінші болып шығыстың жазбаша деректемелеріне зор мән берді, соңғы орта
ғасырлардағы Қазақстан тарихын зерттеуде олардың ең маңыздыларын
пайдаланды. Ол Қадырғали Жалаиридің Жами ат-таварихынан, Мырза Мұхаммед
Хайдардың Та'рих-и Рашидынен үзінділер келтірген 10; 122. Орыс
Географиялық қоғамы 1904 жылы Ш. Ш. Уелихановтың шығармалар жинағын
шығарды. Қазақтың аса көрнекті ғалымы, ағартушысы, ойшыл-демократы
еңбектерінің толық жинағын 60-жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясы дайыңдяп
басып шығарды, ал 80-жылдарда олар қайта басып шығарылды.
Көшпелілердің, атап айтканда, қазақтардың қоғамдық ұйымдасу деңгейіне
берілген баға көшпеліліктану тарихнамасының қалыптасу кезеңі бойында талай
рет өзгерді. Мәлім болып отырғанындай, әуелі жаратылысынан бар және
өзгермейтін рулық-тайпалық құрылымы, патриархаттық-рулық уклады болған
көшпелі қоғамдарды тапсыз, әлеуметтік жағынан айқындалмаған деп тану
орнықты, мысалы, ХІХ ғасырда Н. А. Аристов, XX ғасырдың 20-жылдарында А. П.
Чулошников осылай деп санады. Бұл қоғамдар отырықшы-егінші елдер мен
халықтарды жаулап алмайынша, ез мемлекетін өз бетінше құра алмайды деп
саналды (В. В. Григорыев, шығармашылығының ертерек кезеңдерінде В. В.
Бартольд) 21; 23.
20-30-жыддарда арнайы Қазақстан тарихына арналған; соның ішінде ұлттық
қазақ зиялыларының өкілдері жазған зерттеулер пайда болды. Бұлар - А. П.
Чулошниковтың (1924 ж.), М. Тынышбаевтың (1925 ж.), С.Ж.Асфендияровтың
еңбектері. Неғұрлым ертеректегі көзенде, ХІІ -XX ғасырлар шебінде қазақ
халқы мен басқа да түрік халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеушілер
арасында С. Бабажанов, М. Шорманов, Т. Сейдалин, А. Жантөрин, С.
Нұрмұхамедов деген және басқа да қазақтардың есімдері малім болды. Олардың
еңбектері тарихнамада өлкетану еңбектері ретінде бағаланды. Ақын әрі
философ Шәкерім Құдайбердіұлының Түріктердің, қырғыздардың, қазақтардың
және хан әулеттерінің шежіресі деген шығармасын атап өту керек. Шежіре
1911 жылы Орынборда басып шығарылды. Бұл-қазақ халқының құрылу тарихын
Әбілғазы, Н. А. Аристов, В.В. Радлов еңбектерінің негізінде ана тілінде
жаңғыртуға әбден сәтті жасалған әрекет болатын 19; 101-103. Жүздердің
рулық-тайпалық құрамы, жекелеген рулардың шежірелері, олардың таңбалары,
хан әулеттерінің генеалогиясы баяндалған.
1935 жылы өзінің Қазақстан тарихын (көне заманнан бергі) бастырын,
шығарған С. Ж. Асфендияров М. Тынышбаевтың қазақ тайпаларын ежелгі етіп
керсеткен және олардың орналасқан аумағын шексіз кеңейткен қателіктерін
керсетті. М. Тынышбаев жүздердің құрылуын Батый мен Орда-Ежен заманына
жатқызады 30; 76. Оның пікірінше, олардың иелігі тиісінше Орта жүз бен
Ұлы жүз.
Міне, осындай мұрағаттық деректерді негізге ала отырып жазған қомақты
зерттеу жұмыстары орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына арналған. Дегенмен
де, деректік негізі мол әдебиеттер орыс тарихшыларыынң монографияларында
кездеседі. Сонымен қоса бұл тақырып көлемінде Қазақстандық ғалымдар да аз
жазып жүрген жоқ. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін ел тарихына көңіл
бөлген тарих зерттеушілердің көпшілігі аталған тақырып жөнінде құнды
еңбектер жазды.
Бірақ келешекте атқарылар жұмыс бұдан да көп, өйткені ол
жөніндегі арнайы жазылған әдебиеттер бар болғанымен, жұртшылықтың ой-пікірі
әлі де сан-алуан. Бұл тақырыптың теориялық мәселелеріне арналған әдебиеттер
жеткілікті болғанымен де, әдістемелік әдебиеттер жеткіліксіз. Мұның өзі
Отан тарихына деген жаңа көзқарастар мен таным-түсініктердің қажеттілігінен
туындайды.
Зерттеу объектісі – орта мектептегі оқу үрдісінің 7 және 10
сыныптары.
Зерттеу пәні – ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. Қазақстан экономикасы және оны
мектепте оқытудың әдіс-тәсілдері.
Болжам - ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын мектеп
бағдарламасы бойынша сыныпта оқыту мен қатар сыныптан тыс жұмыста осы
мәселені оқушыларға терең түсінуіне, танымдық білім сапасының артуына үлес
қосады. Тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде
ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Бітіру жұмысының тәжірибелік маңызы: Жоғарғы оқу орындарында
тарих мамандығы бойынша оқитын студенттерге Отан тарихының орта ғасыр
тарихы курсы мен арнаулы курстар, семинар сабақтарын өткізу кезінде оқу-
әдістемелік құрал ретінде және мектеп мұғалімдері мен жоғарғы сынып
оқушыларына көмекші құрал ретінде қолданылады.
Зерттеу жұмысының методологиясы. Соңғы жылдары жарық көрген зерттеу
еңбектер, мақалалар өткен тарихымызды теориялық тұрғыдан талдауда кеңінен
пайдаланылды. Зерттеу барысында соңғы уақыттарда қалыптасып келе жатқан
жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжрымдарды, жаңа тарихи көзқарас
тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды. Сондай-ақ зерттеуде нақты-
тарихи, салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау және қорыту әдістері,
логикалық статистикалық әдістер қолданылды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік,
тарихи тағылым, тарихи процестің объективтілігі тұрғысынан қарастырылды.
Зерттеу методологиялық объективтілік, тарихилық және жүйелілік пен даму
сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделген. Нақтылы әрі деректі
құжаттарды зерделеу ғылыми зерттеудің талдау және жинақтау, жүйелендіру,
салыстыру сияқты жалпыға белгілі бірізділік әдістер негізінде жүргізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, әр тарау екі
тармақтан және қорытынды, қосымшалар мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. Орта ғасырлық қалалардың аймақтағы экономикалық
процестерге ықпалы.
1.1.Орта ғасырлық қалалардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен
дамуы.
ХІҮ-ХҮ ғасырларда Сыр бойының қалалары егіншілік жазиралар орталығы
ретінде маңызды рөл атқарды. Осындай егіншілік жазираларының бірі Сығанақ
қаласының төңірегінде орналасты. Монғол шапқыншылығы кезінде қираған
Сығанақ қаласы қайта көтеріліп, XIV ғасырда Ақ Орданың астанасына айналды.
Бұған қаланың Түркістанның отырықшы-егіншілік аумағы Шыгыс Дешті Қыпшақтың
көшпелі аудандарымен шектесетін жерінде қолайлы орналасуы игі әсер етті.
Ерзен хан, әсіресе Ұрысханнын тұсыңда қайта тұрғызылған Сығанақ қаласы XIV-
XV ғасырларда бекіністі камалға, ірі сауда мен қолөнер орталығына айналды.
Қала Шығыс Дешті Қыншақтың аумағында, мемлекеттің мәдени-экономикалық және
саяси өмірінде өз маңызын қалпына келтірді. Қаланы XV ғасырдың басында
уақытша Ұлықбек иелеңді де 1446 жылы Сығанақ Әбілқайыр ханның иелігіне
көшіп, оны ол билігінің соңына дейін өз қолында ұстады. Шығыс Қыпшақтың
билік еткең басқа хандары да осында жерленді 1; 78.
XVI ғасырдың басында Сығанаққа жолы түсіп, қаланы өз көзімен көрген
Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің айтуына қарағанда ертеде бұл тұрғындары
көп, керікті қала болыпты... қалада тыныштық орнап, барлық қажетті
игіліктер өндірілген. Қаламен оның төңірегіндегі қыстақтардың халқы
суармалы егіншілікпен айналысты; жақын маңайдағы суармалы жерлерде бау-
бақшалар мен бақша дақылдары өсірілді, дәнді дақылдар егілетін суармалы
және төлімді жерлер одан алысырақ орналастырылды. Фазлаллах ибн Рузби-хан
Исфахани: Өнделген егістікті (Сығанақ төңірегіндегі.) - сұлтандырдың
каналдардың... бәрі Сейхун өзенінен таралатын еді, - деп жазады. Солардың
бірі - ежелден келе жатқан негізгі канал Төменарық каналы сумен жабдықтап
қана қоймай, төңіректегі аумағы едәуір жерді де суландырып отырды.
Бозғылұзақ дейтін басқа канал таболды, ол Сырдария тасыған кезде жайылған
сумен толатын өзі аттас көлден басталып, қалаға су әкелетін еді. Хижраның
8031400-01 жылы Темір жазды делінетін сый грамотасында әлгі екі каналдың
да аты аталады. Каналдар қала төңірегіне келгенде өнделген жер учаскелерін
суландыратын сансыз көп ұсақ арықтарға тарамдалып кететін еді. Қаланың
солтүстік-батысы мен солтүстігінде жаткан жер Қаратаудан ағып шығатын,
реттеліп отыратын шағын тау өзендерінен басталатын арықтармен жалғасады.
Сырдарияның орта ағысында орналасқан Сығанақ қаласы ХІҮ ғасырдан
бастап ел өміріндегі аса маңызды қалаға айналды. Осы аумақта ертеректе өмір
сүрген, ХІІІ ғасырларда монғолдар қиратқан Жент, Жаңакент, Баршынлыкент
қалаларының аты ХІҮ-ХҮ ғасырларда ешбір аталмайды. Бұл жағдай Сығанақ
қаласының өміріндегі ең ірі сауда және саяси орталық ретіндегі маңызын
арттырды.
Экономиканың екінші бір орталығы - Ясы қаласының маңы. Бұл жер астық
пен ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа өнімдерімен қамтамасыз ететін,
сонымен қатар астықты Түркістанның базарларына да шығарып отырды.
Қала маңындағы суарылатын жерлерде дәнді-дақылдар, атап айтқанда
бидай, арпа сондай ақ бау бақша өсірілгені айтылады.
Отырар Сауран және Сайрам жазиралары да егіншілік пен экономиканың
негізгі орталықтары болды. Сауран жазирасының егіншілікке қолайлы климаты
туралы: Сауран ашық далада, тегіс жерде орналасқан сәнді қала. Үнемі таза
ауа соғып көңіліңді нұрға бөлейді. Қаланың сыртындағы жайылымдарда сансыз
көп қой мен ешкі жайылады; қала төңірегінде (нахийа) бау-бақша, түрлі
ағаштар өсіріледі - деп жазған 15; 92.
Ертедегі Испиджаб қала жұртының орнында орналасқан Сайрам да
егіншілік пен ірі қолөнер сауда орталығы болды. Қала ХІҮ – ХҮ ғасырларда
көшпелі Шығыс Дешті Қыпшақ пен Түркістан, батыс Моғолстан мен ортаазиялық
Темір ұрпақтары мемлекеттерінің қарама қарасы мүдделері тоғысқан
географиялық жағынан қолайлы жерде орналасқан. Барлық парсы түрік тілді
шығармаларда аталған мемлекеттердің арасындағы өзара қақтығыстар Сайрам
қаласын иемдену үшін болғаны айтылады.
ХІҮ ғасырда Отырар қаласы монғолдар шапқыншылығынан кейінгі
қиратылудан қайта қалпына келтірілді. Археологиялық деректердің мәліметі
бойынша Отырар қаласы ХІҮ – ХҮІ ғасырларда Қазақстанның ең ірі сауда-
қолөнер және экономикалық орталығы болды.
Оңтүстік-Шығыс Қазақстан қалалары мен егін шаруашылығы жергілікті
халық шаруашылығының ең басты шараларының бірі ретінде жоюға әкелген
жоғарыда аталған тарихи-әлеуметтік факторлардың аса ауыр зардаптарына
қарамастан егіншілік болмашы көлемде болса да, оңтүстік - шығыста Шу мен
Талас алқабында басымырақ, аздап солтүстік – шығыста сақталып қалды.
Археологтар Тараздан, Садырқорғаннан, Аспарадан ХҮ ғасырдан кейінгі
егіншілік тіршіліктің іздерін тапты 4; 97-98.
1.2. Керуен жолдары мен сауда қатынастарының дамуы және ақша айналысы
Әлеуметтік құрылысы. XIV-XV ғасырлар ортағасырлық Қазақстан өмірінің
әлеуметтік-экономикалық қатынастарды дамыту саласында да айрықша кезең
болды. Шаруашылықтың бір қалыпқа түсу барысына қарай Қазақстанның
онтүстігінде феодалдық жер иелену формалары нығайды, көшпелі мал
шаруашылықты аудандарда феодалдандыру процесі одан әрі жа-лғасты. Осы
кезеңде Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттердің қоғам-дық құрылысы
феодаддық қатынастарға негізделді. Жоғарыда аталғандай феодалдық катынастар
Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда алдымен Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстанда пайда болып, тезірек дамыды. Бұған осы аудандарда өндірістік
күштердің, отырықшы - егіншілік пен қала мәдениетінің анағұрлым жоғары
дәрежеде дамуы қолайлы жағдай жасады. Феодалдық қатынастар Қазақстанның
басқа аумағына қарағанда мұнда бұдан былайғы уақыттарда да мейлінше
жоғарырақ шапшандықпен өріс алды 4; 92. Өлкенің феодализм жолымен дамуына
оның Орта Азия мен Қашғарияның қоғамдық қатынастары анағұрлым алға кеткен
көршілес отырықшы егін шаруашылықты аудандарымен экономикалық және саяси
қарым - қатынастары үлкен ықпал етті.
Қоғамдық даму формациясының теріске шығарылған бес мүшелі схема-
сымен қатар соңғы онжылдық әдебиетінде феодалдық құрылыс та сынға алын-ды
(марксшылдық түсінікте өндірістік әдіс ретінде). Европалық және әлемдік
тарихнамада орта ғасырлар кезеңі, тарихтың капитализмге дейінгі сатысы да
феодализм кезеңі деп аталады. Бірақ бұл тарихнамада феодализм ретінде
әлеуметтік - экономикалық қатынастар емес, қоғамның әлеуметтік - саяси
құрылымы танылады. Ол мұралық ақсүйектер иеліктері - мемлекет билеушісі
вассалдарының да, мемлекеттік қызметті - әскери, әкімшілік және т. б.
аткару шарттары бойынша да оның өкілдері алған феодалдар жүйесінің болуымен
сипатталады. Өкімет иерархиясы, вассалддық, мемлекеттік иеліктерге белінуі,
толассыз әскери қақтығыстар мен өзара алауыздықтар, өкімет пен күштің
заңнан басым түсуі сияқты басқа да феодалдық институттар қатынастарының
вассалдық - лендік жүйесімен байланысты. Феодализмнің бұл нышандарының
көпшілігі, әсіресе көшпелі ортада толып жатқан ерекшеліктері болғанына
карамастан ортағасырлық Қазақстан тарихында да болды. Феодализмді жалғыз
ғана ендірістік қатынастардың емес, бір - бірімен тікелей байланысты
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани институттардың жиынтығы ретінде кең
көлемде түсіну ғана бұл атауды кейінгі ортағасырлық Қазақстандағы қоғамдық
қатынастарды сипаттауға мүмкіңдік береді.
XIV - XV ғасырлардағы Қазақстан халқының әлеуметтік құрылымы
сословиелік - таптық сипатта болды. Әр түрлі категориядағы ақсүйектер, ең
алдымен Шыңғыс әулетінің өкілдері, тайпалар мен ірі рулар көсемдері билеуші
жоғарғы тапты құрады. Қазақстан аумағында өмір сүрген Ақ Орда, Моғолстан
және басқа мемлекеттердің жоғарғы билеушілері - хандар, сондай-ақ толып
жатқан сұлтандар мен оғландар (Шыңғыс әулетінің билік құрмаған мүшелері)
Жошы хан мен Шағатай ханнан тарағаңдар. Олар әмірлерден, бектерден,
билерден, байлардан тұратын тайпалар мен ру ақсүйектеріне арқа сүйеді. Ақ
Ордадағы, Әбілқайыр хандығымен Моғолстаңда та түркі тайпаларының басшылары
деректемелерде көп ретте әмірлер, Ноғай Ордасында - мырзалар атанған. Бірақ
бұл мемлекеттердің түркі тілді ортасыңда бек деген байырғы түркі атауы
неғұрлым кеңірек қолданылды. Мұны бұл атақты әскери және мемлекет аппараты
қызметіндегі толып жаткан атаулардың қолданылуынан және атақты адамдардың
өз есімдерінен-ақ көруге болады. Мысалға, XIV-XV ғасырларда Шығыс Дешті
Қыпшақ пен Жетісуда көптеген феодалдық ақсүйектер өкілдері ұлысбегінің - Ақ
Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығын ұлысбегі және басқа да мемлекет
аппаратындағы қызметтерді атқарды (түменбегі, мьңбегі, түкбегі, ордабегі,
үшбегі және т. б.). Бұл дәрежелер мен атақтар әлеуметтік және қызмет
иерархиясының жоғарғы сатыларына көтерілген түркі ақсүйектерінің өкілдеріне
берілді. Моғолстанда бұл атаққа Мұхаммед бек, Кебек бек, Қажы бек және
Моғолстанның басқа да әмірлері ие болды. Ақ Ордада - Ұрысхан әмірі Әли бек,
Едігенің інісі Иса бек осылай аталды. Әбілкайыр хандығында-Мұхаммед бек
қоңырат, Сопы бек шат, Сопы бек найман және т. б. осы атақты иеленді 20;
54.
Бек сияқты би атауы XV ғасырда Ноғай ұлысында (мысалға,
маңғыттардың танымал басшысы Уақас би), Әбілқайыр хан мемлекегінде
(Бұзынжар би қытай, Сүйінші би және басқалары) XV ғасырда, кейінірек Қазақ
хандығында ақсүйектер өкілдері арасында кең тарады.
Бай атауы Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани атап көрсеткендей Дешгі
Қыпшақ және Моғол тайпалары арасында дәулетті адамды, аса көп мал иесін
білдірген. Оның әлеуметтік мағынасы да болды, далалық феодал тобының
өкілдерін танытты (Әбілқайыр хан мен басқалардың сыбайластары - Қылышбай
баһадүр, Күншірбай күшші). Монғол билігі орнағаннан кейін баһадүр
(алғашқы мағынасы - батыр, қаһарман) атауы да көшпелі даладағы
феодалдық атақтардың біріне айналды. Мас'уд бен Усман Кухистани мен басқа
да авторлар өз шығармаларыңда көптеген баһадүрларды атайады. Шыңғыс-хан
шапқыншылығынан кейін тараған монғол атауы нойонға келетін болсақ
(түркінің бек, араб-парсының әмір атауларымен мәндес), XIV - ХV
ғасырлар деректемелерінде Моғолстан мен Ақ Орда түркілердің арасында оның
бірлі-жарым жағдайда қолданғаны ғана байқалады 20; 68.
Ақ Орданың, Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның отырықшы және көшпелі
бұқара халқы қараша (қарапайым халық, қара) деп аталды. Ұлысбек
Хұдайдад әмір моғол халқын жиіркенішпен: аразил, яғни азғын атаған.
Қытай мағұлматтарын тіркеуші авторларда ақсүйектерге қарсы шықкандарды
төменгі, жарамсыз адамдар деп даттайды.
Әдетте деректемелерде ақсүйектерге тәуелді отырықшы, көшпелі тұрғын-
дар қол астындағы, әуелді бұқара мағынасыңда утба аталған. Орта
Азияның, Таяу және Ортаңғы Шығыстың тәуелді халқы ра' ийат атауымен қатар
осындай аталған.
Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Моғолстан (оның оңтүстік бөлігі) тұрғын-
дарының әлеуметтік құрылымы хақындағы мағлұматы да өте қызғылықты: Қашғар
мен Хотаннын барша тұрғындары төрт топқа бөлінеді. Туман деп аталатын
біріншісі ра'ийаттар - қол астындағылар дегенді білдіреді, олар ханға
карайды, жыл сайын оған салық төлейді. Қаушын деп аталатын екіншісі әскер
дегенді танытады... Әрқайсысы астық, зат және басқа дүниелер түрінде табыс
алатын үшіншісі - аймақтар. Төртінші топ - шариғат қызметін атқарушылар
және қайырымдылық орыңдарын, вақфтарды басқарушылар... және көптеген жер
иеліктерін ұстаушылар. Шын мәнісінде бұл жерде әрбір қоғамдық топтың (В. В.
Бартольдтің айтуынша - сословиенің, таптың) рөлі ашылған: біреулері салық
төлейді, екіншілері мемлекеттің әскери күшін құрайды; көшпелі тайпалар
көсемдері (аймақтардың) әскери немесе мемлекеттік қызмет атқарғаны үшін
белгілі бір аймақтарды, қалалар мен олар-дың төңірегін шартты түрде
иелікгеріне алады; чиновниктер мен діни қызмет-керлер өздерінің қоғамдық
міндеттерін атқарып, әр түрлі жер иеліктерінен табыс табады (вақфтар,
мильктер және басқалар). Деректемелер тұрғындар-дың мұндай әлеуметтік
құрылымы ХІV-ХV ғасырларда Қазақстан аймағындағы басқа қалаларда да
болғанын көрсетеді.
Жер қатынастары. Ак Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан ақсүйектерінің
саяси өкіметі ханнан бастап, ру көсеміне дейін экономикалық қуатқа
негізделді. Оған дәстүрлі пайдалану құқығы, феодалдардың қол астьңдағы
тайпалар мен рулар көшіп - қонып жүрген жайылымдық жерлерге де (жұрт),
қыстау бастарындағы және Түркістандағы, Батыс Жетісудағы және басқа
жерлердегі отырықшы - егіншілікті алқаптардың, өнделетін учаскелеріне,
сондай-ақ аса көп мал табындарына іс жүзінде иелік ету негіз болған.
Деректемелерде нақты фактілер келтірілген материалдардын, тапшылығы
жер иелену категорияларын анық бөліп көрсетуге, оның көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы жағдайларындағы ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік
бермейді. XIV - XV ғасырлардағы Ақ Ордадағы Әбілқайыр мемлекеті және
Монғолстандағы қоғамдық өмір тарихына қатйсты қолда бар мәліметтер осы
категориялардытек белгілеуге ғана көмектесе алады 25; 143.
Тұтас алғанда бұл мемлекеттегі егін шаруашылығының түрлері ХIIІ - ХІV
ғасырларда Жошы және Шағатай ұлыстары мен мемлекеттерінде калыптасқан
түрлерге сай келеді. Бұл хандықтардың тұрғындары бір кездегі көшпелі
монғоддардың отырықшы - егіншілікті халықтарды жаулап алу кезінде олардың
неғұрлым дамыған әлеуметтік құрылысын қабылдап алғандары сияқты, монғолдар
тұсында Қазақстан мен Орта Азия аумақтарында қызмет еткен әлеуметтік
институттарды көп жағдайда әлі де болса сақтап калған 6; 80.
Монғолдар тұсында қалыптасын, жерге феодаддық құқықты жүзеге асырудың
ұзақ уақыт сақталған бірқатар түрлері мұнда бұрын болған жерге иелік
категорияларымен тікелей үңдестік тапқан. Мысалға, жоғарғы билеуші мен оның
атбасының, монғол инжуі түріндегі жерлер бұрын да, дәлірек айтқанда, Иран
мен Орта Азияда болған. Осымен қатар, бұрын болған феодалдық иеліктер,
мысалға, Қарахан әулеті дәуіріндегі иқта негізінде шартты түрде берілген
жер жүйесі (сойырғал) өріс алған. Монғол уақытынан бұрын қалып-тасқан
вақфтық және мильктік жерлер де сақталып қалды.
Құрамына Қазақстан да кірген Монғол империясында ұлы хан билеуші әулет
басы ретінде бүкіл жердің жоғарғы иесі саналды. Бірақ осы жағдайда бүкіл
мемлекет Шыңғыс әулетінен шыққан билеушілер тізбегінің ұжымдық иелігі болып
табылды, оның әр мүшесі инжу - осы иеліктің бір бөлігін, яғни жер (жұрт)
мен онда тұратын адамдарды (Ұлыс) алуға құқықты болды. Бұл жағдай монғол
Ұлыстарында да, ал монғол уақытынан кейін оның қираған жұртында пайда
болған, Шыңғыс әулеті билеген мемлекеттерде де сақталып калды. Жерге
мемлекеттің жоғарғы иелігі Шығыстағы орта ғасыр қоғамының әлеуметтік
құрылысына тән ортақ сипат 6; 47. Дегенмен бұл жерде меншіктің феодалдық
мәнін өзгерткен жоқ. Өйткені жер инжу және жер түріндегі ақы ретінде Шыңғыс
әулеті мен ақсүйектерге бөліп берілетін болғандықтан, та-быстың салық
түрінде түсетін бөлігі (егер жер түріндегі ақы ақталған бол-маса және
тархандық құқығы болмаса) хан үйін ғана емес, қоғамның бүкіл билеуші
топтарын қамтамасыз етуге жұмсалды.
2. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері.
2.1. Дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы.
XIV-XV ғасырлардағы Қазақстан аумағында орналасқан мемлекет тұрғыдары
шаруашылық қызметінің жалпы даму бағытын өндіргіш күштердің дамуы, көрші
өлкелермен сауда, мәдени және шаруашылық байланыстардың артуы айқындады.
Монғол шапқыншылығьшың ауыр зардаптары күшейген сайын біртіндеп жойылып,
шаруашылық қайта өркеңдей бастады: мал шаруа шылығын ұйымдастыруда жандану
процесі байқалды, ол монғол кезеңіне дейінгі мал шаруашылыш құрылымының
өркендеуіне жеткізді, көшпелі жане жартылай көшпелі мал өнімінің тауарлары
артты; сонымен бір мезгідде егіншіліктің қалпына келу процесі болып жатты,
ол Қазақстанның оңтүстігінде және ішінара оңтүстік-шығысында қала өмірінің
жандануымен тығыз байланысты болды 19; 65.
Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халкы шаруашылығының басты саласы XIV-XV
ғасырларда бұған дейінгідей мал шаруашылығы саналды.
Ертеректегі сияқты, Қазақстаннын кең байтақ аумағында табиғи-
географиялық жағдайдың ықпалымен мал шаруашылығының негізгі үш типі:
отырықшы, көшпелі және жартылай көшпелі, өтпелі формалары қалыптастпы1.
Отырықшы немесе бағымдағы, тебіндеп жайьлатын мал шаруашылығы
Қазақстанның оңтүстігінде, Сырдария мен Қаратаудың күнгей беткейінен ағып
келіп құятын көптеген салаларының алқаптарында дамьщы. Қыстақтар мен
қалалардың тұрғындары бұл жерде мал шаруашылығын суармалы және терімді
егіншілікпен, ішінара балықаулаумен де ұштастырды. Мал өсірушілер бүкіл жыл
бойы жайылымнан жайылымға үздіксіз кешіп жүретін. Қазақстанның оңгүстігінде
отырықшы және жартылай көшпелі мал шаруашылығы ұштастыра жүргізілді.
Көктемгі - жазғы маусымда Шығыс Дешті Қыпшақ даласына көшіп баратын ауылдар
қыстау үшін Сырдария бойьна, Түркістан аумағына (Сырдарияның орта ағысы)
қайтып келетін еді. Тарихи құжаттарда, соның ішінде Сығанақтан шықкан XV-
XVI ғасьфлардағы грамоталарда тұратын (үнемі) мекендер (дихнишин),
(жартылай отырықшы) қыстақтар (кишлакнишин) және көшіп жүретін (сахранишин)
аймақтар атап өтіледі.
Кешіп-қонатын жер аумағы мен құрамынақарай (бір немесе бірнеше от-
басы, бүкіл руымен) көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылыта түрлі
сипатта болды3.
Маңғыстаудың куаң даласы мен шөлді аймағын, Арал маңын мекендеген мал
өсірушілер бүкіл жыл бойы мал азығы үшін жайылымнан жайылымға көшіп жүрді;
олардыңтұракгы тұрғын үйлері болған жоқ4.
XIII-XV ғасырлардағы саяхатшылар мен тарихшылардың (Плано Карпи-ни,
Вильгельм Рубрук, Ибн Баттута, әл-Омари, И. Барбаро және басқалардың)
көптеген дерекгерінен көрініп отырғанындай, Қазақстан аумағында мал
шаруашылығының ең көп тараған дәстүрлі түрі жартылай көшпелі мал
шаруашылығы болды. Жартылай көшпелілер мал өсірумен қатар ішінара
егіншілікпен, мал азығын дайындаумен де айналысты; олар кектемгі-жазғы-
күзгі көштен кейін өзі үнемі қыстайтын орынға қайтып оралатын.
Шаруашылықтың бұл түрі Батыс Қазақстанның бірқатар өңіріне, Орталық және
Оқтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағына кеңінен таралды. Жетісуда өлкенің
географиялық ерекшеліктеріне байланысты көшіп-қону бағыты біршама қысқа
болатьн. Монғол кезеңінде егіншілік жанама, қосалқы салаға айналса да,
ендігі жерде малшы өзі қыстайтын тұрақты орынға берік орнығып, егіншілікпен
кеңінен айналысуға зор мүмкіндік алды. Мейлінше қашыққа көшіп-қону мал
шаруашылығының нағыз көшпелі түріне сай келді. Шығыс Дешті Қыпшақтың
далалық аймақтарының малшыларына оңтүстіктен солтүстікке қарай және
керісінше бойлық бағытында, мейлінше қашыққа көшіп жүру тән еді. Көші-қон
бағыттары Аралдың солтүстік маңайы, Сырдарияның орта және төменгі ағысы мен
Қаратаудың баурайында орналасқан қыстаулардан Ұлытау жазығы, Торғай, Ыргаз,
Тобыл өзендерінің аңғарларындағы жайлауларға дейінгі аумақты қамтитын.
Соның ішіндегі ең шұрайлысы Сарыарқа саналды.
XIV-XV ғасырлардағы Қазақстан тұрғындарының негізгі кәсібі мал
шаруашылығы туралы Темір мен Темір ұрпақтарының Дешті Қышшақ пен Жетісуға
жасаған жорығы туралы жанама деректерде көп айтылады. Шежірелерге
қарағанда Темір әскерлері соғыста әскери олжалардың қатарында қора-қора қой
мен үйір-үйір жылқы, түйерді қолына түсірген. Соғыста олжа алу (негізінен -
сәйгүлік аттар) Қазақстан аумағына көршілер тарапынан жасалатын
шапқыншылықтың басты мақсаты еді. Әбілғазының айтуына қарағанда Жошы Дешті
Қыпшақтан әкесіне сыйлық ретінде әр түрінен жиырма мыңнан – көк, боз, торы,
қара, шүбар жылқылар жіберген5. Темір шежірелерінің авторларында соғыс
кезінде қолға түскен орасан зор олжа, қисапсыз мол байлық пен мал-
мүліктің аты аталады. Соғыс олжаларының саны мен көлемі көшпелі және
жартылай көшпелі Қазақстан халқының шаруашылыған зерттеп білуге, өсіретін
мал түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Мәселен, Моғолстанның феодалдық
әміршісі Енге төреден Темір жауьнгерлерінің көптеген жылқы, түйе және
қашырды қолға түсіргені, Жәңгірдің сансыз көп соғыс тұтқындарын мындаған
жылқы, қой малымен қоса пішкеш (олжа) ретіңде Темірге сыйға тартқаны, Жаңа-
Тараз уәлаятынан моғол ханы отбасының мал-мүлкін тонап, үйін ойрандап,
орасан зор олжаға кенеліп, алты мың жылқы әкелгені айтылады6. Осындай
мәліметтерді тарихнамаларды Темір әскерлерінің XIV ғасырдың аяғындағы
шапқыншылық жорықтары туралы айтқанда да қайталап отырады. Мирхондтың
айтуына қарағаңда, 1425 жылы Темір әскерлері санаса, сан жеткісіз
жандықты (анғам - қой мен ешкі), мүйізді ірі қараны (сава'им), мініскер
және жүк артылатын малды (давааб - аттар, түйелер) қолға түсірген көрінеді
19; 78-83.
Бұл мәліметтер XIV-XV ғасырлардағы Қазақстан халқы шаруашылығының
басты саласы - мал шаруашылығы болғанын айқын дәлелдейді. Шаруашылықта қой
мен жылқы өсіру басты орын алды. Тек оңтүстікпен оңтүстік-шығыс
Қазақстандағы отырықшы жерлерде ғана мүйізді ірі қара өсірілетіндігі атап
көрсетілді. Қой шаруашылығының көлемі жөнінен Мүхаммед Хайдардың келтірген
деректері бар, мәселен, ол ұлысбек дұғлат Сайид Әли әмірдің үш ұлына 500
мыңға дейін қойды мұраға қалдырғанын хабарлайды.
Деректерде соғыс қаупіне үнемі дерлік әзір тұратын малшылардың көшпелі
және жартылай көшпелі тұрмысы туралы айтылады тарихи еңбектер авторларының
айтуынша Темір әскерінен бас сауғалап пана іздеген жергілікті халықтар,
соның ішінде, Жетісу тұрғындары елдің тереңтүпкіріне, адам аяғы бармас қиын
жерлерге көшіп кетіп отырган. Әдепте, барлық мал-мүлкімен, жүк арбасымен
(бонех) ру не тайпаның қару ұстауға жарамайтын жауынгер емес мүшелері (бала-
шаға, кәрі-құртаң) көшіп кетіп отырған, ал қалған ер-азаматтар тайпа
көсемінің (әмір не бектің) қарулы жасағын құрып жаудың шабуылын тойтарып
отырған. Мирхондтың айтуынша Темір ұрпағы Ұлықбек әскерінің шапқыншылығы
кезінде Шер-Мүхаммед хан қора-қора қой отарлары, үйір-үйір жылқылары мен
дүние-мүлкі тиелген жүк арбаларын құлдары, қызметшілері (куч ва хашам) және
отбасымен бірге Текес өзенінің8 арғы бетіндегі кзуіпсіз жерге орналастырып,
өзі жаумен шайкасқа шыққан.
Сонымен қатар, саяхатшылардың мәліметтеріне кдрағанда үнемі дерлік
төніп тұратын соғыс қаупіне қарамастан оңтүстіктен солтүстікке және
солтүстіктегі салқын аймақта бағылып, ал кыста малшылар оңтүстікке қарай
көшіп, Сырдария мен Талас аңғарының шалғынды жайылымын жайлаған. Вильгельм
Рубрук 1253 жылы қазан айында Сарысу арқылы және Ұлытау маңайымен жүріп
өткенде, ол жерде ешкімді көрмегенін, өйткені қыс түскен соң малшылардың-
оңтүстікке көшіп кеткенін айтады9. Ибн Рузбихан Исфа-хани XV-XVI ғасырдың
басындағы онтүстіктен солтүстікке және керісінше көшіп-қону жолдары туралы
мейлінше кеңінен жазып қалдырған. Бұл мәліметтер ХҮ ғасырдағы Ұлы дала
төсін жайлаған қазақтармен қатар өзбектерге де қатысты айтылады. Бұл кең
далалық аймақ - деп жазады ол Шығыс Дешті Кдошақтуралы,- өзбектердің жазғы
жайлауы, тұрақты қонысы саналады... ал қазақ халқы даланың шет аймақтары
мен қиыр шалғайларын мекендейді. Қисапсыз көп малдарына жайылымдықтар
іздеп, олар бүкіл далаға түгелдей дерлік қоныстанады, олардың әрбір
сұлтанының қарамағанда далалы аймақтың белгілі бір аумағы болады. Мал
табындарының, қой мен сиыр, үйір-үйір жылқыларының санын... бір құдайдан
басқа ешкім білмейді... Күз түсіп, ауа-райы катты салқындап, калың қар
жауысымен қазақтар далалы аймақтан қысқы тұрақтарына қарай көше бастайды.
Соныменен, олардың көші-қоны жоғарыда аталып кеткендей, Қыпшақтың далалы
аймағы мен Итиль аталатын Еділ (Адил) өзенінің алқабынан өтіп... екі айдай
жол жүре отырып, қысқы тұрақ - қыстауға келіп жеткен. Олардың қысқы тұрағы
Сыр өзені аталатын Сейхун өзенінің жағалаулары болып табылады.
Ибн Рузбихан Исфаханидің жазбаларыңда айтылатын мейлінше қашыққа көшіп-
қонып жүру ноғайларға да (өзбектерге қазақтармен бірге маңғыттарды
да) тән еді. Уақыт өте келе, соғыс қаупі мен саяси жағдайлардың әсерімен
олардың көшіп-қону ауқымы Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына дейін
жеткен. Ноғайлардың негізгі көшіп-қону аймағы жазда Орал, Жем, Еділ өзені
аңғарлары, даладағы көл жағалары болса, қыстаулары аталған өзен сағалары
мен тармақтарында орналасты.
Ұзақ уақыт бойы көшіп жүріп, қысқы мерзімде ғана қыстауда қоныстанған
малшылардың мал азығын дайыңдаумен, егіншілікпен шұғылдануға мүмкіңдіктері
болмады. Дегенмен де рудың көшіп-қонуға шамасы жоқ кедей мүшелері
кыстауларда қалып, бай ағайыңдарының малдарына қыстық азық әзірлеп, егістік
танаптарын баптап-күткен. Көшпелілердегі еңбектің мұндай ұйымдастырылу
тәсілі туралы бірқатар зерттеушілер өз еңбектеріңде айтып етеді.
Орталық пен Оңтүстік және Батыс Қазақстанда өзен аңғарлары мен көл
жағалаулары, тау етектеріне шағын қашықтықта көшіп-қонып, қыста ызғырық жел
өті мен қар тасқынынан қорғану үшін қамыс пен талбұталардан айнала қоршау
тұрғызылған және алдында шағын егістік танаптары орналасқан тұрақты орынға
(қыстақтарға) қайтып оралатын көші-қон бағьптары да болған.
Дешті Қыпшақтың далалық аймақтарында малшылардың ішінара егішілікпен
де айналысатыны жайлы әл-Омари: Татарларда егістіктің көлемі өте шағын,
бидай мен арпа аз егіледі... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Орта ғасырлық қалалардың аймақтағы экономикалық процестерге ықпалы.
1. Орта ғасырлық қалалардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Керуен жолдары мен сауда қатынастарының дамуы және ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері.
1. . Дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .23
2. . Халықтық кәсіп пен қолөнердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .36
3. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын ойын технологиясы
арқылы
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын оқытудағы сабақ
үлгісінің
әзірлемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 76
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздікке дейін Қазақстан тарихшылары
отарлық жүйе ұсынған концепциялар мен қорытындыларды басшылыққа алып келді.
Бұл жағдай Қазақстан тарихының көптеген мәселелеріне үстіртін қарауға,
әсіресе обьективтік шындықты ашуға қажетті дереккөздерін ескермеушілікке,
кейде ашық бұрмалауға итермеледі. Осындай тақырыптардың бірі халқымыздың
даму тарихындағы бір кезеңі, ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. еліміздің экономикалық ахуалы.
Мұның өзі тәуелсіз Қазақтанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық салаларында
болып жатқан өзгерістердің мазмұны жағынан да, түр-сипаты жағынан да
мемлекеттегі жаңа саясатты қалыптастыру қажеттігін айқын байқатып отыр. Бұл
орайда елімізде сонау орта ғасырда жүргізілген ұлттық - экономикалық
саясаттың барлық қырларын ой-сана елегінен жаңаша өткізіп, жаңаша
қабылдауымыз қажет деп ойлаймыз. Қазақстан тәуелсіздігінің сақталуына,
тарихи негіздегі мәселенің алатын орны айрықша.
Қазіргі таңдағы жаңаша тарихи бетбұрыстың желісімен зерттеудің
өзектілігі бірқатар себептерден, атап айтқанда Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси дамуы мен обьективтік деректерге негізделген тарихи сананы
қалыптастыру қажеттілігінен туындайды. Президент Н. Назарбаев өзінің
ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетінен ажырап қалмас үшін, қазақтардың нақты
ұлттық бірегейлікке ұмтылуға тарихи тұрғыдан хақысы бар 28; 6. деген
қоғам дамуының заңдылықтарына тікелей байланысты.
Бұл бағытта орта ғасырлардағы ел тарихындағы мағлұматтарды жүйелеу мен
олардың айқындық деңгейін анықтау арқылы Қазақстан тарихының деректік
негізінің кеңейтілуі маңызды ғылыми ізденістер қатарына жатады.
Қазақстан тарихында болып жатқан бүгінгі бетбұрыс, оның саяси-
экономикалық және мәдени-әлеуметтік өміріндегі қайта түлеу, жаңару көп
жылдар бойы тоталитарлық басқару жүйесінің езгісінде болып, халықтың
өткенін білуі күңгірттеніп, өз елінің тілі мен дінінен, дәстүр - салтынан
алшақтап кету қаупін де жоққа шығаруға болмайды. Ал оған қарсы күш жаңаша
бетбұрыс пен жұртшылықтың өз халқының тарихына деген ынтасы мен ықылас
пейілі, құштарлығы мен шексіз құмарлығы жаппай бой көрсетуі болмақ. Кейінгі
кездері аталған тақырыпты қозғаушы ғалымдар қатары да арта түсуде. Оны да
заңды құбылыс деп түсінуге болады.
Жалпы тарих тағылымы мынаны үйретеді, кез келген өркениетті елдер
өзінің ұлттық тәуелсіздігін алғаннан кейін, ұлт тарихының назардан тыс
қалған мәселелерін қайта қарап, саралап, толық қамтып жазу мәселесін
қолға алуға ұмтылады. Сөйтіп, адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын
жоспарлайды. Ендеше тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар
кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды орын алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр.
Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге баса назар аудару
қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келген мәселе. Тарихты оқытудың басты
мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған
құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып
үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтарға, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - баса назар аудару бүгінгі жаңарған
қоғамдық сана мен уақыт өзгерісінен туындаған қажеттілік.
Бітіру жұмысының мақсаты:
ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері мен негізгі
мәнін, басты көрсеткішьерін, сонымен қатар, әлеуметтік даму жолдарын ашып
көрсету болып отыр. Орта ғасырлардағы қазақ елінің экономикалық әл- ауқатын
түсіндіре отырып, бүгінгі Тәуелсіз мемлекетіміздің қарқынды экономикалық
даму үдерістерімен сабақтастық мәселелерін анықтап, бала санасына жеткізу.
Теориялық мәселелерін толықтырып, оқу-әдістемелік кешенін жасау және осы
тақырыпты мектепте оқытудың жолдарын, әдіс-амалдарын көрсету арқылы
оқушылардың тарих сабағына деген қызығушылығын арттыра отырып, ел тарихы
жөніндегі танымдарын арттыру.
Бітіру жұмысының міндеттері:
- ортағасырлық қалалардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен дамуы жайлы
сипаттамалар;
- керуен жолдары мен сауда қатыстарының дамуының ақша айналысына
қалыптасуы;
- ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық дамуы ерекшеліктерін анықтау;
- дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің даму деңгейі;
- халықтық кәсіп пен қолөнердің дамуы;
-ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын мектепте оқытудың
технологиясы мен әдістемесі жайлы жан-жақты түсіндірмелі сипаттамалар беру.
Зерттелу деңгеі:
Қазақстанның орта ғасырлардағы экономикасы жайлы мәліметтерді сол
дәуірдің өзіндегі шежірелі жинақатардан бастап кедестіруге болады. Осындай
еңдектің бірі парслық Махмұд ибн Әмір Уәлидің Бахр әл-асрар фи манакиб әл-
ахйар (Өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар) деген
энциклопедиялық еңбегінде соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы женінде
алуан түрлі және өте құнды материалдар бар. Автор XVII ғасырдың бірінші
жартысында өмір сүрген, Балхтатуған, көп саяхат жасап, Үндістанда болған,
кітаптардан, білімді адамдармен сұхбаттардан толып жатқан ғылыми мәліметтер
жинаған. Бірқатар поэтикалық шығармалар жазған 6; 87.
М. X. Әбусейітова XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы-ның
зерттеу үшін келтірген деректемелер тобында қазақ хандары мен сұлтан-
дарының шайбанилермен, содан соң XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың
басындағы Мауараннахрдың аштарханилерімен қарым-қатынастары туралы егжей-
тегжейлі мәліметтер бар 6; 126.
Қазақ және өзбек (Бұхара) билеушілерінің XVII ғасырдағы Оңтүстік
Қазақстан мен Ташкенттің маңызды сауда-экономикалық орталықтары жөніндегі
тайталастары туралы, Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Муким-хани деген
шығармасында айтылатын Имамкули ханның Ташкенттегі көтерілісті аяусыз басып-
жаныштауы туралы мағлұматтарды атап өтуге болады.
Жалпы дәстүр мен мәдениет негізінде парсы тідді шығармалармен
біріктірілген және негізінен Орта Азия мен Шығыс Түркістанда жазылған түркі
тідці әдебиет ескерткіштері соңғы орта ғасырлар дәуіріндегі Қазақстан
тарихы жөніндегі нармативтік деректемелер арасында маңызды орын алады.
Оларда ортағасырлардағы Қазақстан тарихының қазақ халкы құрылуымен, Қазақ
хандығының пайда болуымен және дамуымен, сондай-ақ XҮ-ХҮІІІ ғасырдың
басындағы қазақ қоғамы өмірінің көрінісін жаңғыртып көрсетумен байланысты
кезеңнің ерекше маңыздылығын баяндайтын едәуір мәліметтер бар.
Жалпы тарих бойынша Зубдат әл-асар (Маңызды жылнамалар) деген
шығарманы басқа бір деректемелер бойынша Абдаллах Балхи (XV ғ. аяғы - XVI
ғ. басы) ретінде белгілі Абдаллах бен Мүхаммед жазған. Абдаллах Балхи өз
еңбегін Шахрухияның, кейіннен Ташкенттің билеушісі Келді-Мұхаммед сұлтанның
тапсыруымен жазған 15; 156. Құрастырма хроника болып табылатын шығармада
мұсылман әулеттерінің тарихы баяндалады. Оқиғаларды суреттеу 1525 жылға
дейін жеткізіледі. Еңбектің XVI ғасырдың алғашкы ширегі үшін ғана түпнұска
деректеме ретінде маңызы бар. Бұл кезеңнің оқиғаларын автор өз әсекрлері
және замандастары мен оқиғаларға катысушылардан алынған ақпарат негізінде
берілген. Зубдат әл-асарда қазақтардың саяси тарихы мен олардың бил
шілері женінде нақты материал бар.
Тарихшы, ақын, билеуші - Үндістаңда Ұлы Моғолдар империясының негізін
салушы Бабырдың (1483-1530) тарихнамада Бабыр-наме (Бабыр жазбалары)
деген атпен белгілі болған еңбегі ортағасырлардың тамаша тарихи-әдеби
ескерткіштерінің бірі болып саналады 17; 41.
Қазақстан тарихы үшін Бабырдың Жетісу моғолдары, Шығыс Дешті
Қыпшақтағы Әбілқайыр мемлекеті туралы, Мүхаммед Шайбанидің саяси іс-
қимылдарына қатысу туралы, қазақтану институты, Оңтүстік Қазақсан мен
Жетісудың тарихи географиясы, өзбектер сияқты, қазақтардың, қырғыздардың
және Орта Азиядағы басқа да түркі тілдес халықтардың этникалық тарихы
туралы мәліметтері ерекше маңызды.
Қазақтың жалайыр тайпасының өкілі Қадырәли бек (Қадырғали, 1530- 1605
жж.) бізге дейін жеткен, шартты түрде Жами ат-таварих (Жылнмалар
жинағы) деген тұңғыш тарихи еңбегін жазды. Бұл шығарма ауызша тарихи
аңыздар мен Рашид ад-Диннің тарихи жинағы (XIV ғ.) негізіңде жазынған.
Белгілі би Қадырәли бек Ондан сұлтанға, ал одан соң оның ұлы Ораз-
Мұхаммедке қызмет еткен. Қалмактардың қолынан Ондан сұлтан өлгеннен кейін
Қададырғали Ораз-Мүхаммедпен бірге Көшім ханның қамқорлығымен Сібір
хандығына қоныс аударған. Мұнда ол Сібір хандарына кеңесші болып кызмет
еткен. Оның еңбенінде XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы туралы деректер
едәуір ынта-ықылас туғызады 19; 92, олар қазақ қоғамында ауызша
тарихнамалық дәстүр, генеалогияларға және саяси тарих мәселелеріне нақты
мүдделілік бар екенін көрсететін сенімді жергілікті деректемелерге
негізделген.
XVIII ғасырда Мунис деп аталын кеткен Шер-Мұхаммед Әуез би Фирда-ус
әл-икбал (Жұмақтағы бақыт бағы) деген тарихи шығарма жазды. Мунис юз
тайпасынан шыққан өзбек ақсүйектеріне жататын еді. Ол сарай маңында
татарихшы, акын, мемлекет қайраткері болды. Фирдаус әл-икбалды Мунис
аяқтаған жоқ (1829 жылы қайтыс болған). Оның шежіресі Мунистің хан
қызметіңдегі мирасқоры ғана емес, сонымен қатар оның шөкірті де болған
жиені Атахи аяқтаған. Мунис - Атахидің ауқымды еңбегі шағатай тіліңде жа-
зылған.
Тегінде, Тарих-и Қашғар (Қашғар тарихы) Шығыс Түркістанда XVII
ғасырдың екінші ширегінде жазылса керек. Автордың есімі белгісіз. Мазмұны
және құрылымдық жағынан Тарих-и Қашғар орта ғасырлардағы Шығыс Түркістан
және Орта Азия тарихнамасының үлгілі туындысы болып табылады. Оғыз хан
туралы аңыз, Шыңғыс-хан мен оның мирасқорларының тарихы алдыңғы жазбаша
деректемелер негізінде баяндалады. Шаштай мен оның ұрпақтарының едәуір
егжей-тегжейлі тарихы берілген. Моғолстан мен Моғолияның тарихы едәуір ынта-
ықылас туғызады. 1670 жылдан кейінгі оқиғалардың баяндалуы толық
мағынасында алғанда түпнұсқа болып табылады. Моғоддардың қазақтармен
шайқастарының неғұрлым ертеректегі нарративтік шығармаларда келтірілген
жазбаша мағлұматтармен салыстыргаңда анонимнің дербес нұсқалар хабарлайтыны
назар аудартады. Тарих-и Қашғардағы қазақтар туралы соңғы мағлұмат XVII
ғасырдың басында Даниал қожаның Шығыс Түркістанда Шағатай ұрпақтарының
әулеті құртылған аласапыран көзенде Шыңғыс ұрпағы ретінде қазақ сұлтаны
Есімді Жаркент тағына шақыруы туралы хабар болып табылады 21; 20-22.
Соңғы орта ғасырлардағы көзенде Қазақстан тарихы үшін араб тілді
деректемелердің мәні парсы және түркі тілді тарихнамадан өлшеусіз кем.
Солай бола тұрса да, біздің ден қойғызатын нақты материалдың белгілі бір
дәрежеде егжей-тегжейі айтылатын бірқатар араб тілді туындыларды көрсетіп
өтуге болады.
Ең алдымен XIV ғасырдың басында белгілі филолог, тарихшы және сая-
хатшы Жамал Қарши жазған Мулхакат ас-сурах (Ас-сурах сөздігіне қосымша)
деген тарихи шығарманы керсете кеткен жөн. Ол 1230-31 жылы Алмалықта туып,
өз еңбегін Кашғарда жазған 24; 108.
Мысыр қаласындатуған ғалым әрі саяхатшы әл-Омари (1301-1349) жазған
Масалик әл-абсар фи мамалик әл-амсар деген еңбек маңызды географиялық
шығарма болып табылады. Онда Қазақстан мен Орта Азия халықтарының өмірі
туралы, Жетісудағы қалалар мен сауда жолдары туралы, қыпшақтардың орналасуы
мен этнографиялық ерекшеліктері туралы мәліметтерді толықтыруға мүмкіндік
береді. Әл-Омаридің татар-монғолдардың қыпшактар арасына сіңісіп кету
үрдісін баяндауы ерекше маңызды. Бұл тарихи факт тарихи қалыптасқан қыпшақ
мәліметтері бар Сібір Чертеж кітабы болды.
Орта Азия мен Қазақстан туралы мағлұматтар бар XVII ғасырдағы евро-
палық еңбектер арасында голланд географы Н. К. Витсеннің Солтүстік және
шығыс Татария туралы деген кітабы мейлінше құнды, ол географиялык,
этнографиялықжәне лингвистикалық мәліметтердің орасан үлкен жинағы болып
табылады.
Парсы, түркі және араб тілді ескерткіштері, оларды бүкіл алуан түрлі
және толық күйінде тікелей зерттеу, сондай-ақ тарихи-деректсметану
проблемаларына жүйелі көзқарас қазақ халқы тарихының жеке мәселелерінен
гөрі, ең жалпылама мәселелері бойынша маңызды қорытындылар жасауға
мүмкіндік береді.
XVIII ғасырда орыс зерттеушілерінің сол көзендегі қазақтар туралы
мағлүматтар, негізінен тұрмысы, шаруашылығы, ғұрыптары, нанымдары,
жүздердің рулык-тайпалық құрамы, орналасуытуралы этнографиялық мағлүматтар
жинауы жалғастырылып, халықтың шыққан тегі туралы анызәңгімелер зерттедді.
Бұл зерттеушілер арасында П. И. Рычков, И. Г. Георги бар. Қазіргі
авторларға қазақтардын жағдайын сипаттап беретін бұл материал халыктың
алдыңғы ғасырлардағы өмірін көрсетеді. 1750 жылы Г. Ф. Милл ердің Сібір
тарихы жарыққа шықты, онда Сібір хаңдығының құрамындағы Солтүстік
Қазақстанның тарихы тұңғыш рет жазылған. Орыстың мұрағат және жылнама
материалын, сондай-ақ өз байқауларын кеңінен пайдаланған В.Н.Татишевтің (ол
Астрахан губернаторы болған) еңбегінде соңғы уақыттағы қазақтар туралы
мәліметтер бар 26; 120-121.
Қазақстанның соңғы орта ғасырлардағы тарихы туралы мәліметтер
келтірілген түпнұсқа деректемелер жариялана бастады. 1768 жылы түрік
халықтарының тарихы мен этнографиясы жөніндегі Әбілғазының Шаджара-йи
турк деген енбегі французша басылымынан орыс тіліне аударылды. Шағатайша
мәтіні 1825 жылы Казанда басыпшығарылды. 1854жылы Әбілғазының шығармасын,
И. Н. Березин Шығыс деректемелерінін кітапханасы сериясында басып
шығарды.1906 жылы Г. С. Саблуков орыс тіліне аударған бұл еңбек
зерттеушілер арасында кеңінен мәлім. И. Березин, сондай-ақ беймәлім
автордың Шайбаниадасын да басып шығарған. XV ғасырдағы Қазақстан
жөніндегі жалпы мәліметтер Таварих-и гузнда-йи нусрат-наме
материалдарымен сәйкес келеді.
XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың шығыстану ғыл ымы ойдағыдай
дамыды. В. В. Григорыев, П. И. Лерх, И. Н. Березин, В. Г. Тизенгаузен, Н.
И. Весел, В. В. Радлов, В. Р. Розеңдердің еңбектері орыстың дүниежүзілік
шығыстануда құрметті орын алған тарихи-шығыстанушылық мектептің пайда
болғанын 26: 137 көрсетті.
Орыс шығыстанушылары есңбектерінің арасында қазақтың тұңғыш тарихшы-
ғалымы, шығыстанушысы, этнографы, географы Ш. Ш. Уәлиханов (1835- 1865)
көрнекті орын алады. Ол Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының
мәселелерін, қырғыз, ноғай, өзбек, ұйғыр халықтарының тарихын зерттеді. Ш.
Ш. Уәлиханов өзінің көптеген: Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы
жазбалар, Қырғыздардың көші-қонытуралы деген еңбектерінде қазактардың
этногенезінің, жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының,
орналасуының проблемаларын зерттеген еді. Ол қазақтар мен ноғайлардың
этникалық жақындығы туралы пікір айтты. Бірқатар еңбектерінде (Жоңғария
очерктері, Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының аңыз-әңгімелері) Ұлы жүз
қазақтарына тарихи-этнографиялық сипаттама берілген; ол қазақ хандарының
генеалогиясы, Қазақ хаңдығы мен Ноғай Ордасының саяси қатынастары туралы да
жазды.
Ш. Ш. Уәлиханов ез зерттеулерінде қазақ және ноғай эпостарын,
аңыздарды, тарихи әңгімелерді, алуан түрлі фольклор материалдарын
пайдаланған. Ол В. В. Вельяминов-Зерновтың еқбектері шыққанға дейін-ақ,
бірінші болып шығыстың жазбаша деректемелеріне зор мән берді, соңғы орта
ғасырлардағы Қазақстан тарихын зерттеуде олардың ең маңыздыларын
пайдаланды. Ол Қадырғали Жалаиридің Жами ат-таварихынан, Мырза Мұхаммед
Хайдардың Та'рих-и Рашидынен үзінділер келтірген 10; 122. Орыс
Географиялық қоғамы 1904 жылы Ш. Ш. Уелихановтың шығармалар жинағын
шығарды. Қазақтың аса көрнекті ғалымы, ағартушысы, ойшыл-демократы
еңбектерінің толық жинағын 60-жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясы дайыңдяп
басып шығарды, ал 80-жылдарда олар қайта басып шығарылды.
Көшпелілердің, атап айтканда, қазақтардың қоғамдық ұйымдасу деңгейіне
берілген баға көшпеліліктану тарихнамасының қалыптасу кезеңі бойында талай
рет өзгерді. Мәлім болып отырғанындай, әуелі жаратылысынан бар және
өзгермейтін рулық-тайпалық құрылымы, патриархаттық-рулық уклады болған
көшпелі қоғамдарды тапсыз, әлеуметтік жағынан айқындалмаған деп тану
орнықты, мысалы, ХІХ ғасырда Н. А. Аристов, XX ғасырдың 20-жылдарында А. П.
Чулошников осылай деп санады. Бұл қоғамдар отырықшы-егінші елдер мен
халықтарды жаулап алмайынша, ез мемлекетін өз бетінше құра алмайды деп
саналды (В. В. Григорыев, шығармашылығының ертерек кезеңдерінде В. В.
Бартольд) 21; 23.
20-30-жыддарда арнайы Қазақстан тарихына арналған; соның ішінде ұлттық
қазақ зиялыларының өкілдері жазған зерттеулер пайда болды. Бұлар - А. П.
Чулошниковтың (1924 ж.), М. Тынышбаевтың (1925 ж.), С.Ж.Асфендияровтың
еңбектері. Неғұрлым ертеректегі көзенде, ХІІ -XX ғасырлар шебінде қазақ
халқы мен басқа да түрік халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеушілер
арасында С. Бабажанов, М. Шорманов, Т. Сейдалин, А. Жантөрин, С.
Нұрмұхамедов деген және басқа да қазақтардың есімдері малім болды. Олардың
еңбектері тарихнамада өлкетану еңбектері ретінде бағаланды. Ақын әрі
философ Шәкерім Құдайбердіұлының Түріктердің, қырғыздардың, қазақтардың
және хан әулеттерінің шежіресі деген шығармасын атап өту керек. Шежіре
1911 жылы Орынборда басып шығарылды. Бұл-қазақ халқының құрылу тарихын
Әбілғазы, Н. А. Аристов, В.В. Радлов еңбектерінің негізінде ана тілінде
жаңғыртуға әбден сәтті жасалған әрекет болатын 19; 101-103. Жүздердің
рулық-тайпалық құрамы, жекелеген рулардың шежірелері, олардың таңбалары,
хан әулеттерінің генеалогиясы баяндалған.
1935 жылы өзінің Қазақстан тарихын (көне заманнан бергі) бастырын,
шығарған С. Ж. Асфендияров М. Тынышбаевтың қазақ тайпаларын ежелгі етіп
керсеткен және олардың орналасқан аумағын шексіз кеңейткен қателіктерін
керсетті. М. Тынышбаев жүздердің құрылуын Батый мен Орда-Ежен заманына
жатқызады 30; 76. Оның пікірінше, олардың иелігі тиісінше Орта жүз бен
Ұлы жүз.
Міне, осындай мұрағаттық деректерді негізге ала отырып жазған қомақты
зерттеу жұмыстары орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына арналған. Дегенмен
де, деректік негізі мол әдебиеттер орыс тарихшыларыынң монографияларында
кездеседі. Сонымен қоса бұл тақырып көлемінде Қазақстандық ғалымдар да аз
жазып жүрген жоқ. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін ел тарихына көңіл
бөлген тарих зерттеушілердің көпшілігі аталған тақырып жөнінде құнды
еңбектер жазды.
Бірақ келешекте атқарылар жұмыс бұдан да көп, өйткені ол
жөніндегі арнайы жазылған әдебиеттер бар болғанымен, жұртшылықтың ой-пікірі
әлі де сан-алуан. Бұл тақырыптың теориялық мәселелеріне арналған әдебиеттер
жеткілікті болғанымен де, әдістемелік әдебиеттер жеткіліксіз. Мұның өзі
Отан тарихына деген жаңа көзқарастар мен таным-түсініктердің қажеттілігінен
туындайды.
Зерттеу объектісі – орта мектептегі оқу үрдісінің 7 және 10
сыныптары.
Зерттеу пәні – ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. Қазақстан экономикасы және оны
мектепте оқытудың әдіс-тәсілдері.
Болжам - ХІҮ – ХҮІ ғ.ғ. Қазақстан экономикасы тақырыбын мектеп
бағдарламасы бойынша сыныпта оқыту мен қатар сыныптан тыс жұмыста осы
мәселені оқушыларға терең түсінуіне, танымдық білім сапасының артуына үлес
қосады. Тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде
ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Бітіру жұмысының тәжірибелік маңызы: Жоғарғы оқу орындарында
тарих мамандығы бойынша оқитын студенттерге Отан тарихының орта ғасыр
тарихы курсы мен арнаулы курстар, семинар сабақтарын өткізу кезінде оқу-
әдістемелік құрал ретінде және мектеп мұғалімдері мен жоғарғы сынып
оқушыларына көмекші құрал ретінде қолданылады.
Зерттеу жұмысының методологиясы. Соңғы жылдары жарық көрген зерттеу
еңбектер, мақалалар өткен тарихымызды теориялық тұрғыдан талдауда кеңінен
пайдаланылды. Зерттеу барысында соңғы уақыттарда қалыптасып келе жатқан
жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжрымдарды, жаңа тарихи көзқарас
тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды. Сондай-ақ зерттеуде нақты-
тарихи, салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау және қорыту әдістері,
логикалық статистикалық әдістер қолданылды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік,
тарихи тағылым, тарихи процестің объективтілігі тұрғысынан қарастырылды.
Зерттеу методологиялық объективтілік, тарихилық және жүйелілік пен даму
сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделген. Нақтылы әрі деректі
құжаттарды зерделеу ғылыми зерттеудің талдау және жинақтау, жүйелендіру,
салыстыру сияқты жалпыға белгілі бірізділік әдістер негізінде жүргізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, әр тарау екі
тармақтан және қорытынды, қосымшалар мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. Орта ғасырлық қалалардың аймақтағы экономикалық
процестерге ықпалы.
1.1.Орта ғасырлық қалалардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен
дамуы.
ХІҮ-ХҮ ғасырларда Сыр бойының қалалары егіншілік жазиралар орталығы
ретінде маңызды рөл атқарды. Осындай егіншілік жазираларының бірі Сығанақ
қаласының төңірегінде орналасты. Монғол шапқыншылығы кезінде қираған
Сығанақ қаласы қайта көтеріліп, XIV ғасырда Ақ Орданың астанасына айналды.
Бұған қаланың Түркістанның отырықшы-егіншілік аумағы Шыгыс Дешті Қыпшақтың
көшпелі аудандарымен шектесетін жерінде қолайлы орналасуы игі әсер етті.
Ерзен хан, әсіресе Ұрысханнын тұсыңда қайта тұрғызылған Сығанақ қаласы XIV-
XV ғасырларда бекіністі камалға, ірі сауда мен қолөнер орталығына айналды.
Қала Шығыс Дешті Қыншақтың аумағында, мемлекеттің мәдени-экономикалық және
саяси өмірінде өз маңызын қалпына келтірді. Қаланы XV ғасырдың басында
уақытша Ұлықбек иелеңді де 1446 жылы Сығанақ Әбілқайыр ханның иелігіне
көшіп, оны ол билігінің соңына дейін өз қолында ұстады. Шығыс Қыпшақтың
билік еткең басқа хандары да осында жерленді 1; 78.
XVI ғасырдың басында Сығанаққа жолы түсіп, қаланы өз көзімен көрген
Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің айтуына қарағанда ертеде бұл тұрғындары
көп, керікті қала болыпты... қалада тыныштық орнап, барлық қажетті
игіліктер өндірілген. Қаламен оның төңірегіндегі қыстақтардың халқы
суармалы егіншілікпен айналысты; жақын маңайдағы суармалы жерлерде бау-
бақшалар мен бақша дақылдары өсірілді, дәнді дақылдар егілетін суармалы
және төлімді жерлер одан алысырақ орналастырылды. Фазлаллах ибн Рузби-хан
Исфахани: Өнделген егістікті (Сығанақ төңірегіндегі.) - сұлтандырдың
каналдардың... бәрі Сейхун өзенінен таралатын еді, - деп жазады. Солардың
бірі - ежелден келе жатқан негізгі канал Төменарық каналы сумен жабдықтап
қана қоймай, төңіректегі аумағы едәуір жерді де суландырып отырды.
Бозғылұзақ дейтін басқа канал таболды, ол Сырдария тасыған кезде жайылған
сумен толатын өзі аттас көлден басталып, қалаға су әкелетін еді. Хижраның
8031400-01 жылы Темір жазды делінетін сый грамотасында әлгі екі каналдың
да аты аталады. Каналдар қала төңірегіне келгенде өнделген жер учаскелерін
суландыратын сансыз көп ұсақ арықтарға тарамдалып кететін еді. Қаланың
солтүстік-батысы мен солтүстігінде жаткан жер Қаратаудан ағып шығатын,
реттеліп отыратын шағын тау өзендерінен басталатын арықтармен жалғасады.
Сырдарияның орта ағысында орналасқан Сығанақ қаласы ХІҮ ғасырдан
бастап ел өміріндегі аса маңызды қалаға айналды. Осы аумақта ертеректе өмір
сүрген, ХІІІ ғасырларда монғолдар қиратқан Жент, Жаңакент, Баршынлыкент
қалаларының аты ХІҮ-ХҮ ғасырларда ешбір аталмайды. Бұл жағдай Сығанақ
қаласының өміріндегі ең ірі сауда және саяси орталық ретіндегі маңызын
арттырды.
Экономиканың екінші бір орталығы - Ясы қаласының маңы. Бұл жер астық
пен ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа өнімдерімен қамтамасыз ететін,
сонымен қатар астықты Түркістанның базарларына да шығарып отырды.
Қала маңындағы суарылатын жерлерде дәнді-дақылдар, атап айтқанда
бидай, арпа сондай ақ бау бақша өсірілгені айтылады.
Отырар Сауран және Сайрам жазиралары да егіншілік пен экономиканың
негізгі орталықтары болды. Сауран жазирасының егіншілікке қолайлы климаты
туралы: Сауран ашық далада, тегіс жерде орналасқан сәнді қала. Үнемі таза
ауа соғып көңіліңді нұрға бөлейді. Қаланың сыртындағы жайылымдарда сансыз
көп қой мен ешкі жайылады; қала төңірегінде (нахийа) бау-бақша, түрлі
ағаштар өсіріледі - деп жазған 15; 92.
Ертедегі Испиджаб қала жұртының орнында орналасқан Сайрам да
егіншілік пен ірі қолөнер сауда орталығы болды. Қала ХІҮ – ХҮ ғасырларда
көшпелі Шығыс Дешті Қыпшақ пен Түркістан, батыс Моғолстан мен ортаазиялық
Темір ұрпақтары мемлекеттерінің қарама қарасы мүдделері тоғысқан
географиялық жағынан қолайлы жерде орналасқан. Барлық парсы түрік тілді
шығармаларда аталған мемлекеттердің арасындағы өзара қақтығыстар Сайрам
қаласын иемдену үшін болғаны айтылады.
ХІҮ ғасырда Отырар қаласы монғолдар шапқыншылығынан кейінгі
қиратылудан қайта қалпына келтірілді. Археологиялық деректердің мәліметі
бойынша Отырар қаласы ХІҮ – ХҮІ ғасырларда Қазақстанның ең ірі сауда-
қолөнер және экономикалық орталығы болды.
Оңтүстік-Шығыс Қазақстан қалалары мен егін шаруашылығы жергілікті
халық шаруашылығының ең басты шараларының бірі ретінде жоюға әкелген
жоғарыда аталған тарихи-әлеуметтік факторлардың аса ауыр зардаптарына
қарамастан егіншілік болмашы көлемде болса да, оңтүстік - шығыста Шу мен
Талас алқабында басымырақ, аздап солтүстік – шығыста сақталып қалды.
Археологтар Тараздан, Садырқорғаннан, Аспарадан ХҮ ғасырдан кейінгі
егіншілік тіршіліктің іздерін тапты 4; 97-98.
1.2. Керуен жолдары мен сауда қатынастарының дамуы және ақша айналысы
Әлеуметтік құрылысы. XIV-XV ғасырлар ортағасырлық Қазақстан өмірінің
әлеуметтік-экономикалық қатынастарды дамыту саласында да айрықша кезең
болды. Шаруашылықтың бір қалыпқа түсу барысына қарай Қазақстанның
онтүстігінде феодалдық жер иелену формалары нығайды, көшпелі мал
шаруашылықты аудандарда феодалдандыру процесі одан әрі жа-лғасты. Осы
кезеңде Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттердің қоғам-дық құрылысы
феодаддық қатынастарға негізделді. Жоғарыда аталғандай феодалдық катынастар
Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда алдымен Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстанда пайда болып, тезірек дамыды. Бұған осы аудандарда өндірістік
күштердің, отырықшы - егіншілік пен қала мәдениетінің анағұрлым жоғары
дәрежеде дамуы қолайлы жағдай жасады. Феодалдық қатынастар Қазақстанның
басқа аумағына қарағанда мұнда бұдан былайғы уақыттарда да мейлінше
жоғарырақ шапшандықпен өріс алды 4; 92. Өлкенің феодализм жолымен дамуына
оның Орта Азия мен Қашғарияның қоғамдық қатынастары анағұрлым алға кеткен
көршілес отырықшы егін шаруашылықты аудандарымен экономикалық және саяси
қарым - қатынастары үлкен ықпал етті.
Қоғамдық даму формациясының теріске шығарылған бес мүшелі схема-
сымен қатар соңғы онжылдық әдебиетінде феодалдық құрылыс та сынға алын-ды
(марксшылдық түсінікте өндірістік әдіс ретінде). Европалық және әлемдік
тарихнамада орта ғасырлар кезеңі, тарихтың капитализмге дейінгі сатысы да
феодализм кезеңі деп аталады. Бірақ бұл тарихнамада феодализм ретінде
әлеуметтік - экономикалық қатынастар емес, қоғамның әлеуметтік - саяси
құрылымы танылады. Ол мұралық ақсүйектер иеліктері - мемлекет билеушісі
вассалдарының да, мемлекеттік қызметті - әскери, әкімшілік және т. б.
аткару шарттары бойынша да оның өкілдері алған феодалдар жүйесінің болуымен
сипатталады. Өкімет иерархиясы, вассалддық, мемлекеттік иеліктерге белінуі,
толассыз әскери қақтығыстар мен өзара алауыздықтар, өкімет пен күштің
заңнан басым түсуі сияқты басқа да феодалдық институттар қатынастарының
вассалдық - лендік жүйесімен байланысты. Феодализмнің бұл нышандарының
көпшілігі, әсіресе көшпелі ортада толып жатқан ерекшеліктері болғанына
карамастан ортағасырлық Қазақстан тарихында да болды. Феодализмді жалғыз
ғана ендірістік қатынастардың емес, бір - бірімен тікелей байланысты
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани институттардың жиынтығы ретінде кең
көлемде түсіну ғана бұл атауды кейінгі ортағасырлық Қазақстандағы қоғамдық
қатынастарды сипаттауға мүмкіңдік береді.
XIV - XV ғасырлардағы Қазақстан халқының әлеуметтік құрылымы
сословиелік - таптық сипатта болды. Әр түрлі категориядағы ақсүйектер, ең
алдымен Шыңғыс әулетінің өкілдері, тайпалар мен ірі рулар көсемдері билеуші
жоғарғы тапты құрады. Қазақстан аумағында өмір сүрген Ақ Орда, Моғолстан
және басқа мемлекеттердің жоғарғы билеушілері - хандар, сондай-ақ толып
жатқан сұлтандар мен оғландар (Шыңғыс әулетінің билік құрмаған мүшелері)
Жошы хан мен Шағатай ханнан тарағаңдар. Олар әмірлерден, бектерден,
билерден, байлардан тұратын тайпалар мен ру ақсүйектеріне арқа сүйеді. Ақ
Ордадағы, Әбілқайыр хандығымен Моғолстаңда та түркі тайпаларының басшылары
деректемелерде көп ретте әмірлер, Ноғай Ордасында - мырзалар атанған. Бірақ
бұл мемлекеттердің түркі тілді ортасыңда бек деген байырғы түркі атауы
неғұрлым кеңірек қолданылды. Мұны бұл атақты әскери және мемлекет аппараты
қызметіндегі толып жаткан атаулардың қолданылуынан және атақты адамдардың
өз есімдерінен-ақ көруге болады. Мысалға, XIV-XV ғасырларда Шығыс Дешті
Қыпшақ пен Жетісуда көптеген феодалдық ақсүйектер өкілдері ұлысбегінің - Ақ
Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығын ұлысбегі және басқа да мемлекет
аппаратындағы қызметтерді атқарды (түменбегі, мьңбегі, түкбегі, ордабегі,
үшбегі және т. б.). Бұл дәрежелер мен атақтар әлеуметтік және қызмет
иерархиясының жоғарғы сатыларына көтерілген түркі ақсүйектерінің өкілдеріне
берілді. Моғолстанда бұл атаққа Мұхаммед бек, Кебек бек, Қажы бек және
Моғолстанның басқа да әмірлері ие болды. Ақ Ордада - Ұрысхан әмірі Әли бек,
Едігенің інісі Иса бек осылай аталды. Әбілкайыр хандығында-Мұхаммед бек
қоңырат, Сопы бек шат, Сопы бек найман және т. б. осы атақты иеленді 20;
54.
Бек сияқты би атауы XV ғасырда Ноғай ұлысында (мысалға,
маңғыттардың танымал басшысы Уақас би), Әбілқайыр хан мемлекегінде
(Бұзынжар би қытай, Сүйінші би және басқалары) XV ғасырда, кейінірек Қазақ
хандығында ақсүйектер өкілдері арасында кең тарады.
Бай атауы Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани атап көрсеткендей Дешгі
Қыпшақ және Моғол тайпалары арасында дәулетті адамды, аса көп мал иесін
білдірген. Оның әлеуметтік мағынасы да болды, далалық феодал тобының
өкілдерін танытты (Әбілқайыр хан мен басқалардың сыбайластары - Қылышбай
баһадүр, Күншірбай күшші). Монғол билігі орнағаннан кейін баһадүр
(алғашқы мағынасы - батыр, қаһарман) атауы да көшпелі даладағы
феодалдық атақтардың біріне айналды. Мас'уд бен Усман Кухистани мен басқа
да авторлар өз шығармаларыңда көптеген баһадүрларды атайады. Шыңғыс-хан
шапқыншылығынан кейін тараған монғол атауы нойонға келетін болсақ
(түркінің бек, араб-парсының әмір атауларымен мәндес), XIV - ХV
ғасырлар деректемелерінде Моғолстан мен Ақ Орда түркілердің арасында оның
бірлі-жарым жағдайда қолданғаны ғана байқалады 20; 68.
Ақ Орданың, Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның отырықшы және көшпелі
бұқара халқы қараша (қарапайым халық, қара) деп аталды. Ұлысбек
Хұдайдад әмір моғол халқын жиіркенішпен: аразил, яғни азғын атаған.
Қытай мағұлматтарын тіркеуші авторларда ақсүйектерге қарсы шықкандарды
төменгі, жарамсыз адамдар деп даттайды.
Әдетте деректемелерде ақсүйектерге тәуелді отырықшы, көшпелі тұрғын-
дар қол астындағы, әуелді бұқара мағынасыңда утба аталған. Орта
Азияның, Таяу және Ортаңғы Шығыстың тәуелді халқы ра' ийат атауымен қатар
осындай аталған.
Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Моғолстан (оның оңтүстік бөлігі) тұрғын-
дарының әлеуметтік құрылымы хақындағы мағлұматы да өте қызғылықты: Қашғар
мен Хотаннын барша тұрғындары төрт топқа бөлінеді. Туман деп аталатын
біріншісі ра'ийаттар - қол астындағылар дегенді білдіреді, олар ханға
карайды, жыл сайын оған салық төлейді. Қаушын деп аталатын екіншісі әскер
дегенді танытады... Әрқайсысы астық, зат және басқа дүниелер түрінде табыс
алатын үшіншісі - аймақтар. Төртінші топ - шариғат қызметін атқарушылар
және қайырымдылық орыңдарын, вақфтарды басқарушылар... және көптеген жер
иеліктерін ұстаушылар. Шын мәнісінде бұл жерде әрбір қоғамдық топтың (В. В.
Бартольдтің айтуынша - сословиенің, таптың) рөлі ашылған: біреулері салық
төлейді, екіншілері мемлекеттің әскери күшін құрайды; көшпелі тайпалар
көсемдері (аймақтардың) әскери немесе мемлекеттік қызмет атқарғаны үшін
белгілі бір аймақтарды, қалалар мен олар-дың төңірегін шартты түрде
иелікгеріне алады; чиновниктер мен діни қызмет-керлер өздерінің қоғамдық
міндеттерін атқарып, әр түрлі жер иеліктерінен табыс табады (вақфтар,
мильктер және басқалар). Деректемелер тұрғындар-дың мұндай әлеуметтік
құрылымы ХІV-ХV ғасырларда Қазақстан аймағындағы басқа қалаларда да
болғанын көрсетеді.
Жер қатынастары. Ак Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан ақсүйектерінің
саяси өкіметі ханнан бастап, ру көсеміне дейін экономикалық қуатқа
негізделді. Оған дәстүрлі пайдалану құқығы, феодалдардың қол астьңдағы
тайпалар мен рулар көшіп - қонып жүрген жайылымдық жерлерге де (жұрт),
қыстау бастарындағы және Түркістандағы, Батыс Жетісудағы және басқа
жерлердегі отырықшы - егіншілікті алқаптардың, өнделетін учаскелеріне,
сондай-ақ аса көп мал табындарына іс жүзінде иелік ету негіз болған.
Деректемелерде нақты фактілер келтірілген материалдардын, тапшылығы
жер иелену категорияларын анық бөліп көрсетуге, оның көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы жағдайларындағы ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік
бермейді. XIV - XV ғасырлардағы Ақ Ордадағы Әбілқайыр мемлекеті және
Монғолстандағы қоғамдық өмір тарихына қатйсты қолда бар мәліметтер осы
категориялардытек белгілеуге ғана көмектесе алады 25; 143.
Тұтас алғанда бұл мемлекеттегі егін шаруашылығының түрлері ХIIІ - ХІV
ғасырларда Жошы және Шағатай ұлыстары мен мемлекеттерінде калыптасқан
түрлерге сай келеді. Бұл хандықтардың тұрғындары бір кездегі көшпелі
монғоддардың отырықшы - егіншілікті халықтарды жаулап алу кезінде олардың
неғұрлым дамыған әлеуметтік құрылысын қабылдап алғандары сияқты, монғолдар
тұсында Қазақстан мен Орта Азия аумақтарында қызмет еткен әлеуметтік
институттарды көп жағдайда әлі де болса сақтап калған 6; 80.
Монғолдар тұсында қалыптасын, жерге феодаддық құқықты жүзеге асырудың
ұзақ уақыт сақталған бірқатар түрлері мұнда бұрын болған жерге иелік
категорияларымен тікелей үңдестік тапқан. Мысалға, жоғарғы билеуші мен оның
атбасының, монғол инжуі түріндегі жерлер бұрын да, дәлірек айтқанда, Иран
мен Орта Азияда болған. Осымен қатар, бұрын болған феодалдық иеліктер,
мысалға, Қарахан әулеті дәуіріндегі иқта негізінде шартты түрде берілген
жер жүйесі (сойырғал) өріс алған. Монғол уақытынан бұрын қалып-тасқан
вақфтық және мильктік жерлер де сақталып қалды.
Құрамына Қазақстан да кірген Монғол империясында ұлы хан билеуші әулет
басы ретінде бүкіл жердің жоғарғы иесі саналды. Бірақ осы жағдайда бүкіл
мемлекет Шыңғыс әулетінен шыққан билеушілер тізбегінің ұжымдық иелігі болып
табылды, оның әр мүшесі инжу - осы иеліктің бір бөлігін, яғни жер (жұрт)
мен онда тұратын адамдарды (Ұлыс) алуға құқықты болды. Бұл жағдай монғол
Ұлыстарында да, ал монғол уақытынан кейін оның қираған жұртында пайда
болған, Шыңғыс әулеті билеген мемлекеттерде де сақталып калды. Жерге
мемлекеттің жоғарғы иелігі Шығыстағы орта ғасыр қоғамының әлеуметтік
құрылысына тән ортақ сипат 6; 47. Дегенмен бұл жерде меншіктің феодалдық
мәнін өзгерткен жоқ. Өйткені жер инжу және жер түріндегі ақы ретінде Шыңғыс
әулеті мен ақсүйектерге бөліп берілетін болғандықтан, та-быстың салық
түрінде түсетін бөлігі (егер жер түріндегі ақы ақталған бол-маса және
тархандық құқығы болмаса) хан үйін ғана емес, қоғамның бүкіл билеуші
топтарын қамтамасыз етуге жұмсалды.
2. ХІҮ-ХҮІ ғғ. Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктері.
2.1. Дәстүрлі мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы.
XIV-XV ғасырлардағы Қазақстан аумағында орналасқан мемлекет тұрғыдары
шаруашылық қызметінің жалпы даму бағытын өндіргіш күштердің дамуы, көрші
өлкелермен сауда, мәдени және шаруашылық байланыстардың артуы айқындады.
Монғол шапқыншылығьшың ауыр зардаптары күшейген сайын біртіндеп жойылып,
шаруашылық қайта өркеңдей бастады: мал шаруа шылығын ұйымдастыруда жандану
процесі байқалды, ол монғол кезеңіне дейінгі мал шаруашылыш құрылымының
өркендеуіне жеткізді, көшпелі жане жартылай көшпелі мал өнімінің тауарлары
артты; сонымен бір мезгідде егіншіліктің қалпына келу процесі болып жатты,
ол Қазақстанның оңтүстігінде және ішінара оңтүстік-шығысында қала өмірінің
жандануымен тығыз байланысты болды 19; 65.
Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халкы шаруашылығының басты саласы XIV-XV
ғасырларда бұған дейінгідей мал шаруашылығы саналды.
Ертеректегі сияқты, Қазақстаннын кең байтақ аумағында табиғи-
географиялық жағдайдың ықпалымен мал шаруашылығының негізгі үш типі:
отырықшы, көшпелі және жартылай көшпелі, өтпелі формалары қалыптастпы1.
Отырықшы немесе бағымдағы, тебіндеп жайьлатын мал шаруашылығы
Қазақстанның оңтүстігінде, Сырдария мен Қаратаудың күнгей беткейінен ағып
келіп құятын көптеген салаларының алқаптарында дамьщы. Қыстақтар мен
қалалардың тұрғындары бұл жерде мал шаруашылығын суармалы және терімді
егіншілікпен, ішінара балықаулаумен де ұштастырды. Мал өсірушілер бүкіл жыл
бойы жайылымнан жайылымға үздіксіз кешіп жүретін. Қазақстанның оңгүстігінде
отырықшы және жартылай көшпелі мал шаруашылығы ұштастыра жүргізілді.
Көктемгі - жазғы маусымда Шығыс Дешті Қыпшақ даласына көшіп баратын ауылдар
қыстау үшін Сырдария бойьна, Түркістан аумағына (Сырдарияның орта ағысы)
қайтып келетін еді. Тарихи құжаттарда, соның ішінде Сығанақтан шықкан XV-
XVI ғасьфлардағы грамоталарда тұратын (үнемі) мекендер (дихнишин),
(жартылай отырықшы) қыстақтар (кишлакнишин) және көшіп жүретін (сахранишин)
аймақтар атап өтіледі.
Кешіп-қонатын жер аумағы мен құрамынақарай (бір немесе бірнеше от-
басы, бүкіл руымен) көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылыта түрлі
сипатта болды3.
Маңғыстаудың куаң даласы мен шөлді аймағын, Арал маңын мекендеген мал
өсірушілер бүкіл жыл бойы мал азығы үшін жайылымнан жайылымға көшіп жүрді;
олардыңтұракгы тұрғын үйлері болған жоқ4.
XIII-XV ғасырлардағы саяхатшылар мен тарихшылардың (Плано Карпи-ни,
Вильгельм Рубрук, Ибн Баттута, әл-Омари, И. Барбаро және басқалардың)
көптеген дерекгерінен көрініп отырғанындай, Қазақстан аумағында мал
шаруашылығының ең көп тараған дәстүрлі түрі жартылай көшпелі мал
шаруашылығы болды. Жартылай көшпелілер мал өсірумен қатар ішінара
егіншілікпен, мал азығын дайындаумен де айналысты; олар кектемгі-жазғы-
күзгі көштен кейін өзі үнемі қыстайтын орынға қайтып оралатын.
Шаруашылықтың бұл түрі Батыс Қазақстанның бірқатар өңіріне, Орталық және
Оқтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағына кеңінен таралды. Жетісуда өлкенің
географиялық ерекшеліктеріне байланысты көшіп-қону бағыты біршама қысқа
болатьн. Монғол кезеңінде егіншілік жанама, қосалқы салаға айналса да,
ендігі жерде малшы өзі қыстайтын тұрақты орынға берік орнығып, егіншілікпен
кеңінен айналысуға зор мүмкіндік алды. Мейлінше қашыққа көшіп-қону мал
шаруашылығының нағыз көшпелі түріне сай келді. Шығыс Дешті Қыпшақтың
далалық аймақтарының малшыларына оңтүстіктен солтүстікке қарай және
керісінше бойлық бағытында, мейлінше қашыққа көшіп жүру тән еді. Көші-қон
бағыттары Аралдың солтүстік маңайы, Сырдарияның орта және төменгі ағысы мен
Қаратаудың баурайында орналасқан қыстаулардан Ұлытау жазығы, Торғай, Ыргаз,
Тобыл өзендерінің аңғарларындағы жайлауларға дейінгі аумақты қамтитын.
Соның ішіндегі ең шұрайлысы Сарыарқа саналды.
XIV-XV ғасырлардағы Қазақстан тұрғындарының негізгі кәсібі мал
шаруашылығы туралы Темір мен Темір ұрпақтарының Дешті Қышшақ пен Жетісуға
жасаған жорығы туралы жанама деректерде көп айтылады. Шежірелерге
қарағанда Темір әскерлері соғыста әскери олжалардың қатарында қора-қора қой
мен үйір-үйір жылқы, түйерді қолына түсірген. Соғыста олжа алу (негізінен -
сәйгүлік аттар) Қазақстан аумағына көршілер тарапынан жасалатын
шапқыншылықтың басты мақсаты еді. Әбілғазының айтуына қарағанда Жошы Дешті
Қыпшақтан әкесіне сыйлық ретінде әр түрінен жиырма мыңнан – көк, боз, торы,
қара, шүбар жылқылар жіберген5. Темір шежірелерінің авторларында соғыс
кезінде қолға түскен орасан зор олжа, қисапсыз мол байлық пен мал-
мүліктің аты аталады. Соғыс олжаларының саны мен көлемі көшпелі және
жартылай көшпелі Қазақстан халқының шаруашылыған зерттеп білуге, өсіретін
мал түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Мәселен, Моғолстанның феодалдық
әміршісі Енге төреден Темір жауьнгерлерінің көптеген жылқы, түйе және
қашырды қолға түсіргені, Жәңгірдің сансыз көп соғыс тұтқындарын мындаған
жылқы, қой малымен қоса пішкеш (олжа) ретіңде Темірге сыйға тартқаны, Жаңа-
Тараз уәлаятынан моғол ханы отбасының мал-мүлкін тонап, үйін ойрандап,
орасан зор олжаға кенеліп, алты мың жылқы әкелгені айтылады6. Осындай
мәліметтерді тарихнамаларды Темір әскерлерінің XIV ғасырдың аяғындағы
шапқыншылық жорықтары туралы айтқанда да қайталап отырады. Мирхондтың
айтуына қарағаңда, 1425 жылы Темір әскерлері санаса, сан жеткісіз
жандықты (анғам - қой мен ешкі), мүйізді ірі қараны (сава'им), мініскер
және жүк артылатын малды (давааб - аттар, түйелер) қолға түсірген көрінеді
19; 78-83.
Бұл мәліметтер XIV-XV ғасырлардағы Қазақстан халқы шаруашылығының
басты саласы - мал шаруашылығы болғанын айқын дәлелдейді. Шаруашылықта қой
мен жылқы өсіру басты орын алды. Тек оңтүстікпен оңтүстік-шығыс
Қазақстандағы отырықшы жерлерде ғана мүйізді ірі қара өсірілетіндігі атап
көрсетілді. Қой шаруашылығының көлемі жөнінен Мүхаммед Хайдардың келтірген
деректері бар, мәселен, ол ұлысбек дұғлат Сайид Әли әмірдің үш ұлына 500
мыңға дейін қойды мұраға қалдырғанын хабарлайды.
Деректерде соғыс қаупіне үнемі дерлік әзір тұратын малшылардың көшпелі
және жартылай көшпелі тұрмысы туралы айтылады тарихи еңбектер авторларының
айтуынша Темір әскерінен бас сауғалап пана іздеген жергілікті халықтар,
соның ішінде, Жетісу тұрғындары елдің тереңтүпкіріне, адам аяғы бармас қиын
жерлерге көшіп кетіп отырган. Әдепте, барлық мал-мүлкімен, жүк арбасымен
(бонех) ру не тайпаның қару ұстауға жарамайтын жауынгер емес мүшелері (бала-
шаға, кәрі-құртаң) көшіп кетіп отырған, ал қалған ер-азаматтар тайпа
көсемінің (әмір не бектің) қарулы жасағын құрып жаудың шабуылын тойтарып
отырған. Мирхондтың айтуынша Темір ұрпағы Ұлықбек әскерінің шапқыншылығы
кезінде Шер-Мүхаммед хан қора-қора қой отарлары, үйір-үйір жылқылары мен
дүние-мүлкі тиелген жүк арбаларын құлдары, қызметшілері (куч ва хашам) және
отбасымен бірге Текес өзенінің8 арғы бетіндегі кзуіпсіз жерге орналастырып,
өзі жаумен шайкасқа шыққан.
Сонымен қатар, саяхатшылардың мәліметтеріне кдрағанда үнемі дерлік
төніп тұратын соғыс қаупіне қарамастан оңтүстіктен солтүстікке және
солтүстіктегі салқын аймақта бағылып, ал кыста малшылар оңтүстікке қарай
көшіп, Сырдария мен Талас аңғарының шалғынды жайылымын жайлаған. Вильгельм
Рубрук 1253 жылы қазан айында Сарысу арқылы және Ұлытау маңайымен жүріп
өткенде, ол жерде ешкімді көрмегенін, өйткені қыс түскен соң малшылардың-
оңтүстікке көшіп кеткенін айтады9. Ибн Рузбихан Исфа-хани XV-XVI ғасырдың
басындағы онтүстіктен солтүстікке және керісінше көшіп-қону жолдары туралы
мейлінше кеңінен жазып қалдырған. Бұл мәліметтер ХҮ ғасырдағы Ұлы дала
төсін жайлаған қазақтармен қатар өзбектерге де қатысты айтылады. Бұл кең
далалық аймақ - деп жазады ол Шығыс Дешті Кдошақтуралы,- өзбектердің жазғы
жайлауы, тұрақты қонысы саналады... ал қазақ халқы даланың шет аймақтары
мен қиыр шалғайларын мекендейді. Қисапсыз көп малдарына жайылымдықтар
іздеп, олар бүкіл далаға түгелдей дерлік қоныстанады, олардың әрбір
сұлтанының қарамағанда далалы аймақтың белгілі бір аумағы болады. Мал
табындарының, қой мен сиыр, үйір-үйір жылқыларының санын... бір құдайдан
басқа ешкім білмейді... Күз түсіп, ауа-райы катты салқындап, калың қар
жауысымен қазақтар далалы аймақтан қысқы тұрақтарына қарай көше бастайды.
Соныменен, олардың көші-қоны жоғарыда аталып кеткендей, Қыпшақтың далалы
аймағы мен Итиль аталатын Еділ (Адил) өзенінің алқабынан өтіп... екі айдай
жол жүре отырып, қысқы тұрақ - қыстауға келіп жеткен. Олардың қысқы тұрағы
Сыр өзені аталатын Сейхун өзенінің жағалаулары болып табылады.
Ибн Рузбихан Исфаханидің жазбаларыңда айтылатын мейлінше қашыққа көшіп-
қонып жүру ноғайларға да (өзбектерге қазақтармен бірге маңғыттарды
да) тән еді. Уақыт өте келе, соғыс қаупі мен саяси жағдайлардың әсерімен
олардың көшіп-қону ауқымы Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына дейін
жеткен. Ноғайлардың негізгі көшіп-қону аймағы жазда Орал, Жем, Еділ өзені
аңғарлары, даладағы көл жағалары болса, қыстаулары аталған өзен сағалары
мен тармақтарында орналасты.
Ұзақ уақыт бойы көшіп жүріп, қысқы мерзімде ғана қыстауда қоныстанған
малшылардың мал азығын дайыңдаумен, егіншілікпен шұғылдануға мүмкіңдіктері
болмады. Дегенмен де рудың көшіп-қонуға шамасы жоқ кедей мүшелері
кыстауларда қалып, бай ағайыңдарының малдарына қыстық азық әзірлеп, егістік
танаптарын баптап-күткен. Көшпелілердегі еңбектің мұндай ұйымдастырылу
тәсілі туралы бірқатар зерттеушілер өз еңбектеріңде айтып етеді.
Орталық пен Оңтүстік және Батыс Қазақстанда өзен аңғарлары мен көл
жағалаулары, тау етектеріне шағын қашықтықта көшіп-қонып, қыста ызғырық жел
өті мен қар тасқынынан қорғану үшін қамыс пен талбұталардан айнала қоршау
тұрғызылған және алдында шағын егістік танаптары орналасқан тұрақты орынға
(қыстақтарға) қайтып оралатын көші-қон бағьптары да болған.
Дешті Қыпшақтың далалық аймақтарында малшылардың ішінара егішілікпен
де айналысатыны жайлы әл-Омари: Татарларда егістіктің көлемі өте шағын,
бидай мен арпа аз егіледі... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz