Қазақ халқының 1837-1847 жылдардағы азаттық қозғалыстың жақтаушылары және қарсыластары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.7
1.Қазақ халқының 1837 . 1847 жылдардағы ұлт . азаттық күресінің Қазақстан тарихындағы маңызы
1.1. Ұлт . азаттық қозғалыстың басталу себептері және барысы ... ... ... ... 8.10
1.2. Көтерілісшілердің отаршылдық саясатқа қарсы қарулы күресі ... ... ...10.12
1.3. Қарулы күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі ... ... ... ... ... ..12.21
2. Қазақ халқының 1837 . 1847 жылдардағы ұлт . азаттық күресінің жақтаушылары
2.1. Көтерілісті жақтаушы қазақ рулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.28
2.2. Көтерілісті жақтаушы қазақ батырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.31
2.3. Көтерілісті жақтаушы қазақ қоғамының жоғарғы әлеуметтік топтары..31.34
3. Қазақ халқының 1837 . 1847 жылдардағы ұлт . азаттық күресінің қарсыластары
3.1. Кенесары хан және көтеріліске қарсы қазақ ақсүйектері ... ... ... ... ...35.37
3.2. Кенесары ханның көтеріліске қарсы ішкі жаулармен күресі ... ... ... ..37.42
3.3. Қырғызстандағы күрес. Кенесарының қаза табуы ... ... ... ... ... ... ...42.44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.51
1.Қазақ халқының 1837 . 1847 жылдардағы ұлт . азаттық күресінің Қазақстан тарихындағы маңызы
1.1. Ұлт . азаттық қозғалыстың басталу себептері және барысы ... ... ... ... 8.10
1.2. Көтерілісшілердің отаршылдық саясатқа қарсы қарулы күресі ... ... ...10.12
1.3. Қарулы күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі ... ... ... ... ... ..12.21
2. Қазақ халқының 1837 . 1847 жылдардағы ұлт . азаттық күресінің жақтаушылары
2.1. Көтерілісті жақтаушы қазақ рулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.28
2.2. Көтерілісті жақтаушы қазақ батырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.31
2.3. Көтерілісті жақтаушы қазақ қоғамының жоғарғы әлеуметтік топтары..31.34
3. Қазақ халқының 1837 . 1847 жылдардағы ұлт . азаттық күресінің қарсыластары
3.1. Кенесары хан және көтеріліске қарсы қазақ ақсүйектері ... ... ... ... ...35.37
3.2. Кенесары ханның көтеріліске қарсы ішкі жаулармен күресі ... ... ... ..37.42
3.3. Қырғызстандағы күрес. Кенесарының қаза табуы ... ... ... ... ... ... ...42.44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.51
Тақырыптың өзектілігі. Патша өкіметінің отарлау саясатына қазақ халқы қатты қарсылық білдірді. Қазақтың ұлт – азаттық қозғалысы тарихындағы анағұрлым ірі көтерілістердің бірі Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс нақ сол XIX ғасырдың 20-40-жылдарында болған – ды.Бұл көтеріліс қазақтың үш жүзін түгел бірінен соң бірін қамти отырып, 10 жыл бойына созылды, сөйтіп халықтың қалың бұқарасын күреске тартты. Бұл көтерілістің айрықша көңіл аударарлық жері сол: оның барысында қазақ елінің саяси тәуелсіздігін сақтап қалу мақсатында біртұтас қазақ мемлекетін құруға соңғы рет талпыныс жасалынған еді. Көтерілістің себептері мен қозғаушы күштерін талдау, оның өзіне тән ерекшеліктерін және оның прогресшілдігі мен бұқаралығы қаншалықты дәрежеде болғаны жөніндегі мәселені зерттеу, ақырында көтерілістің жеңіліске ұшырау себептерін және оқиғаның одан былайғы барысына оның ықпалын анықтау – сол заманды зерттеуші тарихшы үшін қызғылықты мәселелер, міне, осы /1/.
Ұлт – азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі – 1837 – 1847 жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Ресей саясатына әсер етуі, халықты қамтуы, ұзаққа созылуы және табандылығы жөнінен ол қазақ халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан едәуір ерекшеленеді. Отарлық басып алушылыққа, Орта жүзде әскери желілер салуға және өлкелер ұйымдастырылуына қарсы наразылық білдіру тұрғысында Кенесары Қасымұлы ханның қолбасшылық етуімен басталған бұл көтеріліс 10 жыл бойы қуатты империяның күш – құралдарын өзіне аударды, Орта және Ұлы жүздердің бірсыпыра жерлерін соғыспен бағындыру мерзімдерін кейінге шегерді, сөйтіп ол қырғыздар жеріндегі жеңіліспен аяқталды.
Бұл көтеріліс царизмның отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ең қуатты қозғалысы болды. Көтерілістің шыққан кезі патшалық Ресейдің отарлық иеліктерін кеңейте түсіп, қысым жасауының әкімшілік және әскери шараларына қарамастан өзінің оңашалануын сақтап тұрған аудандардың тәуелсіздігін жоюға бұратола кіріскен уақытымен тұспа – тұс келді.
1837 -1847 жылдардағы көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері, негізгі мақсаты жөнінен отаршылдыққа қарсы бұқаралық көтеріліс болды. Ол орыс халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және даланың байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен ығыстырылуына қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми – сын тұрғысынан түсінуді талап ететін қарама – қайшылықтары, анықталмаған жағдайлары аз емес.
Өлкенің Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақ халқының ұлт – азаттық күресінен жалпызаңдылықтар мен бірқатар аз зерттелген жайттарды баса айтуға болады /2/.
Ұлт – азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі – 1837 – 1847 жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Ресей саясатына әсер етуі, халықты қамтуы, ұзаққа созылуы және табандылығы жөнінен ол қазақ халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан едәуір ерекшеленеді. Отарлық басып алушылыққа, Орта жүзде әскери желілер салуға және өлкелер ұйымдастырылуына қарсы наразылық білдіру тұрғысында Кенесары Қасымұлы ханның қолбасшылық етуімен басталған бұл көтеріліс 10 жыл бойы қуатты империяның күш – құралдарын өзіне аударды, Орта және Ұлы жүздердің бірсыпыра жерлерін соғыспен бағындыру мерзімдерін кейінге шегерді, сөйтіп ол қырғыздар жеріндегі жеңіліспен аяқталды.
Бұл көтеріліс царизмның отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ең қуатты қозғалысы болды. Көтерілістің шыққан кезі патшалық Ресейдің отарлық иеліктерін кеңейте түсіп, қысым жасауының әкімшілік және әскери шараларына қарамастан өзінің оңашалануын сақтап тұрған аудандардың тәуелсіздігін жоюға бұратола кіріскен уақытымен тұспа – тұс келді.
1837 -1847 жылдардағы көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері, негізгі мақсаты жөнінен отаршылдыққа қарсы бұқаралық көтеріліс болды. Ол орыс халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және даланың байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен ығыстырылуына қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми – сын тұрғысынан түсінуді талап ететін қарама – қайшылықтары, анықталмаған жағдайлары аз емес.
Өлкенің Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақ халқының ұлт – азаттық күресінен жалпызаңдылықтар мен бірқатар аз зерттелген жайттарды баса айтуға болады /2/.
1.Бекмаханов Е.Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы).-
Алматы,”Санат”,1994.-9-10 бб.
2.Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін).Алматы:Дәуір,1994.-212-
213 бб.
3.Мына кітапта:Ыбырай Е.Т.Кенесары бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық
күресі (1837-1847жж.):Студенттерге арналған оқу-әдістемелік көмекші
құрал.-Алматы:Қазақ университеті,1998.-26-27 бб.//Валиханов
Ч.Ч.Собрание сочинений.,в 5-ти томах.Т.2.,Алматы,1985,с.397.
4.Сонда.-27б.//Зерттеу еңбегі:”Сібір қырғыздарының облысы”тарихы.
5.Сонда.-29б.//Дерек:П.Семенов Тянь
Шанский.Путешествия.(Мемуары)т.2.М.,1949,с.48.
6.Сонда.-30б.//История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней.Под
редакцией М.А.Абдыкалыкова и А.М.Панкратовой.Алма-Ата.1943,с.672.
7.Сонда.-33б.//”Қазақстан коммунисті”журналы.1991,№3,62-72 бб.
8.Сонда.-33б.//Национальные
Алматы,”Санат”,1994.-9-10 бб.
2.Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін).Алматы:Дәуір,1994.-212-
213 бб.
3.Мына кітапта:Ыбырай Е.Т.Кенесары бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық
күресі (1837-1847жж.):Студенттерге арналған оқу-әдістемелік көмекші
құрал.-Алматы:Қазақ университеті,1998.-26-27 бб.//Валиханов
Ч.Ч.Собрание сочинений.,в 5-ти томах.Т.2.,Алматы,1985,с.397.
4.Сонда.-27б.//Зерттеу еңбегі:”Сібір қырғыздарының облысы”тарихы.
5.Сонда.-29б.//Дерек:П.Семенов Тянь
Шанский.Путешествия.(Мемуары)т.2.М.,1949,с.48.
6.Сонда.-30б.//История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней.Под
редакцией М.А.Абдыкалыкова и А.М.Панкратовой.Алма-Ата.1943,с.672.
7.Сонда.-33б.//”Қазақстан коммунисті”журналы.1991,№3,62-72 бб.
8.Сонда.-33б.//Национальные
әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Тарих факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақ халқының 1837-1847 жылдардағы азаттық қозғалыстың жақтаушылары
және қарсыластары
Орындаған: _____________
4 курс студенті (қолы,күні)
Адильжанов.Р.
Жетекші: _____________
т.ғ.д., профессор (қолы, күні)
Ташенов М.
_______________
Рецензент: (қолы, күні)
Валиханов Е.
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.д., профессор
қорғауға жіберілді ______________
(қолы, күні)
_______________________2007______ _______________Қаражан Қ.
Алматы
2007
Реферат
Диплом жұмысының көлемі 51 бет. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
тараудан,қосымша үш тараушадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделген. Мәселенің тарихнамалық
зерттелу деңгейі көрсетілген және деректанулық талдау жасалды. Сонымен
қатар, мақсат – міндеті мен теория – методикалық негізі көрсетілді.
Бірінші тарауда қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық
күресінің Қазақстан тарихындағы маңызының теориялық негіздері анықталып,
талданды.
Екінші тарауда қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық
күресінің жақтаушылары туралы баяндалды.
Үшінші тарауда қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық
күресінің қарсыластары туралы баяндалды.
Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен, онда жаңа мәселелер көтерілді.
Қарастырылған ғылыми жұмыстың ғылыми жаңалығы төмендегідей анықталды:
- Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтар күресі ұлт – азаттық соғыстың ең
жоғарғы сатысы
- Ұлт – азаттық күрестің кезеңдері, сипаты мен ерекшеліктері
- Көтерілістің негізгі қозғаушы күштері
- Кенесарының қолбасшылық, мәмлегерлік таланты және қазақ мемлекеттігін
қалыптастырудағы саяси қызметі
- Оңтүстік Қазақстанның кейбір қалаларының Қоқан хандығы билігінен
босатылуы
- Орыс әскерлерінің көтерілісшілерге қарсы жаппай шабуылы
- Кенесары бастаған қазақтардың орыстар мен Қоқан хандығының және қырғыз
манаптарының біріккен күштеріне қарсы күресі
- Кенесарының соңғы шайқасы және қаза табуы
- Ұлт – азаттық күрестің жеңілу себептері мен оның Қазақстан тарихындағы
маңызы.
Диплом жұмысының қорытындысында зерттеудің нәтижелері мен негізгі ой –
түйіндері тұжырымдалған.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық соғыстың жеңілуінің негізгі
бірнеше себептері мынада: қазақ халқының бір тудың астына біріге алмауы,
кейбір рубасыларының өз бетінше билік жүргізуге ұмтылуы және де, кейбір
қазақ билеуші топ өкілдерінің патшалық Ресейді жақтауы, Кенесарының Ресей,
Қоқан, Бұхара хандықтарымен күресте күштің тең болмауы. Сонымен қатар, ол
өзін жақтамаған, кейбір қазақ және қырғыз ауылдарын шабуы кері әсерін
тигізді, өйткені ол халықтың наразылығын тудырып, көтерілісті әлсірете
түсті. Дегенмен де, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық күрес жеңіліс
тапқанымен, ол қазақ халқының тарихында мәңгілік өшпес із қалдырған, Қазақ
мемлекеттігін қайта жаңғыртуға тырысқан, тарихи маңызы зор күрес болды.
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
--------------------3-7
1.Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің Қазақстан
тарихындағы маңызы
1.1. Ұлт – азаттық қозғалыстың басталу себептері және барысы----------------
8-10
1.2. Көтерілісшілердің отаршылдық саясатқа қарсы қарулы күресі-----------10-
12
1.3. Қарулы күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі----------------------
12-21
2. Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің
жақтаушылары
2.1. Көтерілісті жақтаушы қазақ рулары----------------------------- ---------
-------22-28
2.2. Көтерілісті жақтаушы қазақ батырлары-------------------------- ---------
-----28-31
2.3. Көтерілісті жақтаушы қазақ қоғамының жоғарғы әлеуметтік топтары--31-34
3. Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің
қарсыластары
3.1. Кенесары хан және көтеріліске қарсы қазақ ақсүйектері------------------
-35-37
3.2. Кенесары ханның көтеріліске қарсы ішкі жаулармен күресі--------------
37-42
3.3. Қырғызстандағы күрес. Кенесарының қаза табуы---------------------------
42-44
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
------------45-48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------49-51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Патша өкіметінің отарлау саясатына қазақ халқы
қатты қарсылық білдірді. Қазақтың ұлт – азаттық қозғалысы тарихындағы
анағұрлым ірі көтерілістердің бірі Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс нақ
сол XIX ғасырдың 20-40-жылдарында болған – ды.Бұл көтеріліс қазақтың үш
жүзін түгел бірінен соң бірін қамти отырып, 10 жыл бойына созылды, сөйтіп
халықтың қалың бұқарасын күреске тартты. Бұл көтерілістің айрықша көңіл
аударарлық жері сол: оның барысында қазақ елінің саяси тәуелсіздігін сақтап
қалу мақсатында біртұтас қазақ мемлекетін құруға соңғы рет талпыныс
жасалынған еді. Көтерілістің себептері мен қозғаушы күштерін талдау, оның
өзіне тән ерекшеліктерін және оның прогресшілдігі мен бұқаралығы қаншалықты
дәрежеде болғаны жөніндегі мәселені зерттеу, ақырында көтерілістің
жеңіліске ұшырау себептерін және оқиғаның одан былайғы барысына оның
ықпалын анықтау – сол заманды зерттеуші тарихшы үшін қызғылықты мәселелер,
міне, осы 1.
Ұлт – азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі – 1837 –
1847 жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Ресей
саясатына әсер етуі, халықты қамтуы, ұзаққа созылуы және табандылығы
жөнінен ол қазақ халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан едәуір
ерекшеленеді. Отарлық басып алушылыққа, Орта жүзде әскери желілер салуға
және өлкелер ұйымдастырылуына қарсы наразылық білдіру тұрғысында Кенесары
Қасымұлы ханның қолбасшылық етуімен басталған бұл көтеріліс 10 жыл бойы
қуатты империяның күш – құралдарын өзіне аударды, Орта және Ұлы жүздердің
бірсыпыра жерлерін соғыспен бағындыру мерзімдерін кейінге шегерді, сөйтіп
ол қырғыздар жеріндегі жеңіліспен аяқталды.
Бұл көтеріліс царизмның отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ең
қуатты қозғалысы болды. Көтерілістің шыққан кезі патшалық Ресейдің отарлық
иеліктерін кеңейте түсіп, қысым жасауының әкімшілік және әскери шараларына
қарамастан өзінің оңашалануын сақтап тұрған аудандардың тәуелсіздігін жоюға
бұратола кіріскен уақытымен тұспа – тұс келді.
1837 -1847 жылдардағы көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері,
негізгі мақсаты жөнінен отаршылдыққа қарсы бұқаралық көтеріліс болды. Ол
орыс халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және даланың
байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен ығыстырылуына
қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми – сын тұрғысынан түсінуді талап ететін
қарама – қайшылықтары, анықталмаған жағдайлары аз емес.
Өлкенің Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақ халқының ұлт – азаттық
күресінен жалпызаңдылықтар мен бірқатар аз зерттелген жайттарды баса айтуға
болады 2.
Мәселенің зерттелу деңгейі.Патшалық Ресейдің отарлау саясатына қарсы
жүргізілген Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық көтерілісінің мәнін, тарихи
маңызын жан-жақты түсіну үшін, ең алдымен сол тарихи құбылыстың зерттелу
3
деңгейін біліп алуымыз керек. Олай болса, бұл күрделі мәселе тарихнама
ғылымының әр кезеңдерінде әрқилы жағдайда зерттеліп, әртүрлі
бағаға ие болып келгендігі белгілі.Енді, осыған көз жеткізуіміз үшін
нақтылы тарихи дәлелдер келтірейік.
Шоқан еңбектерінде бұл көтеріліс шындықты бұрмалай қортындылады:
"Бүлікші сұлтан Кенесары - 1) феодалдық-монархиялық қозғалысқа бас болды;
2) Хандық билікті қалпына келтіруге тырысты; 3) Ортазия феодалдық
мемлекеттеріне ұқсас, сондай саяси құрылымды аңсап, жекедара қазақ хандығын
құрғысы келді,”3-т.б. шындыққа сыймайтын кері пікірлер айтылды.
ХIХ ғасырдың II жартысында орыстың тарихшыларының ішінде Кенесары
көтерілісін арнайы зерттегендер М.Красовский мен И.Завалишин болды. Бұл екі
авторды ерекше бөліп алып қарайтынымыз:1) М.Красовский Кенесары көтерілісін
патшалықтың сыртқы саясатымен байланыстыра талдайды. Әрине, бұл жері
көңілге қонады 4.Дегенмен, автор, 1822 жылғы патшалықтың "Хандық билікті
жою туралы Уставы шығуының салдары себеп болған көтеріліс болса да,
патшалықтың жаулап алу саясатын ақтау бағытын ұстап отырғандығын
аңғартады;2) И.Завалишинның зерттеу еңбегіне келер болсақ, ол кітап
патшалық империяның шеткері аймақтарды басып алып, Ресей жерінің аумағын
одан сайын кеңейту саясатын дәріптеу тұрғысында жазылған.
1870 жылы "Вестник Европы" журналының №2 санында Н.Середаның ғылыми
құнды мақалалары жарық көрді. Бұл мақалаларында автор көтеріліс басшысы
Кенесарыға берген бағасы мен көтерілістің саяси сипатына деген көзқарасында
қарама-қайшылық байқатады:Халықтық көтерілісті бүлік, қарақшылардың ісі
дейді де көтерілісті басқарған Кенесары ханның өзін құйын мен дауылға
теңейді. Оның үстіне, автор осы еңбегінде Кенесарыны Европа әскерлерінің
дарынды қолбасшыларына теңейді. Сондай-ақ, В.Поттоның еңбегінде, орыс
әскерлерінің полковнигы, зерттеуші М.Венюковтың еңбегі, тіпті, басқа
мәселелерге арналса да, Кенесары көтерілісі жөнінде тартымды да, қызықты
мәліметтер берген: Мысалы, Кенесарының Екатерининская станицасын алуы
туралы;
Кенесары көтерілісінің әрқилы жақтары туралы нанымды тарихи деректер
В.Поттоның еңбектері мен Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Архивы
қорларында ғана шындық тұрғысынан көптеп кездестіруімізге болатындығын
ерекше айтуымыз керек.
1831-1833 жылдарда Польша азаттық қозғалысына атсалысқан Адольф
Янушкевич өз еңбегінде Кенесарыға көтерілістің көсемі ретінде қарап, әділ
баға беруге тырысып, біршама іштартқандығын білдіреді.
XIX ғасырдың 50-ші жылдарында Верный қаласында болған ұлы саяхатшы
П.Семенов-Тянь-ІІІанский біршама тарихи деректер мен мәліметтерге сүйеніп:
Кенесары біздің эрамызға дейінгі II ғасырда Кіші Азияда Понт патшасының
билеушісі Рим құлиеленуші мемлекетінің жаулағыш саясатына қарсы тұрған
Митридат VI Евпатормен тең деп қарауымыз қажет5- деген өте жогары баға
береді.
4
Кезінде біршама талас тудырған, Кенесары ханның ұлы Ахмет Кенесаринның
Сұлтандар Кенесары және Садық деген еңбегін терең, арнайы зерттеу деп
қарау, әрине, біржақтылық пікір туғызуы мүмкін.
Ал, Кеңес үкіметі тұсына келетін болсақ, Кенсары көтерілісі туралы:
1) большевиктік идеология; 2) тап күресі; 3) саяси-әлеуметтік
принциптерге негізделген монокоммунистік бағыт ұстаған зерттеулер көптеп
саналады.
Дегенмен, ресми тарих ғылымында үстемдік еткен коммунистік идеологияға
қарама-қарсы пікірлерін жасырмай айтып, жазған ғалымдар ішінде орыс ғалымы
А.Ф.Рязановтың еңбегін айтуға болады.
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісін ерекше сипаттап,
насихаттаудағы бір белес - ол 1943 жылғы жарық көрген Казақ ССР тарихы.
Республика көлемінде орыс тілінде жарық көрген бұл монографиялық зерттеу –
ақиқатымен ақтарылып, нағыз ғылыми жолмен зиялы қауымды таңғалдырған еңбек
болып табылады 6.
1837-1847 жылдардағы Кенесары көтерілісін ақиқат жолмен зерттеуде
тарихи елеулі оқиғаға айналған, 1947 жылы жарық көрген, қазақ халқының
біртуар перзенті, көрнекті тарихшы Ермахан Бекмахановтың атақты, тарих
ғылымына қомақты үлесімен қосылған монографиялық зерттеуі болып табылады.
60-шы жылдары қырғыздың ғалым-зерттеушілері де Кенесары көтерілісіне
объективті түрде баға береді. Мысалы, Б.Жамгерчиновтың 1945-1963
жылдардағы жарық көрген зерттеу - еңбектері бұған дәлел бола алады. 1984
жылы жарық көрген Қырғыз ССР-і тарихының I томында да Кенесары
көтерілісіне қомақты да байсалды баға береді.
Елімізде қоғамдық дамудың соңғы кезеңінде хан Кене бастаған қазақ
халқының ұлт-азаттық күресіне коғамдық пікір түбегейлі өзгеріп, қайта
оянып, жаңа тың деректер мен тарихи мәліметтер жариялана бастады. Енді
солар жөнінде тоқталып өтейік:1) Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалысына
әділ баға беру ісін ең алғашқылардың бірі болып қолға алған "Жұлдыз"
журналы редакциясында тарихшы, әдебиетшілердің басын қосып дөңгелек стол
ұйымдастырған көрнекті жазушымыз Мұхтар Мағауин болды.2) Ұлттық Ғылым
Академиясы жанындағы Қазақстанның тарихы институтының директоры, белгілі
ғалым, академик Манаш Қозыбаевтың бастамасымен жарық көрген, Қазақстан
тарихының ақтаңдақ беттеріне арналған тарихшы-ғалымдардың ғылыми жинағында
осы маңызды проблемаға 3 мақала орын алған:а)Н.М.Дружининның Е.Бекмаханов
туралы естелігі;б) К.Н.Нурпеисовтың Бір істің тарихы атты Е.Бекмахановке
арналған мақаласы;в) Ж.Қ.Қасымбаевтың тарихи мақаласы Е.Бекмахановтың өмірі
мен саяси қоғамдық қызметіне арналған.3) 1991 жылы Қазақстан коммунисті
журналының №3 санында академик Р.Б.Сулейменов пен профессор
Ж.Қасымбаевтың Кенесары қозғалысына арналған мақалалары архив деректері
негізінде жазылып, әлі де басы ашылмай жатқан мәселелерге түрткі
5
болды 7.4) 1991 жылы Ақмола қаласында академик Манаш Қозыбаевтың жалпы
редакциялауымен жарияланған Кенесары қозғалысына арналған тарихи жинақ
жарық көрді. Бұл еңбектің бірден-бір құндылығы сол - онда қазақ даласындағы
өткен XIX ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілістердің зандылығы мен
ерекшеліктері, әсіресе, Кенесары қозғалысының кең географиялық өңірдегі
барлық оқиғалармен байланыстыра талқылануында еді 8.
Қорыта айтсақ, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық козғалысы
объективті түрде жалпыұлттық мақсатпен ынта-ықыласты халық қамын, үстем тап
өкілі де қорғайтынын дәлелдеді. Қазақтың дербес, тәуелсіз мемлекетін
құрудағы бұл қозғалыстың тарихи мәні зор екені сөзсіз 9.
Деректік негізі.Диплом жұмысының мазмұнына арқау етіп қолданған
дерек көздерін төмендегідей топтарға бөліп қарастырдық: 1) монографиялық
зерттеу;2) оқулық; 3) оқу - әдістемелік көмекші құрал.
Тақырыптың мазмұнын ашу барысында кейбір авторлардың еңбектері
Е.Бекмаханов,Ж.Қасымбаев,С.Мәшімбае в,М.Қойгелдиев т.б. кеңінен қолданылды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы
азаттық қозғалыстың жақтаушылары және қарсыластары жаңаша тұрғыда зерделеу
диплом жұмысымыздағы басты мақсатымыз болып табылады. Бұл үшін
төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
- Тегінде XVIII ғасырдың аяғындағы және XIX ғасырдағы азаттық қозғалыстары
тарихында бұл – қазақ рулары қоныстанған негізгі аудандарды қамтыған бірден
– бір көтеріліс: оған Орта жүз, Кіші жүз, Ұлы жүздердің руларының қатысуы;
- Мемлекеттілікті қалпына келтіру жолындағы күреске старшындар да,
сұлтандардың тартылуы;
- Топ жетекшілерінің арасында атақты халық батырларының болуы;
- Қоғамдық дамудың феодалдық сатысынан аса алмаған қазақ жұртының
бытыраңқылығы;
- Ұлт – азаттық қозғалысын қазақтың нағыз деген бай-шонжарлары, ауқаттылары
қолдамады, қайта олар өздерінің жеке бастарының мүддесін жоғары қойып,
сатқындық, опасыздық жолына түсіп, патша әскерлері мен жендеттеріне көмек
көрсетуі;
- Көтерісшілер негізінен бұқара халықтан шыққан қара шаруалар болды да,
мұндай жауапты да шешуші күреске келгенде, олардың әскери дайындығы төмен
болды, жетілдірілген қару – жарақтары болмауы;
- Қазақтардың ұлт – азаттық қозғалысын біржола тұншықтыруға, Қазақстанның
отар ел ретінде қала беруіне көршілес Қоқан, Хива, Бұхара хандықтары мен
қырғыз манаптарының өте мүдделі болғандықтары дәлелденуі;
Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен, онда жаңа мәселелер көтерілді.
Қарастырылған жұмыстың ғылыми жаңалығы төмендегідей анықталды:
-Бұл қозғалыс қалың қазақ бұқарасының саяси мектебі ретінде танылды.
6
Kейінгі уақытта да патшалықтың сол отарлау саясатына қарсы күрес
эволюциясы Кенесары көтерілісімен сабақтасып отырды;
- Бұл көтеріліс – бұқара халықтың күш – жігерін бір орталықтан дұрыс
ұйымдастыра алған жағдайда ғана жеңіске жетуге болатындығын көрсетті;
- Кенесары көтерілісі патшалықтың отарлау саясатынан туындайтын біраз
шараларды кешеуілдетті;
- Көтеріліс қазақ даласына отаршылдық саясатты біржола енгізу жолына
бірден – бір тосқауыл болды;
- Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс қазақ халқының
тәуелсіздік, бостандық жолында күресе алатын халық екендігін, және отарлық
тағдырға ешуақытта бағына алмайтын нағыз батыл да қаһарман, әділ де
жауынгер халық екендігін бүкіл әлемге паш етті десек те, еш артық айтқандық
емес деп бағалаймыз. Оған дәлел: алыс шетелдерде Қазақстан тарихының терең
де жан – жақты зерттелгендігі барша зиялы қауымға мәлім. Өте құнды
деректерді солардан алып, тарихи шындық пен ақиқатқа көз жеткізуге болады
деп білеміз.
Диплом жұмысының теория – методологиялық негізі қазіргі Қазақстандық
тарихшылардың зерттеулеріне негіз болған және бүгінгі күні Отан тарихының
мәселелерін зерттеудегі еліміздегі тарих ғылымының дамуында өңделген
концепциялардың жиынтығы болып табылады. Ал жұмыстың методологиялық негізі
тарихты зерттеудің гуманистикалық және өркениеттік пен тарихилық болып
табылады.
Жұмыстың хронологиялық шегі. Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері IX
- ғасырдың 1837 -1847 жылдар аралығын қамтиды.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай үш тараудан, қосымша
үш тараушадан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер реті
берілген.
7
1.Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің
Қазақстан тарихындағы маңызы
1.1.Ұлт – азаттық қозғалыстың басталу себептері және барысы
XIX ғасырдың 30- жылдарының аяғында Ресей империясының отарлау саясаты
қазақ жеріне ішке қарай енген сайын қазақтардың отарлық саясатқа қарсы
күресі күшейе түсті. Отарлық саясат тек Кіші жүзде ғана емес, Орта жүз
қазақтарына да тісін батыра түскен. Орта жүзде ұлт – азаттық қозғалысты
1837 жылы Абылай ханның немересі Кенесары Қасымов бастады. Бұл кезге дейін
Кенесары өзінің әкесі Қасымның Қоқан хандығына қарсы күресіне қатысып,
әділетсіздікті өз көзімен көріп өскен еді. Жорықта шыныға, әділетсіздікке
қарсы күресе отырып, қазақ даласының даналығын, күш-қайратын бойына
сіңірді. Ол ұлттық сананы оята алатын, ұлттық туды мақсатты асқар шыңға
көтере ұстап халықтың тірегі мен бірлігін қорғай алатын болып ерте
қалыптасты.
Сөйтіп жүрген кезінде Кенесарының туған жері Көкшетауға да орыс
бекіністері салына бастады. Бүған қарсы болған Кенесары бірнеше рет Ресей
патшасының Сібірдегі әкімшілігіне хат жазады. Бір хатында ол былай деген:
Ата-бабаларымыз мұра еткен Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазлық,
Жарғайын, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Оралға дейінгі Тоғзақ — қазіргі
патша тұсында біздерден тартып алынып, ол жерлерде бекіністер салып,
сонысымен халықты өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағымыз
үшін ғана емес, сонымен бірге өмір сүруімізге де қауіпті. Хаттарына
ешқандай жауап болмаған соң Кенесары Ақмола округында халық қозғалысына
басшылық жасайды. Бұл кезде Ақмола бекінісі салынып, қазақтар жерінен
қуылып жатқан болатын. Ауыр езгіге шыдай алмаған қазақтар туған жерлерін
тастап Кіші жүз жеріне көшеді. Тамыз айында Ақмола округының 6 болысы Кіші
жүзге, орыстар билігінен азат етуге уәде берген Абылайхановтар әулетіне
көшіп кетті,— деп жазды полковник Талызин.
Ақмола жеріндегі көтерілісті басу үшін Сібір әкімшілігі бірнеше рет
әрекет жасап, қазақтардың Кіші жүзден өз ауылдарына қайтуын талап етеді.
Бұдан ештеме шықпаған соң, патша өкіметі қазақ даласына арнаулы әскери
отрядтар жібереді. Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалыс Орта жүз
жерін толық қамтиды. 1837 жылдың аяғы мен 1838 жылдың басында Қарқаралы
округы түгелдей көтеріліске шығып, ұлт-азаттық қозғалыс бұқаралық мән
алады. Сөйтіп 1836 - 1838 жылдары Бөкей ордасында Исатай мен Махамбет
бастаған халық қозғалысы Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалысына
ұласады, Кене хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыстың отаршылдыққа қарсы
көптеген күрестерден өзгешелігі елдің тәуелсіздігін, мемлекеттігін негізгі
күрес мақсаты етіп күн тәртібіне қойғандығы10 - деп баға береді
академик, тарихшы М. Қозыбаев. Көтерілістің негізгі себебі
8
қазақтардың тек қана жерінен айрылып қана қоймай, ғасырлар бойына
қалыптасқан көшпелі мәдениеттің тамырына балта шабылып, көшпелі қоныстың
шеңбері өрісінен айырыла бастады. Сондықтан Кенесары жер үшін ғана емес,
қазақ халқының сақталуы және оның мәдениетінің дамуы үшін күрескен адам.
Кенесары Орта жүз жерінен еріксіз кеткені туралы белгілі ғалым, тарихшы
С.Асфендияров былай дейді: Ұлытау, Көкшетау, Атбасар жерлерінде Есіл Шебі
салына бастағаннан кейін Сібір әкімшілігі Кенесары ауылдарына
қысым жасап, Кенесары туған жерінен ауылымен көшуге мәжбүр болды. Ол
Сібір әкімшілігінің казак отрядтарымен соғыса отырып, Кіші жүз жеріне өтіп,
Ырғыз және Торғай өзенінің жағалауына жетеді11.
Ұлт - азаттық қозғалыстың Орта жүзде бірінші кезеңі аяқталып, Кіші жүз
жерінде 1840—1845 жылдары екінші кезеңі басталады. Екінші кезеңнің басталуы
Кіші жүзде бейбіт жағдайда өтеді. Оның негізгі себебі, біздің ойымызша,
бұл уақытта Кенесары жаңа жерге келгеннен кейін Орынбор генерал-
губернаторы Перовскиймен хат алмасып, Ресей әкімшілігіне сөзін
тыңдатып, өзінің мақсатына жетуді ойласа, екіншіден, екі жақтан
қыспаққа түсе отырып, соғыс жүргізу мүмкін емес еді. Сібір генерал-
губернаторы Горчаков әскери казактарды жіберіп қудалауын әлі
тоқтатпаған болатын.
Кіші жүзге өткеннен кейін Перовский мен Кенесары арасында елшілік
қатынас басталады. Кенесары Қасымовтың елшілік қызметі бөлек зерттелуін
күтіп отырған мәселе. 1840 жылы Кенесары Орынбор генерал-губернаторы
Перовскийдың атына арнаулы хат жазады: Мен, Кенесары сұлтан, атам Абылай
ханның тұсынан бері орыстармен өз ағайындарым сияқты тату тұрдым, ал
олармен жанжалдасуымның себебі — Омск және Петропавлск тұрғындарының
бізге тыныштық бермеуі... Осы жаққа келген соң айтарым — мен ешқашан
Ресейдің дұшпаны болған емеспін, осы туралы жоғарғы бастықтарға
жеткізуіңізді сұраймын12.Бұл хатты Орынбор Шекара Комиссиясының
төрағасы Гене арқылы алғаннан кейін В.А. Перовский мынадай жауапхат жазады:
Шекара комиссиясының төрағасы генерал-майор Генстің маған алып келген
Сіздің хаттарыңыздан мен Өзіңіздің Генске жолдаған хаттарыңызда басшылар
алдына барып, кінәлі еместігіңізді айтып ақталмақшы болғаныңызды, әрі
басшыларға бағынғыңыз келетінін және де көптеген өтінішпен генерал Генске
жолыққыңыз келетінін біліп риза болдым... Мен генерал Генске Сіздің көшіп -
қонатын жеріңізді көрсетуді және Сізді қанағаттандыру үшін Сіздің қандай
өтініштеріңіз бар екенін білуді тапсырдым13.
В.А.Перовский қазақ даласын жақсы білген адам, ол Исатай мен Махамбет
бастаған көтерілісті басуға өзі басшылық жасап, мол тәжірибе
жинақтаған болатын. Кенесары Қасымовтың бұл саясаты 1840 жылы
тұтқындағы туыстарын босатып алуына себеп болды. Орынбор генерал-
губернаторы В. А. Перовскийдың Кенесарымен келісімге келуі Сібір
генерал-губернаторы Горчаковтың ашу - ызасын келтірді. Перовский мен
9
Горчаковтың арасында бақталастық бар-тын. Бұлар 2 түрлі көзқарастың
адамдары - тын. Петербургте Перовскийдың саясатын Азия
департаментының төрағасы К. К. Родофиникин қолдаса, Горчаковтың
саясатын әскери министр Чернышев қолдап отырды. Сондықтан Горчаков
әскери министрлік министрінің қолдауына сүйеніп, Кенесарыға қарсы
жазалау шараларын тоқтатқан жоқ. Горчаков Перовскийге жолдаған
хатында: Кенесарыны Сібір шекарасынан аластаңыз немесе оны жазалауды маған
беріңіз, мен оның өзін және жақтастарын өз ұяларында талқандаймын, — деп
жазған. Бұл хатқа Перовский дереу былай деп жауап берген: Сұлтанды кінәлі
деп үзілді-кесілді айта алмаймын, себебі Орынбор мекемесіне қарасты
әскерлер арасында ол ешқандай да толқулар тудырған жоқ, ал оның
тонаушылыққа қатысуы туралы бірнеше қайсақтың куәлігі бұлтартпас дәлел
бола алмайды14.
Перовский мен Горчаковтың арасындағы мұндай кереғарлық арқылы сол
кездегі Ресей империясының отарлық саясатының айласын көреміз. Біреуі
уақытша болса да тыныштық орнатып, уақыт ұтуды қаласа, екіншісі күш арқылы
Кенесарыны және оның адамдарын қанға бояп ұлт-азаттық қозғалысты басуды
ойлаған.
Кенесары Қасымов патша өкіметі билеушілерімен келісімге келе
алмайтынын түсінді, бірақ та Кенесарыға уақыт ұтып, күш жинау керек болды.
1840 – 1842 жылдары Кенесары Қоқан хандығымен соғысады. Бұл жылдары Кіші
жүз қазақтарына Қоқан хандығы да тыныштық бермеген. 1841 жылы Қоқан хандығы
Кенесарының үлкен ағалары Саржан мен Есенгелдіні алдап қолға түсіріп
өлтірген-ді, көптеген қазақ ауылдарын тонап, адамдарын құлдыққа
алып, малдарын айдап кеткен15.
1.2.Көтерілісшілердің отаршылдық саясатқа қарсы қарулы күресі
Кенесары барлық әдіс-амалдарымен феодалдық топтарды, үш жүздің ру-
тайпалық бөлімдерін біріктіруге, бұл мақсатына тіпті азаттық күресінің 1844
- 1845 жж. ең бір шарықтаған шағында да қол жеткізе алмағанымен, барынша
тырысып бақты. Көтерілістің бастапқы кезінен-ақ қазақ ақсүйектері бір-
бірдеріне қарсы күресуші 2 лагерьге бөлінді: үкімет әлпештеген бөлігі
отарлаушы әкімшіліктің қолдауына сүйеніп, өздерінің саяси қарсыластарын
күйретуге күш салды. Кенесарының ымыраға келмейтін қарсыластары Ақмола
округының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин, Кіші жүздің басқарушы
сұлтандары Ахмет пен Мұхамет Жантөриндер, сұлтаны Айшуақов болды. Кенесары
Жетісуға асқаннан кейін көтеріліске байланысты ымырасыздық позицияға Абылай
ханның ұлдары, азаттық күресінің жетекшісі өзінің туысқандары - Әли мен
Сүйік те ұстанды.
Бірақ қалай дегенде де Кенесары Қасымов өзінің туы астына үш жүздегі
10
қазақ руларының едәуір бөлігін топтастыра алды. Кей кездері оның
сарбаздарының саны 20000 адамға дейін жетті. Арасында Орта жүз өкілдері
басым болған қазақ сұлтандарының үлкен бөлігі көтеріліске қосылды. Омск
облыстық басқармасына қарасты сот-жазалау мекемелері жинастырған мәліметтер
бойынша тек Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Қаркаралы және Баянаул округтарында
ғана көтерілісшілерді 80-нен астам сұлтандар, билер, ағамандар
қолдаған.[16].Жасы 23-ке келген шағынан бастап азаттық қозғалысына
белсенділікпен қатыса жүріп, ағалары мен әкесін қазаға ұшыраттырған бекініс
желілерінің ағаттылығына көзі жеткен Кенесары Сырдарья сағасы қазақтарын
ығыстыра қыспаққа алған Қоқандықтың Күшбегімен келіссөз жүргізуден бас
тартты. Сөйте тұра кейде өзін оқ-дәрімен, қару-жарақпен жабдықтаған Бұхара
әмірімен достық қарым-қатынаста болды.
Қазақтардың бұл көтерілісі бастапқы кезінен-ақ кеңқұлаш жайған қарқын
алды. Бұл XVIII ғ. соңы мен XIX ғ.-дағы азаттық жолындағы қозғалыстар
тарихындағы Орта жүздің ру-тайпалық бірлестігінен басқа қазақ руларына
тараған, барлық негізгі аудандарды қамтыған бірден-бір көтеріліс еді. Оған
Кіші жүзден шекті, тама, табын, алшын, шөмекей, жаппас және басқа, Ұлы
жүзден - үйсін, дулат және басқа рулар қатысты.
Көтерілістің қозғаушы күші қазақ шаруалары болды. Саяси тәуелсіздікті
қалпына келтіру жолындағы күреске қатардағы егінші де, ағамандар да,
сұлтандар да атсалысты. Қазақ жерін әскери отарлауға, Қоқан бектерінің
озбырлығына қарсы жалпыхалықтық күрес бұл қозғалысқа азаттық жолындағы
күрес сипатын берді. Рас, Кенесарыны қолдауда билердің, ағамандардың,
сұлтандардың бәрі бірдей бір мақсатты болған жоқ: орын ауыстыруға, негізгі
күштердің өзге аудандарға өтуіне байланысты руластық белгілері бойынша
құралған кейбір жасақтар көтерілісшілерден бөлініп қалып отырды.
Жасақтардың жетекшілері Ағыбай, Иман, Басығара, Анғал, Жанайдар, Жеке,
Сұраныш, Байсейіт, Жоламан Тіленшиев, Бұхарбай және басқалар сияқты әйгілі
халық батырлары болды. Көтеріліске қатысқандар арасынан орыстар, өзбектер,
қырғыздар, поляктар және басқа ұлт өкілдері кездесті.
Кенесары соғыс қимылдарын 1838 ж. көктемінде Ақмола бекінісін қоршап,
өртеуден бастады. Бекіністің коменданты, әскері старшинасы Карбышев пен
Ақмола округның аға сұлтаны, полковник Қонырқұлжа Кұдаймендин өртелген
бекіністен әрең дегенде қашып шыға алды. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай
ауданына қарай ойысты. Орынбор чиновниктарына жазған хаттарында Кенесары
өзінің бұл қадамын Орынборға жақынырақ келіп қоныстап, келіссөздер
жүргізуімді жеңілдету үшін жасадым деп түсіндіреді. Ал іс жүзінде сұлтан
көтерілісті Ресеймен тікелей жанасып жатқан 1836 - 1838 жж. Исатай
Таймановтың басшылығымсн көтеріліс болған Кіші жүз жеріне таратуды мақсат
тұтты. Жоламан Тіленшиев батыр бастаған төртқаралықтар, шөмекейлер,
табындықтар және басқа рулар көтерілісшілерге келіп қосылды. Сөйтіп,
қозғалыс Кіші жүзді де қамтыды. Күткендегідей, келіссөздерден ешқандай
нәтиже шықпады.
11
1841 ж. қазақтардың үш жүзінің өкілдері Кенесары Қасымовты хан сайлады.
Қазақ хандығы қалпына келтірілді. 1841ж. тамызында көтерілісшілер
қоқандықтардың едәуір күштері орналастырылған Созақ, Жанақорған, Ақмешіт,
Жүлек бекіністерін қоршауға алды. Қоқандықтардың бірнеше бекіністеріне
басып кіру көтерілісшілерді жігерлендіре түсті. Көтерілістің негізгі
ошақтарынан шалғайда көшіп-қонып жүрген төртқаралықтар мен шектілердің
өздері Кенесарыны бүкілқазақтық хан деп мойындайтындықтары туралы
хабарлады.
Төртқаралықтар мен шектіліктердің Кенесары Қасымов жағында белсенді
әрекет жасағандыгы туралы айта отырып, олардың ХІХ-ғ – дың 30-жылдарының
соңы мен 40-жылдарының бас кезінде әрекет - қималдарын ширықтыра түскен
қозғаушы факторларға назар аударғанымыз жөн. Біз бұл арада осы аймақтағы
қазақ руларының қазақ жерлерінің оңашалануы тек Ресей империясы тарапынан
төніп келе жатқан отар етіп басып алушылық қатерінен сақтап қалу ғана емес,
сонымен бірге қоқандтық бектердің зорлық-зомбылығынан құтылу мақсатындағы
ортақ іске өз үлестерін қосуға талпыныс жасағандарын еске салмақпыз.
Кенесары мен Қоқан хандығы қарым-қатынастарының шиеленісуі қазақ сұлтанының
жеке өзіне байланысты себептерден де туды. Қоқан басқарушыларының 1830 ж.
патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы қазақтар көтерілісі басшыларының
бірі, ағасы Саржан сұлтанды опасыздықпен өлтіруі, 1840 ж. Қасым төрені,
туған ағалары Есенгелді, Әлжан сұлтандарды, Абылай қанынан тараған т.б.
сатқындықпен дарға асуы қозғалыс жетекшісінің қоқандықтарға қарсы
позициясын қатуландырып жіберді.[17].Бұл жөнінде, жекелеп айтсақ, Кенесары
өз хаттарының бірінде Opынбор губернаторына жазды.[18].Азаттық жолындағы
күресінің ең басынан бастап қаза тапқанына дейін Кенесары Қоқан хандығы
жөнінде нақты мақсат - қоқан басқарушыларының езгісінен босану мақсатын
ұстанды. Қазақ ханының Бухара әмірімен және Хива хандығымен қарым-
қатынасындағы саясаты біршама өзгешелеу болды. Кенесары олармен өзара толық
сенімділік қатынас орнатты. Хива басқарушысы кейде қазақ жасақтарын
зеңбіректермен, оқ – дәрімен жабдықтап отырды. Әскери тарихшы В. Поттоның
пікірі бойынша бұл мемлекеттер Кенесарымен өзара тиімді одақ құруға дайын
тұрды. [19]
1.3.Қарулы күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі
Дегенмен Ресей 1846 - жылы өзінің Жетісу өңіріне қатысты саясатында
сапалы жаңа қадам жасауға мәжбүр болды. Оған себепші болған Кенесары
Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың осы жылдың басында Жетісу жерін де
қамтуы еді. Кене хан әскерімен және ауылдарымен Жетісу жеріне келетін
болыпты деген сөз Омбы әкімшілігіне 1842-жылы жеткен болатын. Бұл хабар
оған өте жайсыз тиюінің мынадай бірнеше себептері бар-тын. Біріншіден, орыс
12
әкімшілігінің әлі де болса Ресейге қосылып үлгірмеген Ұлы жүз қазақтарының
Кене хан соңынан еріп кетуі мүмкін-ау деген қаупі күшейе түсті. Бұл жағдай
сөзсіз Ресейдің Орталық Азияға тереңдеп ену мүмкіндігін тарылта түсетін
еді. Екіншіден, Жетісудың Кене хан қолына көшуі енді ғана Ресей үшін
қолайлы сипат ала бастаған орыс-қырғыз қатынасына да жағымсыз ықпал етуі
ыхтимал болатын. Үшіншіден, бұл жағдай Ресейдің Қытай және Орталық Азия
хандықтарымен сауда қатынасына айтарлықтай нұқсан келтірері айқын еді.
Міне, осы баяндалған жағдайларды ескере отырып, Сібір әкімшілігі осы 1842-
жылдан бастап-ақ Жетісу мен қырғыз елі арасында Кенесары ханға қарсы түрлі
айла-шараға кірісіп кеткен болатын.
Түрлі құжаттарда кездесетін деректік материалдарды салыстыра отырып,
Кене ханның Жетісуға бет бұрғандағы мынадай екі мақсатты көздегенін
байқауға болады. Егер ісі сәтті жүрсе, Ұлы жүз қазақтары және қырғыздардан
қосылған қолдармен біріге отырып Жетісу, Солтүстік Қырғызстан және Шу бойын
Қоқан үстемдігінен босатып, осы өңірге орнығып, өз әрекетін одан ары
жалғастыру. Ал егер бұл әрекеттен ештеме шықпаса, онда Ресей билігі орнаған
территориядан ұзап, Қытай хұзырындағы Шығыс Түркістанға ойысу еді.
Жетісу жұрты Кене ханды қалай қарсы алды? Осы мәселеге қысқаша тоқталып
өтейік. Бір сауалға біржақты жауап беру оңайға түспейді. Дегенмен, тарихи
деректерді тексере отырып, мынаны байқауға болады. Жетісуға келгенге дейін
– ақ Кене хан мен оның әскер, жанына ерген батырлары жөніндегі хабар,
дақпырт қазақ даласына кең тарап, аңызға айналып үлгерген еді. Соған
байланысты халық арасындағы оның беделі аса жоғары болғандығы еш күмән
туғызбайды. Ал ел билеген төрелер мен малды байлар жөнінде айту қиын. Олар
Кене хан әскері келсе, малымнан, тыныштығымнан айрыламын деп қорықты. Бұл
ретте Жамбыл ақынның естелігіндегі Ол етектен алған иттерден жеңілді
ғой. Қазақтың алауыздығы оңған ба? Кенесарының тілеуіндемін деп жүрген
байлардың , төрелердің барлығы да патша әскеріне болысып кетті, елдің ішіне
іріткі салды[20]- деген пікірдің шындықтан тым алшақ еместігін байқауға
болады.
Қара халықтың көңілі Кене хан жағында екендігі орыс әскер адамдары да
жақсы білген. Мәселен, Жетісудағы Кенесары қимылын бақылау үшін қойылған
есаул Нюхалов өзінің басшыларына берген есебінде: Әли мен Сөк сұлтандар
көмекке қанша қарулы қазақ бере алатындығы белгісіз, олардың сөзі бұлыңғыр,
менің өзім де олардан мүмкін болғанша аз адам алмақ ниеттемін, өйткені бұл
халық біз үшін жаңа болғандықтан әлі бейтаныс, сенімсіз, сондай – ақ
бұлардың арасында Кенесары сұлтанға деген ықыласы жақсылары көп екендігі
маған мәлім[21]- деп жазды.
1845 жылдың қысын Қаратау маңында өткізген Кене хан әскері және
ауылдармен келесі 1846-жылы шамамен көкек айында Іледен өтіп, Көксу өзені
бойындағы Майтөбе және Күренкей атты мекендерге келіп тоқтайды.[22].Бұл Сөк
сұлтан билігіндегі негізінен жалайыр тайпасының ауылдары еді. Кене хан
келіп орналасқан соң оған амандасуға келгендердің алдында, әрине,
жергілікті
13
жұрттың басшылары Абылайханов Сөк сұлтан, Әділов Әли сұлтан, соның алдында
ғана Омбыда болып қайтқан Нұрақов Мәнке би [23] және жалайыр жұртының басқа
да баскөтерерлері бар еді.
Бұл арадан Кенесары өз адамдарын Лепсі бойындағы болыстарға,
Тарбағатайға аттандырып, өзін қолдауға шақырады.[24]
Кенесары әскерінің Аягөз округына жақын келгені жөніндегі хабардың
Омбыда үрей туғызғандығын айтады. Шекара қазақтарының бастығы генерал –
майор Вишневский есаул Нюхаловке жолдаған хатында Кенесары Жетісуда
тұрғанда мұнда тыныштық, әрине, орнамайды, ал егер оған кішкене табысқа
жетуге жағдай туғызсақ, онда тек үйсіндер ғана емес, сонымен бірге біздің
матайлық болыстарымыз да соған барып қосылары хақ - деп көрсетті.
Н.Леденев “Кенесарының Аягөз округына жақын келгені жөніндегі хабардың
Омбыда үрей туғызғандығын” айтады.Шекара қазақтарының бастығы генерал –
майор Вишневский есаул Нюхаловке жолдаған хатында Кенесары Жетісуда
тұрғанда мұнда тыныштық,әрине, орнамайды, ал егер оған кішкене ғана табысқа
жетуге жағдай туғызсақ, онда тек үйсіндер ғана емес, сонымен бірге бәздің
матайлық болыстарымыз да соған барып қосылары хақ[25] - деп көрсетті.
Жетісудағы өз ықпалына қауыптың төнгенін терең түсіне отырып, сібірлік
басшылық орталық биліктің тікелей қолдауымен жедел әрекетке көшті. Генерал
– майор Вишневский 1- маусымға Лепсіге Аягөз округына қарасты болыс
билеушілерін, Аягөз, Қарқаралы және Көкпекті приказдарының аға сұлтандарын,
сондай – ақ 1845 – жылы май айында Ресей билігіне кіруге ыхылас білдіріп
өтініш жазған [26] үйсін және дулат руларының билеушілерін шақырды. Бірақ
Вишневский төре белгілеген жиналыс Лепсіде 1 маусым күні болмай қалды.
Мәнке би Ұлы жүз билеушілерінің 1- маусым күні белгіленген жерде болмау
себебін олардың генерал Вишневскийдың өзінің шақырған жерге келмей қалуы
ыхтимал деген күдікте болғандығымен байланыстырады[27].Aл шын мәнінде
мәселе анағұрлым күрделі болатын. Кене ханның әскері және соңына ерген
ауылдарымен Жетісу жеріне келуі Ұлы жүз рулары арасында терең қобалжу
туғызған болатын. Ондай қобалжуды алғашқы айларда ел билеуші төрелер мен
бай – билер де бастарынан кешірді. Соған байланысты ел арасынан
бірауыздылық кетті, елдің пікірі екіге жарылды.
Ұлы жүз, оның ішінде Жетісу елі арасында байқалған бұл көңіл – күй
белгілі дәрежеде генерал Вишневский арқылы Омбы генерал – губернаторлығына
да жеткен еді. Сібір әскер корпусының командиры князь Горчаков тура осы
жағдайға байланысты өз тұжырымын 1846 жылы 24 –маусымда Соғыс министрлігіне
жолдаған есебінде былайша білдірді: ...Қаратауға келген Кенесарының
әрекеті мен және оны таяуда ғана Ресейдің қамқорлығына сұрағандардың
іштартып қарсы алуы біздің Ұлы жүз қазақтарымен арақатынасымызды тым
күмәнді жағдайға тіреп отыр.
Мүмкін, қазір де көптеген округтардағы сұлтандар арасында құпия
14
қолдаушылары бар Кенесары арқылы Ұлы жүз қазақтары солардың көмегімен
болашақта бізді қазақ даласынан біржола қуып шығудан үміттенбесе де, әзірге
біздің қарудың күші шекелеріне тие қоймаған бұл тайпалар өздеріне жеңіл
ойлықпен ең болмаса арзан да бай олжаға кенеле қояйық деген пікірде болуы
да ыхтимал.
Бұдан ары генерал – губернатор Соғыс министріне азиаттармен жемісті
келіссөз жүргізудің ең сенімді әдісі үрей туғызу екендігін айта келіп,
егер ...Ұлы жүз қазақтары Кенесарымен одақ құрып шабуылдай бастаса, онда
өзінің не істейтіндігін императордан білуді, сондай – ақ одан Кенесары
алғашқы болып қолдаушыларды өз ауылдарына жазалауға рұхсат әперуді
сұрайды.[28]
Лепсі кездесуіне қайта оралайық. Бірнеше күнге созылған бұл кездесу
1846 жылы шамамен 19-23 маусым аралығында Лепсі өзенінің жоғарғы ағысы
бойында өтеді. Құжаттардың көрсетуіне қарағанда, бұл Орта жүздің үш округы
және Ұлы жүз рубасы сұлтандары мен ел билеушілерінің басын қосқан үлкен
жиналыстың күн тәртібінде бірнеше мәселе тұрды. Олардың ішіндегі ең
негізгілері, әрине, біріншіден Ұлы жүзді Ресей құзырына қабылдау жөніндегі
орыс патшасының жарлығын жиналғандарға жария ете отырып, Ұлы жүз
билеушілерінен ант қабылдау және, екіншіден , Жетісу және Ұлы жүз жеріне
келген Кенесары Қасымұлына қатысты ел басшыларының пікірін біліп, мүмкін
болса, оларды хан мен оның әскеріне қарсы қою еді.
Генерал Вишневский жиналысты Ресей императорының Ұлы жүзді Ресей
құзырына қабылдағандығы жөнінде жарлығымен жиналғандарды таныстырудан
бастады. Ондай шешімнің болғандығы жөнінде генерал Вишневский Мәнке биге
сол 1846 –жылы 7-маусым күні хабарлайды.[29].Біз архив қорларынан, құжаттық
жинақтардан орыс патшасының Ұлы жүз қазақтарын Ресей империясы құрамына
қабылдағаны жөніндегі жарлық мәтінін кездестіре алмадық. Демек, ондай
жарлықтың болмауы да ыхтимал. Олай дейтініміз мемлекеттік канцлер
Нессельроде 1846 –жылы 16- көкектегі Ұлы жүздегі саяси жағдайға байланысты
патшаға жолдаған баяндамасында Омбыға Ұлы жүз билеушілерінің бірі Әділов
Әли сұлтаннан Нұрақов Мәнке би бастаған өкілеттің империя құрамына алу
туралы өтінішпен келгендігін, сондай – ақ оларға князь Горчаковтың жағымды
жауап бермегендіктен және губернатордың бұл позициясын императордың
қолдауын өтінген.[30].Ал бұдан кейінгі екі ай ішінде ондай шешімнің
қабылдана қоюы, әрине, екіталай еді. Демек, Лепсі кездесуінде орыс
патшасының Ұлы жүзді Ресей құзырына қабылдағаны жөнінде мәлімдеме жасап,
генерал Вишневский таза саяси алаяқтық жолға түсуі әбден мүмкін. Бұл
қадамға бара отырып, ол жалғыз мақсатты, яғни Кене хан тарапынан төнген
қауіп жағдайында Ресей мен Ұлы жүз арасында шұғыл бетбұрысқа қол жеткізу
еді.
Жиналғандар, әсіресе Ұлы жүз билеушілері бұл хабарды жақсы қарсы
алғандығы анық. Өйткені орыс билігі мен қаруы нақты күш екендігін, олардан
бүкілқазақ ерлігіне сүйсінген Кене ханның өзі де ығатының, ығыса отырып
15
оның ең ақыры осында, Жетісуға келгенін жиналған елбасылары іштей
түсінетін. Жиналғандарға бір сәт ру мен ру, ауыл мен ауыл, көрші қырғызбен
арадағы жер мен мал үшін таусылмайтын жанжалдан, ең ақыры жылда қылышын
сүйретіп келіп алым – салық жинайтын Қоқанның зорлығынан осы орыс билігі
мен қаруына сүйене отырып құтылармыз деген ойдың да келуі әбден ыхтимал –
тын.
Осы үмітке май құя түскендей басты хабарды айтып үлгере салысымен,
генерал Вишневский жиналған апайтөс дала шонжарларының біразына орыс
патшасы атынан сыйлықтар үлестірді. Басты сыйлық Ұлы жүз сұлтандардың
ішіндегі жасы үлкені және ықпалдысы, қалың дулатты билейтін Абылайханның
немересі Әділов Әли төреге тиді. Оған орыс патшасы атынан подполковник
әскер атағы және Андреев лентасындағы алтын медаль берілді. Бұдан басқа бір
Александров және бесеуі Анна лентасындағы тағы 6 алтын медаль басқа да Ұлы
жүз билеушілерінің мойнына тағылды. Тағы бір Анна лентасындағы алтын медаль
осы кездесуді даярлау ісінде тер төгіп қызмет көрсеткен Аягөз округі
приказының заседателі Бекқожа Жүсіппаевке берілді.[31]
21 – маусым күні кездесуге келген Аягөз, Көкпекті және Қарқаралы
округтары аға сұлтандарының, Ұлы жүздің дулат, албан, суан, шапрашты және
жалайыр рулары сұлтан, билерінің, сондай – ақ жиналған көп жұрттың алдында
Ұлы жүз қазақтарын орыс билігіне қабылдау салтанаты болып өтті. Осы жөнінде
жазған Н.Леденев бұл шараның екі бөліктен, яғни Ұлы жүздің Ресей құрамына
қабылданғанын ресми түрде жариялаудан және Ұлы жүздің халық көсемдерінен,
сенімді екендіктерін білдіре отырып, Кенесарыны өз жауым деп санайтын
міндеттеме алудан тұрғанын жазады.[32]
Осы арада мынандай жайға көңіл аударуға тура келеді. Лепсі кездесуіне
қатысқан Орта жүз және Ұлы жүз билеушілері мазмұны жағынан өзара
айырмашылығы бар, міндеттемеге жақын екі құжатқа қолдарын қойған. Олардың
алғашқысына қол осы 1846-жылдың 19-маусымында, ал соңғысына маусымның 23-
де қойылған. Кездесуге қатысқан екі жүз билеушілерінің ортақ құжатқа емес,
бөлек құжаттарға, сондай – ақ 1 күнде емес, араға 3-4 күн салып қол
қоюларының арғы астарында қандай сыр жатқанын болашақта анықтай түсу,
әрине, артық болмас еді.
Осы құжаттардың мазмұны жөнінде қысқа ғана айтып кетейік. Қарқаралы,
Аягөз, Көкпекті округтарының аға сұлтандары мен болыс басқарушылары Сібір
қазақтарының шекара бастығы генерал – майор Вишневскийдың қатысуымен өз
қолдарымен 19 –маусымда бекіткен алғашқы құжатта өздеріне мынандай
міндеттеме алады: ...1) Қарқаралы, Аягөз және Көкпекті округтарының халқы
өзара бейбіт қатынаста болып, заңға қайшы келетін тонаушылық, барымта және
ұрлық әрекеттер жасамайды. 2) Билік орындары орнатқан заңға әрқашанда
бойсұнатын болады. 3) Болыстардың бірінде жыртқыш қазақтар тобы шыға келсе,
әркім де ол жөнінде жақын көшіп жүргендерге айтып, ескертіп және бәрі
бірігіп, бірауыздан жыртқыштар тобын жоюға жұмылып, болған істі Ресей
үкіметіне хабарлайды....[33]
16
Бұдан басқа аталған округтерге қарасты болыстардың ішкі өміріне қатысты
тағы екі баптан тұратын бұл құжаттың ең өзекті бабы осы үшіншісі еді. Ол
баптың Кене хан әскерінің осы төңірекке келіп, хан адамдарының Орта жүз
округтарына келіп қайтуына байланысты орыс билігіне қарсы шығып кетуі
мүмкін бүлікті қайткенде де болдырмауға тырысу пиғылынан шыққандығын оңай –
ақ байқауға болады.
Араға 3 күн салып, яғни 23-маусым күні Ұлы жүз билеушілері қол қойған
келесі құжатта патша әкімдерін мазалаған бұл пікір ешқандай да бүкпесіз
ашық айтылған еді: 1846-жылдың маусымның 23-күні Ұлы жүз руларының
төмендегі аты – жөні аталған сұлтандары мен билері жалайыр, дулат, албан,
суан, шапырашты атынан мынаны айту үшін өз мөріміз бен тамбамызды қойдық:
Қарқаралы, Аягөз және Көкпекті округтарының аға сұлтандарымен кездесе
отырып бірауыз шешімге келген, сондай – ақ шекара бастығы генерал – майор
және кавалер Вишневскийдың қатысуымен біздің жаққа келген бүлікшіл сұлтан
Кенесары Қасымұлы мен оның пікірлестерін берік сеніммен жалпы халықтық
тыныштықты бұзушы біздің жауымыз санап, онымен ешқандай да қатынас жасамай,
Кенесары мен оның пікірлестерінің біз тұрған жерден кетуін талап етеміз.
Қазір, сондай – ақ ол бізден ұзаған соң да, егер оның Орта жүз қазақтарына,
әсіресе жақын маңдағы округтердің қазақтарына қарсы жаулық әрекетін байқап
немесе естіп қалсақ, онда тура сол сәтте бүлікшілдің қастық қимылдарына жол
бермеу мақсатында хабар береміз.[34].Міндеттемеге Сөк Абылайханов және
подполковник сұлтан Әли Әділов бастаған барлығы 11 сұлтан, 27 би мен 1
молда қолдарын қойған. Олардың арасында белгілі төре тұқымдарынан басқа
Сары Алтаев, Дихамбай Қапсаланов, Тіленіш Балпықов, Бейбіт Кембабаев,
Қотыраш Өміров сияқты жалпы елге танымал тұлғалар бар еді.
Бұл архивтық құжаттың бұдан бұрын зерттеушілердің назарына түскенімен,
бірақ арнайы ғылыми талдауға алынбағаны, әрине, өкінішті –ақ. Өйткені оның
астарында қым –қиғаш мүдделерден тұратын күрделі өмірдің табы жатыр. Лепсі
кездесуінің қорытындысы болған бұл құжат белгілі дәрежеде Жетісуға кеткен
Кене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақ халқының 1837-1847 жылдардағы азаттық қозғалыстың жақтаушылары
және қарсыластары
Орындаған: _____________
4 курс студенті (қолы,күні)
Адильжанов.Р.
Жетекші: _____________
т.ғ.д., профессор (қолы, күні)
Ташенов М.
_______________
Рецензент: (қолы, күні)
Валиханов Е.
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.д., профессор
қорғауға жіберілді ______________
(қолы, күні)
_______________________2007______ _______________Қаражан Қ.
Алматы
2007
Реферат
Диплом жұмысының көлемі 51 бет. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
тараудан,қосымша үш тараушадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделген. Мәселенің тарихнамалық
зерттелу деңгейі көрсетілген және деректанулық талдау жасалды. Сонымен
қатар, мақсат – міндеті мен теория – методикалық негізі көрсетілді.
Бірінші тарауда қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық
күресінің Қазақстан тарихындағы маңызының теориялық негіздері анықталып,
талданды.
Екінші тарауда қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық
күресінің жақтаушылары туралы баяндалды.
Үшінші тарауда қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық
күресінің қарсыластары туралы баяндалды.
Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен, онда жаңа мәселелер көтерілді.
Қарастырылған ғылыми жұмыстың ғылыми жаңалығы төмендегідей анықталды:
- Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтар күресі ұлт – азаттық соғыстың ең
жоғарғы сатысы
- Ұлт – азаттық күрестің кезеңдері, сипаты мен ерекшеліктері
- Көтерілістің негізгі қозғаушы күштері
- Кенесарының қолбасшылық, мәмлегерлік таланты және қазақ мемлекеттігін
қалыптастырудағы саяси қызметі
- Оңтүстік Қазақстанның кейбір қалаларының Қоқан хандығы билігінен
босатылуы
- Орыс әскерлерінің көтерілісшілерге қарсы жаппай шабуылы
- Кенесары бастаған қазақтардың орыстар мен Қоқан хандығының және қырғыз
манаптарының біріккен күштеріне қарсы күресі
- Кенесарының соңғы шайқасы және қаза табуы
- Ұлт – азаттық күрестің жеңілу себептері мен оның Қазақстан тарихындағы
маңызы.
Диплом жұмысының қорытындысында зерттеудің нәтижелері мен негізгі ой –
түйіндері тұжырымдалған.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық соғыстың жеңілуінің негізгі
бірнеше себептері мынада: қазақ халқының бір тудың астына біріге алмауы,
кейбір рубасыларының өз бетінше билік жүргізуге ұмтылуы және де, кейбір
қазақ билеуші топ өкілдерінің патшалық Ресейді жақтауы, Кенесарының Ресей,
Қоқан, Бұхара хандықтарымен күресте күштің тең болмауы. Сонымен қатар, ол
өзін жақтамаған, кейбір қазақ және қырғыз ауылдарын шабуы кері әсерін
тигізді, өйткені ол халықтың наразылығын тудырып, көтерілісті әлсірете
түсті. Дегенмен де, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық күрес жеңіліс
тапқанымен, ол қазақ халқының тарихында мәңгілік өшпес із қалдырған, Қазақ
мемлекеттігін қайта жаңғыртуға тырысқан, тарихи маңызы зор күрес болды.
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
--------------------3-7
1.Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің Қазақстан
тарихындағы маңызы
1.1. Ұлт – азаттық қозғалыстың басталу себептері және барысы----------------
8-10
1.2. Көтерілісшілердің отаршылдық саясатқа қарсы қарулы күресі-----------10-
12
1.3. Қарулы күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі----------------------
12-21
2. Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің
жақтаушылары
2.1. Көтерілісті жақтаушы қазақ рулары----------------------------- ---------
-------22-28
2.2. Көтерілісті жақтаушы қазақ батырлары-------------------------- ---------
-----28-31
2.3. Көтерілісті жақтаушы қазақ қоғамының жоғарғы әлеуметтік топтары--31-34
3. Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің
қарсыластары
3.1. Кенесары хан және көтеріліске қарсы қазақ ақсүйектері------------------
-35-37
3.2. Кенесары ханның көтеріліске қарсы ішкі жаулармен күресі--------------
37-42
3.3. Қырғызстандағы күрес. Кенесарының қаза табуы---------------------------
42-44
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
------------45-48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------49-51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Патша өкіметінің отарлау саясатына қазақ халқы
қатты қарсылық білдірді. Қазақтың ұлт – азаттық қозғалысы тарихындағы
анағұрлым ірі көтерілістердің бірі Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс нақ
сол XIX ғасырдың 20-40-жылдарында болған – ды.Бұл көтеріліс қазақтың үш
жүзін түгел бірінен соң бірін қамти отырып, 10 жыл бойына созылды, сөйтіп
халықтың қалың бұқарасын күреске тартты. Бұл көтерілістің айрықша көңіл
аударарлық жері сол: оның барысында қазақ елінің саяси тәуелсіздігін сақтап
қалу мақсатында біртұтас қазақ мемлекетін құруға соңғы рет талпыныс
жасалынған еді. Көтерілістің себептері мен қозғаушы күштерін талдау, оның
өзіне тән ерекшеліктерін және оның прогресшілдігі мен бұқаралығы қаншалықты
дәрежеде болғаны жөніндегі мәселені зерттеу, ақырында көтерілістің
жеңіліске ұшырау себептерін және оқиғаның одан былайғы барысына оның
ықпалын анықтау – сол заманды зерттеуші тарихшы үшін қызғылықты мәселелер,
міне, осы 1.
Ұлт – азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі – 1837 –
1847 жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Ресей
саясатына әсер етуі, халықты қамтуы, ұзаққа созылуы және табандылығы
жөнінен ол қазақ халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан едәуір
ерекшеленеді. Отарлық басып алушылыққа, Орта жүзде әскери желілер салуға
және өлкелер ұйымдастырылуына қарсы наразылық білдіру тұрғысында Кенесары
Қасымұлы ханның қолбасшылық етуімен басталған бұл көтеріліс 10 жыл бойы
қуатты империяның күш – құралдарын өзіне аударды, Орта және Ұлы жүздердің
бірсыпыра жерлерін соғыспен бағындыру мерзімдерін кейінге шегерді, сөйтіп
ол қырғыздар жеріндегі жеңіліспен аяқталды.
Бұл көтеріліс царизмның отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ең
қуатты қозғалысы болды. Көтерілістің шыққан кезі патшалық Ресейдің отарлық
иеліктерін кеңейте түсіп, қысым жасауының әкімшілік және әскери шараларына
қарамастан өзінің оңашалануын сақтап тұрған аудандардың тәуелсіздігін жоюға
бұратола кіріскен уақытымен тұспа – тұс келді.
1837 -1847 жылдардағы көтеріліс өзінің сипаты, қозғаушы күштері,
негізгі мақсаты жөнінен отаршылдыққа қарсы бұқаралық көтеріліс болды. Ол
орыс халқына қарсы емес, ол отаршылдық тәртіптердің орнығуына және даланың
байырғы тұрғындарының ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен ығыстырылуына
қарсы бағытталды. Оның мәнін ғылыми – сын тұрғысынан түсінуді талап ететін
қарама – қайшылықтары, анықталмаған жағдайлары аз емес.
Өлкенің Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақ халқының ұлт – азаттық
күресінен жалпызаңдылықтар мен бірқатар аз зерттелген жайттарды баса айтуға
болады 2.
Мәселенің зерттелу деңгейі.Патшалық Ресейдің отарлау саясатына қарсы
жүргізілген Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық көтерілісінің мәнін, тарихи
маңызын жан-жақты түсіну үшін, ең алдымен сол тарихи құбылыстың зерттелу
3
деңгейін біліп алуымыз керек. Олай болса, бұл күрделі мәселе тарихнама
ғылымының әр кезеңдерінде әрқилы жағдайда зерттеліп, әртүрлі
бағаға ие болып келгендігі белгілі.Енді, осыған көз жеткізуіміз үшін
нақтылы тарихи дәлелдер келтірейік.
Шоқан еңбектерінде бұл көтеріліс шындықты бұрмалай қортындылады:
"Бүлікші сұлтан Кенесары - 1) феодалдық-монархиялық қозғалысқа бас болды;
2) Хандық билікті қалпына келтіруге тырысты; 3) Ортазия феодалдық
мемлекеттеріне ұқсас, сондай саяси құрылымды аңсап, жекедара қазақ хандығын
құрғысы келді,”3-т.б. шындыққа сыймайтын кері пікірлер айтылды.
ХIХ ғасырдың II жартысында орыстың тарихшыларының ішінде Кенесары
көтерілісін арнайы зерттегендер М.Красовский мен И.Завалишин болды. Бұл екі
авторды ерекше бөліп алып қарайтынымыз:1) М.Красовский Кенесары көтерілісін
патшалықтың сыртқы саясатымен байланыстыра талдайды. Әрине, бұл жері
көңілге қонады 4.Дегенмен, автор, 1822 жылғы патшалықтың "Хандық билікті
жою туралы Уставы шығуының салдары себеп болған көтеріліс болса да,
патшалықтың жаулап алу саясатын ақтау бағытын ұстап отырғандығын
аңғартады;2) И.Завалишинның зерттеу еңбегіне келер болсақ, ол кітап
патшалық империяның шеткері аймақтарды басып алып, Ресей жерінің аумағын
одан сайын кеңейту саясатын дәріптеу тұрғысында жазылған.
1870 жылы "Вестник Европы" журналының №2 санында Н.Середаның ғылыми
құнды мақалалары жарық көрді. Бұл мақалаларында автор көтеріліс басшысы
Кенесарыға берген бағасы мен көтерілістің саяси сипатына деген көзқарасында
қарама-қайшылық байқатады:Халықтық көтерілісті бүлік, қарақшылардың ісі
дейді де көтерілісті басқарған Кенесары ханның өзін құйын мен дауылға
теңейді. Оның үстіне, автор осы еңбегінде Кенесарыны Европа әскерлерінің
дарынды қолбасшыларына теңейді. Сондай-ақ, В.Поттоның еңбегінде, орыс
әскерлерінің полковнигы, зерттеуші М.Венюковтың еңбегі, тіпті, басқа
мәселелерге арналса да, Кенесары көтерілісі жөнінде тартымды да, қызықты
мәліметтер берген: Мысалы, Кенесарының Екатерининская станицасын алуы
туралы;
Кенесары көтерілісінің әрқилы жақтары туралы нанымды тарихи деректер
В.Поттоның еңбектері мен Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Архивы
қорларында ғана шындық тұрғысынан көптеп кездестіруімізге болатындығын
ерекше айтуымыз керек.
1831-1833 жылдарда Польша азаттық қозғалысына атсалысқан Адольф
Янушкевич өз еңбегінде Кенесарыға көтерілістің көсемі ретінде қарап, әділ
баға беруге тырысып, біршама іштартқандығын білдіреді.
XIX ғасырдың 50-ші жылдарында Верный қаласында болған ұлы саяхатшы
П.Семенов-Тянь-ІІІанский біршама тарихи деректер мен мәліметтерге сүйеніп:
Кенесары біздің эрамызға дейінгі II ғасырда Кіші Азияда Понт патшасының
билеушісі Рим құлиеленуші мемлекетінің жаулағыш саясатына қарсы тұрған
Митридат VI Евпатормен тең деп қарауымыз қажет5- деген өте жогары баға
береді.
4
Кезінде біршама талас тудырған, Кенесары ханның ұлы Ахмет Кенесаринның
Сұлтандар Кенесары және Садық деген еңбегін терең, арнайы зерттеу деп
қарау, әрине, біржақтылық пікір туғызуы мүмкін.
Ал, Кеңес үкіметі тұсына келетін болсақ, Кенсары көтерілісі туралы:
1) большевиктік идеология; 2) тап күресі; 3) саяси-әлеуметтік
принциптерге негізделген монокоммунистік бағыт ұстаған зерттеулер көптеп
саналады.
Дегенмен, ресми тарих ғылымында үстемдік еткен коммунистік идеологияға
қарама-қарсы пікірлерін жасырмай айтып, жазған ғалымдар ішінде орыс ғалымы
А.Ф.Рязановтың еңбегін айтуға болады.
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісін ерекше сипаттап,
насихаттаудағы бір белес - ол 1943 жылғы жарық көрген Казақ ССР тарихы.
Республика көлемінде орыс тілінде жарық көрген бұл монографиялық зерттеу –
ақиқатымен ақтарылып, нағыз ғылыми жолмен зиялы қауымды таңғалдырған еңбек
болып табылады 6.
1837-1847 жылдардағы Кенесары көтерілісін ақиқат жолмен зерттеуде
тарихи елеулі оқиғаға айналған, 1947 жылы жарық көрген, қазақ халқының
біртуар перзенті, көрнекті тарихшы Ермахан Бекмахановтың атақты, тарих
ғылымына қомақты үлесімен қосылған монографиялық зерттеуі болып табылады.
60-шы жылдары қырғыздың ғалым-зерттеушілері де Кенесары көтерілісіне
объективті түрде баға береді. Мысалы, Б.Жамгерчиновтың 1945-1963
жылдардағы жарық көрген зерттеу - еңбектері бұған дәлел бола алады. 1984
жылы жарық көрген Қырғыз ССР-і тарихының I томында да Кенесары
көтерілісіне қомақты да байсалды баға береді.
Елімізде қоғамдық дамудың соңғы кезеңінде хан Кене бастаған қазақ
халқының ұлт-азаттық күресіне коғамдық пікір түбегейлі өзгеріп, қайта
оянып, жаңа тың деректер мен тарихи мәліметтер жариялана бастады. Енді
солар жөнінде тоқталып өтейік:1) Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалысына
әділ баға беру ісін ең алғашқылардың бірі болып қолға алған "Жұлдыз"
журналы редакциясында тарихшы, әдебиетшілердің басын қосып дөңгелек стол
ұйымдастырған көрнекті жазушымыз Мұхтар Мағауин болды.2) Ұлттық Ғылым
Академиясы жанындағы Қазақстанның тарихы институтының директоры, белгілі
ғалым, академик Манаш Қозыбаевтың бастамасымен жарық көрген, Қазақстан
тарихының ақтаңдақ беттеріне арналған тарихшы-ғалымдардың ғылыми жинағында
осы маңызды проблемаға 3 мақала орын алған:а)Н.М.Дружининның Е.Бекмаханов
туралы естелігі;б) К.Н.Нурпеисовтың Бір істің тарихы атты Е.Бекмахановке
арналған мақаласы;в) Ж.Қ.Қасымбаевтың тарихи мақаласы Е.Бекмахановтың өмірі
мен саяси қоғамдық қызметіне арналған.3) 1991 жылы Қазақстан коммунисті
журналының №3 санында академик Р.Б.Сулейменов пен профессор
Ж.Қасымбаевтың Кенесары қозғалысына арналған мақалалары архив деректері
негізінде жазылып, әлі де басы ашылмай жатқан мәселелерге түрткі
5
болды 7.4) 1991 жылы Ақмола қаласында академик Манаш Қозыбаевтың жалпы
редакциялауымен жарияланған Кенесары қозғалысына арналған тарихи жинақ
жарық көрді. Бұл еңбектің бірден-бір құндылығы сол - онда қазақ даласындағы
өткен XIX ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілістердің зандылығы мен
ерекшеліктері, әсіресе, Кенесары қозғалысының кең географиялық өңірдегі
барлық оқиғалармен байланыстыра талқылануында еді 8.
Қорыта айтсақ, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық козғалысы
объективті түрде жалпыұлттық мақсатпен ынта-ықыласты халық қамын, үстем тап
өкілі де қорғайтынын дәлелдеді. Қазақтың дербес, тәуелсіз мемлекетін
құрудағы бұл қозғалыстың тарихи мәні зор екені сөзсіз 9.
Деректік негізі.Диплом жұмысының мазмұнына арқау етіп қолданған
дерек көздерін төмендегідей топтарға бөліп қарастырдық: 1) монографиялық
зерттеу;2) оқулық; 3) оқу - әдістемелік көмекші құрал.
Тақырыптың мазмұнын ашу барысында кейбір авторлардың еңбектері
Е.Бекмаханов,Ж.Қасымбаев,С.Мәшімбае в,М.Қойгелдиев т.б. кеңінен қолданылды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы
азаттық қозғалыстың жақтаушылары және қарсыластары жаңаша тұрғыда зерделеу
диплом жұмысымыздағы басты мақсатымыз болып табылады. Бұл үшін
төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
- Тегінде XVIII ғасырдың аяғындағы және XIX ғасырдағы азаттық қозғалыстары
тарихында бұл – қазақ рулары қоныстанған негізгі аудандарды қамтыған бірден
– бір көтеріліс: оған Орта жүз, Кіші жүз, Ұлы жүздердің руларының қатысуы;
- Мемлекеттілікті қалпына келтіру жолындағы күреске старшындар да,
сұлтандардың тартылуы;
- Топ жетекшілерінің арасында атақты халық батырларының болуы;
- Қоғамдық дамудың феодалдық сатысынан аса алмаған қазақ жұртының
бытыраңқылығы;
- Ұлт – азаттық қозғалысын қазақтың нағыз деген бай-шонжарлары, ауқаттылары
қолдамады, қайта олар өздерінің жеке бастарының мүддесін жоғары қойып,
сатқындық, опасыздық жолына түсіп, патша әскерлері мен жендеттеріне көмек
көрсетуі;
- Көтерісшілер негізінен бұқара халықтан шыққан қара шаруалар болды да,
мұндай жауапты да шешуші күреске келгенде, олардың әскери дайындығы төмен
болды, жетілдірілген қару – жарақтары болмауы;
- Қазақтардың ұлт – азаттық қозғалысын біржола тұншықтыруға, Қазақстанның
отар ел ретінде қала беруіне көршілес Қоқан, Хива, Бұхара хандықтары мен
қырғыз манаптарының өте мүдделі болғандықтары дәлелденуі;
Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен, онда жаңа мәселелер көтерілді.
Қарастырылған жұмыстың ғылыми жаңалығы төмендегідей анықталды:
-Бұл қозғалыс қалың қазақ бұқарасының саяси мектебі ретінде танылды.
6
Kейінгі уақытта да патшалықтың сол отарлау саясатына қарсы күрес
эволюциясы Кенесары көтерілісімен сабақтасып отырды;
- Бұл көтеріліс – бұқара халықтың күш – жігерін бір орталықтан дұрыс
ұйымдастыра алған жағдайда ғана жеңіске жетуге болатындығын көрсетті;
- Кенесары көтерілісі патшалықтың отарлау саясатынан туындайтын біраз
шараларды кешеуілдетті;
- Көтеріліс қазақ даласына отаршылдық саясатты біржола енгізу жолына
бірден – бір тосқауыл болды;
- Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс қазақ халқының
тәуелсіздік, бостандық жолында күресе алатын халық екендігін, және отарлық
тағдырға ешуақытта бағына алмайтын нағыз батыл да қаһарман, әділ де
жауынгер халық екендігін бүкіл әлемге паш етті десек те, еш артық айтқандық
емес деп бағалаймыз. Оған дәлел: алыс шетелдерде Қазақстан тарихының терең
де жан – жақты зерттелгендігі барша зиялы қауымға мәлім. Өте құнды
деректерді солардан алып, тарихи шындық пен ақиқатқа көз жеткізуге болады
деп білеміз.
Диплом жұмысының теория – методологиялық негізі қазіргі Қазақстандық
тарихшылардың зерттеулеріне негіз болған және бүгінгі күні Отан тарихының
мәселелерін зерттеудегі еліміздегі тарих ғылымының дамуында өңделген
концепциялардың жиынтығы болып табылады. Ал жұмыстың методологиялық негізі
тарихты зерттеудің гуманистикалық және өркениеттік пен тарихилық болып
табылады.
Жұмыстың хронологиялық шегі. Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері IX
- ғасырдың 1837 -1847 жылдар аралығын қамтиды.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай үш тараудан, қосымша
үш тараушадан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер реті
берілген.
7
1.Қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт – азаттық күресінің
Қазақстан тарихындағы маңызы
1.1.Ұлт – азаттық қозғалыстың басталу себептері және барысы
XIX ғасырдың 30- жылдарының аяғында Ресей империясының отарлау саясаты
қазақ жеріне ішке қарай енген сайын қазақтардың отарлық саясатқа қарсы
күресі күшейе түсті. Отарлық саясат тек Кіші жүзде ғана емес, Орта жүз
қазақтарына да тісін батыра түскен. Орта жүзде ұлт – азаттық қозғалысты
1837 жылы Абылай ханның немересі Кенесары Қасымов бастады. Бұл кезге дейін
Кенесары өзінің әкесі Қасымның Қоқан хандығына қарсы күресіне қатысып,
әділетсіздікті өз көзімен көріп өскен еді. Жорықта шыныға, әділетсіздікке
қарсы күресе отырып, қазақ даласының даналығын, күш-қайратын бойына
сіңірді. Ол ұлттық сананы оята алатын, ұлттық туды мақсатты асқар шыңға
көтере ұстап халықтың тірегі мен бірлігін қорғай алатын болып ерте
қалыптасты.
Сөйтіп жүрген кезінде Кенесарының туған жері Көкшетауға да орыс
бекіністері салына бастады. Бүған қарсы болған Кенесары бірнеше рет Ресей
патшасының Сібірдегі әкімшілігіне хат жазады. Бір хатында ол былай деген:
Ата-бабаларымыз мұра еткен Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазлық,
Жарғайын, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Оралға дейінгі Тоғзақ — қазіргі
патша тұсында біздерден тартып алынып, ол жерлерде бекіністер салып,
сонысымен халықты өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағымыз
үшін ғана емес, сонымен бірге өмір сүруімізге де қауіпті. Хаттарына
ешқандай жауап болмаған соң Кенесары Ақмола округында халық қозғалысына
басшылық жасайды. Бұл кезде Ақмола бекінісі салынып, қазақтар жерінен
қуылып жатқан болатын. Ауыр езгіге шыдай алмаған қазақтар туған жерлерін
тастап Кіші жүз жеріне көшеді. Тамыз айында Ақмола округының 6 болысы Кіші
жүзге, орыстар билігінен азат етуге уәде берген Абылайхановтар әулетіне
көшіп кетті,— деп жазды полковник Талызин.
Ақмола жеріндегі көтерілісті басу үшін Сібір әкімшілігі бірнеше рет
әрекет жасап, қазақтардың Кіші жүзден өз ауылдарына қайтуын талап етеді.
Бұдан ештеме шықпаған соң, патша өкіметі қазақ даласына арнаулы әскери
отрядтар жібереді. Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалыс Орта жүз
жерін толық қамтиды. 1837 жылдың аяғы мен 1838 жылдың басында Қарқаралы
округы түгелдей көтеріліске шығып, ұлт-азаттық қозғалыс бұқаралық мән
алады. Сөйтіп 1836 - 1838 жылдары Бөкей ордасында Исатай мен Махамбет
бастаған халық қозғалысы Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалысына
ұласады, Кене хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыстың отаршылдыққа қарсы
көптеген күрестерден өзгешелігі елдің тәуелсіздігін, мемлекеттігін негізгі
күрес мақсаты етіп күн тәртібіне қойғандығы10 - деп баға береді
академик, тарихшы М. Қозыбаев. Көтерілістің негізгі себебі
8
қазақтардың тек қана жерінен айрылып қана қоймай, ғасырлар бойына
қалыптасқан көшпелі мәдениеттің тамырына балта шабылып, көшпелі қоныстың
шеңбері өрісінен айырыла бастады. Сондықтан Кенесары жер үшін ғана емес,
қазақ халқының сақталуы және оның мәдениетінің дамуы үшін күрескен адам.
Кенесары Орта жүз жерінен еріксіз кеткені туралы белгілі ғалым, тарихшы
С.Асфендияров былай дейді: Ұлытау, Көкшетау, Атбасар жерлерінде Есіл Шебі
салына бастағаннан кейін Сібір әкімшілігі Кенесары ауылдарына
қысым жасап, Кенесары туған жерінен ауылымен көшуге мәжбүр болды. Ол
Сібір әкімшілігінің казак отрядтарымен соғыса отырып, Кіші жүз жеріне өтіп,
Ырғыз және Торғай өзенінің жағалауына жетеді11.
Ұлт - азаттық қозғалыстың Орта жүзде бірінші кезеңі аяқталып, Кіші жүз
жерінде 1840—1845 жылдары екінші кезеңі басталады. Екінші кезеңнің басталуы
Кіші жүзде бейбіт жағдайда өтеді. Оның негізгі себебі, біздің ойымызша,
бұл уақытта Кенесары жаңа жерге келгеннен кейін Орынбор генерал-
губернаторы Перовскиймен хат алмасып, Ресей әкімшілігіне сөзін
тыңдатып, өзінің мақсатына жетуді ойласа, екіншіден, екі жақтан
қыспаққа түсе отырып, соғыс жүргізу мүмкін емес еді. Сібір генерал-
губернаторы Горчаков әскери казактарды жіберіп қудалауын әлі
тоқтатпаған болатын.
Кіші жүзге өткеннен кейін Перовский мен Кенесары арасында елшілік
қатынас басталады. Кенесары Қасымовтың елшілік қызметі бөлек зерттелуін
күтіп отырған мәселе. 1840 жылы Кенесары Орынбор генерал-губернаторы
Перовскийдың атына арнаулы хат жазады: Мен, Кенесары сұлтан, атам Абылай
ханның тұсынан бері орыстармен өз ағайындарым сияқты тату тұрдым, ал
олармен жанжалдасуымның себебі — Омск және Петропавлск тұрғындарының
бізге тыныштық бермеуі... Осы жаққа келген соң айтарым — мен ешқашан
Ресейдің дұшпаны болған емеспін, осы туралы жоғарғы бастықтарға
жеткізуіңізді сұраймын12.Бұл хатты Орынбор Шекара Комиссиясының
төрағасы Гене арқылы алғаннан кейін В.А. Перовский мынадай жауапхат жазады:
Шекара комиссиясының төрағасы генерал-майор Генстің маған алып келген
Сіздің хаттарыңыздан мен Өзіңіздің Генске жолдаған хаттарыңызда басшылар
алдына барып, кінәлі еместігіңізді айтып ақталмақшы болғаныңызды, әрі
басшыларға бағынғыңыз келетінін және де көптеген өтінішпен генерал Генске
жолыққыңыз келетінін біліп риза болдым... Мен генерал Генске Сіздің көшіп -
қонатын жеріңізді көрсетуді және Сізді қанағаттандыру үшін Сіздің қандай
өтініштеріңіз бар екенін білуді тапсырдым13.
В.А.Перовский қазақ даласын жақсы білген адам, ол Исатай мен Махамбет
бастаған көтерілісті басуға өзі басшылық жасап, мол тәжірибе
жинақтаған болатын. Кенесары Қасымовтың бұл саясаты 1840 жылы
тұтқындағы туыстарын босатып алуына себеп болды. Орынбор генерал-
губернаторы В. А. Перовскийдың Кенесарымен келісімге келуі Сібір
генерал-губернаторы Горчаковтың ашу - ызасын келтірді. Перовский мен
9
Горчаковтың арасында бақталастық бар-тын. Бұлар 2 түрлі көзқарастың
адамдары - тын. Петербургте Перовскийдың саясатын Азия
департаментының төрағасы К. К. Родофиникин қолдаса, Горчаковтың
саясатын әскери министр Чернышев қолдап отырды. Сондықтан Горчаков
әскери министрлік министрінің қолдауына сүйеніп, Кенесарыға қарсы
жазалау шараларын тоқтатқан жоқ. Горчаков Перовскийге жолдаған
хатында: Кенесарыны Сібір шекарасынан аластаңыз немесе оны жазалауды маған
беріңіз, мен оның өзін және жақтастарын өз ұяларында талқандаймын, — деп
жазған. Бұл хатқа Перовский дереу былай деп жауап берген: Сұлтанды кінәлі
деп үзілді-кесілді айта алмаймын, себебі Орынбор мекемесіне қарасты
әскерлер арасында ол ешқандай да толқулар тудырған жоқ, ал оның
тонаушылыққа қатысуы туралы бірнеше қайсақтың куәлігі бұлтартпас дәлел
бола алмайды14.
Перовский мен Горчаковтың арасындағы мұндай кереғарлық арқылы сол
кездегі Ресей империясының отарлық саясатының айласын көреміз. Біреуі
уақытша болса да тыныштық орнатып, уақыт ұтуды қаласа, екіншісі күш арқылы
Кенесарыны және оның адамдарын қанға бояп ұлт-азаттық қозғалысты басуды
ойлаған.
Кенесары Қасымов патша өкіметі билеушілерімен келісімге келе
алмайтынын түсінді, бірақ та Кенесарыға уақыт ұтып, күш жинау керек болды.
1840 – 1842 жылдары Кенесары Қоқан хандығымен соғысады. Бұл жылдары Кіші
жүз қазақтарына Қоқан хандығы да тыныштық бермеген. 1841 жылы Қоқан хандығы
Кенесарының үлкен ағалары Саржан мен Есенгелдіні алдап қолға түсіріп
өлтірген-ді, көптеген қазақ ауылдарын тонап, адамдарын құлдыққа
алып, малдарын айдап кеткен15.
1.2.Көтерілісшілердің отаршылдық саясатқа қарсы қарулы күресі
Кенесары барлық әдіс-амалдарымен феодалдық топтарды, үш жүздің ру-
тайпалық бөлімдерін біріктіруге, бұл мақсатына тіпті азаттық күресінің 1844
- 1845 жж. ең бір шарықтаған шағында да қол жеткізе алмағанымен, барынша
тырысып бақты. Көтерілістің бастапқы кезінен-ақ қазақ ақсүйектері бір-
бірдеріне қарсы күресуші 2 лагерьге бөлінді: үкімет әлпештеген бөлігі
отарлаушы әкімшіліктің қолдауына сүйеніп, өздерінің саяси қарсыластарын
күйретуге күш салды. Кенесарының ымыраға келмейтін қарсыластары Ақмола
округының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин, Кіші жүздің басқарушы
сұлтандары Ахмет пен Мұхамет Жантөриндер, сұлтаны Айшуақов болды. Кенесары
Жетісуға асқаннан кейін көтеріліске байланысты ымырасыздық позицияға Абылай
ханның ұлдары, азаттық күресінің жетекшісі өзінің туысқандары - Әли мен
Сүйік те ұстанды.
Бірақ қалай дегенде де Кенесары Қасымов өзінің туы астына үш жүздегі
10
қазақ руларының едәуір бөлігін топтастыра алды. Кей кездері оның
сарбаздарының саны 20000 адамға дейін жетті. Арасында Орта жүз өкілдері
басым болған қазақ сұлтандарының үлкен бөлігі көтеріліске қосылды. Омск
облыстық басқармасына қарасты сот-жазалау мекемелері жинастырған мәліметтер
бойынша тек Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Қаркаралы және Баянаул округтарында
ғана көтерілісшілерді 80-нен астам сұлтандар, билер, ағамандар
қолдаған.[16].Жасы 23-ке келген шағынан бастап азаттық қозғалысына
белсенділікпен қатыса жүріп, ағалары мен әкесін қазаға ұшыраттырған бекініс
желілерінің ағаттылығына көзі жеткен Кенесары Сырдарья сағасы қазақтарын
ығыстыра қыспаққа алған Қоқандықтың Күшбегімен келіссөз жүргізуден бас
тартты. Сөйте тұра кейде өзін оқ-дәрімен, қару-жарақпен жабдықтаған Бұхара
әмірімен достық қарым-қатынаста болды.
Қазақтардың бұл көтерілісі бастапқы кезінен-ақ кеңқұлаш жайған қарқын
алды. Бұл XVIII ғ. соңы мен XIX ғ.-дағы азаттық жолындағы қозғалыстар
тарихындағы Орта жүздің ру-тайпалық бірлестігінен басқа қазақ руларына
тараған, барлық негізгі аудандарды қамтыған бірден-бір көтеріліс еді. Оған
Кіші жүзден шекті, тама, табын, алшын, шөмекей, жаппас және басқа, Ұлы
жүзден - үйсін, дулат және басқа рулар қатысты.
Көтерілістің қозғаушы күші қазақ шаруалары болды. Саяси тәуелсіздікті
қалпына келтіру жолындағы күреске қатардағы егінші де, ағамандар да,
сұлтандар да атсалысты. Қазақ жерін әскери отарлауға, Қоқан бектерінің
озбырлығына қарсы жалпыхалықтық күрес бұл қозғалысқа азаттық жолындағы
күрес сипатын берді. Рас, Кенесарыны қолдауда билердің, ағамандардың,
сұлтандардың бәрі бірдей бір мақсатты болған жоқ: орын ауыстыруға, негізгі
күштердің өзге аудандарға өтуіне байланысты руластық белгілері бойынша
құралған кейбір жасақтар көтерілісшілерден бөлініп қалып отырды.
Жасақтардың жетекшілері Ағыбай, Иман, Басығара, Анғал, Жанайдар, Жеке,
Сұраныш, Байсейіт, Жоламан Тіленшиев, Бұхарбай және басқалар сияқты әйгілі
халық батырлары болды. Көтеріліске қатысқандар арасынан орыстар, өзбектер,
қырғыздар, поляктар және басқа ұлт өкілдері кездесті.
Кенесары соғыс қимылдарын 1838 ж. көктемінде Ақмола бекінісін қоршап,
өртеуден бастады. Бекіністің коменданты, әскері старшинасы Карбышев пен
Ақмола округның аға сұлтаны, полковник Қонырқұлжа Кұдаймендин өртелген
бекіністен әрең дегенде қашып шыға алды. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай
ауданына қарай ойысты. Орынбор чиновниктарына жазған хаттарында Кенесары
өзінің бұл қадамын Орынборға жақынырақ келіп қоныстап, келіссөздер
жүргізуімді жеңілдету үшін жасадым деп түсіндіреді. Ал іс жүзінде сұлтан
көтерілісті Ресеймен тікелей жанасып жатқан 1836 - 1838 жж. Исатай
Таймановтың басшылығымсн көтеріліс болған Кіші жүз жеріне таратуды мақсат
тұтты. Жоламан Тіленшиев батыр бастаған төртқаралықтар, шөмекейлер,
табындықтар және басқа рулар көтерілісшілерге келіп қосылды. Сөйтіп,
қозғалыс Кіші жүзді де қамтыды. Күткендегідей, келіссөздерден ешқандай
нәтиже шықпады.
11
1841 ж. қазақтардың үш жүзінің өкілдері Кенесары Қасымовты хан сайлады.
Қазақ хандығы қалпына келтірілді. 1841ж. тамызында көтерілісшілер
қоқандықтардың едәуір күштері орналастырылған Созақ, Жанақорған, Ақмешіт,
Жүлек бекіністерін қоршауға алды. Қоқандықтардың бірнеше бекіністеріне
басып кіру көтерілісшілерді жігерлендіре түсті. Көтерілістің негізгі
ошақтарынан шалғайда көшіп-қонып жүрген төртқаралықтар мен шектілердің
өздері Кенесарыны бүкілқазақтық хан деп мойындайтындықтары туралы
хабарлады.
Төртқаралықтар мен шектіліктердің Кенесары Қасымов жағында белсенді
әрекет жасағандыгы туралы айта отырып, олардың ХІХ-ғ – дың 30-жылдарының
соңы мен 40-жылдарының бас кезінде әрекет - қималдарын ширықтыра түскен
қозғаушы факторларға назар аударғанымыз жөн. Біз бұл арада осы аймақтағы
қазақ руларының қазақ жерлерінің оңашалануы тек Ресей империясы тарапынан
төніп келе жатқан отар етіп басып алушылық қатерінен сақтап қалу ғана емес,
сонымен бірге қоқандтық бектердің зорлық-зомбылығынан құтылу мақсатындағы
ортақ іске өз үлестерін қосуға талпыныс жасағандарын еске салмақпыз.
Кенесары мен Қоқан хандығы қарым-қатынастарының шиеленісуі қазақ сұлтанының
жеке өзіне байланысты себептерден де туды. Қоқан басқарушыларының 1830 ж.
патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы қазақтар көтерілісі басшыларының
бірі, ағасы Саржан сұлтанды опасыздықпен өлтіруі, 1840 ж. Қасым төрені,
туған ағалары Есенгелді, Әлжан сұлтандарды, Абылай қанынан тараған т.б.
сатқындықпен дарға асуы қозғалыс жетекшісінің қоқандықтарға қарсы
позициясын қатуландырып жіберді.[17].Бұл жөнінде, жекелеп айтсақ, Кенесары
өз хаттарының бірінде Opынбор губернаторына жазды.[18].Азаттық жолындағы
күресінің ең басынан бастап қаза тапқанына дейін Кенесары Қоқан хандығы
жөнінде нақты мақсат - қоқан басқарушыларының езгісінен босану мақсатын
ұстанды. Қазақ ханының Бухара әмірімен және Хива хандығымен қарым-
қатынасындағы саясаты біршама өзгешелеу болды. Кенесары олармен өзара толық
сенімділік қатынас орнатты. Хива басқарушысы кейде қазақ жасақтарын
зеңбіректермен, оқ – дәрімен жабдықтап отырды. Әскери тарихшы В. Поттоның
пікірі бойынша бұл мемлекеттер Кенесарымен өзара тиімді одақ құруға дайын
тұрды. [19]
1.3.Қарулы күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі
Дегенмен Ресей 1846 - жылы өзінің Жетісу өңіріне қатысты саясатында
сапалы жаңа қадам жасауға мәжбүр болды. Оған себепші болған Кенесары
Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың осы жылдың басында Жетісу жерін де
қамтуы еді. Кене хан әскерімен және ауылдарымен Жетісу жеріне келетін
болыпты деген сөз Омбы әкімшілігіне 1842-жылы жеткен болатын. Бұл хабар
оған өте жайсыз тиюінің мынадай бірнеше себептері бар-тын. Біріншіден, орыс
12
әкімшілігінің әлі де болса Ресейге қосылып үлгірмеген Ұлы жүз қазақтарының
Кене хан соңынан еріп кетуі мүмкін-ау деген қаупі күшейе түсті. Бұл жағдай
сөзсіз Ресейдің Орталық Азияға тереңдеп ену мүмкіндігін тарылта түсетін
еді. Екіншіден, Жетісудың Кене хан қолына көшуі енді ғана Ресей үшін
қолайлы сипат ала бастаған орыс-қырғыз қатынасына да жағымсыз ықпал етуі
ыхтимал болатын. Үшіншіден, бұл жағдай Ресейдің Қытай және Орталық Азия
хандықтарымен сауда қатынасына айтарлықтай нұқсан келтірері айқын еді.
Міне, осы баяндалған жағдайларды ескере отырып, Сібір әкімшілігі осы 1842-
жылдан бастап-ақ Жетісу мен қырғыз елі арасында Кенесары ханға қарсы түрлі
айла-шараға кірісіп кеткен болатын.
Түрлі құжаттарда кездесетін деректік материалдарды салыстыра отырып,
Кене ханның Жетісуға бет бұрғандағы мынадай екі мақсатты көздегенін
байқауға болады. Егер ісі сәтті жүрсе, Ұлы жүз қазақтары және қырғыздардан
қосылған қолдармен біріге отырып Жетісу, Солтүстік Қырғызстан және Шу бойын
Қоқан үстемдігінен босатып, осы өңірге орнығып, өз әрекетін одан ары
жалғастыру. Ал егер бұл әрекеттен ештеме шықпаса, онда Ресей билігі орнаған
территориядан ұзап, Қытай хұзырындағы Шығыс Түркістанға ойысу еді.
Жетісу жұрты Кене ханды қалай қарсы алды? Осы мәселеге қысқаша тоқталып
өтейік. Бір сауалға біржақты жауап беру оңайға түспейді. Дегенмен, тарихи
деректерді тексере отырып, мынаны байқауға болады. Жетісуға келгенге дейін
– ақ Кене хан мен оның әскер, жанына ерген батырлары жөніндегі хабар,
дақпырт қазақ даласына кең тарап, аңызға айналып үлгерген еді. Соған
байланысты халық арасындағы оның беделі аса жоғары болғандығы еш күмән
туғызбайды. Ал ел билеген төрелер мен малды байлар жөнінде айту қиын. Олар
Кене хан әскері келсе, малымнан, тыныштығымнан айрыламын деп қорықты. Бұл
ретте Жамбыл ақынның естелігіндегі Ол етектен алған иттерден жеңілді
ғой. Қазақтың алауыздығы оңған ба? Кенесарының тілеуіндемін деп жүрген
байлардың , төрелердің барлығы да патша әскеріне болысып кетті, елдің ішіне
іріткі салды[20]- деген пікірдің шындықтан тым алшақ еместігін байқауға
болады.
Қара халықтың көңілі Кене хан жағында екендігі орыс әскер адамдары да
жақсы білген. Мәселен, Жетісудағы Кенесары қимылын бақылау үшін қойылған
есаул Нюхалов өзінің басшыларына берген есебінде: Әли мен Сөк сұлтандар
көмекке қанша қарулы қазақ бере алатындығы белгісіз, олардың сөзі бұлыңғыр,
менің өзім де олардан мүмкін болғанша аз адам алмақ ниеттемін, өйткені бұл
халық біз үшін жаңа болғандықтан әлі бейтаныс, сенімсіз, сондай – ақ
бұлардың арасында Кенесары сұлтанға деген ықыласы жақсылары көп екендігі
маған мәлім[21]- деп жазды.
1845 жылдың қысын Қаратау маңында өткізген Кене хан әскері және
ауылдармен келесі 1846-жылы шамамен көкек айында Іледен өтіп, Көксу өзені
бойындағы Майтөбе және Күренкей атты мекендерге келіп тоқтайды.[22].Бұл Сөк
сұлтан билігіндегі негізінен жалайыр тайпасының ауылдары еді. Кене хан
келіп орналасқан соң оған амандасуға келгендердің алдында, әрине,
жергілікті
13
жұрттың басшылары Абылайханов Сөк сұлтан, Әділов Әли сұлтан, соның алдында
ғана Омбыда болып қайтқан Нұрақов Мәнке би [23] және жалайыр жұртының басқа
да баскөтерерлері бар еді.
Бұл арадан Кенесары өз адамдарын Лепсі бойындағы болыстарға,
Тарбағатайға аттандырып, өзін қолдауға шақырады.[24]
Кенесары әскерінің Аягөз округына жақын келгені жөніндегі хабардың
Омбыда үрей туғызғандығын айтады. Шекара қазақтарының бастығы генерал –
майор Вишневский есаул Нюхаловке жолдаған хатында Кенесары Жетісуда
тұрғанда мұнда тыныштық, әрине, орнамайды, ал егер оған кішкене табысқа
жетуге жағдай туғызсақ, онда тек үйсіндер ғана емес, сонымен бірге біздің
матайлық болыстарымыз да соған барып қосылары хақ - деп көрсетті.
Н.Леденев “Кенесарының Аягөз округына жақын келгені жөніндегі хабардың
Омбыда үрей туғызғандығын” айтады.Шекара қазақтарының бастығы генерал –
майор Вишневский есаул Нюхаловке жолдаған хатында Кенесары Жетісуда
тұрғанда мұнда тыныштық,әрине, орнамайды, ал егер оған кішкене ғана табысқа
жетуге жағдай туғызсақ, онда тек үйсіндер ғана емес, сонымен бірге бәздің
матайлық болыстарымыз да соған барып қосылары хақ[25] - деп көрсетті.
Жетісудағы өз ықпалына қауыптың төнгенін терең түсіне отырып, сібірлік
басшылық орталық биліктің тікелей қолдауымен жедел әрекетке көшті. Генерал
– майор Вишневский 1- маусымға Лепсіге Аягөз округына қарасты болыс
билеушілерін, Аягөз, Қарқаралы және Көкпекті приказдарының аға сұлтандарын,
сондай – ақ 1845 – жылы май айында Ресей билігіне кіруге ыхылас білдіріп
өтініш жазған [26] үйсін және дулат руларының билеушілерін шақырды. Бірақ
Вишневский төре белгілеген жиналыс Лепсіде 1 маусым күні болмай қалды.
Мәнке би Ұлы жүз билеушілерінің 1- маусым күні белгіленген жерде болмау
себебін олардың генерал Вишневскийдың өзінің шақырған жерге келмей қалуы
ыхтимал деген күдікте болғандығымен байланыстырады[27].Aл шын мәнінде
мәселе анағұрлым күрделі болатын. Кене ханның әскері және соңына ерген
ауылдарымен Жетісу жеріне келуі Ұлы жүз рулары арасында терең қобалжу
туғызған болатын. Ондай қобалжуды алғашқы айларда ел билеуші төрелер мен
бай – билер де бастарынан кешірді. Соған байланысты ел арасынан
бірауыздылық кетті, елдің пікірі екіге жарылды.
Ұлы жүз, оның ішінде Жетісу елі арасында байқалған бұл көңіл – күй
белгілі дәрежеде генерал Вишневский арқылы Омбы генерал – губернаторлығына
да жеткен еді. Сібір әскер корпусының командиры князь Горчаков тура осы
жағдайға байланысты өз тұжырымын 1846 жылы 24 –маусымда Соғыс министрлігіне
жолдаған есебінде былайша білдірді: ...Қаратауға келген Кенесарының
әрекеті мен және оны таяуда ғана Ресейдің қамқорлығына сұрағандардың
іштартып қарсы алуы біздің Ұлы жүз қазақтарымен арақатынасымызды тым
күмәнді жағдайға тіреп отыр.
Мүмкін, қазір де көптеген округтардағы сұлтандар арасында құпия
14
қолдаушылары бар Кенесары арқылы Ұлы жүз қазақтары солардың көмегімен
болашақта бізді қазақ даласынан біржола қуып шығудан үміттенбесе де, әзірге
біздің қарудың күші шекелеріне тие қоймаған бұл тайпалар өздеріне жеңіл
ойлықпен ең болмаса арзан да бай олжаға кенеле қояйық деген пікірде болуы
да ыхтимал.
Бұдан ары генерал – губернатор Соғыс министріне азиаттармен жемісті
келіссөз жүргізудің ең сенімді әдісі үрей туғызу екендігін айта келіп,
егер ...Ұлы жүз қазақтары Кенесарымен одақ құрып шабуылдай бастаса, онда
өзінің не істейтіндігін императордан білуді, сондай – ақ одан Кенесары
алғашқы болып қолдаушыларды өз ауылдарына жазалауға рұхсат әперуді
сұрайды.[28]
Лепсі кездесуіне қайта оралайық. Бірнеше күнге созылған бұл кездесу
1846 жылы шамамен 19-23 маусым аралығында Лепсі өзенінің жоғарғы ағысы
бойында өтеді. Құжаттардың көрсетуіне қарағанда, бұл Орта жүздің үш округы
және Ұлы жүз рубасы сұлтандары мен ел билеушілерінің басын қосқан үлкен
жиналыстың күн тәртібінде бірнеше мәселе тұрды. Олардың ішіндегі ең
негізгілері, әрине, біріншіден Ұлы жүзді Ресей құзырына қабылдау жөніндегі
орыс патшасының жарлығын жиналғандарға жария ете отырып, Ұлы жүз
билеушілерінен ант қабылдау және, екіншіден , Жетісу және Ұлы жүз жеріне
келген Кенесары Қасымұлына қатысты ел басшыларының пікірін біліп, мүмкін
болса, оларды хан мен оның әскеріне қарсы қою еді.
Генерал Вишневский жиналысты Ресей императорының Ұлы жүзді Ресей
құзырына қабылдағандығы жөнінде жарлығымен жиналғандарды таныстырудан
бастады. Ондай шешімнің болғандығы жөнінде генерал Вишневский Мәнке биге
сол 1846 –жылы 7-маусым күні хабарлайды.[29].Біз архив қорларынан, құжаттық
жинақтардан орыс патшасының Ұлы жүз қазақтарын Ресей империясы құрамына
қабылдағаны жөніндегі жарлық мәтінін кездестіре алмадық. Демек, ондай
жарлықтың болмауы да ыхтимал. Олай дейтініміз мемлекеттік канцлер
Нессельроде 1846 –жылы 16- көкектегі Ұлы жүздегі саяси жағдайға байланысты
патшаға жолдаған баяндамасында Омбыға Ұлы жүз билеушілерінің бірі Әділов
Әли сұлтаннан Нұрақов Мәнке би бастаған өкілеттің империя құрамына алу
туралы өтінішпен келгендігін, сондай – ақ оларға князь Горчаковтың жағымды
жауап бермегендіктен және губернатордың бұл позициясын императордың
қолдауын өтінген.[30].Ал бұдан кейінгі екі ай ішінде ондай шешімнің
қабылдана қоюы, әрине, екіталай еді. Демек, Лепсі кездесуінде орыс
патшасының Ұлы жүзді Ресей құзырына қабылдағаны жөнінде мәлімдеме жасап,
генерал Вишневский таза саяси алаяқтық жолға түсуі әбден мүмкін. Бұл
қадамға бара отырып, ол жалғыз мақсатты, яғни Кене хан тарапынан төнген
қауіп жағдайында Ресей мен Ұлы жүз арасында шұғыл бетбұрысқа қол жеткізу
еді.
Жиналғандар, әсіресе Ұлы жүз билеушілері бұл хабарды жақсы қарсы
алғандығы анық. Өйткені орыс билігі мен қаруы нақты күш екендігін, олардан
бүкілқазақ ерлігіне сүйсінген Кене ханның өзі де ығатының, ығыса отырып
15
оның ең ақыры осында, Жетісуға келгенін жиналған елбасылары іштей
түсінетін. Жиналғандарға бір сәт ру мен ру, ауыл мен ауыл, көрші қырғызбен
арадағы жер мен мал үшін таусылмайтын жанжалдан, ең ақыры жылда қылышын
сүйретіп келіп алым – салық жинайтын Қоқанның зорлығынан осы орыс билігі
мен қаруына сүйене отырып құтылармыз деген ойдың да келуі әбден ыхтимал –
тын.
Осы үмітке май құя түскендей басты хабарды айтып үлгере салысымен,
генерал Вишневский жиналған апайтөс дала шонжарларының біразына орыс
патшасы атынан сыйлықтар үлестірді. Басты сыйлық Ұлы жүз сұлтандардың
ішіндегі жасы үлкені және ықпалдысы, қалың дулатты билейтін Абылайханның
немересі Әділов Әли төреге тиді. Оған орыс патшасы атынан подполковник
әскер атағы және Андреев лентасындағы алтын медаль берілді. Бұдан басқа бір
Александров және бесеуі Анна лентасындағы тағы 6 алтын медаль басқа да Ұлы
жүз билеушілерінің мойнына тағылды. Тағы бір Анна лентасындағы алтын медаль
осы кездесуді даярлау ісінде тер төгіп қызмет көрсеткен Аягөз округі
приказының заседателі Бекқожа Жүсіппаевке берілді.[31]
21 – маусым күні кездесуге келген Аягөз, Көкпекті және Қарқаралы
округтары аға сұлтандарының, Ұлы жүздің дулат, албан, суан, шапрашты және
жалайыр рулары сұлтан, билерінің, сондай – ақ жиналған көп жұрттың алдында
Ұлы жүз қазақтарын орыс билігіне қабылдау салтанаты болып өтті. Осы жөнінде
жазған Н.Леденев бұл шараның екі бөліктен, яғни Ұлы жүздің Ресей құрамына
қабылданғанын ресми түрде жариялаудан және Ұлы жүздің халық көсемдерінен,
сенімді екендіктерін білдіре отырып, Кенесарыны өз жауым деп санайтын
міндеттеме алудан тұрғанын жазады.[32]
Осы арада мынандай жайға көңіл аударуға тура келеді. Лепсі кездесуіне
қатысқан Орта жүз және Ұлы жүз билеушілері мазмұны жағынан өзара
айырмашылығы бар, міндеттемеге жақын екі құжатқа қолдарын қойған. Олардың
алғашқысына қол осы 1846-жылдың 19-маусымында, ал соңғысына маусымның 23-
де қойылған. Кездесуге қатысқан екі жүз билеушілерінің ортақ құжатқа емес,
бөлек құжаттарға, сондай – ақ 1 күнде емес, араға 3-4 күн салып қол
қоюларының арғы астарында қандай сыр жатқанын болашақта анықтай түсу,
әрине, артық болмас еді.
Осы құжаттардың мазмұны жөнінде қысқа ғана айтып кетейік. Қарқаралы,
Аягөз, Көкпекті округтарының аға сұлтандары мен болыс басқарушылары Сібір
қазақтарының шекара бастығы генерал – майор Вишневскийдың қатысуымен өз
қолдарымен 19 –маусымда бекіткен алғашқы құжатта өздеріне мынандай
міндеттеме алады: ...1) Қарқаралы, Аягөз және Көкпекті округтарының халқы
өзара бейбіт қатынаста болып, заңға қайшы келетін тонаушылық, барымта және
ұрлық әрекеттер жасамайды. 2) Билік орындары орнатқан заңға әрқашанда
бойсұнатын болады. 3) Болыстардың бірінде жыртқыш қазақтар тобы шыға келсе,
әркім де ол жөнінде жақын көшіп жүргендерге айтып, ескертіп және бәрі
бірігіп, бірауыздан жыртқыштар тобын жоюға жұмылып, болған істі Ресей
үкіметіне хабарлайды....[33]
16
Бұдан басқа аталған округтерге қарасты болыстардың ішкі өміріне қатысты
тағы екі баптан тұратын бұл құжаттың ең өзекті бабы осы үшіншісі еді. Ол
баптың Кене хан әскерінің осы төңірекке келіп, хан адамдарының Орта жүз
округтарына келіп қайтуына байланысты орыс билігіне қарсы шығып кетуі
мүмкін бүлікті қайткенде де болдырмауға тырысу пиғылынан шыққандығын оңай –
ақ байқауға болады.
Араға 3 күн салып, яғни 23-маусым күні Ұлы жүз билеушілері қол қойған
келесі құжатта патша әкімдерін мазалаған бұл пікір ешқандай да бүкпесіз
ашық айтылған еді: 1846-жылдың маусымның 23-күні Ұлы жүз руларының
төмендегі аты – жөні аталған сұлтандары мен билері жалайыр, дулат, албан,
суан, шапырашты атынан мынаны айту үшін өз мөріміз бен тамбамызды қойдық:
Қарқаралы, Аягөз және Көкпекті округтарының аға сұлтандарымен кездесе
отырып бірауыз шешімге келген, сондай – ақ шекара бастығы генерал – майор
және кавалер Вишневскийдың қатысуымен біздің жаққа келген бүлікшіл сұлтан
Кенесары Қасымұлы мен оның пікірлестерін берік сеніммен жалпы халықтық
тыныштықты бұзушы біздің жауымыз санап, онымен ешқандай да қатынас жасамай,
Кенесары мен оның пікірлестерінің біз тұрған жерден кетуін талап етеміз.
Қазір, сондай – ақ ол бізден ұзаған соң да, егер оның Орта жүз қазақтарына,
әсіресе жақын маңдағы округтердің қазақтарына қарсы жаулық әрекетін байқап
немесе естіп қалсақ, онда тура сол сәтте бүлікшілдің қастық қимылдарына жол
бермеу мақсатында хабар береміз.[34].Міндеттемеге Сөк Абылайханов және
подполковник сұлтан Әли Әділов бастаған барлығы 11 сұлтан, 27 би мен 1
молда қолдарын қойған. Олардың арасында белгілі төре тұқымдарынан басқа
Сары Алтаев, Дихамбай Қапсаланов, Тіленіш Балпықов, Бейбіт Кембабаев,
Қотыраш Өміров сияқты жалпы елге танымал тұлғалар бар еді.
Бұл архивтық құжаттың бұдан бұрын зерттеушілердің назарына түскенімен,
бірақ арнайы ғылыми талдауға алынбағаны, әрине, өкінішті –ақ. Өйткені оның
астарында қым –қиғаш мүдделерден тұратын күрделі өмірдің табы жатыр. Лепсі
кездесуінің қорытындысы болған бұл құжат белгілі дәрежеде Жетісуға кеткен
Кене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz