Күй өнері (қалыптасуы, дамуы). Қазақ күйшілері

Күй өнері (қалыптасуы, дамуы)
Қорқыт ата.
Құрманғазы
Тәттімбет
Дәулеткерей Шығайұлы
Ақан Сері
Біржан Сал
Әсет Найманбайұлы
Әміре Қашаубаев
Күләш Байсейітова
Жұбанов Ахмет Қуанұлы
Хабидолла Тастанов
Домбыра.
Пайдаланылған әдебиеттер

Күй – түркі халықтарының ежелден келе жатқан аспаптық музыка жанры. Ол, негізінен, домбыра күйлері, қобыз күйлері, сыбызғы күйлері болып бөлінеді. К. –халық музыка шағармаларының ішіндегі ең ірі жанры; композициялық құрылымы жағынан халық музыкасының күрделі бір саласы болып саналады. К. аңызы ғұндар дәуіріне саяды. Одан кейін Қорқыт Ата күйлері де бұл өнердің ежелгі тарихынан хабар береді. М. Қашқаридің “Диуани лұғат ат – түрік” (11 ғ.) сөздігінен ән –күй ұғымы “көк” делінген. Осындай тарихи деректерге қарағанда “күй” деген сөздің төркіні көне түркі тіліндегі “KOG” (“көк”) сөзінен шыққандығы байқалады.
Қазақтың ұлттық К.- лері аңыз, ертегі, нақтылы тарихи оқиғалар (“ Ақсақ құлан –Жошыхан”, (“Әмір Ақсақ”, “Ескендір”. т.б.) негізіне құрылады. К. мазмұны халықтың басынан кешірген тауқыметі мен әділетсіздікке қарсы күресіне, азат өмірді аңсаған асыл арманы мен қуаныш сезіміне негізделіп, терең толғаныспен өрнек – бояуын тапты. К –дің мелодиялық - формалық құрылысы, ырғақтық орындаушылық әдістері сан алуан. Мысалы жігерлі, екпінді болып келетін Құрманғазының романтикалық лирикаға, филос. толғауларға негізделген Дәулеткерейдің; әуені әсем, тәтті мұң мен қоңыр сазға малынған Тәттімбеттің; құбылмалы, ойнақы, төкпе жыр іспетті Қазанқаптың күйлері.
К-дің халық арасына кең тарлған түрі – домбыра күйлері. Домбыра күйлері параллельді кварта мен квинталар к- ге көркем нақыш-бояу берумен қатар, оның әуен-саздылығын әсерілей түседі. К-дің көлемі әр түрлі болады. Кейбір күйлердің көлемі 150-ден 200 тактіге (мыс., Боғданың “Боз төбесі” мен Динаның “Әсе қоңыры”, т.б.) дейін жетеді. Қазақ К-лері өзінің орындаушылық дәстүріне, қағыс түріне және құрылыс тәсіліне қарай, негізінен екі стильдік мктепке бөлінеді. Оның алғашқысы- екпіні қарқынды, музыка образы жағынан бағдарламалы симфониялық сипатты бейнелейтін К-лер ( Жантөренің “Шалқымасы”, Құрманғазының “Кішкентайы”, “Серпері” мен “Сарыарқасы”, Динаның “Бұлбұлы” т.б.), ал кейінгісі- тереі флос. Ой-сырға толы шертпе К-лер (Тәттімбеттің “Саржайлауы”, “Көкей кестісі” мен “Сылқылдағы”, Тоқаның “Қойбасары” мен Сүгірдің “Тоғыз тарауы” т.б.). К-дің идеялық- көркемдік диапазоны кең. Халық күйшілері өздерінің шығармаларында адамдарды (“Құдаша”(, жануарларды (“Ақсақ киік”, “Боз айғыр”), құстарды (“Аққу күйі”, “Қоңыр қаз”), табиғат құбылыстарын (“Ақ боран”, “Сары өзен”) суреттеді. Бұдан басқа күйлер мазмұнына, сипатына қарай тарихи қаралы күйлер (“Ел айрылған”, “ Ноғайлының босқаны”, “Ақ Еділ”, “Сырым сазы”), лирикалық күлер (“Айжан қыз”, “Ақжелең”, “Байжұма”), аңыз күйлері (“Нар идірген”, “Қорқыт” , “Қазан күйі”), қаралы күйлер (“Салық өлген”, “Боз інген”), арнау күйлер (“Абыл”, Баламайсан”, “Дайрабай”, Ғазиз”) сияқты тақырыптарға бөлінеді.
К. өзінің муз. формасы жағынан әр түрлі. Қазақ күйлерінің ішінде 2-3 бөлілді, сирек болсада 3 бөлімді туындылар да кездеседі. К-де қағыс маңызды орын алады. Қағыс арқылы күйдің ырғақтық мәні мен динамикасын, сырлар да бар; олар “жапай қағыс”, “кезек қағыс”, “сипай қағыс”, “сүйрете қағыс” “ шертпе қағыс”, “шұбыртпа қағыс” секілді қағыстарға жіктеледі. К. ырғағы өлшеммен тығыз байланысты. К-лердің көпшілігі бір өлшемде сақталған. Көбірек қолданылатын өлшемдер екі бөлікті және төрт бөлікті болады, сондай-ақ басқа да т.б. муз. өлшемдер қолданылмайды. Кей күйлерде ауыспалы өлшемдер де кещдеседі.

1. Мұхаммед Хайдар Дулати. «Тарих-и-Рашиди».
2. Алматы 1999. /10-28/
3. Интернет сайт. Адресі: www.google.kz
4. Ісімақова А. Асыл сөздің теориясы. – Алматы: Таңбалы, 2009. – 336 б.
5. Спан Ә., Дүйсенбаева Ж. Ұлы даланың ұланғайыр мұрасы. – Алматы:
Нұрлы әлем, 2007. – 224 б.