Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық Музейінің фалеристика материалдар жинағы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Фалеристиканың қалыптасу және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Алғашқы марапат белгілерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Фалеристиканың зерттеу обьектісі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық
Музейінің фалеристика материалдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 Музей қорындағы марапат белгілерінің сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Музей қорындағы Кеңес Одағы марапат белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3 Қазақстан Республикасының марапат белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.Музей қорындағы заттардың сақталу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.1 Марапат белгілерінің сақталу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Реставрация және консервация жасау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
1. Фалеристиканың қалыптасу және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Алғашқы марапат белгілерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Фалеристиканың зерттеу обьектісі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық
Музейінің фалеристика материалдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 Музей қорындағы марапат белгілерінің сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Музей қорындағы Кеңес Одағы марапат белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3 Қазақстан Республикасының марапат белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.Музей қорындағы заттардың сақталу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.1 Марапат белгілерінің сақталу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Реставрация және консервация жасау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына еркіндік туын тігуі, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдері қатарынан көріну арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр. Бүл қол жеткізген зор табыс болғанымен, оны кез келген мемлекеттің тәуелсіздігіне, елдігіне қажетті саяси, элеуметтік-экономикалық алдыңғы қатарлы озық білім және мәдени жетістіктері мен қамтамасыз етіп, одан әрі өрбіту керектігі сөзсіз.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі – мәдениет. Бүгінгі таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан Елбасының қолдауымен 2003-жылы қабылданған «Мәдени мұра» бағдарламасының іске асырылып жатуы тарихи-мәдени жәдігерлердің жинақталуына, олардың зерттелуіне игі әсерін тигізіп жатқаны сөзсіз.
Егемендік алғаннан кейінгі жылдарда ұлттық мұраны қастерлеуге, сақтауға, ерекше ден қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі - Орталық Азиядағы ең ірі музейлердің бірі. Оның алғашқы коллекциялары XIX ғасырдың 30 жылдары Орынбор қаласындағы Неплюев әскери училищесіндегі «Орынбор өлкесінің Музеумінде» жинақталған. Кейіннен музей қоры Жетісу облыстық музейі, казак әскері және дінге қарсы күрес республикалық комитетінің коллекцияларымен толықты. 1931 жылдан бастап музей Верный қаласының танымал сәулетшісі А.П.Зенковтың жобасымен 1904-1907 жж. Салынған бүрынғы кафедралық собор ғимаратында орналасты. Музейдің қазіргі ғимараты 1985 жылы сәулетшілер Ю.Ратушный. З.Мустафина жэне Б.Рзагалиевтің жобалары бойынша салыңған. Бүгінде ҚР Мемлекеттік Орталық музей қоры материалдық жэне рухани мәдениеттің үш жүз мыңға жуық қүндылықтырынан тұрады.
Музей қорларының ішіндегі ордендер және медальдарды сақтау қоры марапат белгілерін зерттеумен, сақтаумен айналысып келеді. Бүл қор тұңғыш рет 1999 жылы құрылып, өз қызметін атқаруда. Бүгінгі таңда қорда екі ғылыми қызметкер жүмыс істейді. Марапаттау процессімен байланысты марапат белгілері, марапат қүжаттары, көркемдік материалдар мен кино, фото, фоно қүжаттар кешені жаңа ғылыми зерттеулерді талап етеді. Бүл марапат кешенінің негізін әртүрлі тарихи деректер кешені кұрайды. Олар ту, елтаңба, әнұран сияқты әрбір мемлекеттік аппараттың ажырамас атрибуты. Марапат белгілері, марапат құжаттары және басқа да марапаттау материалдары ел тарихындағы маңызды оқиғаларды ашуға, мемлекеттің саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени салаларында жеткен жетістіктерін көрсетуге көмек береді.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі – мәдениет. Бүгінгі таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан Елбасының қолдауымен 2003-жылы қабылданған «Мәдени мұра» бағдарламасының іске асырылып жатуы тарихи-мәдени жәдігерлердің жинақталуына, олардың зерттелуіне игі әсерін тигізіп жатқаны сөзсіз.
Егемендік алғаннан кейінгі жылдарда ұлттық мұраны қастерлеуге, сақтауға, ерекше ден қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі - Орталық Азиядағы ең ірі музейлердің бірі. Оның алғашқы коллекциялары XIX ғасырдың 30 жылдары Орынбор қаласындағы Неплюев әскери училищесіндегі «Орынбор өлкесінің Музеумінде» жинақталған. Кейіннен музей қоры Жетісу облыстық музейі, казак әскері және дінге қарсы күрес республикалық комитетінің коллекцияларымен толықты. 1931 жылдан бастап музей Верный қаласының танымал сәулетшісі А.П.Зенковтың жобасымен 1904-1907 жж. Салынған бүрынғы кафедралық собор ғимаратында орналасты. Музейдің қазіргі ғимараты 1985 жылы сәулетшілер Ю.Ратушный. З.Мустафина жэне Б.Рзагалиевтің жобалары бойынша салыңған. Бүгінде ҚР Мемлекеттік Орталық музей қоры материалдық жэне рухани мәдениеттің үш жүз мыңға жуық қүндылықтырынан тұрады.
Музей қорларының ішіндегі ордендер және медальдарды сақтау қоры марапат белгілерін зерттеумен, сақтаумен айналысып келеді. Бүл қор тұңғыш рет 1999 жылы құрылып, өз қызметін атқаруда. Бүгінгі таңда қорда екі ғылыми қызметкер жүмыс істейді. Марапаттау процессімен байланысты марапат белгілері, марапат қүжаттары, көркемдік материалдар мен кино, фото, фоно қүжаттар кешені жаңа ғылыми зерттеулерді талап етеді. Бүл марапат кешенінің негізін әртүрлі тарихи деректер кешені кұрайды. Олар ту, елтаңба, әнұран сияқты әрбір мемлекеттік аппараттың ажырамас атрибуты. Марапат белгілері, марапат құжаттары және басқа да марапаттау материалдары ел тарихындағы маңызды оқиғаларды ашуға, мемлекеттің саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени салаларында жеткен жетістіктерін көрсетуге көмек береді.
1.Шейн Р. Фалеристика- сестра нумизматики-Декоративныый искусство СССР,1965, № 8,- с.48.
2. Буков В.Г. Фалеристика- вспомагательная историческая дициплина-Вестн.Ленигр. дн-та,1975,№8,-с.166-171.
3.Антонов Г.В. Фалеристика-В кн.: Большая Советская Энциклопедия Т.27,М,1977,-с.196-197.
4.Дуров В.А. Знаки отличия ХVIII-XX в.в. Как исторический источник- в кн: Проблема источниковедения истории СССР и специальных исторических дисциплин. М., 1984,-с.170-174.
5.Вилинбахов Г.В. Некоторые проблемы соотношения старых и новых вспомогательных исторических дисциплин (геральдика,вексиллогия, фалеристика) –В кн.: актуальные проблемы источниковедение и специальных исторических дисциплин. М,1983,-с.168-173.
6.Шарыпов А. Наук о наградах- Советский войн, 1969, № 12,-с.46.
7.Шепелев Л.Е. «Титулы, мундиры и ордена Россиской империи» М.2000.
8.Е.Шаймерденов « Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері» А.2000.
9.Юренева Т.Ю. Музееведение:Учебник для Вышей школы- 3-изд- М.Академический Проект,2006-560 с.
10.Райымхан К., Қатыран Д « Музей ісінің теориясымен пратикасы» Оқу құралы.-Алматы,2002-61 бет.
11.Шейн Р. Фалеристика-новое наука-Л,1967,№1,-с.14-15.
12.Қ.Р. МОМ-і «Музейлік деректану және қолжазба орталығы» материалдары қорынан.
13. ҚР Мемлекеттікр Оталық музейінің « Көрме және экспозициялар ұйымдастыру бөлімі» материалдар қорынан.
14. ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің «Ордендер мен медальдарды сақтау бөлімі» материалдары қорынан.
15. ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің «Этнография» орталығы материалдар қорынан.
16. ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің «Тәуелсіз Қазақстан бөлімі» материалдар қорынан.
17.Хранение музейных фондов. Инструктивное пособие М.1948.
18.Горин И.П. Проблемы развития реставрации музейных коллекций в СССР, М.1977.
19.Актуальные проблемы фондовой работы труды. М.,1978 выпуск 63.
20.Воробев В.П. Фондо хранилище и их оборудование М.1980.
21.Алимбай Н. ЦГМ РК. Отчет ЦГМ РК за 1999-2004г . Алматы.20005
22.Основы музееведение. От ред. Шулепова Э.А.-с.257-284
23.Никишин Н.А «Язык музея как универсальная моделирующая система музейной деятельности- М.,1989-с.7-15 (сб.научных трудов/НИИ культуры), музейные средства знаки и символы»// Музейная экспозиция –
М.,1997-с.37-54.
24. Музееведение. Музей исторического профиля М.,
Высшая школа, 1988-430 с.
25. Алимбай Н. Центарльный Государственные музей Республики Казахстан: краткий исторический экскурс структурные преобразования, проблемы.-
Л., Труды ЦГМ РК., 2004. –Выпуск-1-с.11-18.
2. Буков В.Г. Фалеристика- вспомагательная историческая дициплина-Вестн.Ленигр. дн-та,1975,№8,-с.166-171.
3.Антонов Г.В. Фалеристика-В кн.: Большая Советская Энциклопедия Т.27,М,1977,-с.196-197.
4.Дуров В.А. Знаки отличия ХVIII-XX в.в. Как исторический источник- в кн: Проблема источниковедения истории СССР и специальных исторических дисциплин. М., 1984,-с.170-174.
5.Вилинбахов Г.В. Некоторые проблемы соотношения старых и новых вспомогательных исторических дисциплин (геральдика,вексиллогия, фалеристика) –В кн.: актуальные проблемы источниковедение и специальных исторических дисциплин. М,1983,-с.168-173.
6.Шарыпов А. Наук о наградах- Советский войн, 1969, № 12,-с.46.
7.Шепелев Л.Е. «Титулы, мундиры и ордена Россиской империи» М.2000.
8.Е.Шаймерденов « Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері» А.2000.
9.Юренева Т.Ю. Музееведение:Учебник для Вышей школы- 3-изд- М.Академический Проект,2006-560 с.
10.Райымхан К., Қатыран Д « Музей ісінің теориясымен пратикасы» Оқу құралы.-Алматы,2002-61 бет.
11.Шейн Р. Фалеристика-новое наука-Л,1967,№1,-с.14-15.
12.Қ.Р. МОМ-і «Музейлік деректану және қолжазба орталығы» материалдары қорынан.
13. ҚР Мемлекеттікр Оталық музейінің « Көрме және экспозициялар ұйымдастыру бөлімі» материалдар қорынан.
14. ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің «Ордендер мен медальдарды сақтау бөлімі» материалдары қорынан.
15. ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің «Этнография» орталығы материалдар қорынан.
16. ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің «Тәуелсіз Қазақстан бөлімі» материалдар қорынан.
17.Хранение музейных фондов. Инструктивное пособие М.1948.
18.Горин И.П. Проблемы развития реставрации музейных коллекций в СССР, М.1977.
19.Актуальные проблемы фондовой работы труды. М.,1978 выпуск 63.
20.Воробев В.П. Фондо хранилище и их оборудование М.1980.
21.Алимбай Н. ЦГМ РК. Отчет ЦГМ РК за 1999-2004г . Алматы.20005
22.Основы музееведение. От ред. Шулепова Э.А.-с.257-284
23.Никишин Н.А «Язык музея как универсальная моделирующая система музейной деятельности- М.,1989-с.7-15 (сб.научных трудов/НИИ культуры), музейные средства знаки и символы»// Музейная экспозиция –
М.,1997-с.37-54.
24. Музееведение. Музей исторического профиля М.,
Высшая школа, 1988-430 с.
25. Алимбай Н. Центарльный Государственные музей Республики Казахстан: краткий исторический экскурс структурные преобразования, проблемы.-
Л., Труды ЦГМ РК., 2004. –Выпуск-1-с.11-18.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Фалеристиканың қалыптасу және даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Алғашқы марапат белгілерінің шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Фалеристиканың зерттеу обьектісі мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық
Музейінің фалеристика материалдар жинағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Музей қорындағы марапат белгілерінің сыныпталуы
... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Музей қорындағы Кеңес Одағы марапат
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .16
2.3 Қазақстан Республикасының марапат
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..22
3.Музей қорындағы заттардың сақталу тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.1 Марапат белгілерінің сақталу тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.2 Реставрация және консервация жасау тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына
еркіндік туын тігуі, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдері
қатарынан көріну арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға
болып отыр. Бүл қол жеткізген зор табыс болғанымен, оны кез келген
мемлекеттің тәуелсіздігіне, елдігіне қажетті саяси, элеуметтік-экономикалық
алдыңғы қатарлы озық білім және мәдени жетістіктері мен қамтамасыз етіп,
одан әрі өрбіту керектігі сөзсіз.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін
даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі – мәдениет. Бүгінгі
таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан Елбасының қолдауымен 2003-жылы
қабылданған Мәдени мұра бағдарламасының іске асырылып жатуы тарихи-мәдени
жәдігерлердің жинақталуына, олардың зерттелуіне игі әсерін тигізіп жатқаны
сөзсіз.
Егемендік алғаннан кейінгі жылдарда ұлттық мұраны қастерлеуге,
сақтауға, ерекше ден қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі - Орталық Азиядағы
ең ірі музейлердің бірі. Оның алғашқы коллекциялары XIX ғасырдың 30 жылдары
Орынбор қаласындағы Неплюев әскери училищесіндегі Орынбор өлкесінің
Музеумінде жинақталған. Кейіннен музей қоры Жетісу облыстық музейі, казак
әскері және дінге қарсы күрес республикалық комитетінің коллекцияларымен
толықты. 1931 жылдан бастап музей Верный қаласының танымал сәулетшісі
А.П.Зенковтың жобасымен 1904-1907 жж. Салынған бүрынғы кафедралық собор
ғимаратында орналасты. Музейдің қазіргі ғимараты 1985 жылы сәулетшілер
Ю.Ратушный. З.Мустафина жэне Б.Рзагалиевтің жобалары бойынша салыңған.
Бүгінде ҚР Мемлекеттік Орталық музей қоры материалдық жэне рухани
мәдениеттің үш жүз мыңға жуық қүндылықтырынан тұрады.
Музей қорларының ішіндегі ордендер және медальдарды сақтау қоры марапат
белгілерін зерттеумен, сақтаумен айналысып келеді. Бүл қор тұңғыш рет 1999
жылы құрылып, өз қызметін атқаруда. Бүгінгі таңда қорда екі ғылыми
қызметкер жүмыс істейді. Марапаттау процессімен байланысты марапат
белгілері, марапат қүжаттары, көркемдік материалдар мен кино, фото, фоно
қүжаттар кешені жаңа ғылыми зерттеулерді талап етеді. Бүл марапат кешенінің
негізін әртүрлі тарихи деректер кешені кұрайды. Олар ту, елтаңба, әнұран
сияқты әрбір мемлекеттік аппараттың ажырамас атрибуты. Марапат белгілері,
марапат құжаттары және басқа да марапаттау материалдары ел тарихындағы
маңызды оқиғаларды ашуға, мемлекеттің саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени салаларында жеткен жетістіктерін көрсетуге көмек береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан фалеристика ғылымы саласында
жазылған зерттеулердің көлемі саусақпен санарлықтай, бірақ осы салаға
қатысты азда болса ғылыми жұмыстар мен мақалаларды кездестіруімізге болады.
Фалеристика туралы алғашқы іргелі еңбектің бірі Шейн Р. Фалеристика-сестра
нумизматики деп аталатын 1965 жылы жарық көрген еңбегі. Бүл еңбекте
фалеристиканың қалыптасуы мен дамуы жайлы деректер жарыққа шығады жэне
фалера сөзі алғаш рет осы еңбекте қолданылады. Енбектің негізгі бөлімінде
әлемдік марапат белгілерінің ерекшеліктерін салыстыра отырып талдаған1.
1985 жылы жарыққа шыққан В.Г.Бурковтың Фалеристика еңбегі. Еңбекте
марапат белгілерінің шығу тарихы, ордендер иен медальдардың қалыптасуы,
олардың классификациялары корсетілген2.
Г.В.Антонов Фалеристика деп аталатын ғылыми еңбегінде ресейлік
фалеристиканың кейбір мәселелеріне тоқталған3.
Дуров В.А. Знаки отличия ХУІІ-ХХ вв. Как исторический источник
еңбегінде марапат белгілерін тарихи дерек түрғысында зерттеген4.
Вилинбахов Г.В. Некоторые проблемы соотношения старых и новых
вспомогательных исторических дициплин еңбегінде геральдика, вексиллология,
фалеристика тарихи қосалқы пәндерінің бір-бірімен байланысын көрсетеді5.
Медали императорский России еңбегінде Ресей империясының медальдарына
жан-жақты тоқталып, классификациясын жасаған6.
Шепелев Л.Е. Титулы, мундиры и ордена Россиской империи еңбегінде
марапат белгілерінің ел тарихындағы маңыздылығына тоқталады7.
Е.Шаймерденовтің Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері атты
еңбегінде тарихи қосалқы пәндердің даму тарихына тоқтала келіп, Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі марапат белгілеріне
тоқталған8.
Юренева Т.Ю. Музееведение атты еңбегінде музей қоры туралы, музейлік
қорларды ғылыми ұйымдастыру, ғылыми қор жұмысы туралы өзекті мәселелерге
тоқталады9,365.
Жұмысты жазу барысында К.Райымхан мен Д.Қатыранның Музей ісінің теориясы
мен практикасы атты еңбекті атап өтуге болады. Жалпы музей ісіне қысқаша
мәлімет бере отырып, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі
мен оның қорлары туралы мәлімет береді. Музей қорларында сақталатын
жәдігерлердің сақтау тәртібін жазады10,19.
Жалпы ел егемендігін алғаннан кейінгі ғылыми негізде жазылған еңбектер
қатары әлі де болса толыққанды емес деп айтамыз. Аяғын жаңа басқан
мемлекетіміздің тәуелсіз тарихының толыққанды жазылып, одан ары бағасын ала
түсуі болашшақ ұрпақ еншісінде екендігі мәлім.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Диплом жүмысының алдына қойып отырған
негізгі мақсаты жоғарыда аталып кеткен зерттеушілер мен ғалымдар еңбектерін
пайдалана отырып, ҚР Мемлекеттік Орталық музейіндегі фалеристика
материалдар жинағының музей қорындағы орнын анықтау
болып отыр. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу барысында мына міндеттерді
жүзеге асыру көзделді:
* Марапат белгілері жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу;
* Фалеристиканың жеке ғылыми пән ретінде маңыздылығымен
музейтануға байланысын зерделеу;
* Ордендер мен медальдардың шығу тарихын зерттеу;
* Музей қорындағы фалеристикалық материалдар жинағының
құрамын анықтау;
* Музей қорындағы марапат белгілерінің
классификациясын анықтау;
* Қор материалдарының қүрамындағы марапат
белгілерінің ерекшелігің, сақталуын көрсету;
* Қор бөліміндегі марапат белгілерін классификациялау, жүйелеу.
Тақырыптың дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізгі пайдаланған
деректер: ҚР Мемлекеттік Орталық музей қорындағы марапат белгілері және
құжаттардағы марапат белгілерінің түрлері, музейдегі түсім кітаптары,
инвентарлық карточкалар, ордендер мен медальдардың аңызы, ғылыми зерттеулер
мен музей меңгеруші қызметкерлерінің жинақтары, экспедиция материалдары,
музейдің архив материалдары.
Диплом жүмысының хронологиялық шеңбері XIX ғасырдың 60-90 жылдары мен
XX ғасырдың басын қамтиды. Себебі, ҚР Орталық Мемлекеттік музейінің
қорындағы марапат белгілерінің басым бөлігінің хронологиялық уақыты сол
кезеңге сәйкес келеді. Сондай-ақ еліміз егемендік алған жылдарды қамтиды.
Диплом жүмысының жаңалығы Музей қорындағы марапат белгілері алғаш рет
музей жәдігері ретінде ғылыми зерттеу жүмысының нысаны болып отыр. Музей
қорындағы марапат белгілері толық сипатталып талданып, жүйелеу және
сыныпталуы айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде
Объектілік, тарихилық, жүйелік принциптері, тарих және
әлеуметтік ғылымдарының негізгі теориялық тұжырымдамалары басшылыққа
алынды. Зерттеу жүмысын жазудың методологиялық негізі мен әдістеріне
жалпы ғылыми зерттеудің арнайы музейтанулық ғылыми тәсілі басшылыққа
алынды.
Диплом жұмысының қүрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан (әр
тарау тараушаларға бөлінген), қортындыдан, әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
I Фалеристиканың қалыптасу және даму тарихы
1.1 Марапат белгілерінің шығу тарихы
Адамның ерекше сіңірген еңбегін елеп, мойындаудың белгісі болып
табылатын марапат белгілері көне заманда шыққан. Марапаттау жүйелері алғаш
рет антика дәуірінде Көне Грекияда фалералар мен лавр өрмектері түрінде
пайда болды. Көне Римде марапат түрлері бір кезде өрмек, таспа, ту, бір
кезде мойынға тағатын шынжыр, алқа, монета – медаль түрінде болып
келді11,40.
Фалера сөзі ( грек тілінде фалара, латынша phalera ) ең
алғашқы рет ежелгі Грекияда жалтырақ металл әшекей деген мағына берген,
Фалера әскери адамдардың дулығаларын, сауыттарын, ат сауытын безендіру үшін
қолданылған түйме тәрізді дөңгелек металл. Фалералар бейнесі көптеген грек
құмыраларында кездеседі. Ежелгі грек сөзі фалераның басқаша мағынасы
кеудеге тағатын марапат белгі осы елден Апеннин жартыаралына тараған.
Ежелгі Римде біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда алтын жүзікпен бірге
қолданылған, осы уақыттан бастап фалералар әскери марапат белгісі болған.
Жауды жеңіп, олжалы болып қайтқан атты жауынгерлерді осы белгімен
марапаттаған. Ал жаяу әскерді фиала деп аталатын белгімен марапаттаған.
Кейіннен фиаланың орнын фалера басады. Фалера дөңгеленген немесе сопақша
формада болған, диаметрі 4-тен 7-сантиметрге дейін жетеді және олар әртүрлі
материалдардан: металдан ( күмістен, қоладан, алтын жалатылған металдан )
асыл немесе жартылай асыл тастардан , әртүрлі бейнелер бейнеленген
әйнектерден жасалынған. Горгон Медузасы, Минерва, Марс, Юпитердің бастары
бейнеленген бейнелер жиі кездеседі. Императорлық биліктің жарлығына
байланысты ежелгі Римде біздің эрамызға дейінгі І ғасырда Рим императорлары
бейнеленген портретті фалералар пайда бола бастайды.
Сондай ақ ежелгі римдік фалералар қабірге тұрғызылған
ескерткіштерде ержүрек жауынгерлердің бейнелері бейнеленген рельефті
репродукция түрінде белгілі.
1858 жылы Германиядағы Крефельц қаласына жақын жерден дөңгелек
металл қорапшадан тоғыз күміс фалера табылған. Табылған олжаны Берлиндегі
Көне заттар музейінің жинағына кіргізген. Лауэрнсфорттық фалера иегері Марк
Флавий Фест оны кеудесіне таққан, бұл үшін фалераның ішкі жағы смоламен
толтырылып, келесі беті мыс таспамен жабылған және осы пластина арқылы
металл ұңғы өткізілген. Басқаша түрі Югаславия қаласы Пулаға жақын жердегі
Истриден табылған. Табылған фалераның жиектері шеңбер тәрізді ілгіштермен
бекітілген. Дәл осындай фалералар Ватикан музейінің коллекцияларында
кездеседі. Санкт Петербург қаласындағы Мемлекеттік Эрмитаждағы фалералар
үлкен қызығушылық тудыруда. Олардың арасында әйнектен жасалынған портретті
фалералар және жауынгерлердің сауыттарына тағатын арнайы ілгіштері бар
фалералар да кездеседі2,8.
Жауынгердің батырлығын білдіретін кеудеге тағатын марапат белгісі
ретінде фалера ежелгі Римнің алтын жүзік, садақ марапат белгілерінің
қатарына қосылады. Рим әскерлерінің жеке басының ерекше қасиеттерін,
батылдығының белгісі ретінде кеудеге тағынатын марапат белгісі фалера
вексиллуммен әшекейленген. Көне заманғы марапат белгілері қазіргі заманғы
марапат белгілерінің бастамасы екені белгілі. Сондықтан марапат белгілерін
зерттейтін ғылымды фалеристика деп, ал белгілердің өзін фалероним деп
атайды2,9.
Фалеристика термині Чехославакияда 1937 жылы пайда болған.
Оны ғылыми айналымға енгізген марапат белгілерін зерттеуші, коллекционер
Олдржих Пильц. Бұдан кейін ол шетелдік арнайы әдебиеттерде қолданыла
бастаған. Мысалы, Батыс Берлиндегі марапат жүйелерін зертейтін ғылыми
институт шығаратын Ordenskunde журналында және француз журналы
Jurnal Europeen du Collectioner deb Ordres et des Decoration және т.б.
Сондай ақ бұл терминнің ғылыми айналымға енуіне марапат белгілерін
зерттеуші чехословактық В.Мержичка, З.Свобода, З.Михал сияқты ғалымдар
үлкен үлес қосқан1,9.
Ресейде алғаш рет фалеристика сөзі 1965 жылы Р.Шейннің
Фалеристика – сестра нумизматики деген мақаласында қолданылған, кейінірек
басқа да басылымдарда жарық көрген. Бұл сөзді анықтамалық басылымдарға,
оның ішінде әскери энциклопедияға енгізе бастаған12,7.
Фалеристика – марапат ісінің даму тарихын, қалыптасуын және марапат
белгілерін анықтауға көмектесетін басқа да деректерді зерттейтін қосалқы
тарихи пән. Оның арнайы ғылыми сала болып қалыптасуы 60 – 70 жылдардан
басталады. XX ғасырда жеке және мемлекеттік марапат жүйелерінің қалыптасу
процесі жүрді. Монеталар мен марапат белгілерінің шығу тегі бір - біріне
жақын болғандықтан фалеристиканы нумизматика шеңберінде зерттеді. Оның
бірнеше себебі бар. Оның біріншісі ақша және марапат жүйелерінің ортақ
дамуына байланысты. XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында
орталықтандырылған орыс мемлекетінің құрылуына байланысты бірыңғай ақша
жүйесінің қалыптасқаны белгілі. Иван III-нің билік еткен уақытында құрметті
княздардың бірі ерлік жасағандарды алтынмен марапаттау жөнінде өтініш
білдірген. Осы кезден бастап Ресейдің марапаттау жүйесінде монета ақша
функциясымен қатар марапат жүйесінің функциясын да атқара бастаған. Марапат
белгісінің лауазымдық ерекшелігі материалы мен салмағына байланысты
анықталған. Ақша және марапат белгілерінің қызметін бірдей атқаратын
монеталар XVIII ғасырдың басына дейін сақталған.
Фалеристикалық материалдардың нумизматикамен бірге зерттелуінің тағы бір
себебі монеталар мен марапат белгілерінің жасалу техникасының ортақ
болуына байланысты. Монеталар мен ордендерді, марапат белгілерін шығаратын
ортақ жер 1724 жылы негізі қаланған Ленинград монета сарайы.
Бұл монета сарайы 1876 жылдан 1942 жылға дейін жұмыс істеген. Ал 1942 жылы
Мәскеу монета сарайының негізі қаланған. XVIII ғасырдың басында алғашқы
медальдарды монета технологиясымен соққан. Тіпті монета мен медальдың
штемпельдерін С.Гуэн, Г.Гаупт, Ф.Алексеева және т.б. дайындаған. Кейінірек
ордендерді, марапат белгілерін монета сарайының қызметкерлері белгілі
шеберлермен бірлесе отырып дайындаған. Келесі бір себебі музейлердің
жинақтау жұмысында монеталар мен марапат белгілері ортақ нумизматикалық
материал ретінде қабылданып отырған. Алайда марапат белгілерін нумизматика
шеңберінде зерттеу ескірді, медальдар мен ордендер сөзінің өзі нумизматика
сөзіне ешбір сәйкес келмейді. Марапат жүйелерін тарихи дерек ретінде жеке
зерттеу маңызды болды. Көптеген шетелдік әдебиеттерде марапат белгілерінің
нумизматикаға ұқсамайтын ерекше спецификалық белгілері жарыққа шыққан.
Бұның барлығы фалеристиканың жеке қосалқы тарихи пән ретінде бөлініп шығуын
қажет еткен. Арнайы білім беру орталықтарында фалеристикалық материалдарды
зерттейтін бөлімдер ашылған. Олардың ішінде Эрмитаж, Ресейдің мемлекеттік
тарихи музейі, Әскери – тарихи артиллерия музейі, Орталық әскери – теңіз
музейі, ал батыста Вена қаласындағы Тарихи – көркемдік музейі мен
Хофбургтың ақсүйек және шіркеулік құндылықтар Камерасы, Дрезден қаласындағы
Зеленые свободы мемлекеттік көркемдік жинағы, Британ музейі мен Виктория
мен Альберт музейінің Лондондағы филиалы Апсли-Хаус, Варшава қаласындағы
Ұлттық музей, Париж қаласындағы Армия музейі және т.б. музейлерде зерттеу
жұмыстарымен айналысқан. Батыс Берлинде ордентану Ғылыми институты, ал
Чехословакияда Пльзен қаласында фалеристикалық студия жұмыс істейді6,44-
45.
1.2. Фалеристиканың зерттеу обьектісі мен құрылымы
XX ғасырдың 70 жылдарында өзіндік зерттеу обьектісі бар, ерекше
құрылымды, спецификалық міндетер атқара алатын фалеристика ғылыми қосалқы
тарихи пәндердің қатарына енгізілді. Фалеристиканың зерттеу обьектісі
марапаттау ісінің қалыптасу және даму тарихы болып табылады.
Марапат жүйелерін зертеуде фалеристика тарихи деректерге сүйенеді, олардың
ішінен бірнеше негізгі топтарын бөліп көрсетуге болады: 1) марапат
белгілері
(орден, медаль және т.б.); 2) марапат құжаттары (марапат актісі, әр түрлі
жазба деректерден алынған марапат белгісі туралы статистикалық мәліметтер);
3) фоноқұжаттар; 4)көркемдік деректер – живопистік және графикалық
жұмыстар, кино, фото, фоно құжаттар.
Марапат актісі тарихи деректердегі марапат жүйесінің негізі болып
табылады. Олар манифестер, жарлықтар, декреттер, бұйрықтар, ережелер,
инструкциялар және т.б., сондай-ақ марапат актісін жасау процесіндегі
дайындық материалдар. Реляция, марапат қағаздары, формулярлы тізімдер, есеп
карточкалары, тапсыруға берілетін хаттамалар, марапатталғандардың тізімі,
құжаттар, статистикалық мәліметтер және т.б. сияқты жазба деректердің
маңызы өте зор. Одан басқа, марапат белгілері туралы мағлұмат беретін кез
– келген жазба ескерткіштер – жылнамаларды, мемуарларды, күнделіктерді,
жеке жазбаларды, саяси шығармаларды және т.б. ел тарихы мен фалеристика
туралы құнды мәлімет беретін дерек көзі ретінде қарастыруға болады3,22.
Марапат жүйелерін зерттеуге бағытталған әдебиеттер фалеристиканың құрылымын
белгілеуге көмектеседі. Олар: 1) марапат белгілерінің қалыптасу ы мен даму
заңдылықтарын оқыту, фалеристиканың негізін жасау: зертеу обьектісі,
фалеристика құрылымы, марапат белгілерінің функциялары, тарихи деректердегі
марапат жүйелерінің классификациясының жалпы принциптері және зерттеу
әдістері; 2) ғылыми пән ретінде фалеристиканың тарихы; 3) жеке және салалық
фалеристиканы зерттеушілер: а) фалеристика мен марапат белгілерінің
тарихнамасын; б) фалероним мен фалеристика туралы библиографиялық
әдебиеттерді; в) жеке елдердің марапат белгілерін; г)марапат белгілерінің
эмблемасын; д) марапат белгілерінің эстетикасын зерттеушілер.
Бұл құрылым схема түрінде мынандай көрініс табады:
ФАЛЕРИСТИКА
Фалеристика тарихы Жалпы фалеристика Жеке фалеристика
Әр түрлі елдердің марапат жүйелерінің тарихына тоқталып, сонымен
қатар лексикографиялық баспалардың материалдарына салыстырмалы анализ жасау
барысында марапат белгісінің бірінші орында орден және медаль
ұғымдарын білдіретіндігіне көз жеткізуге болады. Бұл арқылы марапаттау
жүйесіндегі мемлекеттің ең жоғарғы марапат белгісін көреміз12,13.
Орден ( неміс тілінде "orden", латын тілінде "ordo" – рет, қатар ) –
әскери және азаматтық қызметі үшін берілетін әр түрлі дәрежедегі, түрліше
аталатын IIұжымдарға: қалаларға, мекемелерге, оқу орындарына, ұйымдарға,
әскери бөлімдерге және т.б. беріледі. Әрбір орденнің өзіндік дәрежесі
болады, яғни берілген орденмен кім және не үшін марапатталуы мүмкін,
ордендік белгінің жазбасы беріледі, марапатталғандарға ерекше ережелер
орнатылады және олардың құқықтары көрсетіледі.
Ордендердің марапат белгісі ретінде шығу тарихы рыцарлық ордендермен
байланысты. Олар XII – XIII ғасырларда крест жорықтары кезінде пайда
болған. Алғашқы рыцарлық ордендер XІІ ғасырдың басында Палестинада
(ианнитер, тамплиерлер ордені, Неміс ордені және т.б.), одан кейін Испания
мен Португалияда (Калатрава, Алькантра, Сантьяго – декомпостелла және т.б.
ордендер) пайда болған. XІІІ – ХVI ғасырларда Батыс Европада рыцарлық
ордендердің саны артады. Оның ішінде, мысалы, XIII ғасырда Балтика
маңындағы неміс агрессиясы кезінде пайда болған, айтарлықтай территорияға
белгілі болған Ливон ордені. Сол уақытта европалық мемлекеттерде
орталықтандырылған билікті күшейтуге байланысты, жекеленген елдердің
монархтары бекіткен жаңа рыцарлық ордендер пайда бола бастайды. Олардың
ішінде 1219 – 1220 жылдары пайда болған дат ордені Данеборг және швед
ордені Серафимов бар. Рыцарлық ордендер ұйымдарына мүше болатындарға
тағылатын крестердің арнайы формада және материалының бір түсте болуымен
ерекшеленген. Ерекше одаққа мүше болудың мұндай нышандары бара – бара
марапат белгілеріне айнала бастайды2,16.
XIV-XVI ғасырларда ордендер мен медальдар кең таралады. Подвязка
ордені – Еуропаның алғашқы зайырлы ордені. Англиядағ жоғары рыцар ордені.
Оның негізін 1350 жылы король Эдуард III қалады. Орденнің тарихы қызық. Ол
бойынша, орден король сарайында орын алған бір оқиғаға байланысты пайда
болды. Король графиня Сэлисберимен билеп жүргенде, оның байлам жібі жерге
түсіп кетіпті. Король байлам жіпті көтеріп, өз аяғына байлап алған. Сөйтіп
былай деген екен: Бұл жөнінде жаман ойлағандар қара бет болады. Бұл сөз
орденнің ұранына айналып кеті. Ресми эмблема – алтынға қондырылған қою
көгілдір таспа, оның бет жағына ұран сөзі алтынмен жазылған; таспаны сол
тізеден сәл төменірек тағып жүретін.
Алғашқы кезде Орденге 26 адам ие болған; 12 рыцарға король Эдуард
басшылық етсе, 12 – сін Уэльс ханзадасы басқарды. 1786 жылы Орден басқа
мүшелерді қабылдау туралы шешімге келді. Қазіргі кезде орденнің басшысы мен
он екі канонигі бар11,40.
Мұндай ордендерге ағылшын ордені Бани (1399 ж.), бургундық орден,
одан кейін австриялық және испандық Алтын жабағы ордені (1429 ж.),
француздық қасиетті Рух ордені (1579 ж.) және т.б. жатқызуға болады. Бұл
ордендердің иелері ордендік кең костюмдерге ие болды, костюмдердегі арнайы
белгі-крестерді, әр түрлі формадағы жұлдызшаларды, кеуде мен белге
тағылатын арнайы ленталарға ілетін болған. Әсіресе марапатталатын
ордендердің көбісі XVIII - XIX ғасырларда бекітілді, соның ішінде бұрын
мүлдем орден болмаған елдерде де бекітілді, мысалы, Туркияда (Жартыай
ордені – 1799 ж ), Иранда (Арыстан мен Күн ордені –1808 ж.), Жапонияда
(Күншығыс ордені – 1875 ж,) Қытайда (екі басты Айдаһардың ордені – 1882 ж,)
т.б.2,16-17.
XVIII жүзжылдық – Еуропа елдеріндегі марапат жүйелерінің түзілу кезі.
Бұл кезеңде марапат белгілерін тағып жүру регламенті пайда бола бастады.
Ордендер белгілер ретінде көп жылдық сіңірген еңбек және мүлтіксіз қызмет
мәртебесіне ие болды. Орталық марапат мекемелері құрыла бастады. Марапаттау
жүйелері бір тәртіпке келтіріліп, ордендердің иерархиясы бекітіледі. Сол
кезде Франциядағы Ұлы Француз революциясы жаңа Республиканың басшылығымен
республикаға сіңірген еңбекті елеуге болатын медаль немесе орден мәртебесі
бар қандай да бір құрмет белгісін бекітуді қажетсіз деп тапты. Өйткені,
республика азаматарын ордендермен немесе белгілермен марапаттау барлық
адамның теңдігі қағидасын бұзады деп саналды.
Он жылға жуық республикада ешқандай марапат белгілері болған жоқ.
Сондықтан да, бірінші консулдың Құрметті легион орденін құру туралы заңын
республика азаматтары ерекше қанағаттанғандық сезімімен қабыл алды. Бұл
ұйымның құрылуы көп адам үшін Республиканы нығайту жолындағы ірі қадам
болды.
Ресейдің алғашқы марапат белгісі І Петр тұсында бекітілген 1698 ж.
Андрей Первозван ордені болып табылады.
Орыс армиясының офицерлеріне берілетін ең жоғары жауынгерлік мәртебе
- Әулие Георгий ордені ерекше орын алады.
Әулие Георгий орденін бірінші алған орыс офицері 1-ші Гренадер
полкінің (кейіннен Лейб – Гвардияның Гренадер полкінің) подполковнигі
Ф.И.Фабрициан болды. Ол 1769 жылғы 8 желтоқсанда Галацты жаулап алу кезінде
ерекше көзге түскен (ол бірден 3-ші дәрежелі орденге ие болды).
Орденнің бүкіл тарихында бар болғаны төрт адамғана орденге ие
болған. Бұлар: Генерал – фельдмаршал М.И.Голенищев – Кутузов – Смоленский,
князь М.Б.Барклайде – Толли, граф И.Ф.Паскевич – Эриванский, князь
Варшавский және граф И.И.Дибич – Забалканский. Алғашында ер адамдарға ғана
арналған бұл орденмен екі әйел марапаталды (орденді қалаған II Екатеринадан
басқа): Қос Сицилияның патшайымы Мария София Амалия, ол 1861 жылы
Гарибальдиге қарсы жорыққа қатысқаны үшін 4-ші дәрежелі орденге ие болды,
және мейірбике Раиса Михайловна Иванова, ол I Дүниежүзілік соғыс кезінде
мерт болғаннан кейін 4-ші дәрежелі орден алды (ол барлық командирлер қаза
тапқан соң ротаны өзі басқарды; шайқас кезінде алған жарақаттан көз жұмды).
Ресей патшаларының ішінде орденге ие болғандар: Императрица II Екатерна – 1-
ші дәрежелі орден, Император I Александр – 4-ші дәрежелі орден (1805 жылы
Әскери орденді қатты сыйлайтындығының дәлелі ретінде 4-ші дәрежелі орденді
қабыл алғанды жөн деп тапты, ал оған 1-ші дәрежелі орден ұсынылған
болатын). Император I Николай 4-ші дәрежелі орденмен марапаталды (1838
жылғы тамызда өзінің іс жүзіндегі әскери қызметінің аяқталуына орай 4-ші
дәрежелі орденге ие болуды қалады), Император II Александр 1-ші және 4-ші
дәрежелі ордендермен, Император III Александр 2-ші дәрежелі орденмен,
Император II Николай 4-ші дәрежелі орденмен марапаталған болатын.
Ресей Федерациясының 2000 жылғы 8 тамыздағы Жарлығымен Әулие Георгий
ордені қалпына келтірілді.
Алғашқы кеңестік орден, 1918 ж. 16 қыркүйектегі РСФСР ВЦИК
жарлығымен бекітілген Қызыл Белгі ордені11,40-41.
Ортағасырда орденмен марапатталған адам рыцарлық дәрежеге жететін, ал
жаңа кезеңде жеке және ұрпақтық дворяндыққа ие болатын. XVIII – XIX
ғасырларда ордендік дәреженің иелерінің ерекше ордендік киімдері болатын
және мерекелік салтанатты кештер өткізілетін. Әрбір орден бір немесе
бірнеше дәрежеге ие бола алатын мүмкіндігі болды. Бір – бірінен
ерекшеленетін арнайы старшиналық ордендер ерекше құжатпен бекітілді.
Капиталистік елдер мен революцияға дейінгі Ресейде ордендік белгілердің
дәрежелері ескеріліп, олар келесі элементтерден тұрды: ордендік белгі,
ордендік лента мен ордендік жұлдыз. Олар мынандай тәртіппен тағылды: V және
IV дәрежедегі ордендік белгілер кеудеге ( кейбір жағдайларда құрметті
қаруларға ), III дәрежедегі ордендік белгілер мойынға, II дәрежедегі
ордендік белгі мойынға және ордендік жұлдыз кеудеге, I дәрежедегі ордендік
белгілер – ордендік белгілер ілінген оң немесе сол иықтан өткізілетін ұзын
лента және ордендік жұлдыз мойынға тағылатын. Орденмен марапатталған
мекемелер, ұйымдар, бірлестіктер, әскери бөлімдер және т.б. орденнің
бейнесін қызметтік құжаттарға түсіреді.
КСРО-да Қызыл Ту, Еңбек Қызыл Ту ордендері, Ленин ордені, Қызыл
Жұлдыз, Ұлы Отан соғысы ордендері, Суворов, Кутузов, Александр Невский,
Богдан Хмельницкий, Жеңіс, Даңқ, Ушаков, Нахимов, Батыр ана, Ана
даңқы Ақпан революциясы, Халықтар достығы, Еңбек даңқы, КСРО Қарулы
Күштерінде Отанына борышын өтегені үшін ордендері болды. Кеңестік
кезеңдегі көптеген мемлекеттер, наградаға ие болған ұйымдардың ордендерінің
үлкейтілген макеттерін жұмыс істейтін орындар мен әкімшілік ғимараттарына
орнатып қоятын, ал ұйымдардың атаулары ордендердің атауларымен бірге
жазылған.
Медаль (француз тілінде "medaille", италиянша "medaglia", латын
тілінде "mettallum" – металл) – шеңбер немесе сопақша (сирек жағдайда
көпбұрышты) металл таспа (кейде мәрмәр, фарфор, әйнек, пластмасса)
түріндегі ерекше белгі, әдетте екі жақты рельефті бейнелері мен жазбалары
бар. Медальдар өзінің ерекшеліктеріне байланысты екі үлкен түрге бөлінеді:
марапаттық және мемориальдық. Біріншісі ерте уақыттан белгілі.
Мемориальдық, яғни ескерткіштік медальдар алғаш рет Италияда XІV – ХV
ғасырларда пайда болды. Осы елден бастау алған медаль өнері барлық Еуропа
елдеріне тараған. Ресейде ескерткіштік медальдар XVІІ ғасырдың аяғы – ХVІІІ
ғасырдың басында пайда болды. Медаль марапат белгісі ретінде ХVII ғасырда
пайда болды. Алғашқы наградалық медальдарды, 1618 – 1648 жылдардағы
Отызжылдық соғыс барысында, 1632 жылы Нюрнберг түбіндегі соғысқа қатысқан
офицерлерді марапттау үшін швед королі Густав II Адольф бекіткен. Бұл
алғашқы марапаттық медальдар алтыннан жасалған және алтын шынжырмен
байланған. Әскери марапаттық медальдардың (алтын және күміс ) келесі
шығарылымы, 1650 ж. Дунбар маңында жеңіске жеткен Кромвель армиясының
офицерлері мен жауынгерлерін марапаттау үшін Ұлыбританияда дайындалған.
XVІІІ ғасырдың аяғында мұндай әскери марапаттық медальдар Польшада, Франция
мен Пруссияда пайда болады. Сол уақытта алғаш рет азаматтық қызметі үшін
берілетін медальдар: Польша патшасы Станислав Август кезінде және
Франциядағы ХVІ Людовик тұсында кездеседі. Бұл медальдарда берілетін
адамның есімі мен ерен еңбегі соғылып жазылатын. 1848 жылы Ұлыбританияда
Армиядағы ерлігі үшін, Теңіздегі ерлігі үшін деп аталатын наградалық
медальдар дайындалған. Осындай сарындағы медальдар барлық елдерде пайда
болған. ХІX ғасырда алтын медальдармен, әдетте, офицерлер, ал күміс
медальдармен солдаттар мен матростар марапатталатын. Мысалы, Түркияда 1833
жылы қосалқы отряд ретінде, Босфор жағалауына орналасқан орыс армиясы мен
теңіз әскерлеріне арнайы алтын мен күмістен жасалған медальдар дайындалған.
Ресейде алғашқы наградалық медальдар XVII ғасырдың аяғында Софья
ханшайымның билігі тұсында пайда болған. Бұл алғашқы жеке адамға берілетін
медальда болған оқиға мен оның дәл уақыты көрсетілуімен қатар, адамның
жеке ерекшелігі жазылатын. Бұл медальға Агей Шепелев, князь Василий
Голицын және басқа да құрметті адамдар ие болған. Офицерлер мен төменгі
шендегілерді марапаттауға арналған алғашқы ресейлік марапат медальдарды
ХVIII ғасырдың басында I Петр бекіткен және оның саны Солтүстік соғыстағы
оқиғамен байланысты болған. Алғашқы кеңестік наградалық медаль 1938 жылы 24
қаңтарда СССР Жоғары Кеңес Президумының Жарлығымен бекітілген Қызыл
армияның жұмысшы – шаруа табына XX жыл деп аталатын юбилейлік медаль
болды. Сол кездегі кеңестік мемлекеттерде наградалық медальдар әскери ерлік
пен еңбектегі жетістіктері үшін берілетін. Ал буржуазиялық мемлекеттерде
наградалық медальдар негізінен әскердегі ерлігі үшін берілетін. Мысалы, АҚШ
та армия мен теңіздегі ерлігі үшін берілетін құрмет медалі, әскери медаль,
әскери – теңіз күші медалі; Ұлыбританияда – Армиядағы және патшалық
әскери әуе күштерінің ерлігі медалі және Теңіздегі ерлігі медалі;
Францияда - Әскери медаль және т.б.2,18-19.
Жалпы мемлекеттік наградалық медальдармен қатар жоғарғы заңдық билік
органдар тағайындайтын ғылым, мәдениет, спорт және басқа да қоғамдық
пайдалы салаларда жеткен жетістіктері үшін берілетін медальдар болды.
Кеңестік медальдардың ішінде КСРО ҒА-нің К.Э.Циолковский, М.В.Ломоносов,
А.С.Попов, С.И.Вавилов, И.В.Курчатов, С.П.Королев және т.б. атындағы алтын
медальдарды атауға болады. Бұл медальдар жеке адамдарға белгілі саладағы
жеткен жетістіктері үшін берілетін. Бұларда фалеристикалық материалдардың
құрамына кіреді. Наградалық медальдардың екі түрі де өзіндік дәреже мен
жазбаға ие. Жалпы мемлекеттік наградалық медальдар арнайы ленталарға
тағылатын.
КСРО-да медальдар тағайындау және марапатау құқығы КСРО Жоғарғы
Кеңесінің Президумына берілген болатын. Кеңес Одағының Батыры атағына ие
болғандарға берілетін ерекше белгі Алтын Жұлдыз медалі болды. Бұл атақ
мемлекет пен қоғам алдындағы жеке немесе ұжым болып ерлік жасап, сіңірген
еңбегі үшін берілетін.
Марапат белгілерінің негізгі түрлерін қарастыра отырып, бұл
фалеристикалық деректердің негізгі тобының классификациясына тоқталған жөн.
Классификацияның принциптері әртүрлі болуы мүмкін. Арнайы шкала арқылы
келесі топтарды көрсетуге болады: 1) ордендік белгілер; 2) наградалық
портреттер; 3) наградалық крестер, наградалық медальдар. Сонымен қатар
фалеристикалық материалдардың қатарына революцияға дейінгі кезеңдегі орден
белгісі бекітілген наградалық қаруды (мысалы, Қасиетті Аннаның IV дәрежелі
кресті ордені бекітілген қылыш, т.б.) жатқызуға болады.
Кеңестік кезеңдегі келесі топтар: 1) ордендер, 2) наградалық
медальдар, 3) наградалық белгілер, 4) наградалық белгішелер.
Бірінші топтың классификациялық принциптерінің басқаша түріне 1979
жылғы 3 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президумы бекіткен КСРО-нің
ордендері, медальдары, құрмет атақтары туралы жалпы ережелер Жарлығындағы
КСРО мемлекеттерінің наградаларын жатқызуға болады. Бұл ережеде, мысалы,
КСРО медальдары бөліп көрсетілген: қызметтегі жеткен жетістіктері үшін,
отан қорғаудағы әскери ерен ерлігі үшін, көпбалалы балаларға арналған
марапат белгілері, маңызды халық шаруашылық мәселерді шешудегі жеткен
жетістігі үшін, азаматтық қызметтегі жеткен жетістіктері үшін және т.б.
Марапат белгілерін топтаудың басқа да жолдары бар, соның ішінде
формальды белгілері, мысалы, марапат белгілерінің сыртқы түр
ерекшеліктеріне байланысты (жұлдыз, крест, белгілі бір түстегі ленталар
және т.б.), материалы бойынша (алтын, күміс, нейзильбер, латунь, қола және
т.б.), тағынудағы тәртіптері бойынша (кеудесінің оң немесе сол жағына
тағыну, және т.б.), дәрежесі бар немесе жоқ және т.б. Одан басқа топтаудың
хронологиялық принциптерін қолдануға болады, марапатттаудың сипаттық
принциптері (ескерткіштік және юбилейлік белгілер, еңбек және әскери
аралас типтегі наградалар, әскери және азаматтық ерлігі үшін берілетін
наградалар, т.б.)4,47.
Марапат белгілері мен марапат құжаттары белгілі бір тарихи кезеңнің
куәсі ретінде, әрбір мемлекеттің саяси құралының рөлін атқарады, сондықтан
да әр елдің тарихи маңызды деректерінің құрамына кіреді. Наградалық
жүйелердің иерархиясы көне замандарда белгілі болса, ол қазіргі кезеңге
дейін сақталған. Оның мәнісі атқарған және жасаған ерлігіне байланысты
дәрежесі анықталатын .
Ресейдегі ордендік белгілер әлеуметтік таптық жіктің айырмашылықтарын
көрсететін. Ордендік белгілер халықтың ауқатты таптарына негізінен
дворяндық наградалар арналатын. Екатерина II нің 1785 ж. 21 сәуірдегі
бекітілген Ресей дворяндарының еркіндіке және меншікке құқысы
Грамотасындағы 92 баптың, 4 пункітіндег кавалерлік ресейлік орден
ауқатты дараларды әсемдеді деп айтылған. Алғашқы ресейлік Андрей Первозван
орденінің жарлығының жобасындағы 3-ші тарауының Кавалерлер туралы
бөлімінде: Кавалерлердің жеке қасиеттеріне тоқталатын болсақ, онда олар
қайырымды, білімді, графтық немесе княздық атағы бар, адал және шығу
тегінің дұрыстығы деп жазылған. 1714 жылғы 24 қарашадағы I Петрдің
жарлығымен бекітілген Екатерина орденінің ережесінде бұл орден тек
дворяндық тапқа жататын әйелдерге ғана берілуі керек делінген, ал 1799
жылғы 15 ақпандағы Иерусалимдік Иоанн орденінің ережелеріне сәйкес әкесі
немесе ата-бабаларының бірі дворян болса және мұндай мәртебелі атақ 150
жылдан кем болмаса ғана берілу қарастырылатын болған.
1722 жылы 24 қаңтарда I Петр билеуші топтардың иерархиялық сатысын
бекіткен. Бұл жарлыққа сәйкес революцияға дейінгі ордендік белгілердің ең
жоғарғы дәрежесіне азаматтық және әскери бюрократияның жоғарғы табы ғана ие
болды. Ал орта және төменгі таптағылар – буржуазияның өкілдеріне, дворяндық
буржуазияның интеллигенцияларына, дін қызметкерлеріне дәрежесі төмен
ордендік белгілер тапсырылатын. Ордендер мен басқа марапат белгілерін
бекіту туралы заң бойынша Андрей Первозван, Александар Невский, I дәрежелі
Владимир ордендік белгілерін үшінші таптың адамдары (генерал – лейтенант
немесе вице – адмирал,) Ақ Қыран, I дәрежелі Анна, II дәрежелі Владимир
ордендерін төртінші таптың адамдары
(генерал – майор немесе контр – адмирал), I дәрежелі Станислав және III
дәрежелі Владимир орденін бесінші таптың адамдары алатын болған.
Революцияға дейінгі марапат жүйелерінің сословиелік сипаты Ордендер мен
басқа марапат белгілерін бекіту заңының 90 бабында анық көрініс тапқан,
онда былай жазылады: 1- барлық діни, әскери, азаматтық және сарай
шендеріне, 2- басқа елдердің билеушілері мен князь фамилиясын
тағынғандарға, 3- дворяндармен таңдалып сайланған мансабы бар немесе жоқ
адамдар, 4- Ресей мемлекетіне көмек қолын созған жеке шетелдік азаматтарға,
5- көпестерге осы ордендер лайық деп табылса тапсырылсын. Сол заңның 120
бабында: Мещандар мен шаруаларға ордендер берілмейді делінген. Патшалық
марапат ордендерді тапсырудағы таптық шектеулік 100 және 101 бабында
көрініс табады2,32-36.
2.ҚР МОМ ФАЛЕРИСТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ЖИНАҒЫ
2.1 Музей қорындағы марапат белгілерінің сыныпталуы
Музейге тұрақты түрде сақтауға алынған ғылыми ұйымдасқан материалдар
жинағы музей қорында сақталады. Музей өзінің әлеуметтік қызметін музей
жәдігерлерін жинау, сақтау, үйрену, зерттеу және қолдану арқылы жүзеге
асырады. Музей жәдігері ол нағыз түпнүсқа жәдігер, яғни, білімдердің
алғашқы жүйесі.
ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің медальдар мен ордендерді сақтау
қорындағы негізгі құнды жәдігерлер медальдар, ордендер, марапат белгілері
мен құжаттар болып табылады. Медальдар мен ордендер музей жәдігері ретінде
атттрактивтік (көңіл аудару, назарды күшейту), семантикалық (мэнерлілік,
дэлділік, мэндік), экспрессивтік (толқыту, көңілде әсер қалдыру қасиеті),
репрезентативтік (ұқсас жәдігерлердің артықшылығын анықтай білу)
қасиеттерге ие. Марапат белгілері дерек қана емес, мәдени-тарихи ескерткіш
ретінде бағалылығы зор қоғам мен мемлекет, мекеме байлығы деп саналады.
Кез келген марапат белгісі өзінің құндылығына байланысты бірегей және
қайталанбас қасиеттерге ие. Заңдық түрғыдан, қызмет ету ауқымдығы мен ұқсас
белгілеріне байланысты олардың сан қырлылығын көрсету үшін, басқаша
айтқанда, сыныптау, жүйелеу қажет.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік музейіндегі ордендер мен
медальдар қорында бүгінгі таңда екі жүзден астам марапат белгілерінің
түрлері сақтаулы. Олардың көпшілігі кеңестік кезеңдегі марапат белгілері.
Сондықтан көбінесе кеңестік және одан ерте кезде пайда болған, бірақ саны
жағынан өте аз марапат белгілеріне сыныптау жасалынды.
Музей қорындағы марапат белгілерінің тарихы екі негізгі бөлімге
бөлуге болады: революцияға дейінгі (X ғ.-1917ж.ж.) және кеңестік (1918ж.-
1945ж.). Біріншісі екі үлкен кезеңге бөлінеді: I - X - XVII ғғ. және II
кезең - XVIII ғғ.-1917 ж. Бірінші кезеңнің өзін екі үлкен кезеңге бөлінеді:
1) X - XV ғғ. ортасы (бұл кезеңнің негізгі марапат белгісі алтын грив,
кейінірек алтын шынжыр, одан кейін крест немесе алтын монетасы бар шынжырға
ауысты) және 2) XV ғ. екінші жартысы - XVII ғғ. (Петрге дейінгі Рустің
марапат белгілері -сүралған алтындар кезеңі). Екінші кезең төрт бөлімге
бөлінеді.1) XVIII ғасырдың бірінші жартысы (алғашқы ресейлік ордендер мен
марапаттық медальдардың көптеп пайда болуы); 2) XVIII ғасырдың екінші
жартысы (ресейлік марапат жүйелерінің қалыптасуы мен дамуы); 3) XVIII
ғасырдың аяғы-1917 ж. ақпан (1797ж. 5 ақпандағы Ресейлік императорлық
ордендердің бекітілуі жарлығына сәйкес ресейлік ордендер біртұтас
кавалерлік шен немесе орден атағына ие болған, 1917 ж. ақпан буржуазиялық-
демократиялық революцияға дейінгі кезең), 4) 1917 ж. наурыз - қараша (
Уақытша үкімет кезеңіндегі марапат жүйелері).
Кеңестік бөлімдегі фалеронимдер тарихы үш негізгі кезеңге бөлуге
болады. I кезең - 1918-1940жж. ( кеңестік марапат жүйелерінің қалыптасуы),
II
кезең-1941-1945жж. (Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі марапат белгілері), III
кезең-1946 жылдан бастап 1990 жылға дейінгі (кеңестік марапат жүйелерінің
одан ары дамуы). Бірінші кезеңдегі кеңестік марапат белгілерінің дамуындағы
сол кездегі Ресейдің қүрамындағы халықтық және социалистік республикалардың
(Әзербайжан, Белорусь, Грузия, Тәджікістан, Түркменстан, Өзбекстан,
Украина, Хорезм КСР-і, Бұхара жэне Хорезм халықтық Кеңестік Республикасы,
Тува Халық Республикасы) фалеронимдерін бөліп көрсеткен жөн14.
2.2 Музей қорындағы Кеңес Үкіметі кезеңіндегі марапат белгілері
Ленин ордені КСРО Жоғарғы Президумының Жарлығымен 1930 жылы 6 сәуірде
бекітілген. Орденнің дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен 1930 жылы 5
мамырдан бастап бекітілген. Орденнің дәрежесі мен сипатына 1934 жылы 27
қыркүйектен бастап КСРО Жоғарғы Кеңес жарлығымен 1943 жылы 19 шілдеден
бастап өзгеріс енгізілді. 1980 жылы 28 наурыздан бастап КСРО Жоғарғы Кеңесі
жарлығымен жаңа редакцияда орденнің дәрежесі енгізілді.
Орденнің дәрежесі.
Ленин ордені КСРО-ның жоғарғы марапат белгісі болып табылады. Бұл
орденді революциялық қозғалыста, еңбекте, отанды қорғауда, халықтар
арасында достастықты қалыптастыруда, бейбітшілікті сақтауда және т.б.
ерен еңбегі мен ерлігі үшін берілетін марапат белгісі.
Ленин орденімен төмендегілер марапатталған:
* КСРО азаматтары;
* мекемелер, өндірістер, ұйымдар, әскери бөлімдер, әскери кемелер, одақтар,
одақтас және автономды республикалар, аймақтар, облыстар, автономды
облыстар, автономды округтер, аудандар, қалалар және басқа да халық
қоныстанған пункттер.Сондай-ақ, Ленин орденімен КСРО азаматы емес
азаматтар, өндірістер, мекемелер, ұйымдар және сырт мемлекеттердің халық
қоныстанған пункттері марапатталған.
Ленин орденімен марапаттау төмендегідей жүргізілген.
— Кеңес қоғамының экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени-элеуметтік
саласының дамуында, жұмыстың сапасы мен нәтижесін көтеруде, Кеңес
үкіметінің одақтас республикалармен бауырлық дстастығын күшейтуде жеткен
жетістікткері үшін;
— отанды қорғаудағы маңызды қызметтері үшін, қорғаныс қызметін күшейтуде;
революциялық, мемлекеттік жэне саяси-қоғамдық қызметі үшін;
Кеңес Одағының және басқа да мемлекеттердің халықтарының арасындағы
достықты дамытудағы еңбегі үшін;
достастықты күшейтуде, халықаралық коммунистік, жұмысшы және ұлттық
қозғалыстарда, бейбітшілік үшін күресте, демократия мен әлеуметтік
прогресте жеткен жетістіктері үшін берілетін болған14.
Орден жобасын қүрастыруда суретші И.Дубасов және танымал мүсінші
И.Д.Шадр қатысқан. Орденде бейнеленген рельефті бейне Лениннің
фотографиясы, коминтерннің үшінші конгресінде 1921 жылы орындалған. 1934
жылы орденнің суретіне өзгерту енгізген медаль шебері А.Васютинский. 1930
жылы 23 мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Ленин орденімен алғаш рет
марапаттау жүргізілген. Осы Жарлыққа сәйкес №1 Ленин орденімен социалистік
құрылыстың күшейуіне белсенді араласқаны үшін және қүрылғанына бес жыл
болуына байланысты Комсомольская правда газеті марапатталған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен 1930 жылы 23 қарашадан бастап, Ленин
орденімен мемлекеттік аппараттың қызметін жақсартқаны үшін, жемқорлықпен
күресте жеткен жетістігі үшін, Одақтас Республикалардың мемлекеттік
аппаратын шетелдік өкілдерден тазарту кезінде, мемлекеттік маңызды қызметті
орындау барысында жеткен жетістігі мен ерен еңбегі үшін Борис Анисимович
Ройзенман марапатталған.
1931 жылы 28 ақпанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының Жарлығына сәйкес
Ленин орденімен ұжым болып марапаттау болды. Мемлекеттік құрылыстағы ерекше
қызметі үшін Мәскеу-Курск теміржолының электротехникалық шеберханасының бас
меңгерушісі Сидоров С.С., Мәскеу электорзаводының шебері Грачков И.В.,
Искуственное волокно фабрикасының слесарі А.С.Высоколов жэне Самоточка
заводының директоры Баранов И.К. марапатталды14.
Орденнің сипаттамасы
Ленин ордені платинадан соғылған В.И.Лениннің бейнесі бейнеленген
портрет-медальон. Дөңгелек пішінді, бидай дәндерінің сабағы бейнесімен
бедерленген.Портрет-медальонның жан-жағы қара-сұр эмальды фон және екі
концентрлі алтын жақтаумен шектелген, олардың аралығына қызыл-рубинді эмаль
енгізілген. Сабақтың сол жағына бесбүрышты жүлдыз, төмен жағына балта мен
балға, оң жағына қызыл белгісі бар мата орналасқан. Жұлдыз, балға мен
балта, рубинді-қызыл эмальмен жабылған және контур бойынша алтын
жақтаулармен қоршалған. Белгіде алтын әріптермен ЛЕНИН деп жазылған.
Ленин ордені алтыннан дайындалады, В.И.Лениннің барельефі платинадан
жасалған. Орденнің құрамы 28,604±1 таза алтын, 2,75 грамм платина, Орденнің
жалпы салмағы 33,6±1,75 г. Орденнің биіктігі 40,5 мм, орденің ені 38 мм,
портретті медальонның диаметрі - 25 мм.
Орден шеңбер мен құлақшаның көмегімен бес бұрышты түйреуішпен
жалғасқан, ені 24 мм жібек матамен жабылған, лентаның ортасы қызыл жолақпен
жүргізілген, ені 16 мм, ортаңғы жолақтың жан-жағы екі алтын жолақшамен
жүргізілген, екеуінің де ені 1,5 мм, одан кейін ені 1,5 мм болатын екі
қызыл жолақ және ені 1 мм, болатын алтын жолақ орналасқан.
Орденнің тарихы
Ленин ордені - орден иерархиясында жоғарғы сатыда тұратын, алдыңғы
қатарлы орден. Ұлы Отан Соғысына дейін негізі қаланған және бірнеше мәрте
өзгеріп отырған. 1926 жылы 8 шілдеде В.Н.Левичев осы орденді жасау туралы
ой тастаған.
Қызыл Жұлдыз ордені
Ұлы Отан Соғысы кезінде Қызыл Жұлдыз Орденімен 2 млн. 860 мың азамат
марапатталған. Ұлы Отан Соғысы жылдарында Қызыл Жұлдыз орденімен Кеңес
армиясының ән және би ансамблі марапатталған.
Қызыл Жұлдыз Ордені күмістен дайындалған. Құрамында - 27,162±1,389 г
күміс бар.Орденнің жалпы салмағы- 33,250±1,620г.
Орденнің қарсы бетінде киімге қадауға арналған ілмегі бар. Орденнің
лентасы жібек мата, сұр жолақпен ортасы жүргізілген. Лентаның ені - 24 мм,
жолақтың ені-5мм.
Орденнің тарихы
Қызыл Жұлдыз ордені - алғашқы кеңестік ордендердің бірі және екінші
қатардағы әскери ордендердің бірі болып табылады.
Орден жобасының авторлары - суретші Куприянов В.К. және мүсінші
Голенецкий В.В. Алғашқы кезде орденді кеуденің сол жағына таққан. 1943
жылдың шілде айынан бастап кеуденің оң жағына таға бастаған және ордендер
мен медальдардың орнын басатын күнделікті формадағы штифке бекітілген
ленталарды таққан.
Орден дәрежесі
Орден Кеңес Одағының және одақтас республикалалардың экономикалық,
саяси-әлеуметтік және мәдени дамуына айтарлықтай үлес қосқандарға, ұлттар
мен халықтардың достастығын берік ұстауға атсалысқандарға берілді.
Ұлы Отан соғысы дейін Қызыл Жүлдыз орденімен 21500 марапаттау болған,
оның ішінде 17 бөлім мен мекемелер бар.
Ұлы Отан соғысы кезінде Қызыл Жұлдыз орденімен 2 млн. 860 мың азамат
марапатталған. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қызыл Жұлдыз орденімен
алғашқылардың бірі болып марапатталғандардың бірі кіші сержант Беловол
Д.А.
Халықтар Достастығы ордені КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен 1972 жылы 17
желтоқсанда бекітілен. Орденнің дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесі Жарлығымен
1980жылы 18 маусымда өзгерген.
Халықтар Достастығы орденінің сипаттамасы
Халықтар Достастығы ордені қара-қызыл эмальмен боялған бесбұрышты алтын
жалатылған жұлдыз, күміс пирамидалы және жан-жаққа таралған алтын
сәулелермен шектелген. Жұлдыздың ортасына КСРО Мемлекеттік елтаңбасы
орналасқан жекеленген бөліктері түрлі-түсті бояумен боялған. Орденнің
төменгі жағына қара-қызыл түсті лентада СССР деп жазылған. Мемлекеттік
елтаңба мен лента аралығында, ақ түсті фонның жоғарғы бөлігіне Халықтар
Достығы деген жазу бар, төменгі және ортаңғы бөлігі жасыл түсті лавр
бұтақтары бейнелері бедерленген.
Орден күмістен дайындалған. Орденнің құрамында 38,998±1,388 г күміс бар.
Орденнің жалпы салмағы - 42,9±1,8 г.
Орден құлақша мен шеңбердің көмегімен қызыл түсті жібек маталы ені 24 мм
болатын бесбұрышты түйреуішке бекітілген. Лентаның ортасы ені 13 мм болатын
қызыл жолақтан және жіңішке екі сары жолақтан тұрады. Қызыл жолақтың сол
жағында көк, ал оң жағында жасыл жолақ орналасқан. Ленталардың шеті ені1,5
мм. болатын ақ жолақтармен жүргізілген.
Қызыл Ту ордені КСРО-ның жоғарғы марапат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Фалеристиканың қалыптасу және даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Алғашқы марапат белгілерінің шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Фалеристиканың зерттеу обьектісі мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық
Музейінің фалеристика материалдар жинағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Музей қорындағы марапат белгілерінің сыныпталуы
... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Музей қорындағы Кеңес Одағы марапат
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .16
2.3 Қазақстан Республикасының марапат
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..22
3.Музей қорындағы заттардың сақталу тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.1 Марапат белгілерінің сақталу тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.2 Реставрация және консервация жасау тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына
еркіндік туын тігуі, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдері
қатарынан көріну арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға
болып отыр. Бүл қол жеткізген зор табыс болғанымен, оны кез келген
мемлекеттің тәуелсіздігіне, елдігіне қажетті саяси, элеуметтік-экономикалық
алдыңғы қатарлы озық білім және мәдени жетістіктері мен қамтамасыз етіп,
одан әрі өрбіту керектігі сөзсіз.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін
даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі – мәдениет. Бүгінгі
таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан Елбасының қолдауымен 2003-жылы
қабылданған Мәдени мұра бағдарламасының іске асырылып жатуы тарихи-мәдени
жәдігерлердің жинақталуына, олардың зерттелуіне игі әсерін тигізіп жатқаны
сөзсіз.
Егемендік алғаннан кейінгі жылдарда ұлттық мұраны қастерлеуге,
сақтауға, ерекше ден қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі - Орталық Азиядағы
ең ірі музейлердің бірі. Оның алғашқы коллекциялары XIX ғасырдың 30 жылдары
Орынбор қаласындағы Неплюев әскери училищесіндегі Орынбор өлкесінің
Музеумінде жинақталған. Кейіннен музей қоры Жетісу облыстық музейі, казак
әскері және дінге қарсы күрес республикалық комитетінің коллекцияларымен
толықты. 1931 жылдан бастап музей Верный қаласының танымал сәулетшісі
А.П.Зенковтың жобасымен 1904-1907 жж. Салынған бүрынғы кафедралық собор
ғимаратында орналасты. Музейдің қазіргі ғимараты 1985 жылы сәулетшілер
Ю.Ратушный. З.Мустафина жэне Б.Рзагалиевтің жобалары бойынша салыңған.
Бүгінде ҚР Мемлекеттік Орталық музей қоры материалдық жэне рухани
мәдениеттің үш жүз мыңға жуық қүндылықтырынан тұрады.
Музей қорларының ішіндегі ордендер және медальдарды сақтау қоры марапат
белгілерін зерттеумен, сақтаумен айналысып келеді. Бүл қор тұңғыш рет 1999
жылы құрылып, өз қызметін атқаруда. Бүгінгі таңда қорда екі ғылыми
қызметкер жүмыс істейді. Марапаттау процессімен байланысты марапат
белгілері, марапат қүжаттары, көркемдік материалдар мен кино, фото, фоно
қүжаттар кешені жаңа ғылыми зерттеулерді талап етеді. Бүл марапат кешенінің
негізін әртүрлі тарихи деректер кешені кұрайды. Олар ту, елтаңба, әнұран
сияқты әрбір мемлекеттік аппараттың ажырамас атрибуты. Марапат белгілері,
марапат құжаттары және басқа да марапаттау материалдары ел тарихындағы
маңызды оқиғаларды ашуға, мемлекеттің саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени салаларында жеткен жетістіктерін көрсетуге көмек береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан фалеристика ғылымы саласында
жазылған зерттеулердің көлемі саусақпен санарлықтай, бірақ осы салаға
қатысты азда болса ғылыми жұмыстар мен мақалаларды кездестіруімізге болады.
Фалеристика туралы алғашқы іргелі еңбектің бірі Шейн Р. Фалеристика-сестра
нумизматики деп аталатын 1965 жылы жарық көрген еңбегі. Бүл еңбекте
фалеристиканың қалыптасуы мен дамуы жайлы деректер жарыққа шығады жэне
фалера сөзі алғаш рет осы еңбекте қолданылады. Енбектің негізгі бөлімінде
әлемдік марапат белгілерінің ерекшеліктерін салыстыра отырып талдаған1.
1985 жылы жарыққа шыққан В.Г.Бурковтың Фалеристика еңбегі. Еңбекте
марапат белгілерінің шығу тарихы, ордендер иен медальдардың қалыптасуы,
олардың классификациялары корсетілген2.
Г.В.Антонов Фалеристика деп аталатын ғылыми еңбегінде ресейлік
фалеристиканың кейбір мәселелеріне тоқталған3.
Дуров В.А. Знаки отличия ХУІІ-ХХ вв. Как исторический источник
еңбегінде марапат белгілерін тарихи дерек түрғысында зерттеген4.
Вилинбахов Г.В. Некоторые проблемы соотношения старых и новых
вспомогательных исторических дициплин еңбегінде геральдика, вексиллология,
фалеристика тарихи қосалқы пәндерінің бір-бірімен байланысын көрсетеді5.
Медали императорский России еңбегінде Ресей империясының медальдарына
жан-жақты тоқталып, классификациясын жасаған6.
Шепелев Л.Е. Титулы, мундиры и ордена Россиской империи еңбегінде
марапат белгілерінің ел тарихындағы маңыздылығына тоқталады7.
Е.Шаймерденовтің Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері атты
еңбегінде тарихи қосалқы пәндердің даму тарихына тоқтала келіп, Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі марапат белгілеріне
тоқталған8.
Юренева Т.Ю. Музееведение атты еңбегінде музей қоры туралы, музейлік
қорларды ғылыми ұйымдастыру, ғылыми қор жұмысы туралы өзекті мәселелерге
тоқталады9,365.
Жұмысты жазу барысында К.Райымхан мен Д.Қатыранның Музей ісінің теориясы
мен практикасы атты еңбекті атап өтуге болады. Жалпы музей ісіне қысқаша
мәлімет бере отырып, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі
мен оның қорлары туралы мәлімет береді. Музей қорларында сақталатын
жәдігерлердің сақтау тәртібін жазады10,19.
Жалпы ел егемендігін алғаннан кейінгі ғылыми негізде жазылған еңбектер
қатары әлі де болса толыққанды емес деп айтамыз. Аяғын жаңа басқан
мемлекетіміздің тәуелсіз тарихының толыққанды жазылып, одан ары бағасын ала
түсуі болашшақ ұрпақ еншісінде екендігі мәлім.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Диплом жүмысының алдына қойып отырған
негізгі мақсаты жоғарыда аталып кеткен зерттеушілер мен ғалымдар еңбектерін
пайдалана отырып, ҚР Мемлекеттік Орталық музейіндегі фалеристика
материалдар жинағының музей қорындағы орнын анықтау
болып отыр. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу барысында мына міндеттерді
жүзеге асыру көзделді:
* Марапат белгілері жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу;
* Фалеристиканың жеке ғылыми пән ретінде маңыздылығымен
музейтануға байланысын зерделеу;
* Ордендер мен медальдардың шығу тарихын зерттеу;
* Музей қорындағы фалеристикалық материалдар жинағының
құрамын анықтау;
* Музей қорындағы марапат белгілерінің
классификациясын анықтау;
* Қор материалдарының қүрамындағы марапат
белгілерінің ерекшелігің, сақталуын көрсету;
* Қор бөліміндегі марапат белгілерін классификациялау, жүйелеу.
Тақырыптың дерек көзі. Жұмысты жазу барысында негізгі пайдаланған
деректер: ҚР Мемлекеттік Орталық музей қорындағы марапат белгілері және
құжаттардағы марапат белгілерінің түрлері, музейдегі түсім кітаптары,
инвентарлық карточкалар, ордендер мен медальдардың аңызы, ғылыми зерттеулер
мен музей меңгеруші қызметкерлерінің жинақтары, экспедиция материалдары,
музейдің архив материалдары.
Диплом жүмысының хронологиялық шеңбері XIX ғасырдың 60-90 жылдары мен
XX ғасырдың басын қамтиды. Себебі, ҚР Орталық Мемлекеттік музейінің
қорындағы марапат белгілерінің басым бөлігінің хронологиялық уақыты сол
кезеңге сәйкес келеді. Сондай-ақ еліміз егемендік алған жылдарды қамтиды.
Диплом жүмысының жаңалығы Музей қорындағы марапат белгілері алғаш рет
музей жәдігері ретінде ғылыми зерттеу жүмысының нысаны болып отыр. Музей
қорындағы марапат белгілері толық сипатталып талданып, жүйелеу және
сыныпталуы айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде
Объектілік, тарихилық, жүйелік принциптері, тарих және
әлеуметтік ғылымдарының негізгі теориялық тұжырымдамалары басшылыққа
алынды. Зерттеу жүмысын жазудың методологиялық негізі мен әдістеріне
жалпы ғылыми зерттеудің арнайы музейтанулық ғылыми тәсілі басшылыққа
алынды.
Диплом жұмысының қүрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан (әр
тарау тараушаларға бөлінген), қортындыдан, әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
I Фалеристиканың қалыптасу және даму тарихы
1.1 Марапат белгілерінің шығу тарихы
Адамның ерекше сіңірген еңбегін елеп, мойындаудың белгісі болып
табылатын марапат белгілері көне заманда шыққан. Марапаттау жүйелері алғаш
рет антика дәуірінде Көне Грекияда фалералар мен лавр өрмектері түрінде
пайда болды. Көне Римде марапат түрлері бір кезде өрмек, таспа, ту, бір
кезде мойынға тағатын шынжыр, алқа, монета – медаль түрінде болып
келді11,40.
Фалера сөзі ( грек тілінде фалара, латынша phalera ) ең
алғашқы рет ежелгі Грекияда жалтырақ металл әшекей деген мағына берген,
Фалера әскери адамдардың дулығаларын, сауыттарын, ат сауытын безендіру үшін
қолданылған түйме тәрізді дөңгелек металл. Фалералар бейнесі көптеген грек
құмыраларында кездеседі. Ежелгі грек сөзі фалераның басқаша мағынасы
кеудеге тағатын марапат белгі осы елден Апеннин жартыаралына тараған.
Ежелгі Римде біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда алтын жүзікпен бірге
қолданылған, осы уақыттан бастап фалералар әскери марапат белгісі болған.
Жауды жеңіп, олжалы болып қайтқан атты жауынгерлерді осы белгімен
марапаттаған. Ал жаяу әскерді фиала деп аталатын белгімен марапаттаған.
Кейіннен фиаланың орнын фалера басады. Фалера дөңгеленген немесе сопақша
формада болған, диаметрі 4-тен 7-сантиметрге дейін жетеді және олар әртүрлі
материалдардан: металдан ( күмістен, қоладан, алтын жалатылған металдан )
асыл немесе жартылай асыл тастардан , әртүрлі бейнелер бейнеленген
әйнектерден жасалынған. Горгон Медузасы, Минерва, Марс, Юпитердің бастары
бейнеленген бейнелер жиі кездеседі. Императорлық биліктің жарлығына
байланысты ежелгі Римде біздің эрамызға дейінгі І ғасырда Рим императорлары
бейнеленген портретті фалералар пайда бола бастайды.
Сондай ақ ежелгі римдік фалералар қабірге тұрғызылған
ескерткіштерде ержүрек жауынгерлердің бейнелері бейнеленген рельефті
репродукция түрінде белгілі.
1858 жылы Германиядағы Крефельц қаласына жақын жерден дөңгелек
металл қорапшадан тоғыз күміс фалера табылған. Табылған олжаны Берлиндегі
Көне заттар музейінің жинағына кіргізген. Лауэрнсфорттық фалера иегері Марк
Флавий Фест оны кеудесіне таққан, бұл үшін фалераның ішкі жағы смоламен
толтырылып, келесі беті мыс таспамен жабылған және осы пластина арқылы
металл ұңғы өткізілген. Басқаша түрі Югаславия қаласы Пулаға жақын жердегі
Истриден табылған. Табылған фалераның жиектері шеңбер тәрізді ілгіштермен
бекітілген. Дәл осындай фалералар Ватикан музейінің коллекцияларында
кездеседі. Санкт Петербург қаласындағы Мемлекеттік Эрмитаждағы фалералар
үлкен қызығушылық тудыруда. Олардың арасында әйнектен жасалынған портретті
фалералар және жауынгерлердің сауыттарына тағатын арнайы ілгіштері бар
фалералар да кездеседі2,8.
Жауынгердің батырлығын білдіретін кеудеге тағатын марапат белгісі
ретінде фалера ежелгі Римнің алтын жүзік, садақ марапат белгілерінің
қатарына қосылады. Рим әскерлерінің жеке басының ерекше қасиеттерін,
батылдығының белгісі ретінде кеудеге тағынатын марапат белгісі фалера
вексиллуммен әшекейленген. Көне заманғы марапат белгілері қазіргі заманғы
марапат белгілерінің бастамасы екені белгілі. Сондықтан марапат белгілерін
зерттейтін ғылымды фалеристика деп, ал белгілердің өзін фалероним деп
атайды2,9.
Фалеристика термині Чехославакияда 1937 жылы пайда болған.
Оны ғылыми айналымға енгізген марапат белгілерін зерттеуші, коллекционер
Олдржих Пильц. Бұдан кейін ол шетелдік арнайы әдебиеттерде қолданыла
бастаған. Мысалы, Батыс Берлиндегі марапат жүйелерін зертейтін ғылыми
институт шығаратын Ordenskunde журналында және француз журналы
Jurnal Europeen du Collectioner deb Ordres et des Decoration және т.б.
Сондай ақ бұл терминнің ғылыми айналымға енуіне марапат белгілерін
зерттеуші чехословактық В.Мержичка, З.Свобода, З.Михал сияқты ғалымдар
үлкен үлес қосқан1,9.
Ресейде алғаш рет фалеристика сөзі 1965 жылы Р.Шейннің
Фалеристика – сестра нумизматики деген мақаласында қолданылған, кейінірек
басқа да басылымдарда жарық көрген. Бұл сөзді анықтамалық басылымдарға,
оның ішінде әскери энциклопедияға енгізе бастаған12,7.
Фалеристика – марапат ісінің даму тарихын, қалыптасуын және марапат
белгілерін анықтауға көмектесетін басқа да деректерді зерттейтін қосалқы
тарихи пән. Оның арнайы ғылыми сала болып қалыптасуы 60 – 70 жылдардан
басталады. XX ғасырда жеке және мемлекеттік марапат жүйелерінің қалыптасу
процесі жүрді. Монеталар мен марапат белгілерінің шығу тегі бір - біріне
жақын болғандықтан фалеристиканы нумизматика шеңберінде зерттеді. Оның
бірнеше себебі бар. Оның біріншісі ақша және марапат жүйелерінің ортақ
дамуына байланысты. XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында
орталықтандырылған орыс мемлекетінің құрылуына байланысты бірыңғай ақша
жүйесінің қалыптасқаны белгілі. Иван III-нің билік еткен уақытында құрметті
княздардың бірі ерлік жасағандарды алтынмен марапаттау жөнінде өтініш
білдірген. Осы кезден бастап Ресейдің марапаттау жүйесінде монета ақша
функциясымен қатар марапат жүйесінің функциясын да атқара бастаған. Марапат
белгісінің лауазымдық ерекшелігі материалы мен салмағына байланысты
анықталған. Ақша және марапат белгілерінің қызметін бірдей атқаратын
монеталар XVIII ғасырдың басына дейін сақталған.
Фалеристикалық материалдардың нумизматикамен бірге зерттелуінің тағы бір
себебі монеталар мен марапат белгілерінің жасалу техникасының ортақ
болуына байланысты. Монеталар мен ордендерді, марапат белгілерін шығаратын
ортақ жер 1724 жылы негізі қаланған Ленинград монета сарайы.
Бұл монета сарайы 1876 жылдан 1942 жылға дейін жұмыс істеген. Ал 1942 жылы
Мәскеу монета сарайының негізі қаланған. XVIII ғасырдың басында алғашқы
медальдарды монета технологиясымен соққан. Тіпті монета мен медальдың
штемпельдерін С.Гуэн, Г.Гаупт, Ф.Алексеева және т.б. дайындаған. Кейінірек
ордендерді, марапат белгілерін монета сарайының қызметкерлері белгілі
шеберлермен бірлесе отырып дайындаған. Келесі бір себебі музейлердің
жинақтау жұмысында монеталар мен марапат белгілері ортақ нумизматикалық
материал ретінде қабылданып отырған. Алайда марапат белгілерін нумизматика
шеңберінде зерттеу ескірді, медальдар мен ордендер сөзінің өзі нумизматика
сөзіне ешбір сәйкес келмейді. Марапат жүйелерін тарихи дерек ретінде жеке
зерттеу маңызды болды. Көптеген шетелдік әдебиеттерде марапат белгілерінің
нумизматикаға ұқсамайтын ерекше спецификалық белгілері жарыққа шыққан.
Бұның барлығы фалеристиканың жеке қосалқы тарихи пән ретінде бөлініп шығуын
қажет еткен. Арнайы білім беру орталықтарында фалеристикалық материалдарды
зерттейтін бөлімдер ашылған. Олардың ішінде Эрмитаж, Ресейдің мемлекеттік
тарихи музейі, Әскери – тарихи артиллерия музейі, Орталық әскери – теңіз
музейі, ал батыста Вена қаласындағы Тарихи – көркемдік музейі мен
Хофбургтың ақсүйек және шіркеулік құндылықтар Камерасы, Дрезден қаласындағы
Зеленые свободы мемлекеттік көркемдік жинағы, Британ музейі мен Виктория
мен Альберт музейінің Лондондағы филиалы Апсли-Хаус, Варшава қаласындағы
Ұлттық музей, Париж қаласындағы Армия музейі және т.б. музейлерде зерттеу
жұмыстарымен айналысқан. Батыс Берлинде ордентану Ғылыми институты, ал
Чехословакияда Пльзен қаласында фалеристикалық студия жұмыс істейді6,44-
45.
1.2. Фалеристиканың зерттеу обьектісі мен құрылымы
XX ғасырдың 70 жылдарында өзіндік зерттеу обьектісі бар, ерекше
құрылымды, спецификалық міндетер атқара алатын фалеристика ғылыми қосалқы
тарихи пәндердің қатарына енгізілді. Фалеристиканың зерттеу обьектісі
марапаттау ісінің қалыптасу және даму тарихы болып табылады.
Марапат жүйелерін зертеуде фалеристика тарихи деректерге сүйенеді, олардың
ішінен бірнеше негізгі топтарын бөліп көрсетуге болады: 1) марапат
белгілері
(орден, медаль және т.б.); 2) марапат құжаттары (марапат актісі, әр түрлі
жазба деректерден алынған марапат белгісі туралы статистикалық мәліметтер);
3) фоноқұжаттар; 4)көркемдік деректер – живопистік және графикалық
жұмыстар, кино, фото, фоно құжаттар.
Марапат актісі тарихи деректердегі марапат жүйесінің негізі болып
табылады. Олар манифестер, жарлықтар, декреттер, бұйрықтар, ережелер,
инструкциялар және т.б., сондай-ақ марапат актісін жасау процесіндегі
дайындық материалдар. Реляция, марапат қағаздары, формулярлы тізімдер, есеп
карточкалары, тапсыруға берілетін хаттамалар, марапатталғандардың тізімі,
құжаттар, статистикалық мәліметтер және т.б. сияқты жазба деректердің
маңызы өте зор. Одан басқа, марапат белгілері туралы мағлұмат беретін кез
– келген жазба ескерткіштер – жылнамаларды, мемуарларды, күнделіктерді,
жеке жазбаларды, саяси шығармаларды және т.б. ел тарихы мен фалеристика
туралы құнды мәлімет беретін дерек көзі ретінде қарастыруға болады3,22.
Марапат жүйелерін зерттеуге бағытталған әдебиеттер фалеристиканың құрылымын
белгілеуге көмектеседі. Олар: 1) марапат белгілерінің қалыптасу ы мен даму
заңдылықтарын оқыту, фалеристиканың негізін жасау: зертеу обьектісі,
фалеристика құрылымы, марапат белгілерінің функциялары, тарихи деректердегі
марапат жүйелерінің классификациясының жалпы принциптері және зерттеу
әдістері; 2) ғылыми пән ретінде фалеристиканың тарихы; 3) жеке және салалық
фалеристиканы зерттеушілер: а) фалеристика мен марапат белгілерінің
тарихнамасын; б) фалероним мен фалеристика туралы библиографиялық
әдебиеттерді; в) жеке елдердің марапат белгілерін; г)марапат белгілерінің
эмблемасын; д) марапат белгілерінің эстетикасын зерттеушілер.
Бұл құрылым схема түрінде мынандай көрініс табады:
ФАЛЕРИСТИКА
Фалеристика тарихы Жалпы фалеристика Жеке фалеристика
Әр түрлі елдердің марапат жүйелерінің тарихына тоқталып, сонымен
қатар лексикографиялық баспалардың материалдарына салыстырмалы анализ жасау
барысында марапат белгісінің бірінші орында орден және медаль
ұғымдарын білдіретіндігіне көз жеткізуге болады. Бұл арқылы марапаттау
жүйесіндегі мемлекеттің ең жоғарғы марапат белгісін көреміз12,13.
Орден ( неміс тілінде "orden", латын тілінде "ordo" – рет, қатар ) –
әскери және азаматтық қызметі үшін берілетін әр түрлі дәрежедегі, түрліше
аталатын IIұжымдарға: қалаларға, мекемелерге, оқу орындарына, ұйымдарға,
әскери бөлімдерге және т.б. беріледі. Әрбір орденнің өзіндік дәрежесі
болады, яғни берілген орденмен кім және не үшін марапатталуы мүмкін,
ордендік белгінің жазбасы беріледі, марапатталғандарға ерекше ережелер
орнатылады және олардың құқықтары көрсетіледі.
Ордендердің марапат белгісі ретінде шығу тарихы рыцарлық ордендермен
байланысты. Олар XII – XIII ғасырларда крест жорықтары кезінде пайда
болған. Алғашқы рыцарлық ордендер XІІ ғасырдың басында Палестинада
(ианнитер, тамплиерлер ордені, Неміс ордені және т.б.), одан кейін Испания
мен Португалияда (Калатрава, Алькантра, Сантьяго – декомпостелла және т.б.
ордендер) пайда болған. XІІІ – ХVI ғасырларда Батыс Европада рыцарлық
ордендердің саны артады. Оның ішінде, мысалы, XIII ғасырда Балтика
маңындағы неміс агрессиясы кезінде пайда болған, айтарлықтай территорияға
белгілі болған Ливон ордені. Сол уақытта европалық мемлекеттерде
орталықтандырылған билікті күшейтуге байланысты, жекеленген елдердің
монархтары бекіткен жаңа рыцарлық ордендер пайда бола бастайды. Олардың
ішінде 1219 – 1220 жылдары пайда болған дат ордені Данеборг және швед
ордені Серафимов бар. Рыцарлық ордендер ұйымдарына мүше болатындарға
тағылатын крестердің арнайы формада және материалының бір түсте болуымен
ерекшеленген. Ерекше одаққа мүше болудың мұндай нышандары бара – бара
марапат белгілеріне айнала бастайды2,16.
XIV-XVI ғасырларда ордендер мен медальдар кең таралады. Подвязка
ордені – Еуропаның алғашқы зайырлы ордені. Англиядағ жоғары рыцар ордені.
Оның негізін 1350 жылы король Эдуард III қалады. Орденнің тарихы қызық. Ол
бойынша, орден король сарайында орын алған бір оқиғаға байланысты пайда
болды. Король графиня Сэлисберимен билеп жүргенде, оның байлам жібі жерге
түсіп кетіпті. Король байлам жіпті көтеріп, өз аяғына байлап алған. Сөйтіп
былай деген екен: Бұл жөнінде жаман ойлағандар қара бет болады. Бұл сөз
орденнің ұранына айналып кеті. Ресми эмблема – алтынға қондырылған қою
көгілдір таспа, оның бет жағына ұран сөзі алтынмен жазылған; таспаны сол
тізеден сәл төменірек тағып жүретін.
Алғашқы кезде Орденге 26 адам ие болған; 12 рыцарға король Эдуард
басшылық етсе, 12 – сін Уэльс ханзадасы басқарды. 1786 жылы Орден басқа
мүшелерді қабылдау туралы шешімге келді. Қазіргі кезде орденнің басшысы мен
он екі канонигі бар11,40.
Мұндай ордендерге ағылшын ордені Бани (1399 ж.), бургундық орден,
одан кейін австриялық және испандық Алтын жабағы ордені (1429 ж.),
француздық қасиетті Рух ордені (1579 ж.) және т.б. жатқызуға болады. Бұл
ордендердің иелері ордендік кең костюмдерге ие болды, костюмдердегі арнайы
белгі-крестерді, әр түрлі формадағы жұлдызшаларды, кеуде мен белге
тағылатын арнайы ленталарға ілетін болған. Әсіресе марапатталатын
ордендердің көбісі XVIII - XIX ғасырларда бекітілді, соның ішінде бұрын
мүлдем орден болмаған елдерде де бекітілді, мысалы, Туркияда (Жартыай
ордені – 1799 ж ), Иранда (Арыстан мен Күн ордені –1808 ж.), Жапонияда
(Күншығыс ордені – 1875 ж,) Қытайда (екі басты Айдаһардың ордені – 1882 ж,)
т.б.2,16-17.
XVIII жүзжылдық – Еуропа елдеріндегі марапат жүйелерінің түзілу кезі.
Бұл кезеңде марапат белгілерін тағып жүру регламенті пайда бола бастады.
Ордендер белгілер ретінде көп жылдық сіңірген еңбек және мүлтіксіз қызмет
мәртебесіне ие болды. Орталық марапат мекемелері құрыла бастады. Марапаттау
жүйелері бір тәртіпке келтіріліп, ордендердің иерархиясы бекітіледі. Сол
кезде Франциядағы Ұлы Француз революциясы жаңа Республиканың басшылығымен
республикаға сіңірген еңбекті елеуге болатын медаль немесе орден мәртебесі
бар қандай да бір құрмет белгісін бекітуді қажетсіз деп тапты. Өйткені,
республика азаматарын ордендермен немесе белгілермен марапаттау барлық
адамның теңдігі қағидасын бұзады деп саналды.
Он жылға жуық республикада ешқандай марапат белгілері болған жоқ.
Сондықтан да, бірінші консулдың Құрметті легион орденін құру туралы заңын
республика азаматтары ерекше қанағаттанғандық сезімімен қабыл алды. Бұл
ұйымның құрылуы көп адам үшін Республиканы нығайту жолындағы ірі қадам
болды.
Ресейдің алғашқы марапат белгісі І Петр тұсында бекітілген 1698 ж.
Андрей Первозван ордені болып табылады.
Орыс армиясының офицерлеріне берілетін ең жоғары жауынгерлік мәртебе
- Әулие Георгий ордені ерекше орын алады.
Әулие Георгий орденін бірінші алған орыс офицері 1-ші Гренадер
полкінің (кейіннен Лейб – Гвардияның Гренадер полкінің) подполковнигі
Ф.И.Фабрициан болды. Ол 1769 жылғы 8 желтоқсанда Галацты жаулап алу кезінде
ерекше көзге түскен (ол бірден 3-ші дәрежелі орденге ие болды).
Орденнің бүкіл тарихында бар болғаны төрт адамғана орденге ие
болған. Бұлар: Генерал – фельдмаршал М.И.Голенищев – Кутузов – Смоленский,
князь М.Б.Барклайде – Толли, граф И.Ф.Паскевич – Эриванский, князь
Варшавский және граф И.И.Дибич – Забалканский. Алғашында ер адамдарға ғана
арналған бұл орденмен екі әйел марапаталды (орденді қалаған II Екатеринадан
басқа): Қос Сицилияның патшайымы Мария София Амалия, ол 1861 жылы
Гарибальдиге қарсы жорыққа қатысқаны үшін 4-ші дәрежелі орденге ие болды,
және мейірбике Раиса Михайловна Иванова, ол I Дүниежүзілік соғыс кезінде
мерт болғаннан кейін 4-ші дәрежелі орден алды (ол барлық командирлер қаза
тапқан соң ротаны өзі басқарды; шайқас кезінде алған жарақаттан көз жұмды).
Ресей патшаларының ішінде орденге ие болғандар: Императрица II Екатерна – 1-
ші дәрежелі орден, Император I Александр – 4-ші дәрежелі орден (1805 жылы
Әскери орденді қатты сыйлайтындығының дәлелі ретінде 4-ші дәрежелі орденді
қабыл алғанды жөн деп тапты, ал оған 1-ші дәрежелі орден ұсынылған
болатын). Император I Николай 4-ші дәрежелі орденмен марапаталды (1838
жылғы тамызда өзінің іс жүзіндегі әскери қызметінің аяқталуына орай 4-ші
дәрежелі орденге ие болуды қалады), Император II Александр 1-ші және 4-ші
дәрежелі ордендермен, Император III Александр 2-ші дәрежелі орденмен,
Император II Николай 4-ші дәрежелі орденмен марапаталған болатын.
Ресей Федерациясының 2000 жылғы 8 тамыздағы Жарлығымен Әулие Георгий
ордені қалпына келтірілді.
Алғашқы кеңестік орден, 1918 ж. 16 қыркүйектегі РСФСР ВЦИК
жарлығымен бекітілген Қызыл Белгі ордені11,40-41.
Ортағасырда орденмен марапатталған адам рыцарлық дәрежеге жететін, ал
жаңа кезеңде жеке және ұрпақтық дворяндыққа ие болатын. XVIII – XIX
ғасырларда ордендік дәреженің иелерінің ерекше ордендік киімдері болатын
және мерекелік салтанатты кештер өткізілетін. Әрбір орден бір немесе
бірнеше дәрежеге ие бола алатын мүмкіндігі болды. Бір – бірінен
ерекшеленетін арнайы старшиналық ордендер ерекше құжатпен бекітілді.
Капиталистік елдер мен революцияға дейінгі Ресейде ордендік белгілердің
дәрежелері ескеріліп, олар келесі элементтерден тұрды: ордендік белгі,
ордендік лента мен ордендік жұлдыз. Олар мынандай тәртіппен тағылды: V және
IV дәрежедегі ордендік белгілер кеудеге ( кейбір жағдайларда құрметті
қаруларға ), III дәрежедегі ордендік белгілер мойынға, II дәрежедегі
ордендік белгі мойынға және ордендік жұлдыз кеудеге, I дәрежедегі ордендік
белгілер – ордендік белгілер ілінген оң немесе сол иықтан өткізілетін ұзын
лента және ордендік жұлдыз мойынға тағылатын. Орденмен марапатталған
мекемелер, ұйымдар, бірлестіктер, әскери бөлімдер және т.б. орденнің
бейнесін қызметтік құжаттарға түсіреді.
КСРО-да Қызыл Ту, Еңбек Қызыл Ту ордендері, Ленин ордені, Қызыл
Жұлдыз, Ұлы Отан соғысы ордендері, Суворов, Кутузов, Александр Невский,
Богдан Хмельницкий, Жеңіс, Даңқ, Ушаков, Нахимов, Батыр ана, Ана
даңқы Ақпан революциясы, Халықтар достығы, Еңбек даңқы, КСРО Қарулы
Күштерінде Отанына борышын өтегені үшін ордендері болды. Кеңестік
кезеңдегі көптеген мемлекеттер, наградаға ие болған ұйымдардың ордендерінің
үлкейтілген макеттерін жұмыс істейтін орындар мен әкімшілік ғимараттарына
орнатып қоятын, ал ұйымдардың атаулары ордендердің атауларымен бірге
жазылған.
Медаль (француз тілінде "medaille", италиянша "medaglia", латын
тілінде "mettallum" – металл) – шеңбер немесе сопақша (сирек жағдайда
көпбұрышты) металл таспа (кейде мәрмәр, фарфор, әйнек, пластмасса)
түріндегі ерекше белгі, әдетте екі жақты рельефті бейнелері мен жазбалары
бар. Медальдар өзінің ерекшеліктеріне байланысты екі үлкен түрге бөлінеді:
марапаттық және мемориальдық. Біріншісі ерте уақыттан белгілі.
Мемориальдық, яғни ескерткіштік медальдар алғаш рет Италияда XІV – ХV
ғасырларда пайда болды. Осы елден бастау алған медаль өнері барлық Еуропа
елдеріне тараған. Ресейде ескерткіштік медальдар XVІІ ғасырдың аяғы – ХVІІІ
ғасырдың басында пайда болды. Медаль марапат белгісі ретінде ХVII ғасырда
пайда болды. Алғашқы наградалық медальдарды, 1618 – 1648 жылдардағы
Отызжылдық соғыс барысында, 1632 жылы Нюрнберг түбіндегі соғысқа қатысқан
офицерлерді марапттау үшін швед королі Густав II Адольф бекіткен. Бұл
алғашқы марапаттық медальдар алтыннан жасалған және алтын шынжырмен
байланған. Әскери марапаттық медальдардың (алтын және күміс ) келесі
шығарылымы, 1650 ж. Дунбар маңында жеңіске жеткен Кромвель армиясының
офицерлері мен жауынгерлерін марапаттау үшін Ұлыбританияда дайындалған.
XVІІІ ғасырдың аяғында мұндай әскери марапаттық медальдар Польшада, Франция
мен Пруссияда пайда болады. Сол уақытта алғаш рет азаматтық қызметі үшін
берілетін медальдар: Польша патшасы Станислав Август кезінде және
Франциядағы ХVІ Людовик тұсында кездеседі. Бұл медальдарда берілетін
адамның есімі мен ерен еңбегі соғылып жазылатын. 1848 жылы Ұлыбританияда
Армиядағы ерлігі үшін, Теңіздегі ерлігі үшін деп аталатын наградалық
медальдар дайындалған. Осындай сарындағы медальдар барлық елдерде пайда
болған. ХІX ғасырда алтын медальдармен, әдетте, офицерлер, ал күміс
медальдармен солдаттар мен матростар марапатталатын. Мысалы, Түркияда 1833
жылы қосалқы отряд ретінде, Босфор жағалауына орналасқан орыс армиясы мен
теңіз әскерлеріне арнайы алтын мен күмістен жасалған медальдар дайындалған.
Ресейде алғашқы наградалық медальдар XVII ғасырдың аяғында Софья
ханшайымның билігі тұсында пайда болған. Бұл алғашқы жеке адамға берілетін
медальда болған оқиға мен оның дәл уақыты көрсетілуімен қатар, адамның
жеке ерекшелігі жазылатын. Бұл медальға Агей Шепелев, князь Василий
Голицын және басқа да құрметті адамдар ие болған. Офицерлер мен төменгі
шендегілерді марапаттауға арналған алғашқы ресейлік марапат медальдарды
ХVIII ғасырдың басында I Петр бекіткен және оның саны Солтүстік соғыстағы
оқиғамен байланысты болған. Алғашқы кеңестік наградалық медаль 1938 жылы 24
қаңтарда СССР Жоғары Кеңес Президумының Жарлығымен бекітілген Қызыл
армияның жұмысшы – шаруа табына XX жыл деп аталатын юбилейлік медаль
болды. Сол кездегі кеңестік мемлекеттерде наградалық медальдар әскери ерлік
пен еңбектегі жетістіктері үшін берілетін. Ал буржуазиялық мемлекеттерде
наградалық медальдар негізінен әскердегі ерлігі үшін берілетін. Мысалы, АҚШ
та армия мен теңіздегі ерлігі үшін берілетін құрмет медалі, әскери медаль,
әскери – теңіз күші медалі; Ұлыбританияда – Армиядағы және патшалық
әскери әуе күштерінің ерлігі медалі және Теңіздегі ерлігі медалі;
Францияда - Әскери медаль және т.б.2,18-19.
Жалпы мемлекеттік наградалық медальдармен қатар жоғарғы заңдық билік
органдар тағайындайтын ғылым, мәдениет, спорт және басқа да қоғамдық
пайдалы салаларда жеткен жетістіктері үшін берілетін медальдар болды.
Кеңестік медальдардың ішінде КСРО ҒА-нің К.Э.Циолковский, М.В.Ломоносов,
А.С.Попов, С.И.Вавилов, И.В.Курчатов, С.П.Королев және т.б. атындағы алтын
медальдарды атауға болады. Бұл медальдар жеке адамдарға белгілі саладағы
жеткен жетістіктері үшін берілетін. Бұларда фалеристикалық материалдардың
құрамына кіреді. Наградалық медальдардың екі түрі де өзіндік дәреже мен
жазбаға ие. Жалпы мемлекеттік наградалық медальдар арнайы ленталарға
тағылатын.
КСРО-да медальдар тағайындау және марапатау құқығы КСРО Жоғарғы
Кеңесінің Президумына берілген болатын. Кеңес Одағының Батыры атағына ие
болғандарға берілетін ерекше белгі Алтын Жұлдыз медалі болды. Бұл атақ
мемлекет пен қоғам алдындағы жеке немесе ұжым болып ерлік жасап, сіңірген
еңбегі үшін берілетін.
Марапат белгілерінің негізгі түрлерін қарастыра отырып, бұл
фалеристикалық деректердің негізгі тобының классификациясына тоқталған жөн.
Классификацияның принциптері әртүрлі болуы мүмкін. Арнайы шкала арқылы
келесі топтарды көрсетуге болады: 1) ордендік белгілер; 2) наградалық
портреттер; 3) наградалық крестер, наградалық медальдар. Сонымен қатар
фалеристикалық материалдардың қатарына революцияға дейінгі кезеңдегі орден
белгісі бекітілген наградалық қаруды (мысалы, Қасиетті Аннаның IV дәрежелі
кресті ордені бекітілген қылыш, т.б.) жатқызуға болады.
Кеңестік кезеңдегі келесі топтар: 1) ордендер, 2) наградалық
медальдар, 3) наградалық белгілер, 4) наградалық белгішелер.
Бірінші топтың классификациялық принциптерінің басқаша түріне 1979
жылғы 3 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президумы бекіткен КСРО-нің
ордендері, медальдары, құрмет атақтары туралы жалпы ережелер Жарлығындағы
КСРО мемлекеттерінің наградаларын жатқызуға болады. Бұл ережеде, мысалы,
КСРО медальдары бөліп көрсетілген: қызметтегі жеткен жетістіктері үшін,
отан қорғаудағы әскери ерен ерлігі үшін, көпбалалы балаларға арналған
марапат белгілері, маңызды халық шаруашылық мәселерді шешудегі жеткен
жетістігі үшін, азаматтық қызметтегі жеткен жетістіктері үшін және т.б.
Марапат белгілерін топтаудың басқа да жолдары бар, соның ішінде
формальды белгілері, мысалы, марапат белгілерінің сыртқы түр
ерекшеліктеріне байланысты (жұлдыз, крест, белгілі бір түстегі ленталар
және т.б.), материалы бойынша (алтын, күміс, нейзильбер, латунь, қола және
т.б.), тағынудағы тәртіптері бойынша (кеудесінің оң немесе сол жағына
тағыну, және т.б.), дәрежесі бар немесе жоқ және т.б. Одан басқа топтаудың
хронологиялық принциптерін қолдануға болады, марапатттаудың сипаттық
принциптері (ескерткіштік және юбилейлік белгілер, еңбек және әскери
аралас типтегі наградалар, әскери және азаматтық ерлігі үшін берілетін
наградалар, т.б.)4,47.
Марапат белгілері мен марапат құжаттары белгілі бір тарихи кезеңнің
куәсі ретінде, әрбір мемлекеттің саяси құралының рөлін атқарады, сондықтан
да әр елдің тарихи маңызды деректерінің құрамына кіреді. Наградалық
жүйелердің иерархиясы көне замандарда белгілі болса, ол қазіргі кезеңге
дейін сақталған. Оның мәнісі атқарған және жасаған ерлігіне байланысты
дәрежесі анықталатын .
Ресейдегі ордендік белгілер әлеуметтік таптық жіктің айырмашылықтарын
көрсететін. Ордендік белгілер халықтың ауқатты таптарына негізінен
дворяндық наградалар арналатын. Екатерина II нің 1785 ж. 21 сәуірдегі
бекітілген Ресей дворяндарының еркіндіке және меншікке құқысы
Грамотасындағы 92 баптың, 4 пункітіндег кавалерлік ресейлік орден
ауқатты дараларды әсемдеді деп айтылған. Алғашқы ресейлік Андрей Первозван
орденінің жарлығының жобасындағы 3-ші тарауының Кавалерлер туралы
бөлімінде: Кавалерлердің жеке қасиеттеріне тоқталатын болсақ, онда олар
қайырымды, білімді, графтық немесе княздық атағы бар, адал және шығу
тегінің дұрыстығы деп жазылған. 1714 жылғы 24 қарашадағы I Петрдің
жарлығымен бекітілген Екатерина орденінің ережесінде бұл орден тек
дворяндық тапқа жататын әйелдерге ғана берілуі керек делінген, ал 1799
жылғы 15 ақпандағы Иерусалимдік Иоанн орденінің ережелеріне сәйкес әкесі
немесе ата-бабаларының бірі дворян болса және мұндай мәртебелі атақ 150
жылдан кем болмаса ғана берілу қарастырылатын болған.
1722 жылы 24 қаңтарда I Петр билеуші топтардың иерархиялық сатысын
бекіткен. Бұл жарлыққа сәйкес революцияға дейінгі ордендік белгілердің ең
жоғарғы дәрежесіне азаматтық және әскери бюрократияның жоғарғы табы ғана ие
болды. Ал орта және төменгі таптағылар – буржуазияның өкілдеріне, дворяндық
буржуазияның интеллигенцияларына, дін қызметкерлеріне дәрежесі төмен
ордендік белгілер тапсырылатын. Ордендер мен басқа марапат белгілерін
бекіту туралы заң бойынша Андрей Первозван, Александар Невский, I дәрежелі
Владимир ордендік белгілерін үшінші таптың адамдары (генерал – лейтенант
немесе вице – адмирал,) Ақ Қыран, I дәрежелі Анна, II дәрежелі Владимир
ордендерін төртінші таптың адамдары
(генерал – майор немесе контр – адмирал), I дәрежелі Станислав және III
дәрежелі Владимир орденін бесінші таптың адамдары алатын болған.
Революцияға дейінгі марапат жүйелерінің сословиелік сипаты Ордендер мен
басқа марапат белгілерін бекіту заңының 90 бабында анық көрініс тапқан,
онда былай жазылады: 1- барлық діни, әскери, азаматтық және сарай
шендеріне, 2- басқа елдердің билеушілері мен князь фамилиясын
тағынғандарға, 3- дворяндармен таңдалып сайланған мансабы бар немесе жоқ
адамдар, 4- Ресей мемлекетіне көмек қолын созған жеке шетелдік азаматтарға,
5- көпестерге осы ордендер лайық деп табылса тапсырылсын. Сол заңның 120
бабында: Мещандар мен шаруаларға ордендер берілмейді делінген. Патшалық
марапат ордендерді тапсырудағы таптық шектеулік 100 және 101 бабында
көрініс табады2,32-36.
2.ҚР МОМ ФАЛЕРИСТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ЖИНАҒЫ
2.1 Музей қорындағы марапат белгілерінің сыныпталуы
Музейге тұрақты түрде сақтауға алынған ғылыми ұйымдасқан материалдар
жинағы музей қорында сақталады. Музей өзінің әлеуметтік қызметін музей
жәдігерлерін жинау, сақтау, үйрену, зерттеу және қолдану арқылы жүзеге
асырады. Музей жәдігері ол нағыз түпнүсқа жәдігер, яғни, білімдердің
алғашқы жүйесі.
ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің медальдар мен ордендерді сақтау
қорындағы негізгі құнды жәдігерлер медальдар, ордендер, марапат белгілері
мен құжаттар болып табылады. Медальдар мен ордендер музей жәдігері ретінде
атттрактивтік (көңіл аудару, назарды күшейту), семантикалық (мэнерлілік,
дэлділік, мэндік), экспрессивтік (толқыту, көңілде әсер қалдыру қасиеті),
репрезентативтік (ұқсас жәдігерлердің артықшылығын анықтай білу)
қасиеттерге ие. Марапат белгілері дерек қана емес, мәдени-тарихи ескерткіш
ретінде бағалылығы зор қоғам мен мемлекет, мекеме байлығы деп саналады.
Кез келген марапат белгісі өзінің құндылығына байланысты бірегей және
қайталанбас қасиеттерге ие. Заңдық түрғыдан, қызмет ету ауқымдығы мен ұқсас
белгілеріне байланысты олардың сан қырлылығын көрсету үшін, басқаша
айтқанда, сыныптау, жүйелеу қажет.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік музейіндегі ордендер мен
медальдар қорында бүгінгі таңда екі жүзден астам марапат белгілерінің
түрлері сақтаулы. Олардың көпшілігі кеңестік кезеңдегі марапат белгілері.
Сондықтан көбінесе кеңестік және одан ерте кезде пайда болған, бірақ саны
жағынан өте аз марапат белгілеріне сыныптау жасалынды.
Музей қорындағы марапат белгілерінің тарихы екі негізгі бөлімге
бөлуге болады: революцияға дейінгі (X ғ.-1917ж.ж.) және кеңестік (1918ж.-
1945ж.). Біріншісі екі үлкен кезеңге бөлінеді: I - X - XVII ғғ. және II
кезең - XVIII ғғ.-1917 ж. Бірінші кезеңнің өзін екі үлкен кезеңге бөлінеді:
1) X - XV ғғ. ортасы (бұл кезеңнің негізгі марапат белгісі алтын грив,
кейінірек алтын шынжыр, одан кейін крест немесе алтын монетасы бар шынжырға
ауысты) және 2) XV ғ. екінші жартысы - XVII ғғ. (Петрге дейінгі Рустің
марапат белгілері -сүралған алтындар кезеңі). Екінші кезең төрт бөлімге
бөлінеді.1) XVIII ғасырдың бірінші жартысы (алғашқы ресейлік ордендер мен
марапаттық медальдардың көптеп пайда болуы); 2) XVIII ғасырдың екінші
жартысы (ресейлік марапат жүйелерінің қалыптасуы мен дамуы); 3) XVIII
ғасырдың аяғы-1917 ж. ақпан (1797ж. 5 ақпандағы Ресейлік императорлық
ордендердің бекітілуі жарлығына сәйкес ресейлік ордендер біртұтас
кавалерлік шен немесе орден атағына ие болған, 1917 ж. ақпан буржуазиялық-
демократиялық революцияға дейінгі кезең), 4) 1917 ж. наурыз - қараша (
Уақытша үкімет кезеңіндегі марапат жүйелері).
Кеңестік бөлімдегі фалеронимдер тарихы үш негізгі кезеңге бөлуге
болады. I кезең - 1918-1940жж. ( кеңестік марапат жүйелерінің қалыптасуы),
II
кезең-1941-1945жж. (Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі марапат белгілері), III
кезең-1946 жылдан бастап 1990 жылға дейінгі (кеңестік марапат жүйелерінің
одан ары дамуы). Бірінші кезеңдегі кеңестік марапат белгілерінің дамуындағы
сол кездегі Ресейдің қүрамындағы халықтық және социалистік республикалардың
(Әзербайжан, Белорусь, Грузия, Тәджікістан, Түркменстан, Өзбекстан,
Украина, Хорезм КСР-і, Бұхара жэне Хорезм халықтық Кеңестік Республикасы,
Тува Халық Республикасы) фалеронимдерін бөліп көрсеткен жөн14.
2.2 Музей қорындағы Кеңес Үкіметі кезеңіндегі марапат белгілері
Ленин ордені КСРО Жоғарғы Президумының Жарлығымен 1930 жылы 6 сәуірде
бекітілген. Орденнің дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен 1930 жылы 5
мамырдан бастап бекітілген. Орденнің дәрежесі мен сипатына 1934 жылы 27
қыркүйектен бастап КСРО Жоғарғы Кеңес жарлығымен 1943 жылы 19 шілдеден
бастап өзгеріс енгізілді. 1980 жылы 28 наурыздан бастап КСРО Жоғарғы Кеңесі
жарлығымен жаңа редакцияда орденнің дәрежесі енгізілді.
Орденнің дәрежесі.
Ленин ордені КСРО-ның жоғарғы марапат белгісі болып табылады. Бұл
орденді революциялық қозғалыста, еңбекте, отанды қорғауда, халықтар
арасында достастықты қалыптастыруда, бейбітшілікті сақтауда және т.б.
ерен еңбегі мен ерлігі үшін берілетін марапат белгісі.
Ленин орденімен төмендегілер марапатталған:
* КСРО азаматтары;
* мекемелер, өндірістер, ұйымдар, әскери бөлімдер, әскери кемелер, одақтар,
одақтас және автономды республикалар, аймақтар, облыстар, автономды
облыстар, автономды округтер, аудандар, қалалар және басқа да халық
қоныстанған пункттер.Сондай-ақ, Ленин орденімен КСРО азаматы емес
азаматтар, өндірістер, мекемелер, ұйымдар және сырт мемлекеттердің халық
қоныстанған пункттері марапатталған.
Ленин орденімен марапаттау төмендегідей жүргізілген.
— Кеңес қоғамының экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени-элеуметтік
саласының дамуында, жұмыстың сапасы мен нәтижесін көтеруде, Кеңес
үкіметінің одақтас республикалармен бауырлық дстастығын күшейтуде жеткен
жетістікткері үшін;
— отанды қорғаудағы маңызды қызметтері үшін, қорғаныс қызметін күшейтуде;
революциялық, мемлекеттік жэне саяси-қоғамдық қызметі үшін;
Кеңес Одағының және басқа да мемлекеттердің халықтарының арасындағы
достықты дамытудағы еңбегі үшін;
достастықты күшейтуде, халықаралық коммунистік, жұмысшы және ұлттық
қозғалыстарда, бейбітшілік үшін күресте, демократия мен әлеуметтік
прогресте жеткен жетістіктері үшін берілетін болған14.
Орден жобасын қүрастыруда суретші И.Дубасов және танымал мүсінші
И.Д.Шадр қатысқан. Орденде бейнеленген рельефті бейне Лениннің
фотографиясы, коминтерннің үшінші конгресінде 1921 жылы орындалған. 1934
жылы орденнің суретіне өзгерту енгізген медаль шебері А.Васютинский. 1930
жылы 23 мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Ленин орденімен алғаш рет
марапаттау жүргізілген. Осы Жарлыққа сәйкес №1 Ленин орденімен социалистік
құрылыстың күшейуіне белсенді араласқаны үшін және қүрылғанына бес жыл
болуына байланысты Комсомольская правда газеті марапатталған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен 1930 жылы 23 қарашадан бастап, Ленин
орденімен мемлекеттік аппараттың қызметін жақсартқаны үшін, жемқорлықпен
күресте жеткен жетістігі үшін, Одақтас Республикалардың мемлекеттік
аппаратын шетелдік өкілдерден тазарту кезінде, мемлекеттік маңызды қызметті
орындау барысында жеткен жетістігі мен ерен еңбегі үшін Борис Анисимович
Ройзенман марапатталған.
1931 жылы 28 ақпанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының Жарлығына сәйкес
Ленин орденімен ұжым болып марапаттау болды. Мемлекеттік құрылыстағы ерекше
қызметі үшін Мәскеу-Курск теміржолының электротехникалық шеберханасының бас
меңгерушісі Сидоров С.С., Мәскеу электорзаводының шебері Грачков И.В.,
Искуственное волокно фабрикасының слесарі А.С.Высоколов жэне Самоточка
заводының директоры Баранов И.К. марапатталды14.
Орденнің сипаттамасы
Ленин ордені платинадан соғылған В.И.Лениннің бейнесі бейнеленген
портрет-медальон. Дөңгелек пішінді, бидай дәндерінің сабағы бейнесімен
бедерленген.Портрет-медальонның жан-жағы қара-сұр эмальды фон және екі
концентрлі алтын жақтаумен шектелген, олардың аралығына қызыл-рубинді эмаль
енгізілген. Сабақтың сол жағына бесбүрышты жүлдыз, төмен жағына балта мен
балға, оң жағына қызыл белгісі бар мата орналасқан. Жұлдыз, балға мен
балта, рубинді-қызыл эмальмен жабылған және контур бойынша алтын
жақтаулармен қоршалған. Белгіде алтын әріптермен ЛЕНИН деп жазылған.
Ленин ордені алтыннан дайындалады, В.И.Лениннің барельефі платинадан
жасалған. Орденнің құрамы 28,604±1 таза алтын, 2,75 грамм платина, Орденнің
жалпы салмағы 33,6±1,75 г. Орденнің биіктігі 40,5 мм, орденің ені 38 мм,
портретті медальонның диаметрі - 25 мм.
Орден шеңбер мен құлақшаның көмегімен бес бұрышты түйреуішпен
жалғасқан, ені 24 мм жібек матамен жабылған, лентаның ортасы қызыл жолақпен
жүргізілген, ені 16 мм, ортаңғы жолақтың жан-жағы екі алтын жолақшамен
жүргізілген, екеуінің де ені 1,5 мм, одан кейін ені 1,5 мм болатын екі
қызыл жолақ және ені 1 мм, болатын алтын жолақ орналасқан.
Орденнің тарихы
Ленин ордені - орден иерархиясында жоғарғы сатыда тұратын, алдыңғы
қатарлы орден. Ұлы Отан Соғысына дейін негізі қаланған және бірнеше мәрте
өзгеріп отырған. 1926 жылы 8 шілдеде В.Н.Левичев осы орденді жасау туралы
ой тастаған.
Қызыл Жұлдыз ордені
Ұлы Отан Соғысы кезінде Қызыл Жұлдыз Орденімен 2 млн. 860 мың азамат
марапатталған. Ұлы Отан Соғысы жылдарында Қызыл Жұлдыз орденімен Кеңес
армиясының ән және би ансамблі марапатталған.
Қызыл Жұлдыз Ордені күмістен дайындалған. Құрамында - 27,162±1,389 г
күміс бар.Орденнің жалпы салмағы- 33,250±1,620г.
Орденнің қарсы бетінде киімге қадауға арналған ілмегі бар. Орденнің
лентасы жібек мата, сұр жолақпен ортасы жүргізілген. Лентаның ені - 24 мм,
жолақтың ені-5мм.
Орденнің тарихы
Қызыл Жұлдыз ордені - алғашқы кеңестік ордендердің бірі және екінші
қатардағы әскери ордендердің бірі болып табылады.
Орден жобасының авторлары - суретші Куприянов В.К. және мүсінші
Голенецкий В.В. Алғашқы кезде орденді кеуденің сол жағына таққан. 1943
жылдың шілде айынан бастап кеуденің оң жағына таға бастаған және ордендер
мен медальдардың орнын басатын күнделікті формадағы штифке бекітілген
ленталарды таққан.
Орден дәрежесі
Орден Кеңес Одағының және одақтас республикалалардың экономикалық,
саяси-әлеуметтік және мәдени дамуына айтарлықтай үлес қосқандарға, ұлттар
мен халықтардың достастығын берік ұстауға атсалысқандарға берілді.
Ұлы Отан соғысы дейін Қызыл Жүлдыз орденімен 21500 марапаттау болған,
оның ішінде 17 бөлім мен мекемелер бар.
Ұлы Отан соғысы кезінде Қызыл Жұлдыз орденімен 2 млн. 860 мың азамат
марапатталған. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қызыл Жұлдыз орденімен
алғашқылардың бірі болып марапатталғандардың бірі кіші сержант Беловол
Д.А.
Халықтар Достастығы ордені КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен 1972 жылы 17
желтоқсанда бекітілен. Орденнің дәрежесі КСРО Жоғарғы Кеңесі Жарлығымен
1980жылы 18 маусымда өзгерген.
Халықтар Достастығы орденінің сипаттамасы
Халықтар Достастығы ордені қара-қызыл эмальмен боялған бесбұрышты алтын
жалатылған жұлдыз, күміс пирамидалы және жан-жаққа таралған алтын
сәулелермен шектелген. Жұлдыздың ортасына КСРО Мемлекеттік елтаңбасы
орналасқан жекеленген бөліктері түрлі-түсті бояумен боялған. Орденнің
төменгі жағына қара-қызыл түсті лентада СССР деп жазылған. Мемлекеттік
елтаңба мен лента аралығында, ақ түсті фонның жоғарғы бөлігіне Халықтар
Достығы деген жазу бар, төменгі және ортаңғы бөлігі жасыл түсті лавр
бұтақтары бейнелері бедерленген.
Орден күмістен дайындалған. Орденнің құрамында 38,998±1,388 г күміс бар.
Орденнің жалпы салмағы - 42,9±1,8 г.
Орден құлақша мен шеңбердің көмегімен қызыл түсті жібек маталы ені 24 мм
болатын бесбұрышты түйреуішке бекітілген. Лентаның ортасы ені 13 мм болатын
қызыл жолақтан және жіңішке екі сары жолақтан тұрады. Қызыл жолақтың сол
жағында көк, ал оң жағында жасыл жолақ орналасқан. Ленталардың шеті ені1,5
мм. болатын ақ жолақтармен жүргізілген.
Қызыл Ту ордені КСРО-ның жоғарғы марапат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz