Қазақстан Республикасының жер қоры, оның жіктелуі және өндірісте пайдаланылуы
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ, ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕ ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
2.2. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙМА ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ
2.3. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НӘТИЖЕЛІЛІГІ
2.4. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ТЕРІС САЛДАРЫ
2.5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ.
2.6. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ АЛАПТЫҚ ҚҰРАМЫ
2.7.АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ АЛАПТАРЫНЫҢ САПАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.8. ТАБИҒИ МАЛ АЗЫҒЫ АЛАПТАРЫНЫҢ КУЛЬТУРТЕХНИКАЛЫҚ КҮЙІ.
2.9. ЖЕРЛЕРДІҢ МЕЛИОРАТИВТІК КҮЙІ
2.9.1. ЛАСТАНҒАН ЖӘНЕ БҮЛІНГЕН ЖЕРЛЕР, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ҚАУІПТІ ЖӘНЕ ҚОЛАЙСЫЗ АЙМАҚТАР
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ, ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕ ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
2.2. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙМА ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ
2.3. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НӘТИЖЕЛІЛІГІ
2.4. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ТЕРІС САЛДАРЫ
2.5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ.
2.6. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ АЛАПТЫҚ ҚҰРАМЫ
2.7.АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ АЛАПТАРЫНЫҢ САПАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.8. ТАБИҒИ МАЛ АЗЫҒЫ АЛАПТАРЫНЫҢ КУЛЬТУРТЕХНИКАЛЫҚ КҮЙІ.
2.9. ЖЕРЛЕРДІҢ МЕЛИОРАТИВТІК КҮЙІ
2.9.1. ЛАСТАНҒАН ЖӘНЕ БҮЛІНГЕН ЖЕРЛЕР, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ҚАУІПТІ ЖӘНЕ ҚОЛАЙСЫЗ АЙМАҚТАР
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жер құқығы – жер құқық қатынастарының реттелу айнасы. Мемлекет жер қатынастарын реттеуде оны құрал есебінле пайдаланады, оған бағыт береді, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп береді. Мұның өзі құқықтық қатынастарды жүйелеп, ғылыми түрде қарауды талап етеді. Бірақ экология, аграрлық құқықтар саласында жер құқық қатынастары туралы ғылыми зерттеулер өте аз.
« Жер туралы » Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы – Қазақстан Республикасының заң шығарушылық құқығының өрісіне қарай заңды көрініс. Жер туралы жаңа заңның Республикамызда жер құқық қатынастарын нарық экономикасының талаптарына сай құруда атқаратын қызметі орасан зор. Оның заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламентінің қабылдаған заңдарымен бірдей. Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасында былай делінеді: «... Идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді ».
Бұл бағдарлама құқықтық мемлекет құрудың және заң шығару үрдісін жетілдірудің болашақ бағыттарын белгілеп берді. Ол үшін жер құқық қатынастарын бір жүйеге салып, қоғамға, халыққа қызмет ететін неғұрлым тиімді және қайшылықсыз табиғат байлықтары, оның ең қасиеттісі жер туралы басқа үндестікті заңдармен қамтамасыз ету керек. Бұл салада, ең алдымен, жер және басқа табиғат байлықтарын тиімді және ұтымды пайдалануды және қорғауды қамтамасыз ету – еліміздің әлеуметтік және экономика саласындағы кезек күттірмес міндеттері мен мақсаттары екенін еске алуымыз керек.
Құқық қатынастарының ғылыми түсінігі нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінде, ондағы қоғамдық қатынастарды, соның ішінде жер құқық қатынастарын, ғылыми түрде жүзеге асыруда негізгі құралдардың қатарына жатады. Себебі, ол ғылымның жетістіктері мен ұжымдық тәжірибелерге арқа сүйейді. Сонымен бірге ол құқық нормаларын қолдану ауқымын белгілеп берумен қатар, нарық экономикасы өтпелі кезеңіндегі қатынастардың реттелу өрісін кеңейтеді және жетілдіруге де қызмет етеді.
« Жер туралы » Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы – Қазақстан Республикасының заң шығарушылық құқығының өрісіне қарай заңды көрініс. Жер туралы жаңа заңның Республикамызда жер құқық қатынастарын нарық экономикасының талаптарына сай құруда атқаратын қызметі орасан зор. Оның заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламентінің қабылдаған заңдарымен бірдей. Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасында былай делінеді: «... Идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді ».
Бұл бағдарлама құқықтық мемлекет құрудың және заң шығару үрдісін жетілдірудің болашақ бағыттарын белгілеп берді. Ол үшін жер құқық қатынастарын бір жүйеге салып, қоғамға, халыққа қызмет ететін неғұрлым тиімді және қайшылықсыз табиғат байлықтары, оның ең қасиеттісі жер туралы басқа үндестікті заңдармен қамтамасыз ету керек. Бұл салада, ең алдымен, жер және басқа табиғат байлықтарын тиімді және ұтымды пайдалануды және қорғауды қамтамасыз ету – еліміздің әлеуметтік және экономика саласындағы кезек күттірмес міндеттері мен мақсаттары екенін еске алуымыз керек.
Құқық қатынастарының ғылыми түсінігі нарықтық экономиканың өтпелі кезеңінде, ондағы қоғамдық қатынастарды, соның ішінде жер құқық қатынастарын, ғылыми түрде жүзеге асыруда негізгі құралдардың қатарына жатады. Себебі, ол ғылымның жетістіктері мен ұжымдық тәжірибелерге арқа сүйейді. Сонымен бірге ол құқық нормаларын қолдану ауқымын белгілеп берумен қатар, нарық экономикасы өтпелі кезеңіндегі қатынастардың реттелу өрісін кеңейтеді және жетілдіруге де қызмет етеді.
1. Қ.Р. Конституциясы
2. Қ.Р. үкіметінің “Қ.Р. жер кодексінің жобасы туралы” № 1263 қаулысы 27.11.2002 ж
3. Қ.Р. Призидентінің “Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы” заң күші бар жарлығы 27.01.96 ж
4. Қ.Р. Азаматтық кодексі Алматы, жеті жарғы.
5. И.Т. Архипов “Зем право РК”
6. Қ.Р. Президентінің “Жер қатынастарын одан әрі жетілдіру туралы” заң күші бар жарлығы 05.04.94 ж
7. Қ.Р. “Жер туралы” заңы
2. Қ.Р. үкіметінің “Қ.Р. жер кодексінің жобасы туралы” № 1263 қаулысы 27.11.2002 ж
3. Қ.Р. Призидентінің “Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы” заң күші бар жарлығы 27.01.96 ж
4. Қ.Р. Азаматтық кодексі Алматы, жеті жарғы.
5. И.Т. Архипов “Зем право РК”
6. Қ.Р. Президентінің “Жер қатынастарын одан әрі жетілдіру туралы” заң күші бар жарлығы 05.04.94 ж
7. Қ.Р. “Жер туралы” заңы
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
ІІ негізгі бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ, ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕ
ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ
2.2. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙМА ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ
2.3. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НӘТИЖЕЛІЛІГІ
2.4. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ТЕРІС САЛДАРЫ
2.5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ.
2.6. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ АЛАПТЫҚ ҚҰРАМЫ
2.7.АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ АЛАПТАРЫНЫҢ САПАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.8. ТАБИҒИ МАЛ АЗЫҒЫ АЛАПТАРЫНЫҢ КУЛЬТУРТЕХНИКАЛЫҚ КҮЙІ.
2.9. ЖЕРЛЕРДІҢ МЕЛИОРАТИВТІК КҮЙІ
2.9.1. ЛАСТАНҒАН ЖӘНЕ БҮЛІНГЕН ЖЕРЛЕР, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ҚАУІПТІ
ЖӘНЕ ҚОЛАЙСЫЗ АЙМАҚТАР
ііі. Қорытынды
iv. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. Кіріспе
Жер құқығы – жер құқық қатынастарының реттелу айнасы. Мемлекет
жер қатынастарын реттеуде оны құрал есебінле пайдаланады, оған
бағыт береді, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп береді. Мұның
өзі құқықтық қатынастарды жүйелеп, ғылыми түрде қарауды талап етеді.
Бірақ экология, аграрлық құқықтар саласында жер құқық қатынастары
туралы ғылыми зерттеулер өте аз.
Жер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші
бар Жарлығы – Қазақстан Республикасының заң шығарушылық құқығының
өрісіне қарай заңды көрініс. Жер туралы жаңа заңның Республикамызда
жер құқық қатынастарын нарық экономикасының талаптарына сай құруда
атқаратын қызметі орасан зор. Оның заңдық күші Қазақстан
Республикасы Парламентінің қабылдаған заңдарымен бірдей. Парламент –
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғары өкілді органы.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік
бағдарламасында былай делінеді: ... Идеологиялық және саяси
ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен мұраға қалған
кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді .
Бұл бағдарлама құқықтық мемлекет құрудың және заң шығару
үрдісін жетілдірудің болашақ бағыттарын белгілеп берді. Ол үшін жер
құқық қатынастарын бір жүйеге салып, қоғамға, халыққа қызмет ететін
неғұрлым тиімді және қайшылықсыз табиғат байлықтары, оның ең
қасиеттісі жер туралы басқа үндестікті заңдармен қамтамасыз ету
керек. Бұл салада, ең алдымен, жер және басқа табиғат байлықтарын
тиімді және ұтымды пайдалануды және қорғауды қамтамасыз ету –
еліміздің әлеуметтік және экономика саласындағы кезек күттірмес
міндеттері мен мақсаттары екенін еске алуымыз керек.
Құқық қатынастарының ғылыми түсінігі нарықтық экономиканың
өтпелі кезеңінде, ондағы қоғамдық қатынастарды, соның ішінде жер
құқық қатынастарын, ғылыми түрде жүзеге асыруда негізгі құралдардың
қатарына жатады. Себебі, ол ғылымның жетістіктері мен ұжымдық
тәжірибелерге арқа сүйейді. Сонымен бірге ол құқық нормаларын қолдану
ауқымын белгілеп берумен қатар, нарық экономикасы өтпелі кезеңіндегі
қатынастардың реттелу өрісін кеңейтеді және жетілдіруге де қызмет
етеді.
ІІ негізгі бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ, ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕ
ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ
Қазақстан Республикасының жер қоры 272,5 млн.га құрайды. ТМД елдерінің
арасында оның территориясы Ресей Федерациясынан кейін екінші, ал дүние
жүзінде тоғызыншы орын алады.
Қазақстанның бүкіл жер қоры өте қуаң климатпен сипатталатын табиғи
аймақтарда орналасқан. Жалпы түрде айтқанда, бұл қауіпті егіншілік аймағы.
Республиканың оңтүстік аймақтарында тек суармалы егіншілік қана мүмкін.
Дала және құрғақ дала аймақтарында тәлімі егіншілік дамығанымен, ол
топырақтағы ылғалды сақтап қалу мақсатымен күрделі шаралар кешенін талап
етеді. Батыс және оңтүстік-батыс аймақтарында орасан зор территорияны
аридтік табиғи жайылымдар алып жатыр. Соңғылары көбінесе қой, жылқы және
түйе шаруашылығын жүргізуге пайдаланылады.
2.2. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙМА ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ
Өткен ғасырдың 50-60 жылдары тың және тыңайма жерлерді жаппай игеру
себебінен республиканың жер қорында түбегейлі өзгерістер пайда болды. Бұл
процестің бастамасы СОКП ОК 1954 жылдың ақпан-наурыз айларында қабылдаған
"Елде астық өндіруді әрі қарай дамыту және тың мен тыңайма жерлерді игеру
туралы" атты Қаулысы болып табылады.
Аталған мерзімнің ішінде Қазақстан территориясында 25 млн.га жуық тың
және тыңайма жер жыртылды. Бұл процестің маңыздылығын жете түсіну және
объективті бағалау үшін сонша көне емес тарихи фактілерге жүгінген қажет.
Шығыс аймақтарға Еуропалық Ресейден шыққандардың жаппай қоныстануы XIX
ғасырдың соңғы онжылдықтарында басталып, Столыпин реформасын жүзеге асыру
кезінде, XX ғасырдың басында күшейе түсті. Бұның себебі ғасырлар бойы
қалыптасқан кең байтақ даланың құнарлы жерлері мен Ресейдің орталық
аймақтарындағы жер тапшылығы. Мысалы, қазақ даласына (Орал, Торғай, Семей
және Ақмола) 1906ж.-25100, 1907ж.-81300, 1908ж.-80159, 1909ж.-89711, 1910ж.-
67097, 1911ж.-55508, 1912ж.-41077 шаруа қожалықтары қоныстанды.
Келтірілген мәліметтерге қарағанда қоныс аудару процесінің асып тұрған
кезі 1909жылға келеді. Кейінірек көкіндердің саны екі есе кемейе түсті.
Осымен қатар олардың Орталық Ресейге қайта көшуі ("обратничество") өрби
бастады.
Мысалы, 1906-1908ж.ж. аралығында барлығы 1553,4 мың адам көшірілсе,
соның 564 мыңы жаңа жерде орнығып, ал 285,0 мыңы қайтып оралған екен.
Қалған 700 мыңнан астам адамның тағдыры белгісіз.
XX ғасырдың екінші жартысында тың және тыңайма жерлерді игеру процесі
едәуір басқаша бейнеленеді.
Алғашқы рет бұл мәселе 1930 жылы көтерілген еді. Көрнекті ғалым
академик Н.М.Тулайковтың сол кездегі болжауы бойынша Қазақстанда егістікке
жарамды жерлердің көлемі 50-55 млн.га шамасында болған. Осы орасан зор
ауданның 36 млн.га Сібір мен Оралға таяу Ақтөбе, Қостанай, Петропавл,
Ақмола, Павлодар және Семей округтарында орналасқан екен. Барлық жыртуға
жарамды жерлердегі бидай егістіктерінің үлес салмағы қарастырып отырған
жылдары не бары 5% қана құраған.
Тек қана 1954 жылы кең байтақ өлкенің өміріне түбегейлі өзгерістер
енгізген, жаппай қозғалыс орын ала бастады. Екі жылдың ішінде Солтүстік
Қазақстан өңіріне 650 мыңға жуық адам көшіп келді, солардың ішінде 130 мың
механизатор. Қазақ КСР–ның сол кездегі ауыл шаруашылығы Министрлігінің
мәліметтері бойынша 1954-1960ж.ж. республиканың территориясында 25,5 млн.га
жер жыртылған екен, соның ішінде 17 млн.га бес Солтүстік облыстарында (3
кесте) 1963 жылға қарай Қазақстанда 2695 совхоз бен басқа мемлекеттік
шаруашылықтары және 542 колхоз жұмыс істеді. Олардың қарамағында 190 млн.га
жер болып, соның 34 млн.га жыртылған жерді құрады.
Онжылдың ішінде Солтүстік Қазақстанда негізінен астық өндіру
бағытындағы 600 жаңа совхоз ұйымдастырылды.
Сол жылдары осы бес облыстағы совхоздар мен колхоздардағы тракторлар
саны -6,8 есе, комбайн -6,4 есе, жүк таситын автомобильдер -11 есе,
электростанциялардың қуаттылығы -27 есе арта түсті. Тың совхоздарының
энергиямен қаруландырылғандығы сол кезде-ақ бір жұмысшыға 60 а.к. құрады,
ал КСРО көлемінде бұл көрсеткіш тек 7,2 а.к. шеңберінде ғана болды.
Совхоздардың басым бқлігі астық өндіруге бағытталды. Сонымен бірге мал
шаруашылығы мен басқа салаларға мамандандырылған совхоздардың да саны бірте-
бірте көбейе бастады. Ұйымдастырылған миграциялық процестердің нәтижесінде
Солтүстік Қазақстанның бес облысындағы ауылшаруашылық жұмысшыларының саны
103 мыңнан (1953ж.) 536,7 мыңға дейін (1964ж.) өсті, демек 5 еседен астам.
2.3. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НӘТИЖЕЛІЛІГІ
Тың және тыңайма жерлерді жаппай игеру айтарлықтай экономикалық және
әлеуметтік нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік берді. Егер де бұдан бұрын
(1949-1953 ж.ж.) тың игерілген аймақтардың ел бойынша жалпы астық сатып
алудағы үлес салмағы 30% шамасында болса, 1954-1964 ж.ж. бұл көрсеткіш 52%
дейін өсті. Тың игерілгенге дейінгі 10 жылдың ішінде аталған облыстар 8
млн.т. көлемінде астық сатқан екен, ал келесі 10 жылдықта мемлекеттің
қоймасына 58 млн.т. астық құйылды, демек 7,2 есе көп.
3 кесте
1954-1960 ж.ж. тың және тыңайма жерлердің жыртылуы (мың га).
Республика, Жылдар 1954-1960
облыс ж.ж.,
барлығы
Целиноград 1644
1990ж 2002ж
1 2 3
1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер 220,7 86,2
2. Елді мекендердің жері 2,1 20,5
3. Өнеркәсіп, транспорт,байланыс, 19,8 2,3
қор-ғаныс және өзге ауылшаруашылық
емес мақсаттағы жер
4. Айрықша қорғалатын 0,8 1,4
территория-лардың жері
5. Орман қорының жері 10,0 22,4
6. Су қорының жері 0,8 3,6
7. Босалқы жер 17,5 124,7
Барлығы 271,7 261,1
Республиканың сыртында пайдаланы-латын0,5 0,9
жер
Басқа мемлекеттер пайдаланатын жер 0,8 11,3
Республиканың территориясы 272,5 272,5
2-сурет
Соңғы мәліметтер бойынша көптеген ауылды елді мекендердегі мал азығы
алаптары тым белсенді түрде пайдаланылуда. Шаруа (фермерлік) қожалықтары
мен басқа да ұсақ ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік орталықтары
тұрғын үйлерімен бірге орналасқан. Осының салдарынан бұнда санитарлық-
гигиеналық және басқа да жағдайлары күрт нашарлауда. Сонымен бірге ауыл
әкімшіліктерінің қарамағына берілген мал азығы алаптары дұрыс пайдаланылмай
жатыр. Осыған байланысты елді мекендер жерлерінің тиімді пайдалануын
ұйымдастыру мақсатымен, бүкіл ауылды елді мекендердің территориясын
аймақтау және жер шаруашылығын реттестіру қажеттілігі туып отыр.
Үшінші категорияның құрамында өнеркәсіп кәсіпорындары 5,2%, автомобиль
көлігі-2,6%, темір жол транспорты-2,0% және байланыс кәсіпорындары-0,04%
алады. Бұл категориядағы жердің басым бөлігі (90,1%) қорғаныс және басқа
ауылшаруашылық емес ұйымдардың қарамағында.
5-кесте
Елді мекендер жерінің құрамы (мың га)
Елді Барлығы, Соның ішінде
мекен-дердмың га
ің түрлері
Ауыл-шаруҚұры-лыстАлаңдар, Саябақ-тарБасқа-лар
а-шылық ар көшелер , гүл ы
алапта-рыастын-да және алаңдары
жолдар және т.б.
1 2 3 4 5 6 7
Қалалар 2251 1665 124,5 103,8 8,9 348,9
мен
қала-шықта
р
Ауылды 17950 16511 290,9 270,7 7,9 869,6
елді
мекендер
Барлығы 20201 18176 415,4 374,5 16,8 1218,5
Айрықша қорғалатын табиғи территориялардың аумағы 1378 мың га
шамасында. Негізінен бұндағы жерлер қорықтар мен ұлттық саябақтардың
құрамына кіреді. Қазіргі кезде Республикада 8 қорық және 5 ұлттық саябақ
ұйымдастырылған. Солардың ішінде ең ірілері болып Қорғалжын (Ақмола облысы)
мен Үстірт (Маңғыстау облысы) қорықтары және Алтын Емел (Алматы облысы)
ұлттық табиғи паркі саналады. Бұлардың әр бірі ең кемінде 200 мың гектардан
астам территорияны алып жатыр. Қорықтық жерлердің 262,0 мың га орман
қорында қамтылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылымдар академиясының зерттеулері
негізіндеболашақта 2 млн.га шеңберіндегі территорияда 14 жаңа қорықтарды
ұйымдастыру қажетті деп танылған.
Орман қоры жерінің бүкіл территорияның құрамындағы үлес салмағы-8,6%.
Ауылшаруашылық тауар-өндіррушілердің орман қоры жеріндегі алаптарды
пайдаланудан бас тартуына байланысты, соңғы 12 жылдың ішінде бұл
категорияның көлемі 12,3 млн.га артты.
6-кесте
Орман қоры жерінің динамикасы
Алаптардың түрлері Ауданы, мың га
1990ж 2002ж
1 2 3
Жалпы ауданы 9 951,5 22 432,4
соның ішінде:
ауылшаруашылық алаптары
1 275,8 7 480,2
орман және
орманды-бұталы
өсімдіктер 6 753,2 12 211,7
батпақ 46,5 53,1
су астында 60,9 90,1
басқалары 1 814,8 2597,3
Осыдан тыс аграрлық сала
субъектілернің уақытша
пайдалануын-дағы орман
қорының жері 13 682,6 2 462,8
Су қоры жерінің 95,4% су алып жатыр, соның ішінде көлдер-73,4%, өзендер
мен жылғалар-4,6% және жасанды су қоймалары-17,4% (7-кесте).
Босалқы жердің құрамында, өнімділігі төмен алаптармен қатар, сапасы
тәуір біраз жерле де қамтылған.
8-кестеде келтірілген мәліметтерге қарағанда, бұл категорияның
құрамында 108,0 млн.га ауылшаруашылық алаптары бар екен. Солардың ішінде:
1,8 млн.га жыртылған жер (соңғысының 0,09 млн.га суармалы) және 2,4 млн.га
шабындық. Реформаға дейінгі кезеңде бұл категориядағы жерлердің 50%-дан
астамы шөл және шөлейт аймақтарындағы өнімділігі нашар табиғи жайылымдар
еді. Ал қазір, бұл категорияның жерлері республиканың барлық облыстары мен
аймақтарында пайда болды, сонымен бірге жоғары деңгейде игерілген және
табиғи жағынан қолайлы аудандар да жоқ емес. Босалқы жерлердің басым бөлігі
Ақтөбе (18,4 млн.га), Қарағанды (18,9 млн.га) және Шығыс Қазақстан (16,6
млн.га) облыстарында орналасқан.
Олар жер байлығының орасан зор қоры болып табылады. Бірақ бұндай
жерлердің дұрыс пайдалануын ұйымдастыру үшін, оларды бағалау, жаңа топырақ,
геоботаникалық және су шаруашылығы жөніндегі іздестіру жұмыстарын жүргізу,
осылардың нәтижелерінде оларды пайдалануға қатысты ұсыныстарды жасау қажет.
7-кесте
Су қоры жерінің динамикасы
Алаптардың түрлері Ауданы, мың га
1990ж 2002ж
1 2 3
Жалпы ауданы: 809,4 3 603,3
Соның ішінде:
ауылшаруашылық алаптары
61,1 88,0
Су астында: барлығы
714,3 3 405,2
Бұнда:
-өзендер мен жылғалар
-көлдер 84,4 163,7
-жасанды су қоймалары 130,2 2 620,5
-басқалары 455,3 621,0
34,0 110,7
8-кесте
Босалқы жердің динамикасы
Алаптардың түрлері Ауданы, мың га
1990ж 2002ж
1 2 3
Жалпы ауданы 17 461,9 124 696,5
Ауылшаруашылық алаптары
15 911,4 107 982,0
Соның ішінде:
жыртылған жер: барлығы
Соның ішінде:
суармалысы 1,9 1 239,0
тыңайма
шабындық - 91,8
жайылым 4,3 3 025,5
басқалары 153,4 2 409,4
15 572,8 101 292,1
1 550,5 16 714,5
Босалқы жерлерде орман мен орманды-бұталы көшеттердің үлесіне 5,2%, су
астына 2,8% жер келеді. Едәуір территорияны (18,4%) ауылшаруашылық емес
алаптар- құм, сор, ащы жерлер және басқалары алып жатыр.
2.6. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ АЛАПТЫҚ ҚҰРАМЫ
Төменде жалпы жер қорының алаптық құрамы келтірілген (9-кесте және 3-
сурет).
9-кесте
Жер қорының алаптық құрамы, %
Алаптардың түрлері Үлес салмағы
Жыртылған жер 7,8
Көпжылдық көшеттер 0,1
Тыңайма 3,2
Шабындық 1,8
Жайылым 68,7
А.ш. алаптары, барлығы 81,6
А.ш. емес алаптар 18,4
Ауылшаруашылық алаптарының құрамында жыртылған жердің үлес салмағы тек
10,2% қана құрайды, демек 5,7% қысқарған (10-кесте).
10-кесте
Ауылшаруашылық алаптарының динамикасы
Ауылшаруашылық алаптарының 1990ж 2002ж
түрлері
мың га % мың га %
1 2 3 4 5
Жыртылған жер-барлығы 35608,1 15,9 22800,3 10,2
Соның ішінде суармалысы 2359,3 1,0 1441,3 0,7
Көп жылдық көшеттер 164,8 0,1 123,0 0,1
Тыңайма 184,8 0,1 5545,6 2,5
Шабындық 5185,6 2,3 5048,2 2,3
Жайылым 182056,3 81,6 189017,4 84,9
А.ш. алаптары барлығы 223199,6 100,0 222619,0 100,0
1995-2000 жылдарға қатысты жердің сапалық сипаттамасы жөніндегі
материалдарды талдау нәтижелері бойынша, жыртылған жер көлемінің
айтарлықтай қысқаруына (4,5 млн.га) қарамастан, оның құрамында әлі де 1,5
млн.га жуық сапасы төмен жерлер бар екен.
Дағдарыс жылдары жыртылған жердің біразы тыңаймаға аударылып, немесе
ауылшаруашылық мақсатындағы жердің құрамынан біржолата шығарылып тасталды.
Кейбіреулерінің пікірі бойынша бұның себебі шығындарының өтелмеуі немесе
жер құнарлылығының төмен болуы. Бірақ, жыртылған жер көлемінің бұндай күрт
қысқаруы тиісті деңгейде негізделді деуге болмайды. Оған дәлел босалқы
жерлердің құрамында пайда болған 1,9 млн.га, құнарлылығы жоғары жыртылған
жер, тіпті 92 мың га суармалы жерлер де бар. 2000ж. 1 қарашасында тыңайма
жерлердің жалпы ауданы 8760 мың га шамасында болған еді. Соңғы жылдары
оларды айналымға қайтару жөніндегі облыстық бағдарламаларды жүзеге асыруға
байланысты олардың көлемі едәуір қысқарды (10-кесте). Осы бағдарламалар
бойынша жыртылған жерге қайтаруға белгіленген тыңайманың ауданы 2282,8 мың
га құрауға тиісті. Сонымен бірге 637,7 мың гектары көпжылдық шөппен
шалғындалып, жақсартылған жайылымға ауыстырылуы жоспарланған.
Бірақ та жыртылған жерлерді дұрыс бағалау және ұтымды пайдалану тек бұл
жерлерді түгендегеннен кейін ғана мүмкін.
Көпжылдық көшеттердің жалпы ауданы 123,0 мың га шамасында, олардың 105
мың га бақ және 18 мың га жүзімдік астында. Республикада бақ өсіру
шаруашылығы әрі қарай дамуын қажет етеді, ал ол үшін жеміс-жидек
ағаштарының сорттық құрамын жетілдіру, алынған өнімдерді сақтау және өңдеу
жөніндегі бірқатар шараларды жүзеге асыру керек.
Шабындықтардың ауданы республикада 5 млн.га астам, олардың 63,2 мың га
жақсартылған және 767,9 мың га жайылма суарудағылары. Бүкіл шабындықтардың
39,6% (2,0 млн.га) ауылшаруашылық мақсатындағы, ал 2,2 млн.га (43,6%)
босалқы жерлердің құрамына кіреді.
Жайылымдардың 118,7 млн.га (62,8%) суландырылған, 4,8 млн.га (2,5%)
жақсартылған болып есептеледі. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының пайдалануына
тек 32,4% (61,2 млн.га) ғана берілген. Жайылымдардың басым бөлігі (101,3
млн.га) босалқы жерлердің құрамында, олардың 51,7 млн.га суландырылған.
Пайдаланылмай жатқан жайылымдардың біразы орман қорына енгізілген (11-
кесте).
11-кесте
Жайылымдардың жер категориялары бойынша таралуы
Жер категориялары 1990ж 2002ж
1 2 3
1.Ауылшаруашылық мақсатындағы жер 157 154,2 54 581,1
2.Елді мекендердің жері 1 279,1 17 882,9
3.Өнеркәсіп, транспорт, байланыс, қорғаныс және 12 504,6 834,7
өзге ауылшаруашылық емес мақсаттағы жер
4.Айрықша қорғалатын табиғи территориялар 266,7 582,0
5.Орман қорының жері 1 032,0 7 085,4
6.Су қорының жері 49,7 77,1
7.Босалқы жер 9 054,4 101292,1
Барлығы 181 340,7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
ІІ негізгі бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ, ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕ
ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ
2.2. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙМА ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ
2.3. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НӘТИЖЕЛІЛІГІ
2.4. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ТЕРІС САЛДАРЫ
2.5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ.
2.6. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ АЛАПТЫҚ ҚҰРАМЫ
2.7.АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ АЛАПТАРЫНЫҢ САПАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.8. ТАБИҒИ МАЛ АЗЫҒЫ АЛАПТАРЫНЫҢ КУЛЬТУРТЕХНИКАЛЫҚ КҮЙІ.
2.9. ЖЕРЛЕРДІҢ МЕЛИОРАТИВТІК КҮЙІ
2.9.1. ЛАСТАНҒАН ЖӘНЕ БҮЛІНГЕН ЖЕРЛЕР, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ҚАУІПТІ
ЖӘНЕ ҚОЛАЙСЫЗ АЙМАҚТАР
ііі. Қорытынды
iv. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. Кіріспе
Жер құқығы – жер құқық қатынастарының реттелу айнасы. Мемлекет
жер қатынастарын реттеуде оны құрал есебінле пайдаланады, оған
бағыт береді, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп береді. Мұның
өзі құқықтық қатынастарды жүйелеп, ғылыми түрде қарауды талап етеді.
Бірақ экология, аграрлық құқықтар саласында жер құқық қатынастары
туралы ғылыми зерттеулер өте аз.
Жер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші
бар Жарлығы – Қазақстан Республикасының заң шығарушылық құқығының
өрісіне қарай заңды көрініс. Жер туралы жаңа заңның Республикамызда
жер құқық қатынастарын нарық экономикасының талаптарына сай құруда
атқаратын қызметі орасан зор. Оның заңдық күші Қазақстан
Республикасы Парламентінің қабылдаған заңдарымен бірдей. Парламент –
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғары өкілді органы.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік
бағдарламасында былай делінеді: ... Идеологиялық және саяси
ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен мұраға қалған
кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді .
Бұл бағдарлама құқықтық мемлекет құрудың және заң шығару
үрдісін жетілдірудің болашақ бағыттарын белгілеп берді. Ол үшін жер
құқық қатынастарын бір жүйеге салып, қоғамға, халыққа қызмет ететін
неғұрлым тиімді және қайшылықсыз табиғат байлықтары, оның ең
қасиеттісі жер туралы басқа үндестікті заңдармен қамтамасыз ету
керек. Бұл салада, ең алдымен, жер және басқа табиғат байлықтарын
тиімді және ұтымды пайдалануды және қорғауды қамтамасыз ету –
еліміздің әлеуметтік және экономика саласындағы кезек күттірмес
міндеттері мен мақсаттары екенін еске алуымыз керек.
Құқық қатынастарының ғылыми түсінігі нарықтық экономиканың
өтпелі кезеңінде, ондағы қоғамдық қатынастарды, соның ішінде жер
құқық қатынастарын, ғылыми түрде жүзеге асыруда негізгі құралдардың
қатарына жатады. Себебі, ол ғылымның жетістіктері мен ұжымдық
тәжірибелерге арқа сүйейді. Сонымен бірге ол құқық нормаларын қолдану
ауқымын белгілеп берумен қатар, нарық экономикасы өтпелі кезеңіндегі
қатынастардың реттелу өрісін кеңейтеді және жетілдіруге де қызмет
етеді.
ІІ негізгі бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ, ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕ
ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ЖІКТЕЛУІ
Қазақстан Республикасының жер қоры 272,5 млн.га құрайды. ТМД елдерінің
арасында оның территориясы Ресей Федерациясынан кейін екінші, ал дүние
жүзінде тоғызыншы орын алады.
Қазақстанның бүкіл жер қоры өте қуаң климатпен сипатталатын табиғи
аймақтарда орналасқан. Жалпы түрде айтқанда, бұл қауіпті егіншілік аймағы.
Республиканың оңтүстік аймақтарында тек суармалы егіншілік қана мүмкін.
Дала және құрғақ дала аймақтарында тәлімі егіншілік дамығанымен, ол
топырақтағы ылғалды сақтап қалу мақсатымен күрделі шаралар кешенін талап
етеді. Батыс және оңтүстік-батыс аймақтарында орасан зор территорияны
аридтік табиғи жайылымдар алып жатыр. Соңғылары көбінесе қой, жылқы және
түйе шаруашылығын жүргізуге пайдаланылады.
2.2. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙМА ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ
Өткен ғасырдың 50-60 жылдары тың және тыңайма жерлерді жаппай игеру
себебінен республиканың жер қорында түбегейлі өзгерістер пайда болды. Бұл
процестің бастамасы СОКП ОК 1954 жылдың ақпан-наурыз айларында қабылдаған
"Елде астық өндіруді әрі қарай дамыту және тың мен тыңайма жерлерді игеру
туралы" атты Қаулысы болып табылады.
Аталған мерзімнің ішінде Қазақстан территориясында 25 млн.га жуық тың
және тыңайма жер жыртылды. Бұл процестің маңыздылығын жете түсіну және
объективті бағалау үшін сонша көне емес тарихи фактілерге жүгінген қажет.
Шығыс аймақтарға Еуропалық Ресейден шыққандардың жаппай қоныстануы XIX
ғасырдың соңғы онжылдықтарында басталып, Столыпин реформасын жүзеге асыру
кезінде, XX ғасырдың басында күшейе түсті. Бұның себебі ғасырлар бойы
қалыптасқан кең байтақ даланың құнарлы жерлері мен Ресейдің орталық
аймақтарындағы жер тапшылығы. Мысалы, қазақ даласына (Орал, Торғай, Семей
және Ақмола) 1906ж.-25100, 1907ж.-81300, 1908ж.-80159, 1909ж.-89711, 1910ж.-
67097, 1911ж.-55508, 1912ж.-41077 шаруа қожалықтары қоныстанды.
Келтірілген мәліметтерге қарағанда қоныс аудару процесінің асып тұрған
кезі 1909жылға келеді. Кейінірек көкіндердің саны екі есе кемейе түсті.
Осымен қатар олардың Орталық Ресейге қайта көшуі ("обратничество") өрби
бастады.
Мысалы, 1906-1908ж.ж. аралығында барлығы 1553,4 мың адам көшірілсе,
соның 564 мыңы жаңа жерде орнығып, ал 285,0 мыңы қайтып оралған екен.
Қалған 700 мыңнан астам адамның тағдыры белгісіз.
XX ғасырдың екінші жартысында тың және тыңайма жерлерді игеру процесі
едәуір басқаша бейнеленеді.
Алғашқы рет бұл мәселе 1930 жылы көтерілген еді. Көрнекті ғалым
академик Н.М.Тулайковтың сол кездегі болжауы бойынша Қазақстанда егістікке
жарамды жерлердің көлемі 50-55 млн.га шамасында болған. Осы орасан зор
ауданның 36 млн.га Сібір мен Оралға таяу Ақтөбе, Қостанай, Петропавл,
Ақмола, Павлодар және Семей округтарында орналасқан екен. Барлық жыртуға
жарамды жерлердегі бидай егістіктерінің үлес салмағы қарастырып отырған
жылдары не бары 5% қана құраған.
Тек қана 1954 жылы кең байтақ өлкенің өміріне түбегейлі өзгерістер
енгізген, жаппай қозғалыс орын ала бастады. Екі жылдың ішінде Солтүстік
Қазақстан өңіріне 650 мыңға жуық адам көшіп келді, солардың ішінде 130 мың
механизатор. Қазақ КСР–ның сол кездегі ауыл шаруашылығы Министрлігінің
мәліметтері бойынша 1954-1960ж.ж. республиканың территориясында 25,5 млн.га
жер жыртылған екен, соның ішінде 17 млн.га бес Солтүстік облыстарында (3
кесте) 1963 жылға қарай Қазақстанда 2695 совхоз бен басқа мемлекеттік
шаруашылықтары және 542 колхоз жұмыс істеді. Олардың қарамағында 190 млн.га
жер болып, соның 34 млн.га жыртылған жерді құрады.
Онжылдың ішінде Солтүстік Қазақстанда негізінен астық өндіру
бағытындағы 600 жаңа совхоз ұйымдастырылды.
Сол жылдары осы бес облыстағы совхоздар мен колхоздардағы тракторлар
саны -6,8 есе, комбайн -6,4 есе, жүк таситын автомобильдер -11 есе,
электростанциялардың қуаттылығы -27 есе арта түсті. Тың совхоздарының
энергиямен қаруландырылғандығы сол кезде-ақ бір жұмысшыға 60 а.к. құрады,
ал КСРО көлемінде бұл көрсеткіш тек 7,2 а.к. шеңберінде ғана болды.
Совхоздардың басым бқлігі астық өндіруге бағытталды. Сонымен бірге мал
шаруашылығы мен басқа салаларға мамандандырылған совхоздардың да саны бірте-
бірте көбейе бастады. Ұйымдастырылған миграциялық процестердің нәтижесінде
Солтүстік Қазақстанның бес облысындағы ауылшаруашылық жұмысшыларының саны
103 мыңнан (1953ж.) 536,7 мыңға дейін (1964ж.) өсті, демек 5 еседен астам.
2.3. ТЫҢ ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НӘТИЖЕЛІЛІГІ
Тың және тыңайма жерлерді жаппай игеру айтарлықтай экономикалық және
әлеуметтік нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік берді. Егер де бұдан бұрын
(1949-1953 ж.ж.) тың игерілген аймақтардың ел бойынша жалпы астық сатып
алудағы үлес салмағы 30% шамасында болса, 1954-1964 ж.ж. бұл көрсеткіш 52%
дейін өсті. Тың игерілгенге дейінгі 10 жылдың ішінде аталған облыстар 8
млн.т. көлемінде астық сатқан екен, ал келесі 10 жылдықта мемлекеттің
қоймасына 58 млн.т. астық құйылды, демек 7,2 есе көп.
3 кесте
1954-1960 ж.ж. тың және тыңайма жерлердің жыртылуы (мың га).
Республика, Жылдар 1954-1960
облыс ж.ж.,
барлығы
Целиноград 1644
1990ж 2002ж
1 2 3
1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер 220,7 86,2
2. Елді мекендердің жері 2,1 20,5
3. Өнеркәсіп, транспорт,байланыс, 19,8 2,3
қор-ғаныс және өзге ауылшаруашылық
емес мақсаттағы жер
4. Айрықша қорғалатын 0,8 1,4
территория-лардың жері
5. Орман қорының жері 10,0 22,4
6. Су қорының жері 0,8 3,6
7. Босалқы жер 17,5 124,7
Барлығы 271,7 261,1
Республиканың сыртында пайдаланы-латын0,5 0,9
жер
Басқа мемлекеттер пайдаланатын жер 0,8 11,3
Республиканың территориясы 272,5 272,5
2-сурет
Соңғы мәліметтер бойынша көптеген ауылды елді мекендердегі мал азығы
алаптары тым белсенді түрде пайдаланылуда. Шаруа (фермерлік) қожалықтары
мен басқа да ұсақ ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік орталықтары
тұрғын үйлерімен бірге орналасқан. Осының салдарынан бұнда санитарлық-
гигиеналық және басқа да жағдайлары күрт нашарлауда. Сонымен бірге ауыл
әкімшіліктерінің қарамағына берілген мал азығы алаптары дұрыс пайдаланылмай
жатыр. Осыған байланысты елді мекендер жерлерінің тиімді пайдалануын
ұйымдастыру мақсатымен, бүкіл ауылды елді мекендердің территориясын
аймақтау және жер шаруашылығын реттестіру қажеттілігі туып отыр.
Үшінші категорияның құрамында өнеркәсіп кәсіпорындары 5,2%, автомобиль
көлігі-2,6%, темір жол транспорты-2,0% және байланыс кәсіпорындары-0,04%
алады. Бұл категориядағы жердің басым бөлігі (90,1%) қорғаныс және басқа
ауылшаруашылық емес ұйымдардың қарамағында.
5-кесте
Елді мекендер жерінің құрамы (мың га)
Елді Барлығы, Соның ішінде
мекен-дердмың га
ің түрлері
Ауыл-шаруҚұры-лыстАлаңдар, Саябақ-тарБасқа-лар
а-шылық ар көшелер , гүл ы
алапта-рыастын-да және алаңдары
жолдар және т.б.
1 2 3 4 5 6 7
Қалалар 2251 1665 124,5 103,8 8,9 348,9
мен
қала-шықта
р
Ауылды 17950 16511 290,9 270,7 7,9 869,6
елді
мекендер
Барлығы 20201 18176 415,4 374,5 16,8 1218,5
Айрықша қорғалатын табиғи территориялардың аумағы 1378 мың га
шамасында. Негізінен бұндағы жерлер қорықтар мен ұлттық саябақтардың
құрамына кіреді. Қазіргі кезде Республикада 8 қорық және 5 ұлттық саябақ
ұйымдастырылған. Солардың ішінде ең ірілері болып Қорғалжын (Ақмола облысы)
мен Үстірт (Маңғыстау облысы) қорықтары және Алтын Емел (Алматы облысы)
ұлттық табиғи паркі саналады. Бұлардың әр бірі ең кемінде 200 мың гектардан
астам территорияны алып жатыр. Қорықтық жерлердің 262,0 мың га орман
қорында қамтылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылымдар академиясының зерттеулері
негізіндеболашақта 2 млн.га шеңберіндегі территорияда 14 жаңа қорықтарды
ұйымдастыру қажетті деп танылған.
Орман қоры жерінің бүкіл территорияның құрамындағы үлес салмағы-8,6%.
Ауылшаруашылық тауар-өндіррушілердің орман қоры жеріндегі алаптарды
пайдаланудан бас тартуына байланысты, соңғы 12 жылдың ішінде бұл
категорияның көлемі 12,3 млн.га артты.
6-кесте
Орман қоры жерінің динамикасы
Алаптардың түрлері Ауданы, мың га
1990ж 2002ж
1 2 3
Жалпы ауданы 9 951,5 22 432,4
соның ішінде:
ауылшаруашылық алаптары
1 275,8 7 480,2
орман және
орманды-бұталы
өсімдіктер 6 753,2 12 211,7
батпақ 46,5 53,1
су астында 60,9 90,1
басқалары 1 814,8 2597,3
Осыдан тыс аграрлық сала
субъектілернің уақытша
пайдалануын-дағы орман
қорының жері 13 682,6 2 462,8
Су қоры жерінің 95,4% су алып жатыр, соның ішінде көлдер-73,4%, өзендер
мен жылғалар-4,6% және жасанды су қоймалары-17,4% (7-кесте).
Босалқы жердің құрамында, өнімділігі төмен алаптармен қатар, сапасы
тәуір біраз жерле де қамтылған.
8-кестеде келтірілген мәліметтерге қарағанда, бұл категорияның
құрамында 108,0 млн.га ауылшаруашылық алаптары бар екен. Солардың ішінде:
1,8 млн.га жыртылған жер (соңғысының 0,09 млн.га суармалы) және 2,4 млн.га
шабындық. Реформаға дейінгі кезеңде бұл категориядағы жерлердің 50%-дан
астамы шөл және шөлейт аймақтарындағы өнімділігі нашар табиғи жайылымдар
еді. Ал қазір, бұл категорияның жерлері республиканың барлық облыстары мен
аймақтарында пайда болды, сонымен бірге жоғары деңгейде игерілген және
табиғи жағынан қолайлы аудандар да жоқ емес. Босалқы жерлердің басым бөлігі
Ақтөбе (18,4 млн.га), Қарағанды (18,9 млн.га) және Шығыс Қазақстан (16,6
млн.га) облыстарында орналасқан.
Олар жер байлығының орасан зор қоры болып табылады. Бірақ бұндай
жерлердің дұрыс пайдалануын ұйымдастыру үшін, оларды бағалау, жаңа топырақ,
геоботаникалық және су шаруашылығы жөніндегі іздестіру жұмыстарын жүргізу,
осылардың нәтижелерінде оларды пайдалануға қатысты ұсыныстарды жасау қажет.
7-кесте
Су қоры жерінің динамикасы
Алаптардың түрлері Ауданы, мың га
1990ж 2002ж
1 2 3
Жалпы ауданы: 809,4 3 603,3
Соның ішінде:
ауылшаруашылық алаптары
61,1 88,0
Су астында: барлығы
714,3 3 405,2
Бұнда:
-өзендер мен жылғалар
-көлдер 84,4 163,7
-жасанды су қоймалары 130,2 2 620,5
-басқалары 455,3 621,0
34,0 110,7
8-кесте
Босалқы жердің динамикасы
Алаптардың түрлері Ауданы, мың га
1990ж 2002ж
1 2 3
Жалпы ауданы 17 461,9 124 696,5
Ауылшаруашылық алаптары
15 911,4 107 982,0
Соның ішінде:
жыртылған жер: барлығы
Соның ішінде:
суармалысы 1,9 1 239,0
тыңайма
шабындық - 91,8
жайылым 4,3 3 025,5
басқалары 153,4 2 409,4
15 572,8 101 292,1
1 550,5 16 714,5
Босалқы жерлерде орман мен орманды-бұталы көшеттердің үлесіне 5,2%, су
астына 2,8% жер келеді. Едәуір территорияны (18,4%) ауылшаруашылық емес
алаптар- құм, сор, ащы жерлер және басқалары алып жатыр.
2.6. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ АЛАПТЫҚ ҚҰРАМЫ
Төменде жалпы жер қорының алаптық құрамы келтірілген (9-кесте және 3-
сурет).
9-кесте
Жер қорының алаптық құрамы, %
Алаптардың түрлері Үлес салмағы
Жыртылған жер 7,8
Көпжылдық көшеттер 0,1
Тыңайма 3,2
Шабындық 1,8
Жайылым 68,7
А.ш. алаптары, барлығы 81,6
А.ш. емес алаптар 18,4
Ауылшаруашылық алаптарының құрамында жыртылған жердің үлес салмағы тек
10,2% қана құрайды, демек 5,7% қысқарған (10-кесте).
10-кесте
Ауылшаруашылық алаптарының динамикасы
Ауылшаруашылық алаптарының 1990ж 2002ж
түрлері
мың га % мың га %
1 2 3 4 5
Жыртылған жер-барлығы 35608,1 15,9 22800,3 10,2
Соның ішінде суармалысы 2359,3 1,0 1441,3 0,7
Көп жылдық көшеттер 164,8 0,1 123,0 0,1
Тыңайма 184,8 0,1 5545,6 2,5
Шабындық 5185,6 2,3 5048,2 2,3
Жайылым 182056,3 81,6 189017,4 84,9
А.ш. алаптары барлығы 223199,6 100,0 222619,0 100,0
1995-2000 жылдарға қатысты жердің сапалық сипаттамасы жөніндегі
материалдарды талдау нәтижелері бойынша, жыртылған жер көлемінің
айтарлықтай қысқаруына (4,5 млн.га) қарамастан, оның құрамында әлі де 1,5
млн.га жуық сапасы төмен жерлер бар екен.
Дағдарыс жылдары жыртылған жердің біразы тыңаймаға аударылып, немесе
ауылшаруашылық мақсатындағы жердің құрамынан біржолата шығарылып тасталды.
Кейбіреулерінің пікірі бойынша бұның себебі шығындарының өтелмеуі немесе
жер құнарлылығының төмен болуы. Бірақ, жыртылған жер көлемінің бұндай күрт
қысқаруы тиісті деңгейде негізделді деуге болмайды. Оған дәлел босалқы
жерлердің құрамында пайда болған 1,9 млн.га, құнарлылығы жоғары жыртылған
жер, тіпті 92 мың га суармалы жерлер де бар. 2000ж. 1 қарашасында тыңайма
жерлердің жалпы ауданы 8760 мың га шамасында болған еді. Соңғы жылдары
оларды айналымға қайтару жөніндегі облыстық бағдарламаларды жүзеге асыруға
байланысты олардың көлемі едәуір қысқарды (10-кесте). Осы бағдарламалар
бойынша жыртылған жерге қайтаруға белгіленген тыңайманың ауданы 2282,8 мың
га құрауға тиісті. Сонымен бірге 637,7 мың гектары көпжылдық шөппен
шалғындалып, жақсартылған жайылымға ауыстырылуы жоспарланған.
Бірақ та жыртылған жерлерді дұрыс бағалау және ұтымды пайдалану тек бұл
жерлерді түгендегеннен кейін ғана мүмкін.
Көпжылдық көшеттердің жалпы ауданы 123,0 мың га шамасында, олардың 105
мың га бақ және 18 мың га жүзімдік астында. Республикада бақ өсіру
шаруашылығы әрі қарай дамуын қажет етеді, ал ол үшін жеміс-жидек
ағаштарының сорттық құрамын жетілдіру, алынған өнімдерді сақтау және өңдеу
жөніндегі бірқатар шараларды жүзеге асыру керек.
Шабындықтардың ауданы республикада 5 млн.га астам, олардың 63,2 мың га
жақсартылған және 767,9 мың га жайылма суарудағылары. Бүкіл шабындықтардың
39,6% (2,0 млн.га) ауылшаруашылық мақсатындағы, ал 2,2 млн.га (43,6%)
босалқы жерлердің құрамына кіреді.
Жайылымдардың 118,7 млн.га (62,8%) суландырылған, 4,8 млн.га (2,5%)
жақсартылған болып есептеледі. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының пайдалануына
тек 32,4% (61,2 млн.га) ғана берілген. Жайылымдардың басым бөлігі (101,3
млн.га) босалқы жерлердің құрамында, олардың 51,7 млн.га суландырылған.
Пайдаланылмай жатқан жайылымдардың біразы орман қорына енгізілген (11-
кесте).
11-кесте
Жайылымдардың жер категориялары бойынша таралуы
Жер категориялары 1990ж 2002ж
1 2 3
1.Ауылшаруашылық мақсатындағы жер 157 154,2 54 581,1
2.Елді мекендердің жері 1 279,1 17 882,9
3.Өнеркәсіп, транспорт, байланыс, қорғаныс және 12 504,6 834,7
өзге ауылшаруашылық емес мақсаттағы жер
4.Айрықша қорғалатын табиғи территориялар 266,7 582,0
5.Орман қорының жері 1 032,0 7 085,4
6.Су қорының жері 49,7 77,1
7.Босалқы жер 9 054,4 101292,1
Барлығы 181 340,7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz