Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
Кіріспе
І Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие
жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
1.1 Сыныптан және мектептен тыс тәрбиелік жұмыстардың тәрбиелік мәні
1.2 Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрі, формалары
ІІ Аталған мәселе төңірегінде тәжірибелік.эксперимент жұмысы
2.1 Сыныптан тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік.эксперименті
2.2 Мектептен тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік.эксперименті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
І Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие
жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
1.1 Сыныптан және мектептен тыс тәрбиелік жұмыстардың тәрбиелік мәні
1.2 Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрі, формалары
ІІ Аталған мәселе төңірегінде тәжірибелік.эксперимент жұмысы
2.1 Сыныптан тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік.эксперименті
2.2 Мектептен тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік.эксперименті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту, бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”, “Мәдени мұра” бағдарламасы қолдау тауып, үлкен іс-әрекеттер орындалып, жасампаздық пен жаңарулар туындап, барлық салаға дамыту алып келу кезеңінде, оқу орындарының педагогикалық үдерісіндегі тәрбие салаларындағы жұмыстарға жаңа белесте, тың көзқарастармен қарауды алға қояды, жауапкершілікті, талапты туындатады.
Осыған орай қазіргі кезде жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында адамның адамгершілік қасиеттерін сапаландырып, ар-намысын шыңдау, әсіресе, адамның бойында құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты қалыптастыру міндеті тұр. Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау, әрбір елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту, азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды өмірге ендіру, қоршаған ортаны қорғау, спорт, дін салаларында ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен міндеттер тұр. Осы мәселелерді шешуге жасөспірімдердің лайықты үлестерін қосу үшін адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға оқушылардың бейім-қабілеттерін дамытуға өзін-өзі қалыптастыруды, жағдай туғызу қажет.
Осыған орай қазіргі кезде жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында адамның адамгершілік қасиеттерін сапаландырып, ар-намысын шыңдау, әсіресе, адамның бойында құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты қалыптастыру міндеті тұр. Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау, әрбір елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту, азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды өмірге ендіру, қоршаған ортаны қорғау, спорт, дін салаларында ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен міндеттер тұр. Осы мәселелерді шешуге жасөспірімдердің лайықты үлестерін қосу үшін адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға оқушылардың бейім-қабілеттерін дамытуға өзін-өзі қалыптастыруды, жағдай туғызу қажет.
1. Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. А., 1996.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. А., 2003.
3. Қожахметова К.Ж. Мектеп ұлттық тәрбие жүйесі.А.,1998 ж
4. Қазақстан мектебі. – 1994. – № 7-8. – Б. 32-36.
5. Қазақ-нама. Шығармалар жинағы. – Астана, 2008. – Б. 530.
6. Сыдықов М.Е. Тәрбие жұмыстарындағы модульдік технологияның ерекшеліктері //Білім-Образование. Алматы, 2007. №5. 21-24 бет.
7. Құрсабаев. М.Қ. Оқушылар ұйымының тарихы: Скаутизмнен пионеризмге дейін // Білім берудегі менеджмент. – 2005. – № 2 (37). – С.56-63 б.
8. Құрсабаев. М.Қ. Основные направления научно-этнопедагогической программы «Атамекен» // Поиск. – 2005. – № 4. – Б.44-47.
9. Құрсабаев. М.Қ. Ұлттық тәрбиенің тағдыры һәм болашағы // Қазақстан мектебі. – 2006. – № 1. – Б. 24-27.
10. Құрсабаев. М.Қ. Ғұламалар ғибраты және ұлттық тәрбие // Ұлт тағылымы. –2005. – № 4. – Б.28-31.
11. Құрсабаев. М.Қ. Мектептегі оқушылар ұйымының тәрбиелік моделі // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика. – 2005. – №6. – Б. 62-64.
12. Серикова Н.У. Оқушылардың туристік өлкетану іс-әрекеттерінде отансүйгіштік сезімдерін дамыту // Абай атындағы ҚҰПУ. Хабаршы. «Педагогика ғылымдары» сериясы. №2 (10). -Алматы, 2005. – Б. 75-78.
13. Серикова Н.У. Жеткіншектердің рухани адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы //Білім-Образование. Алматы, 2007. №6.
14. Серикова Н.У. Сынып ұжымындағы үйлесімді іс-әрекеттер //Қ.А.Ясауи Хабаршысы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-Түркістан, 2007. - №3 (Б.Оразымбетовамен авторлық бірлестікте).176-179 бет.
15. Төлентаев М. Тәрбие жұмысын табанды түрде жүргізу керек.// Ақиқат №2 2007 ж
16. Қансейітова Ұ. Сабақтан тыс тәрбие жұмыстары. // Қазақстан мектебі №3 2006 ж
17. Базарбаева К. Сыныптан тыс тәрбие жұмысында оқушылардың техникалық шығармашылығын дамыту// Ұлт тағлымы №1 2007 ж
18. Қалиақбарова Г. Сыныптан тыс жұмыстар// Қазақстан мектебі №3 2007 ж
19. М.Ж.Құрманбаева «Мәлік Ғабдуллин мұрасындағы этнопедагогикалық құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу» А., 2003 ж
20. М.С. Мәженақова «Мектептің педагогикалық процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын өлкетану материалдары негізінде дамыту» А, 2004 ж
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. А., 2003.
3. Қожахметова К.Ж. Мектеп ұлттық тәрбие жүйесі.А.,1998 ж
4. Қазақстан мектебі. – 1994. – № 7-8. – Б. 32-36.
5. Қазақ-нама. Шығармалар жинағы. – Астана, 2008. – Б. 530.
6. Сыдықов М.Е. Тәрбие жұмыстарындағы модульдік технологияның ерекшеліктері //Білім-Образование. Алматы, 2007. №5. 21-24 бет.
7. Құрсабаев. М.Қ. Оқушылар ұйымының тарихы: Скаутизмнен пионеризмге дейін // Білім берудегі менеджмент. – 2005. – № 2 (37). – С.56-63 б.
8. Құрсабаев. М.Қ. Основные направления научно-этнопедагогической программы «Атамекен» // Поиск. – 2005. – № 4. – Б.44-47.
9. Құрсабаев. М.Қ. Ұлттық тәрбиенің тағдыры һәм болашағы // Қазақстан мектебі. – 2006. – № 1. – Б. 24-27.
10. Құрсабаев. М.Қ. Ғұламалар ғибраты және ұлттық тәрбие // Ұлт тағылымы. –2005. – № 4. – Б.28-31.
11. Құрсабаев. М.Қ. Мектептегі оқушылар ұйымының тәрбиелік моделі // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика. – 2005. – №6. – Б. 62-64.
12. Серикова Н.У. Оқушылардың туристік өлкетану іс-әрекеттерінде отансүйгіштік сезімдерін дамыту // Абай атындағы ҚҰПУ. Хабаршы. «Педагогика ғылымдары» сериясы. №2 (10). -Алматы, 2005. – Б. 75-78.
13. Серикова Н.У. Жеткіншектердің рухани адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы //Білім-Образование. Алматы, 2007. №6.
14. Серикова Н.У. Сынып ұжымындағы үйлесімді іс-әрекеттер //Қ.А.Ясауи Хабаршысы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-Түркістан, 2007. - №3 (Б.Оразымбетовамен авторлық бірлестікте).176-179 бет.
15. Төлентаев М. Тәрбие жұмысын табанды түрде жүргізу керек.// Ақиқат №2 2007 ж
16. Қансейітова Ұ. Сабақтан тыс тәрбие жұмыстары. // Қазақстан мектебі №3 2006 ж
17. Базарбаева К. Сыныптан тыс тәрбие жұмысында оқушылардың техникалық шығармашылығын дамыту// Ұлт тағлымы №1 2007 ж
18. Қалиақбарова Г. Сыныптан тыс жұмыстар// Қазақстан мектебі №3 2007 ж
19. М.Ж.Құрманбаева «Мәлік Ғабдуллин мұрасындағы этнопедагогикалық құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу» А., 2003 ж
20. М.С. Мәженақова «Мектептің педагогикалық процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын өлкетану материалдары негізінде дамыту» А, 2004 ж
ҚАЗАҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ИНСТИТУТЫ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Педагогика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының
түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
Орындаған ______________
(қолы, айы-күні)
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор ______________
(қолы, айы-күні)
Қорғауға жіберілді:
Педагогика кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.д. профессор ______________ Ержан
(қолы, айы-
күні)
Алматы, 2009
Жоспар
Кіріспе
І Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие
жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
1.1 Сыныптан және мектептен тыс тәрбиелік жұмыстардың тәрбиелік мәні
1.2 Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрі, формалары
ІІ Аталған мәселе төңірегінде тәжірибелік-эксперимент жұмысы
2.1 Сыныптан тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік-эксперименті
2.2 Мектептен тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік-эксперименті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің
демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту,
бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан
Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда.
“Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”, “Мәдени мұра”
бағдарламасы қолдау тауып, үлкен іс-әрекеттер орындалып, жасампаздық пен
жаңарулар туындап, барлық салаға дамыту алып келу кезеңінде, оқу
орындарының педагогикалық үдерісіндегі тәрбие салаларындағы жұмыстарға жаңа
белесте, тың көзқарастармен қарауды алға қояды, жауапкершілікті, талапты
туындатады.
Осыған орай қазіргі кезде жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен
ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында адамның
адамгершілік қасиеттерін сапаландырып, ар-намысын шыңдау, әсіресе, адамның
бойында құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты қалыптастыру міндеті тұр.
Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау, әрбір
елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту,
азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды
өмірге ендіру, қоршаған ортаны қорғау, спорт, дін салаларында
ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен міндеттер тұр. Осы мәселелерді шешуге
жасөспірімдердің лайықты үлестерін қосу үшін адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға оқушылардың бейім-қабілеттерін дамытуға өзін-өзі
қалыптастыруды, жағдай туғызу қажет.
Өскелең ұрпақ бойында аталған құныдылықтарды сіңіруде мектептен және
сыныптан тыс жұмыстардың ролі жоғары. Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде:
“..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы
орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа
оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп,
[1] атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас
мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз
онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi
биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн
сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге
даяр болады...”,- делінген. [2]
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат
еткен көпшiлiк қауым, мектептен және сыныптан тыс жұмыстар арқылы жоғалып
бара жатқан адам бойындағы құндылықтарды қалыптастыруды ұмытпауы керек. [3]
Сонымен, қарастырып отырған мәселеміз, мектепте жүргізетін сыныптан
тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрлері, формалары және оның
тәрбиелік мәні мәселесі санаулы жылдар бері бергі ғалымдардың назарында
ілініп, оның тарихи аспектісі ашыла бастады. Бұл тақырыптың ғылымда
теориялық және практикалық және еліміздің өскелең ұрпақтарының бойында
ұлтжандылықты көтеруде зор маңызы бар, өз зерттеуін күтіп тұрған мәселе
деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың
өзектілігінің айғағы.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа
сапалы бiлiм берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл
мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес.
Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен
зерттеуші ғалымдардың нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп,
оны ұрпақ тәрбиесінде пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Сөз жоқ, сапалы білім мен халық педагогикасының асыл мұрасы, ұлттық
тәрбиенің және тағы басқаларының қамтылыптыңдаушы қауымға жеткізілетін жері-
мектеп. Атаған мәселелер сабақ барысында орындалуымен қатар, мектептен тыс
және сыныптан тыс жүргізілуі мүмкін. Ал, бұл аталған мектептен және
сыныптан тыс жұмыстардың ең алдымен тәрбие мәселесіне мән бергені жөн.
Ұрпақ тәрбиесін Аристотель, Сократ, Платон, Я.А.Коменский,
Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, И.Ф.Харламов,
Н.Е.Шуркова, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыров, Қ.Б.Жарықбаев, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов, Ә.Нысанбаев, Ж.Намазбаева, т.б. ерекше зерттеулер жүргізіп,
ғылыми-теориялық және ғылыми-педагогикалық тұрғыдан дамытып, іс-тәжірибелік
мәнін арттырды. [4]
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы педагогикалық
зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу назарға алынды.
Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Онда ұлттық
тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз
ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылған.
[5] Аталған ғалымдардың еңбектерiн негізге ала отырып зерттеулер жүргiзген
Төлеубекова Р.К., Иманбаева С.Т., Әбдiғаппарова У.М., Әбдiлдина С.Қ.,
Өтемұратова Б.С., Аманжолова А.А., Хасанова Ж.С., Жетпiсбаева К.Б.,
Сырымбетова Л.С., Қаплиева А.Қ., Қисымова А.Қ., Егенисова А.Қ., Арзымбетова
Ш.Ж., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С., Сыдықов М.Е және
басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi жеке сала бойынша
(экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық, экономикалық т.б)
зерделенгенімен, оны мектептен және сыныптан тыс сабақтар арқылы
ұйымдастырудың жүйелi әдiстемелерi толығынан айқындалмағанын аңғардық. [6]
Мектептен және сыныптан тыс жұмыстардың тәрбиелік мәні мен сол
жұмыстардың негізінде өскелең ұрпақ немесе оқушылардың бойында адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру жайында біршама авторлар өзінің зерттеу
жұмыстарын жүргізген. Мысалы: Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Есім, Т.Ғабитов,
Ә.Қалмырзаев және т.б. философтар адамгершілік құндылықтарды терең тануға
ұмтылыстар жасаса, А.Байсерке, Қ.Бөлеев, А.А.Бейсенбаева, С.А.Назарбаева,
Ж.Б.Сәдірмекова, К.К.Жанпейсова, К.Ж.Қожахметова, Л.К.Керімов,
А.А.Калюжный, Б.Ы.Мұқанова, Н.Н.Хан, А.Н.Ильясова, А.Б.Нұрлыбекова,
В.В.Трифонов, Р.К.Толеубекова, Э.А.Орынбасарова Ж.Ембергенова,
К.Ж.Ибраева, А.Қ.Каплиева және т.б. қазіргі кезеңдегі ғалым-педагогтар
адамгершілік тәрбиесін қазіргі адамзаттың дамуына қатысты бағытта
қарастырып, өзін-өзі танудың мәнін көрсетіп, адамгершілік құндылықтардың
маңызын педагогикалық-психологиялық негізде зерттеуде. [7]
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: сыныптан тыс жұмыстарда қазіргі
кездегі жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды теориялық
негіздеп, педагогикалық шарттарын сұрыптап, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
беру. Алдыға қойған мақсатымызға жету үшін төмендегідей міндеттерді
орындадық:
- мектептен және сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты мен түрлерін анықтау
мәселесі;
- мектептен және сыныптан тыс жұмыстарда жеткіншектердің адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың тәрбиелік теориялық негіздерін айқындау.
- мектептен және сыныптан тыс жұмыстарда жеткіншектердің құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтап, мектептен және сыныптан
тыс жұмыстардың мысалы ретінде тиімділігін тәжірибелік-экспериментте
тексеру.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептердің мектептен және
сыныптан тыс жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Зерттеудің өзекті мәселелеріне философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік, мәденитанулық, құндылықтанулық
әдебиеттерді талдау жүргізіп, педагогикалық ғылыми зерттеу тақырыбына
байланысты теориялық тұрғыдан қарастыру, жалпы орта білім беретін мектептің
оқу құжаттарын зерделеп, мектептен және сыныптан тыс жүргізілетін тәрбие
жұмыстарын жан-жақты талдап, қорытындылау, өткізілетін іс-шараларға талдау
жүргізіп, саралау, тәрбие үдерісіне бақылау жүргізіп, мектеп және сыныптан
тыс тәрбие жұмыстарында жеткіншектерге адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға қатысты тәрбиелік мәнінің мүмкіндіктерін анықтау, мақсатқа
сай тәжірибелік-экспериментті жүргізу, оның нәтижелерін математикалық
талдау арқылы өңдеу және қорытындылау.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы Қазақ Қыздар Мемлекеттік
Институтының Педагогика кафедрасында дайындалып, талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие
жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
1. Сыныптан және мектептен тыс тәрбиелік жұмыстардың маңызы
Жалпы айтқанда, тәрбие дегеніміз- адамдарды қоғамдық өмірге және еңбекке
дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамды тарихи тәрбие беру процесі
болып табылады. Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдық құрылыс
ретінде барлық салаларын қамтиды: жанұя, мектепке дейінгі мекеме, оқу,
тәрбие орындары, еңбек ұжымы, информатика құралдары және басқа орындар.
Тәрбие процесі-күрделі диалектикалық процесс. Жас ұрпақ, бойына саналықты
қоршаған ортаға адамгершілікті көз-қарасты, мектеп мақсатына сай, адамзат
тарихының бай процестерін игеру. Тәрбие процесі- ұжымды дамытумен,
қалыптастыруға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсатты және өзара
байланысты қызметі.
Тәрбие-бұл жағдайды ұйымдастырудың үрдісі, сондықтан жағдайды
ұйымдастыру мақсатты түрде болса ғана, тәрбиенің қорытындысы жоғары және
сапалы болады. Осындай жағдайлардың негізінде, тәрбиенің мөлшері шектелген,
таяз түрі оқытушының, оқушыға әсер ету процесі деп байқау, осындай
жағдайдың негізінде құрастырылған. Сондықтан да, бұл тәрбиеден бас тартуға
тура келеді.
Тәрбие-балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен
даму дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы балалардың іс-
әрекеттерін ұйымдастыру үшін тәрбиелеп, тәрбиешінің құралдары мен әдістерін
және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие
алдын-ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және
ұйымдастырыла жүргізіледі. Сондықтан да, тәрбиешінің ортадан айырмашылығы
осындай заңдылықтарға байланысты.
Педагогика тарихында тәрбиенің рөлін аса артық бағалаушылар да
болады. Д.Локк: Адамның көзқарастарымен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай келіп, адам тәрбие арқылы
жетіледі! деген сыңар қорытындыға келді. Локк бойынша, бала жаны
табиғатынынан-ақ тақта сияқты тап-таза болады, сондықтан тәрбиеші нені
қажет деп тапса, соны сол таза, ақ тақтаға жазуы тиіс.
Бұл жерде Локк тәрбиенің рөлін аса дәріптеп, әлеуметтік орта тұқым
қуалаушылық факторларының адамды дамытудағы ықпалын жете бағаламайды.
В.Г.Белинский бала жаны не болса, соны жаза беретін таза, ақ тақта
емес, оған өмір жазатын әріптер тәрбие мен жазу құралына және сол тақтаның
сапасына байланысты деп жазды. Белинский тәрбиешінің рөлін жоғары бағалай
келе, адамның дамуына тұқым қуалаушылықпен ортаның әсерін де ескерген жөн
деді
Локк пен Белинскийдің көзқарастары бойынша, адамды адамның қанауы
жағдайында тәрбие арқылы адамдарды түрлі дәрменсіздіктен, кемістіктен,
кесірліктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы адам баласының
тұрмысын жақсарту және сапасын өзгертіп жөндеуге болады деген жорамалды
ойға әкелді.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс- әрекеттерінің тиімді етуін
ұйымдастырады, оның дамып жетілуіне қажетті материалдарды іріктеп алады,
айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие
жұмыстарының саралау жолдарын табудың нәтижесінде баланың ой-өрісі
кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы
қалыптасады. [8]
Қай білім ошақтарын алсақ та, ол жерде білім алу мен қатар тәрбие
де алып шығады.
Ол үшін оқушыларға дәйекті білім беру мен мамандарды еңбек
білімін, іскерліктерін және дағдыларын жариялау ғана емес, қалыпты адамға
сай, адамгершіліктік сапаларын тәрбиелеу керек, яғни, еңбек сүйгіштік
ұжымда жұмыс істей алу, кіші, үлкендерді сыйлау, жауапкершілік,
адамгершілік.
Ұжым тұлғаның мінезіне толығымен әсерін тигізеді. Л.С.Выготскийдің
айтуы бойынша Ең бастысы- адам ұжымда қалыптасады. Сол себептен бала
ұжымындағы берілер тәрбиенің мәні мен мазмұнына жете көңіл бөлген жөн.
Қазіргі таңда оқушы қауымы мен жалпы адамзат баласының өзінің өн
бойынан жоғалта бастаған құндылықтарының бірі-ол әрине адамгершілік
қасиеті. Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде сыныптан және мектептен тыс
жұмыстарда оқушылар немесе өскелең ұрпақ бойына осы бір қасиетті сіңіру
мақсатын алдымызға қоюымыз керек. Егер де жоғары адамгершілік қасиеттерді
оқушы бойына сіңіре білсек, сыныптан немесе мектептен тыс жұмыстардың өз
алдындағы міндетті толық орындағаны.
Жалпы адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұндары көне заманнан
бүгінгі күнге дейін философтар, психологтар, педагогтар мен
әлеуметтанушылар, мәдениеттанушылардың зерделерінен орын алып, қоғам
ерекшеліктері мен сұраныстарына орай талданып, жүйеленіп келеді. Өйткені,
жалпы адамзаттық құндылықтар әрбір адамның ақыл-ой байлығының тікелей
көрсеткіші. Сол себептен де, құндылықтың мәні мен табиғаты, оның адам мен
қоғам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі ықпалы т.б.
мәселелер ғалымдарды толғандырып келеді.
Еліміздегі нарықтық экономика жағдайында жасөспірімдердің мінез-
құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастыру жаhандану заманында
сұранысы артып отыр. Әсіресе, заманауи технологиялық үдерістер әлеуметтік-
экономикалық өмір тіршілігіне етене енуіне байланысты интернет, ақпаратты –
коммуникативтік, жаңашылдық (инновация) үстемдік құрғанда адамгершілік
құндылықтары жүйесінің орны ауқымдылығымен сипатталынуда. Мәселен,
құндылықтарға бейімделу, мойындау, әрбір адамзатқа көңілінен орын алатын
мәдениетті қарым-қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ой-
санасы, бет-бейнесі болып табылады.
Сонымен құндылық дегеніміз не ? Құндылық – ол адамның жүріс-тұрысы, іс-
әрекеті, сөйлеу мәдениеті, қызығушылығы, еңбек сүйгіштігі, қоршаған
қоғамдық ортада алатын орны екені тарихи-педагогикалық әдебиеттерде
айқындалған.
ХХІ ғасырдағы қазіргі философияда құндылықтарға қандай түсініктеме
береді?
Монографиялық зерттеулерде, философиялық, психологиялық, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде құндылық, адамгершілік құндылық, жалпы
адамзаттық құндылық ұғымдарының мәні жайлы оларға әртүрлі анықтамалар
берілген. Бірақ, құндылық ұғымының мәні, мағынасы әртүрлі болуынан ойлар,
пікірлер де әртүрлі болған.
Бұл сұраққа құндылықтар теориясы, басқаша айтқанда аксиология жауап
беруге ұмтылыс жасайды, грек тілінен ахіс - құндылық және logos -
ілім деген мағынаны береді. Аксиология ғылымы құндылықтардың табиғатынан,
орны мен мәнін, олардың байланыстар жайлы мәселелерге жауап береді.
Осы сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарында оқушы бойында
қандай құндылықтар жүйесін қалыптастыра білуіміз керек? Құндылық дегеніміз
– идеал және мәнділік, олардың ерекшеліктері субъектілер арасындағы
қатынастарда жүзеге асырылып, көрініс табады. Құндылық болса субъектілер
арасындағы жеке тұлға немесе тұтас қоғам деңгейіндегі қатынастардың жалпы
кезеңдерін білдіреді. Зерттеу барысында төмендегідей жоғары құндылықтар
иерархиясы анықтала түсті, яғни олар: Адам, Өмір, Денсаулық, Отбасы, Отан,
Еңбек, Білім, Мәдениет, Бейбітшілік, Жер, Адамзат, Даму, Ар-ұят, Еркіндік,
Бақыт, Еңбек, Өмір, Ақиқат, Жақсылық, Әділеттілік, Табиғат, Қоғам, Таным,
Теңдік, Бауырластық, Сұлулық, Қарым-қатынас, Ойын.
Еліміздің қазіргі кезеңдегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-
әдіснамалық негізін зерттеу барысында, өзіндік жаңа ұстанымға негіздей
келе, жалпы адамзаттық құндылықтар ішінен Адам, Еңбек, Білім, Отбасы, Ұлт,
Бейбітшілік, Жер, Отан, Мәдениет деген құндылықтарға, ерекше назарымызды
аудардық. [9]
Жоғарыда айтылған пікірлерді тұжырымдай келіп, қорытындыласақ:
құндылық зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттері де емес, ол
адам ойының қандай да бір жоғары түрі екендігі анықталады. Құндылықтар
дегеніміз – ұнатқан игіліктер мен оларға қол жеткізу тәсілдері туралы
қорытындылаған, белгілі көзқарастар, орнықты ойлар, үлгі аларлық объектінің
озық тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы өзінің мінез-құлқын
анықтайды. Келесі бір авторлар, мінез-құлық құндылықтар мәдениетінің
түрлері мен байланыстарына ерекше назар аударып зерделеуде.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын мектепн тыс және сыныптан тыс
сабақтарда тәрбиелеу мәселесінде адамның ішкі жан дүниесін, рухани әлемін
танып, дамытып, жетілдіру бағытында мектептен тыс және сыныптан тыс
жұмыстар арқылы ізденістер жасап жатыр. Мәселен, қазақстандық ғалымдар
білім мен тәрбие беруді дамытуда жалпы адамзаттық ұлттық құндылық
тенденцияларына ғылыми-теориялық, әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеу
(Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, Қ.Б.Жарықбаев, А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева,
Т.Сапабекова және т.б.) жүргізіп келеді. Аталған ғалымдардың ортақ ойлары
біркелкі ой-пікірге келіп тоғысады, адамның кісілік келбеті соған лайықты.:
• оқушылардың іскерлік жағдайы жан-жақты кіріктірілген, әртүрлі
қабілетер мен қажеттіліктерді бойға жинақталған және ізгілік бағытымен
реттелетін гуманитарлық пәндерде, әлеуметтік тәжірибелерде нақты
жүзеге асырылатын үдеріс;
• олардың адамгершілік жолындағы ізденістер білімнің, біліктің және
дағдының жай жиынтығы емес;
• оқушылар ұжымның болашақ мүшелері, бір-бірінен денсаулығы, сыртқы
пішіні, мінез-құлық ерекшелігі, ұжымшылдығы, білім және басқа да
көптеген қасиеттерімен ерекшеленеді. [10]
Алайда, оқушыны ұжымдық қатынастар жүйесіне ендіру – аса күрделі, бір
мәнді емес, көп жағдайда қарама-қарсы мәнді болып келетін үдеріс.
Сондықтан, олар қарым-қатынастар жүйесіне әртүрлі бағытта енеді. Ұжымдық
қатынастар жүйесіне жеке бастың жағдайы шын мәнінде дербес, әлеуметтік
тәжірибеге байланысты болғандықтан, достарының тарапынан болатын қарым-
қатнас түрліше жағдайда әрқалай болады, ал ол ұжымға керісінше әсер етеді.
Ұжымдағы қарым-қатынастардың әлеуметтік-психологиялық негізін оқушының
қабылдаған құндылықтары құрайды, яғни оқушының өмірі мен қызметіне оның
жеке басы мен мінез-құлқына аса маңызды және мәнді болып саналатын
қасиеттер енеді. Сондықтан бұл ұжымдағы адамдардың көпшілігі оқушының жеке
бас сапасы мен қылықтарын жоғары бағалайтындығын, маман-педагогтардың
тұжырымдамаларында айтылған.
Сыныпта қайырымдылық, адалдық, ізгілік, батылдық қасиеттер ерекше
бағаланады, тіпті жеке тұлғалық сапалар басқалардың еліктеуіне тұратын үлгі
ретінде қарастырылуы мүмкін. Оларды төмендегідей үш топқа бөлуге болады:
1. Ұжымшылдық – жұмыла бірлескен іс-әрекет, ынтымақтастық және ұйымшыл
орта (ауызбіршілік, татулық, сыйластық);
2. Ұжымшылдық – топтың, ұжымның мүдделеріне адалдық (өтірік айтпау, ұрлық
жасамау, уәдеде тұру);
3. Ұжымшылдық – ынтымақтастық, өзара түсіністік, басқаларға қамқорлық
(көмектесу, ақыл-кеңес беру және т.б.). Демек, адамгершілік күрделі
құбылыс болып табылатынын ескерген жөн.
Ал, бүгінгі күндегі оқушы бойындағы адамгершілік құндылықтарының мәні
мен мазмұнына келсек:
• оқушы жалпы адамзатқа тән құндылықтар мен жеке қазақ халқына тән
құндылықтарды анықтап тануға, одан қажеттісін ала білуге бағдарланған,
ғалымның қол жеткен ғылыми жетістіктерді өздігінен білім алу
дербісінде қолдануға, жаңашыл, қайырымды, туған елін, жерін отбасын,
Отанын, мектебін сүйетін және олардың алдында парызын түсініп, бар
құндылықтарды толықтыра түсетін, табиғатты, өсімдіктер мен жан-
жануарларға қамқор болуы керек;
• бүгінгі күнгі жеткіншек еңбек етуге қабілетті, жинақты, ұқыпты, іскер,
өз қажеттілігіне орай болашақ мамандығын таңдаған, жауапкершілігін
түсінетін, өзін-өзі қызмет етуге дағдыланған, уақытты тиімді
пайдаланатын, қоғам – адам өміріндегі еңбектің орнын түсінген,
жауапсыздықты, еріншектікті, табиғат байлықтарын рәсуә етушілерді жаны
сүймейтін, оқу-тәрбие үрдісінде білім мен ғылым негіздерін сапалы
игеріп, болашақ кәсіпкерлікті шығармашылық деңгейде көрсете білуі
керек,
• оқушы – дені сау, төзімді, шымыр, ширақ, қайратты, сымбатты,
талғампаз, батыл, өжет, салауатты, жүйкесі мықты, Отанын қорғауға
даяр, жеке бас гигиенасын сақтайтын, жұмыс орнын жинақты ұстайтын,
зиянды әдеттерден аулақ, салауатты өмір салтын қалыптастыруға
ұмтылатын, адамға тән қасиеттерді бойына сіңірген әлеуметтік белсенді
жеткіншек болып өсуіне қол жеткізу. [11]
Жоғарыдағы осы айтылған жеткіншектердегі адамгершілік
құндылықтарының мәні мен мазмұны жүйелі түзілген педагогикалық шарттар және
оның моделі арқылы жүзеге асатындықтан бұл мәселеге де көңіл бөлінді.
Жүйенің қалыптасуына ең алдымен мақсаттың болуы шарт, адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру мақсатқа сай жасалынған мазмұнда өткізілсе,
мүмкін болғанынша ең тиімді, өміршеңді болуы, ұйымдастыру жұмыстарына да
байланысты жетілдіріліп отырылады.
Әр түрлі әлеуметтік жағдайлар балаға түрліше әсер етіп, бір-бірімен
байланысып, жалғасын табуында да қиындықтар болуы мүмкін. Сондықтан, жеке
дара ерекшеліктері мен әрбір тұлғаның эмоциясын, жігер-қайратын, көңіл-
күйін ескеріп, білім беретін мектептердің оқу тәрбие жұмыстарында қазіргі
экономика, әлеуметтік, нарық замандарына сай жаңаша, өмір талаптарына сай
өзгерістердің болып, қарым-қатынастарында бейім-қабілеттерін дамытуға үлгі
аларлықтай бағыттар болатындығына күмән жоқ.
Қазіргі нарық заманында ХХІ ғасырдағы қала мектептерінің көпшілігінде
сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие үдерісі негізінен 8 бағытта, атап
айтқанда: адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, дене, экономикалық, құқықтық,
экологиялық, саяси, тәрбие бағыттары бойынша жүргізіледі. Әсіресе, бүгінгі
таңда халықтық педагогика "Атаның сөзі, ақылдың көзі" дегендей
этнопедагогикалық тәрбиелеу элементтері өмірімізге еркін орынды түрде
енуде. Зерттеу нәтижелерін жүйелесек “Атамекен”, “Кәусар бұлақ”, “Мың бала”
сияқты бағдарламалар баршылық. Педагогикалық практика кезіндегі
мәліметтерге талдау жүргізетін болсақ, аталған бағдарламалар және тәрбие
бағыттары мемлекеттік тіл, қазақтың ұлттық салт-дәстүрін тәрбие жүйесіне
жеткілікті дәрежеде енгізе алмау мысалдары кездеседі. Қазақстан
Республикасындағы жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие жұмыстарын
жетілдіруге көңіл бөлу, адамгершілік тәрбиесі жұмыстарына жеткілікті
дәрежеге ұйымдастыру басты шарт болып саналады.
Оқу-тәрбие жұмыстарында адамгершілік бағытындағы сыныптан тыс және
мектептен тыс тәрбие жұмыстарына назар аударсақ мәнді адамгершілік
құндылықтары қалыптастырылады. Ол дегеніміз оқушыларда әдепті, мәдениетті,
білімді, мейірманды, қайырымды болып өсуі арқылы адамгершілік құндылықтары
жетілдіріледі. Бұл бағытта алдымен жеткіншектердің адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру нобайын жасау қажеттігі туды.
Оқушы жастардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру нобайы
келтірілген (Сурет 1).
Шәкірттердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру басты
педагогикалық еңбектің нәтижесі, оның нобайы ынтымақтаса еңбек етуді
міндеттейді. Көрсетілген нобайы білім беру, тәрбиелеу үдерісінің ұлттық
нобайының қазіргі таңда орынды екендігін байқауға болады.
Бұл арада шәкірттерге динамикалық тұлға, дамушы, болашақ азамат,
жеткіншек, ұрпақ өсіруші, жетілуші, ертеңгі маман, қоғамның тіректері
ретінде мәндік сипат беріледі. [12]
Мектептен тыс және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының мақсаты әрбір
шәкіртті тәрбиелеу, адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды тірек ететін
тұлға ретінде “Мені” бар талапты жеткіншек, еңбекшіл ұрпақ дәрежесіне
жеткізу. Себебі, зерттеу нысанамыздағы 5-8 сынып оқушыларын, яғни
жеткіншектердің дара және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып, тәрбие
жұмыстарын тиімді ұйымдастыру керек.
Ал, оқушылармен жүргізілетін мкетептен тыс тәрбие жұмысының
жүйесі оларға тәрбие беру және жан-жақты дамыту мақсатында мектептің,
педагогтардың, оқушылар ұжымының, ата-аналар белсенділерінің мүмкіндіктерін
барынша толық пайдаланудан құрылады және екі негізгі міндетті шешумен
анықталады.
а) сабақтан тыс тәрбие жұмысының барлық негізгі түрлері мен бағыттарын,
бірінші кезекте қоғамдық-саяси қызмет пен қоғамдық пайдалы еңбекті, дене
шынықтыру мен спортты, алуан түрлі көркемдік қызметті, туристік-өлкетануды
дамыту;
б) оқушылардың жеке мүдделері мен бейімділіктерін барынша
қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін сыныптан тыс алуан түрлі жұмысқа
барлық жастағы оқушыларды тарту. Сыныптан тыс тәрбие жұмысы жүйесін жасау –
бүкіл педагогикалық ұжымның ісі. [13]
Сыныптан тыс жұмысқа қойылатын негізгі талап – оқушылардың жан-жақты
дамуына көмектесу. Балалар үйірмелері, секциялары, әр түрлі қоғамдары мен
басқа да өз бетімен жұмыс істейтін шығармашылық бірлестіктері жүйесі
олардың пайдалы және қызғылықты істерді кең молынан таңдап алуға мүмкіндік
беруге тиіс. Сыныптан тыс жұмыс процесінде жекелеген балалар мен
жеткіншектер үшін белгілі бір сабақтарды таңдап алу ерікті іс болып
табылатындықтан, мұндай жұмыс жүйесінің болуы әрбір мектеп үшін міндетті.
Сыныптан тыс жұмыс жүйесі мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін,
қоғамдық белсенділігін көрсететін ортасы бола отырып, оқушылар ұжымдарының
қалыптасуына және топтасуына, оқушыларды саналы тәртіп, жауапкершілік, өз
мектебіне, бүкіл ұжымға пайдалы болуға ұмтылу рухында тәрбиелеуге мүмкіндік
береді.
Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығы
арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы кезінде оқушы игеретін
құндылықтардың мәнін аша келе, адамгершілік құндылық бағдарына ие болады.
Бұдан келіп, оқушы өз бойындағы өзін-өзі айқындаудың адамгершілік
құндылықтарын басқалардың адамгершілік құндылықтарын және адамгершілік
құндылық бағдарлары негізінде іс-әрекеттері мен қарым-қатынасы
ұйымдастыруын салыстырады, әрекеттер мен мінез-құлыққа талдау жасау
барысында ол адамгершілік құндылықтарды анықтап, оның өзін-өзі айқындап
жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес өскелең
ұрпақ бойында адамгершілік қасиеттердің: ұлттық мақтаныш, патриоттық сезім,
адамдарға гумандық қарым-қатынас, ұлттық үрдістегі өзіндік мәдениетін
сыйлауды, адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуын талап етеді. Бұл болашақ
оқыту жұмыстары мен қатар мектептен тыс және сыныптан тыс тәрбие
жұмыстарындағы педагогтарының жеке тұлғасын тәрбиелеуші ретінде
қалыптастырудың жаңа тәсілінің дәріптелуін, мектептен тыс және сыныптан
тыс тәрбие берудің заман талабына сай жаңа мақсаттарын жүзеге асыруға
ерекше көңіл бөлінуін, тұлғаның қоғам дамуының белгілі бір деңгейге жетуін
талап етеді. [14]
Осы мәселелердің іске асуы жоғары оқу орындары мен қатар мектептерде
сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын өткізудің дұрыс жолға
қойылуына тәуелді. Әзірге, жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде сыныптан тыс
және мектептен тыс тәрбие жұмыстары білім беру процесімен, оның мазмұнымен,
жаңа бағдарламалармен, оқулықтармен, оқыту технологияларымен шектеліп отыр.
Тәрбие мәселесінің қазіргі таңда бірен мектептерде қалып қойғаны жөнінде
айта кеткен жөн. Қазіргі қалыптасқан жағдай екі әртүрлі, бірақ өзара
байланысқан оқыту мен тәрбиелеу процесін бір білім беру терминіне
біріктіреді. Соның нәтижесінде жалпы тәрбие процесі, оның ішінде сыныптан
тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстары мәселесі назардан тыс қалып қойды.
Егер білім берудің құраушылары үнемі жаңаланып отыратын білім беру
жүйесімен байланысты мазмұнды танымдық контекске бағытталған болса, онда
тәрбие құраушылары жеке тұлғаның құндылық құрамына, оның адамгершілік,
рухани мәдениетіне бағытталған мектеп тәрбие жұмысын ұйымдастырудың қазіргі
жағдайын қанағаттанарлық деп есептеуге болмайды, ол мектеп оқушыларына
тәрбиенің жеткіліксіздігімен тікелей байланысты.
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы педагогикалық
зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу назарға алынды.
Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Онда ұлттық
тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз
ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылған.
Елдің елдігін, ұлттың ұнамдысын, халықтың қастерлісін, абзал
ардақтысын, жүрегіндегі нәрін оқушы бойына сіңіру, оқушы дүниетанымын,
қабілетін, дарынын дамыта отырып, иманды, қайырымды, білімді, салауатты,
Қазақстан-2030 ұрпағын тәрбиелеу жеке тұлғаны қалыптастыру мұғалімнің
міндеті болып табылмақ. Әрине, аталған мәселелерді өскелең ұрпақ бойына
сіңірудің бірден-бір жолы-мектеп тыс және сыныптан тыс тәрбие жұмысчтары
болып табылады. [9]
Жеке тұлға еңбек адамы, отан қорғаушы, қоғам қайраткері, отбасы адамы,
сонымен қатар ол өмір сүре білуге, білім ала білуге, еңбек ете білуге, өзін-
өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға, әлеуметтік тұлға болып қалыптасуға,
өзіндік ерекшелігі бар жан-жақты дамыған болуы тиіс.
Еліміздің парасатты азаматы ең алдымен өз халқының тілін, дінін,
өткенін білуі қажет, себебі, өзін, өз халқын түсіне білген адам ғана өзгені
сыйлай, бағалай алады.
Рухани құндылықтарды еліміздің ертеңіне, болашақ ұрпағымызға туған
жерінің, елінің ұлылығын, киелі топырағын, оның шежіреге толы тарихын,
халқының тұрмысы мен салтын, құтты қойнауын, сырға толы даласын түсіндіру
арқылы ұғындырылады. [3]
Қазақтың ескі әдет-ғұрып, салтында елеулі орын алған нәрселердің ішінен
аңыз- әңгіме, өлең-жырға қосылмағаны жоқ деуге болады. Адамның туғаннан
бастап қартайғанға дейінгі өмірі, тұрмысында кездесетін басынан өткен
жайлардың бәрі де ауыз әдебиетінде суреттелген. Міне, мектептен және
сыныптан тыс тәрбие жұмыстарда жоғары да атап көрсеткен қазақ халқының сан
ғасырлық тарихы мен байланысты әдет-ғұрпымызды насихаттау үлкен маңызға ие
болмақ. Қазақтың ауыз әдебиетінде халқымыздың өткендегі тұрмыс-тіршілігін,
әдет-ғұрпын, салтын елестететін шығармалар өте көп. Олардың бірнеше түрларі
бар: төрт түлік малға қатысты жырлар, баланың дүниеге келуіне байланысты
туған өлең-жырлар, үйлену салтына байланысты туған өлең- жырлар,көңіл-күйін
білдіретін шығармалар және бата-тілек жырлары.
Әрбір адам, жеке тұлға ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының
азаматы болу керегі екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын
есте ұстауға тиіс. Осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен
дәстүрлер көптеп көмектеседі. Сол арқылы ол жалпы адамзаттық әлемге аяқ
басып, өз халқының игілігін басқа халықтарға паш ете алады.
2. Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрі формалары
Мектеп - мемлекеттік (немесе онымен тығыз байланысқан) құрылым.
Отбасы, қоғам, мемлекет араларындағы бірлікті іс-əрекеттердің ұштаса
орындалуынан тəрбиенің жалпы мақсаттары іске асып барады. Мұндайда өзара
байланыстар міндетті түрде жүйелі басқарымда болуы шарт. Бұл да
педагогикалық жүйелерді басқарудың өз ерекшелігі. Білім берудегі мектеп
жағдайы мұғалім-оқушы қарым-қатынасына тəуелді екенін ескеретін болсақ,
білім жүйесін басқарудың келесі ерекшеліктерін де біліп қойған жөн: əртүрлі
жас деңгейіндегі балалар бірлестіктеріне басшылық; материалдық ынтадан гөрі
моральдық ынтаның басым болуы; басқарушының өз басқарымындағылармен жеке
таныс болу қажеттігі, білім саласын басқаратын тұлғаның жоғары дəрежеде
білікті, білімді болуы. [15]
Қазіргі заман жағдайында жалпы білімдік немесе қалаған басқа да оқу-
тəрбие мекемелерінің педагогикалық жүйесін əрқайсысы өз алдына күрделі жүйе
бөлімшелері болып есептелетін төмендегідей жүйешелер (подсистемы) бірлігі
ретінде қарастыру қабылданған:
- дидактикалық. Бұл жүйеше өз ішіне сабақ жəне сабақтан тыс оқу-тəрбие
жұмыстарын; міндетті жəне факультатив дəрістерді; оқу процесін
ұйымдастырудың негізгі формасы – сабақты (сабақтағы оқушы жəне
мұғалімдердің жұмыс орындау əдістемелерін) -əрбірін өз алдына жүйе
бірліктері ретінде қамтиды;
- тəрбиелік – үлкен жүйе бола тұрып, келесідей сыныптан тыс жəне
мектептен тыс тəрбие жұмыстары, отбасы тəрбиесі, қоғамдық мекемелердегі
тəрбие жəне өзіндік тəрбие жүйелерінен құралады;
- оқушылардың қарым-қатынастары жəне олардың мектептегі өзіндік басқару
жүйешесі (мұның құрамына енетіндер: сыныптағы өзіндік басқарым, əрқилы іс-
əрекет бағыттары бойынша кіші жүйешелер);
- мектептің əкімшілік жүйесі: оқу процесін басқару, тəрбие жұмыстарына
жетекшілік, басқа да жұмыс түрлерін алып бару жүйешелерінен құралады.
Осының ішінде әрине, біздің баса назар аударатынымыз мектептен тыс
және сыныптан тыс тәрбие жұмыстары, яғни қарастырып отырған мәселеміз.
Аталған мәселені қарастыраып, біздер мектептен тыс және сыныптан тыс
тәрбие жұмысының жай-жапсарын зерделей келе, оның мынандай екі бағытта
жүргізілетінін анықтадық:
1. Пән бойынша тыс тәрбие жұмыстары
2. Сабақтан тыса тәрбиелік жұмыстар
Бірақ, бұл екеуінің де мақсаты-оқушылардың сабақ үстінде алған білімдерін
тереңдету, қабілеттерін дамыту, олардың бойына адамдық қасиеттерді дарытуды
көздеген. Бұлай деуіміздің себебі, сайып келгенде оқыту мен тәрбие бір
үрдістің бөліп қарауға болмайтын екі тарабы екендігінде. Қазақ білім беру
тарихына көз жүгіртске, Одақ тұсында мектептердегі сыныптан және мектептен
тыс тәрбиелік жұмыстардың саяси-идеялық, адамгершілік, денешынықтыру, ақыл-
ой, еңбек тәрбиесі салаларында ұйымдастырылғаны белгілі. Көп жағдайда
ұжымдық тәрбиеге ерекше мән беріліп, онда А.С Макаренконың іс-тәжірибесі
қолданылды. [16]
Осы жылдарда мектептен және сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырудың
формасы, мазмұны, әдіс-тәсілдеріне байланысты тың мәселелер көтерілді.
Соның бірі- тәрбиелеу әдісі еді.
Тәрбие жұмысының мазмұны, түрлері, әдіс-тәсілдерін зерттей келе Г.И
Щукина оны:
- бүкіл мектеп және белгілі бір сынып оқушыларын қамтитын көпшілік түрде
- оқушылардың кейбір бөліктерін ғана қамтитын (үйірме, секциялар) топтық
түрде
- кейбір оқушылармен ғана жүргізілетін жеке түрде деп жіктейді.
Мұны жүзеге асырудың өзіндік әдістері біз қарастырып отырған кезеңде
оқушылардың сана сезіміне ықпал ету, іс-әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру
және оқушылардың іс-әрекеті, жүріс-тұрысын бағалау топтарын қамтыған.
Н.И Болдырев сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысының мынандай
ерекшеліктерін атап өтеді:
1. Бұл жұмыстар ерікті негізде өткізілетіндінде;
2. Бұл тәрбие жұмыстары міндетті бағдарламалар көмегімен байланысты
болмайтыдығында;
3. Бұл жұмыстар жас шамасы әртүрлі оқушыларды қамтитындығында;
4. Аталаған жұмыстармен оқушылардың өз бетімен айналысуының басым
болатындығы;
5. Жұмыстарды жүргізуде оқушылардың қоғамдық-пайдалы іс-әрекеттерінің
сыбағалы салмағының артатындығында;
6. Тәрбие жұмыстарының формалары мен әдістерінің әр алуандығында;
7. Аталған жұмыстардың бұқаралығында; [16]
Қарасытырып отырған мәсчелемізді зерттей келе біз мынандай тәрбие
жұмыстарының кең қанат жайғандығы белгілі болды:
1. Сауық кештерін, мейрам күндеріне арналған ертеңгіліктер мен
жиналыстарды ұйымдастырып өткізу;
2. Үйірмелер жұмысын ұйымдастыру және оларға басшылық ету (жеке пәндер
үйірмелері мен көркемөнер үйірмелері, техникалық үйірмелер және т.б)
3. Сабақтан және мектептен тыс кітап оқуды ұйымдастыру;
4. Теориялық конференциялар, әдеби, тарихи монтаждар өткізу;
5. Мектеп лекторийнің жұмысын кеңейту;
6. Экскурсияға, серуендеуге шығу;
7. Балалар үйірмесінің көрмесін ұйымдастыру;
8. Байқаулар мен ғылыми олимпиадалар ұйымдастыру;
9. Жеке пәндерге арналған тақырыптық кештер ұйымдастыру;
10. Қабырға газетін және әдебиет журналдарын шығару;
11. Елдің атақты адамдары мен бұрын осы мектепті бітіріп шыққан адамдармен
кездесу ұйымдастыру;
12. Ерікті қоғамдық жұмыстар өткізу;
13. Театрларға, кинотеатрларға, мұражайларға баруды ұйымдастыру;
14. Демалыс күндеріне жоспар жасау;
15. Мектеп мұражайларын, бұрыштарын ұйымдастыру;
16. Дәстүр болып кеткен мектеп мейрамдарын ұйымдастыру және өткізу және
т.б
Ал, жалпы мектептен және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының әр түрлі
формалары бары рас. Аталған іс-шаралардың формалары негізінен лекциялардан,
баяндамалардан, жорықтардан, кросстардан, спорт жарыстаыныан,
әскерилендірілген ойындардан, конференциялардан, жексембілектерден және
көркемөнерпаздар үйірмелерінің қойылымдарынын тұруы мүмкін. [17]
Жалпы, мұғалім мен оқушының сабақ үстіндегі қарым-қатынасын, олар
балалар арасында үстем болатындай етіп ең жоғарғы адамгершілік қарым-
қатынастар түрінде құрудың маңызы өте зор. Гуманистік қарым-қатынас
стилінің негізінде арнайы мектепте мұғалімнің оптимизмі, оның оқушы
мүмкіндігіне деген шексіз сезімі, бала бойындағы жақсы қасиеттерге сүйеніп
жатады. оқушылар, мұғалімдердің қарым-қатынас стилі ең алдымен, оның қояр
талабының мазмұнынан, балаларды іс-әрекетке ынталандыру мен бағалай білу
жүйесінен байқалады. Мұғалім әр сабақта балаларды өзара қарым-қатынастарын
қалыптастыруға, балаларды бір-біріне ынталы болуға үйретуге, бірге
еңбектенуге, бір-біріне көмек беруге, өзі мен өз жолдастарының жетістіктері
мен кемшіліктерін дұрыс бағалай білуге бағытталған талаптар қояды. Бұл үшін
мұғалім әр түрлі тәсілдер қолданады. Мысалы, сабақ үстінде бір оқушының
орындаған жұмысын бүкіл сыныпқа тексеру арқылы бағалатамыз. Жолдастары
кеткен қателерін көрсетіп, нақты бағасын қояды. Тапсырманы тексерудің
мұндай әдісі, балалардың өз-өзіне, бүкіл ұжым ісіне деген жауапкершілік
қасиетін арттырады.
А) Топтық жұмыстың мәні-балаларды бір-біріне көмектесе отырып,
өздеріне жүктелген ортақ тапсырманы бірлесіп, жемісті еңбек етуге үйрету.
Тәрбие ісіндегі бірізділіктің,педагогикалық негізгі баланың мектеп жасына
дейінгі игерген мінез-құлық формалары мен мұғалімге, жолдас құрбыларына
қарым-қатынасы, адамгершілік жайындағы бастапқы білім мен сезімі бастауыш
сыныптарда адамгершілік мінез-құлықтың, ой-сананың, сезімнің, қарым-
қатынастың жаңа формалары дамитын іргетасы болып табылады.Алдыңғы өткен
тәрбие осы кезеңнің ерекшеліктерін сақтай отыра, болашақтың ерекшеліктеріне
қарай бағыт алып, баланы соған дайындайды, ал келесі тәрбие ісі баланың
өмір сүрген кезіндегі тәжірибесіне барынша сүйенеді.
Тәрбие жүйесіндегі тиімділік көрсеткіштерінің бірі- бала
адамгершілігінің дамуы, оның рухани адамгершілік дүниесінде елеулі
өзгерістер болуы тиіс.
Тәрбие процесі мінез-құлықпен қарым-қатынастың адамгершілік жағын
балалардың мойындауын қамтамасыз етуі тиіс.
Адамгершілік қасиеттердің жетілуі- тәрбие жүйесінің нәтижесі және
тәрбие жұмысы тиімділігінің негізгі критерийі.
Сабақ үстінде оқушылар арасында белгілі бір іскерлік және
адамгершілік қатынастар үнемі туып, пайда болып отырады.
мектептің сабақтарында жүргізілетін дидактикалық ойындардың да
тәрбиелік мәні өте зор. Бұл жағдайда, балалардың ұжымдық жұмысын
ұйымдастыру формасы тәрбиелеуші фактор болып табылады, мұнда оқушылар бір-
бірімен араласып,ортақ жауапкершілікті көтеріп, бір-біріне көмектеседі,
тапсырмаларды шеше алмай жатқанда бір-біріне жандары ашиды. Міне, осы
жағдайды арнайы мектептегі педагог, балалар арасындағы жолдастық, ізгі
ниеттік қатынастарды қалыптастыруға, әдептілік және жолдастық сезімді
тәрбиелеуге пайдаланады.
балаларды еңбекке тәрбиелеудің маңызы өте зор.
Онда мұғалімнің міндеті- оқушыларды еңбекке қарым-қатынасын,
еңбекке мәдениеттің, еңбекке дұрыс қатынасын және еңбек үшін жауапкершілік,
бірлесе жұмыс істеуге үйрету, шығармашылық қатынас жасауға тәрбиелеу.
Сабақта өздері жасайтын бұйымдар балаларға өте көп тәрбиелік ықпал
жасайды. Бұл бұйымдардың әдетте, белгілі бір тәжірибелік құндылығы болуы
тиіс, оқушыларға немесе басқа адамдарға пайда келтіруі тиіс.
оқушы өз еңбектің нәтижесін, яғни жасаған бұйымдарын жолдастары немесе
мұғалімі бағалайтынын білгенде, ол өз жұмысының сапасына жоғары талап
қойып, өз жұмысын көрсетуге ұялмайтын болып істеуге ұмтылады, талпынады.
Еңбекке тәрбиелеуде оқушыларды өнеркәсіптерге, ауыл шаруашылығына
апарып, еңбек түрлерімен таныстырудың маңызы зор. Бірақ, оқушылар еңбек
түрлерімен танысып қана қоймай, сонымен қатар, еңбек адамдарымен де
танысады. [18]
Осындай жағдайлардың арқасында оқушылар өмірдегі ең қажетті нәрсе ,
ол- еңбек. Еңбек- адамдарға бақыт әкеледі, әр адам адал еңбек етуі қажет
Баланы тәрбиелеу үшін, бейнелеу өнерінің алуан түрі қажет. Заттың
түп нұсқасынан сурет салу, декаративтік тапсырмалар, сурдопедагогтардың
шығармалары туралы әңгімелер- осының бәрі дамуында ауытқуы бар балаларды
жан-жақты дамытады.
Балалар суретінің мазмұны- бұл баланың бақылаулары, әсерлері мен
тілектері.
Эстетикалық, тәрбиенің негізі- оқушылардың қабылдауын, сезуін,
көптеген нәрселердің жақсы жақтарын өнерде, табиғатта, еңбекте, қоғамдық
қарым-қатынаста, адамның іс-әрекеттерінде қалыптастыру.
Эстетикалық, тәрбие- саяси-идеялық адамгершілік, еңбек және дене
тәрбиесін кешенді түрде іске асырады. Балалардың сезім мүшелерінің дамуы
және оның эстетикалық қабылдау қоршаған орта нақтылығына қабілетті қылу.
Оқушылардың бойында эстетикалық көзқарастың көркемдік талғамын қалыптастыру
және дамуында әдемілікті көріп және де, оны түсіне білуге де үйрету.
Шығармашылық қабілеті мен эстетикалық бейімделген оқушылардың бойына
дамыту. [20]
Эстетикалық дамуы, бейнелеу өнері сабағында ғана емес, сонымен
қатар, шығармашылық тәрбиелеу процесінде де орын алады. Оқушылар
шығармашылық өнерлерімен, мысалы, әдебиет, драма, ән, би, өлең айты, сурет
салу арқылы өз бойына эстетикалық тәрбиені қалыптастырады.
Серуендеуді мектепте оқитын оқушыларға жақын және түсінікті
құбылыстардан бастау керек. Мысалы, мектеп мұражайларын, мектепке жақын
көшелерде орналасқан- завод, фабрика, почта, магазин, кітапхана, дәріхана,
балалар бақшасы, клуб, ауылдардағы шеберхана мен фермалардан серуендеуді
бастау керек.
Д) Баланың байқампаздығын, қиялын, сезімдерін дамытуға- табиғаттың
ықпалы өте зор.
Табиғатпен араласу- балаларда мейірімділік, қайырымдылық,
сезімталдық қасиеттерін тәрбиелеудің тамаша мектебі. Кімде-кім бала кезінде
табиғатқа немқұрайлы қарап, оның сұлулығын көре алмай, хайуандарға
табиғаттағы әлсіз тіршілік иесі ретінде қарап, қамқорлық жасауды үйренбесе,
кейін ондай оқушылардың адамгершілік мейірім күту қиын, өйткені,
қайырымдылықтың жақын адамға деген нышаны адамға бала кезінен егіледі ғой.
Кейбір жекеленген жағдайларда байқауға болатын балалардың
хайуанаттарға деген мейірімсіздігі көбінесе, оның түсінбеушілігінен туады.
Мәселен, су қоймаларына суруен жасаған кезде, кейбір оқушылар бақаларды
көре салып, дереу тас ата бастайтынын жиі кездестіруге болады. Мұғалім
балаларға бақаларды, пайдалы хайуанаттарды адамдардың әрқашанда, оған
қамқорлық жасайтынын түсіндіру керек.
Қазіргі кездегі мектептің педагогикалық тәрбие әдісі, ұжымы әлі де
жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені, бұл жөнінде әр түрлі
көзқарастар бар екені байқалуда.
Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша, бұл- педагог жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету. Ал, И.С.Марианканың
анықтамасы бойынша, бұл-жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісінің тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Әр түрлі авторлардың
анықтамаларына сүйене отырып, келесі тұжырымдама жасауға болады.
Тәрбие әдісі-тәрбиеленушілер мен тәрбиешілердің өзара байланыс іс-
әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері.
Тәрбие әдісі тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және мазмұнына
балалардың жас және дербес психологиялық ерекшеліктеріне, олардың
тәжірибелік дәрежесіне байланысты.
Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушылардың мінез-
құлқын қоғамдық нормаға үйретуге, адамдармен қарым- қатынас жасауға және
олардың іс-әрекетіндегі құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын қолданады.
Қазіргі кезде, жалпы мектептердің тәрбие әдістерін жіктеудің оннан
астам түрі бар.1жіктеу (3 топ)
1-топ. Тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі, қарым-қатынастағы, мінез-
құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері: талап, қоғамдық
пікірлер, үйрету-жаттықтыру, арнайы тәрбиелік ситуация. Мысалы: балаларды
борыштық сезімге, жауапкершілікке, белсенділікке жаттықтыратын өндірістік
бригада, шефке алу жұмыстары болып табылады.
2-топ. Жеке адамның сапасын, мысалы, ұғым, баға беру, пайымдау, пікір
айту, сендіру сияқты ұғымдарды естімейтін және нашар еститін балалардың
санасында қалыптастыру. Бұл топтың әдістері: саяси, этикалық әңгіме,
әңгімелесу, пікірталас, лекциялар т.б. Бұл әдістердің оқушылар санасына
ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы тұрғыдан балаларды өмірдің, еңбектің
қоғамдық нормасына қалыптастыру қажет. Ал, бұл балаларға осы нормалар
жөнінде білімді пайымдауды, баға беруді талап етеді. Бұл жағдай балалардың
өмірлік поэзиясын, яғни көзқарасын сипаттайды.
Әңгіме әдісін, балаларды іске асыру үшін, педагогтар мен
тәрбиешілер, мына келесі талаптарды есте сақтауы қажет. Тақырыптың
көкейкестігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың мүддесіне жауап беруі
тиіс. Әңгіменің мазмұны балалардың жас ерекшелігіне сәйкес баяндалуы қажет.
Әңгіменің тақырыбына сәйкес, техникалық құралдар, тиімді көрнекілікті
пайдаланған жөн.
Сөздік дайындық жұмысы, жоспар, уақыты мен өміріне байланысын,
пікірталас әдісін, біз, балаларға арналған мектептің жоғарғы сыныптарындағы
оқушыларға өз пікірін айтуын, баға беруін сенімін қалыптастыруға
қолданамыз.
Пікірталас тақырып бойынша, оқушы өзінің көз-қарасын, ойын
дәлелдейді. Сонымен бірге,басқаның пікірін тыңдауға үйренеді, келісу немесе
таласу пікірлері де пайда болады. Оқушыларға арналған мектептерде
пікірталас оқушыларды қателікпен, жалған көзқарастармен күресуге , түзетуге
бағытталған.
оқушылардың ойлану сапасын жақсартуға, талаптануға, ойлау процесін
түзетуге, тиіс кемістігін жоюға, сөз қорын байытуға мақсатталған бірден-бір
әдіс- пікірталас.
3- топ. Мадақтау және жазалау әдістерін- мектепте өткізілетін
тәрбиелік шаралардың сапасын және тиімділігін арттыру үшін, кейде
адамгершілік тәрбиесішісінің әдістері көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда
мадақтау мен жазалау әдістері пайдаланылады. [19]
Мадақтау-тәрбиеленушіні іс-әрекетінде және мінез-құлқында
белсенділікке ынталандыру.
Жазалау-бұл балаға қоғамдық талап қою, оның мінез-құлқында
байқалатын теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалау үшін, оның шындығын
толық білу керек, сонымен бірге, ұжым пікірі жазалау жайында болғанда ғана,
баланы жазалауға болады.
ІІ Аталған мәселе төңірегінде тәжірибелік-эксперимент жұмысы
2.1 Сыныптан тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік-эксперименті
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес жастардың
бойында адамгершілік қасиеттердің: ұлттық мақтаныш, патриоттық сезім,
адамдарға гумандық қарым-қатынас, ұлттық үрдістегі өзіндік мәдениетін
сыйлауды, адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуын талап етеді.
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн алға тартып отыр. [11]
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы педагогикалық
зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу назарға алынды.
Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Онда ұлттық
тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз
ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылған.
Осы аталған мәселелер немесе ұлттық және өскелең ұрпақ тәрбиесінде сыныптан
тыс тәрбие жұмыстарының маңызы зор.
Зерттеу жұмысында заманауи педагогикалық технология есебінде 30-дан аса
сыныптан тыс тәрбие жұмыстары, олардың мақсаты, міндеті, формалары,
әдістері т.б. қарастырылды. Кесте 1-де солардың кейбіреулері беріліп отыр.
Енді, тәжірибелік-эксперимент жұмысының барысына келсек, оны өткізудің
кезеңдері кесте 2-де көрініс береді. Педагогикалық эксперимент анықталған
педагогикалық шарттардың нәтижелігін тексеруге арналған, былайша айтқанда
сынып жетекшілерінің отбасымен бірлікте тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Педагогика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының
түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
Орындаған ______________
(қолы, айы-күні)
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор ______________
(қолы, айы-күні)
Қорғауға жіберілді:
Педагогика кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.д. профессор ______________ Ержан
(қолы, айы-
күні)
Алматы, 2009
Жоспар
Кіріспе
І Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие
жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
1.1 Сыныптан және мектептен тыс тәрбиелік жұмыстардың тәрбиелік мәні
1.2 Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрі, формалары
ІІ Аталған мәселе төңірегінде тәжірибелік-эксперимент жұмысы
2.1 Сыныптан тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік-эксперименті
2.2 Мектептен тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік-эксперименті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің
демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту,
бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан
Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда.
“Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”, “Мәдени мұра”
бағдарламасы қолдау тауып, үлкен іс-әрекеттер орындалып, жасампаздық пен
жаңарулар туындап, барлық салаға дамыту алып келу кезеңінде, оқу
орындарының педагогикалық үдерісіндегі тәрбие салаларындағы жұмыстарға жаңа
белесте, тың көзқарастармен қарауды алға қояды, жауапкершілікті, талапты
туындатады.
Осыған орай қазіргі кезде жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен
ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында адамның
адамгершілік қасиеттерін сапаландырып, ар-намысын шыңдау, әсіресе, адамның
бойында құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты қалыптастыру міндеті тұр.
Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау, әрбір
елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту,
азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды
өмірге ендіру, қоршаған ортаны қорғау, спорт, дін салаларында
ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен міндеттер тұр. Осы мәселелерді шешуге
жасөспірімдердің лайықты үлестерін қосу үшін адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға оқушылардың бейім-қабілеттерін дамытуға өзін-өзі
қалыптастыруды, жағдай туғызу қажет.
Өскелең ұрпақ бойында аталған құныдылықтарды сіңіруде мектептен және
сыныптан тыс жұмыстардың ролі жоғары. Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде:
“..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы
орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа
оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп,
[1] атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас
мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз
онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi
биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн
сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге
даяр болады...”,- делінген. [2]
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат
еткен көпшiлiк қауым, мектептен және сыныптан тыс жұмыстар арқылы жоғалып
бара жатқан адам бойындағы құндылықтарды қалыптастыруды ұмытпауы керек. [3]
Сонымен, қарастырып отырған мәселеміз, мектепте жүргізетін сыныптан
тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрлері, формалары және оның
тәрбиелік мәні мәселесі санаулы жылдар бері бергі ғалымдардың назарында
ілініп, оның тарихи аспектісі ашыла бастады. Бұл тақырыптың ғылымда
теориялық және практикалық және еліміздің өскелең ұрпақтарының бойында
ұлтжандылықты көтеруде зор маңызы бар, өз зерттеуін күтіп тұрған мәселе
деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың
өзектілігінің айғағы.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа
сапалы бiлiм берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл
мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес.
Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен
зерттеуші ғалымдардың нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп,
оны ұрпақ тәрбиесінде пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Сөз жоқ, сапалы білім мен халық педагогикасының асыл мұрасы, ұлттық
тәрбиенің және тағы басқаларының қамтылыптыңдаушы қауымға жеткізілетін жері-
мектеп. Атаған мәселелер сабақ барысында орындалуымен қатар, мектептен тыс
және сыныптан тыс жүргізілуі мүмкін. Ал, бұл аталған мектептен және
сыныптан тыс жұмыстардың ең алдымен тәрбие мәселесіне мән бергені жөн.
Ұрпақ тәрбиесін Аристотель, Сократ, Платон, Я.А.Коменский,
Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, И.Ф.Харламов,
Н.Е.Шуркова, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыров, Қ.Б.Жарықбаев, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов, Ә.Нысанбаев, Ж.Намазбаева, т.б. ерекше зерттеулер жүргізіп,
ғылыми-теориялық және ғылыми-педагогикалық тұрғыдан дамытып, іс-тәжірибелік
мәнін арттырды. [4]
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы педагогикалық
зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу назарға алынды.
Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Онда ұлттық
тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз
ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылған.
[5] Аталған ғалымдардың еңбектерiн негізге ала отырып зерттеулер жүргiзген
Төлеубекова Р.К., Иманбаева С.Т., Әбдiғаппарова У.М., Әбдiлдина С.Қ.,
Өтемұратова Б.С., Аманжолова А.А., Хасанова Ж.С., Жетпiсбаева К.Б.,
Сырымбетова Л.С., Қаплиева А.Қ., Қисымова А.Қ., Егенисова А.Қ., Арзымбетова
Ш.Ж., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С., Сыдықов М.Е және
басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi жеке сала бойынша
(экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық, экономикалық т.б)
зерделенгенімен, оны мектептен және сыныптан тыс сабақтар арқылы
ұйымдастырудың жүйелi әдiстемелерi толығынан айқындалмағанын аңғардық. [6]
Мектептен және сыныптан тыс жұмыстардың тәрбиелік мәні мен сол
жұмыстардың негізінде өскелең ұрпақ немесе оқушылардың бойында адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру жайында біршама авторлар өзінің зерттеу
жұмыстарын жүргізген. Мысалы: Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Есім, Т.Ғабитов,
Ә.Қалмырзаев және т.б. философтар адамгершілік құндылықтарды терең тануға
ұмтылыстар жасаса, А.Байсерке, Қ.Бөлеев, А.А.Бейсенбаева, С.А.Назарбаева,
Ж.Б.Сәдірмекова, К.К.Жанпейсова, К.Ж.Қожахметова, Л.К.Керімов,
А.А.Калюжный, Б.Ы.Мұқанова, Н.Н.Хан, А.Н.Ильясова, А.Б.Нұрлыбекова,
В.В.Трифонов, Р.К.Толеубекова, Э.А.Орынбасарова Ж.Ембергенова,
К.Ж.Ибраева, А.Қ.Каплиева және т.б. қазіргі кезеңдегі ғалым-педагогтар
адамгершілік тәрбиесін қазіргі адамзаттың дамуына қатысты бағытта
қарастырып, өзін-өзі танудың мәнін көрсетіп, адамгершілік құндылықтардың
маңызын педагогикалық-психологиялық негізде зерттеуде. [7]
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: сыныптан тыс жұмыстарда қазіргі
кездегі жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды теориялық
негіздеп, педагогикалық шарттарын сұрыптап, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
беру. Алдыға қойған мақсатымызға жету үшін төмендегідей міндеттерді
орындадық:
- мектептен және сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты мен түрлерін анықтау
мәселесі;
- мектептен және сыныптан тыс жұмыстарда жеткіншектердің адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың тәрбиелік теориялық негіздерін айқындау.
- мектептен және сыныптан тыс жұмыстарда жеткіншектердің құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтап, мектептен және сыныптан
тыс жұмыстардың мысалы ретінде тиімділігін тәжірибелік-экспериментте
тексеру.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептердің мектептен және
сыныптан тыс жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Зерттеудің өзекті мәселелеріне философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік, мәденитанулық, құндылықтанулық
әдебиеттерді талдау жүргізіп, педагогикалық ғылыми зерттеу тақырыбына
байланысты теориялық тұрғыдан қарастыру, жалпы орта білім беретін мектептің
оқу құжаттарын зерделеп, мектептен және сыныптан тыс жүргізілетін тәрбие
жұмыстарын жан-жақты талдап, қорытындылау, өткізілетін іс-шараларға талдау
жүргізіп, саралау, тәрбие үдерісіне бақылау жүргізіп, мектеп және сыныптан
тыс тәрбие жұмыстарында жеткіншектерге адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға қатысты тәрбиелік мәнінің мүмкіндіктерін анықтау, мақсатқа
сай тәжірибелік-экспериментті жүргізу, оның нәтижелерін математикалық
талдау арқылы өңдеу және қорытындылау.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы Қазақ Қыздар Мемлекеттік
Институтының Педагогика кафедрасында дайындалып, талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Мектепте жүргізетін сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие
жұмыстарының түрлері, формалары және оның тәрбиелік мәні
1. Сыныптан және мектептен тыс тәрбиелік жұмыстардың маңызы
Жалпы айтқанда, тәрбие дегеніміз- адамдарды қоғамдық өмірге және еңбекке
дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамды тарихи тәрбие беру процесі
болып табылады. Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдық құрылыс
ретінде барлық салаларын қамтиды: жанұя, мектепке дейінгі мекеме, оқу,
тәрбие орындары, еңбек ұжымы, информатика құралдары және басқа орындар.
Тәрбие процесі-күрделі диалектикалық процесс. Жас ұрпақ, бойына саналықты
қоршаған ортаға адамгершілікті көз-қарасты, мектеп мақсатына сай, адамзат
тарихының бай процестерін игеру. Тәрбие процесі- ұжымды дамытумен,
қалыптастыруға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсатты және өзара
байланысты қызметі.
Тәрбие-бұл жағдайды ұйымдастырудың үрдісі, сондықтан жағдайды
ұйымдастыру мақсатты түрде болса ғана, тәрбиенің қорытындысы жоғары және
сапалы болады. Осындай жағдайлардың негізінде, тәрбиенің мөлшері шектелген,
таяз түрі оқытушының, оқушыға әсер ету процесі деп байқау, осындай
жағдайдың негізінде құрастырылған. Сондықтан да, бұл тәрбиеден бас тартуға
тура келеді.
Тәрбие-балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен
даму дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы балалардың іс-
әрекеттерін ұйымдастыру үшін тәрбиелеп, тәрбиешінің құралдары мен әдістерін
және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие
алдын-ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және
ұйымдастырыла жүргізіледі. Сондықтан да, тәрбиешінің ортадан айырмашылығы
осындай заңдылықтарға байланысты.
Педагогика тарихында тәрбиенің рөлін аса артық бағалаушылар да
болады. Д.Локк: Адамның көзқарастарымен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай келіп, адам тәрбие арқылы
жетіледі! деген сыңар қорытындыға келді. Локк бойынша, бала жаны
табиғатынынан-ақ тақта сияқты тап-таза болады, сондықтан тәрбиеші нені
қажет деп тапса, соны сол таза, ақ тақтаға жазуы тиіс.
Бұл жерде Локк тәрбиенің рөлін аса дәріптеп, әлеуметтік орта тұқым
қуалаушылық факторларының адамды дамытудағы ықпалын жете бағаламайды.
В.Г.Белинский бала жаны не болса, соны жаза беретін таза, ақ тақта
емес, оған өмір жазатын әріптер тәрбие мен жазу құралына және сол тақтаның
сапасына байланысты деп жазды. Белинский тәрбиешінің рөлін жоғары бағалай
келе, адамның дамуына тұқым қуалаушылықпен ортаның әсерін де ескерген жөн
деді
Локк пен Белинскийдің көзқарастары бойынша, адамды адамның қанауы
жағдайында тәрбие арқылы адамдарды түрлі дәрменсіздіктен, кемістіктен,
кесірліктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы адам баласының
тұрмысын жақсарту және сапасын өзгертіп жөндеуге болады деген жорамалды
ойға әкелді.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс- әрекеттерінің тиімді етуін
ұйымдастырады, оның дамып жетілуіне қажетті материалдарды іріктеп алады,
айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие
жұмыстарының саралау жолдарын табудың нәтижесінде баланың ой-өрісі
кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы
қалыптасады. [8]
Қай білім ошақтарын алсақ та, ол жерде білім алу мен қатар тәрбие
де алып шығады.
Ол үшін оқушыларға дәйекті білім беру мен мамандарды еңбек
білімін, іскерліктерін және дағдыларын жариялау ғана емес, қалыпты адамға
сай, адамгершіліктік сапаларын тәрбиелеу керек, яғни, еңбек сүйгіштік
ұжымда жұмыс істей алу, кіші, үлкендерді сыйлау, жауапкершілік,
адамгершілік.
Ұжым тұлғаның мінезіне толығымен әсерін тигізеді. Л.С.Выготскийдің
айтуы бойынша Ең бастысы- адам ұжымда қалыптасады. Сол себептен бала
ұжымындағы берілер тәрбиенің мәні мен мазмұнына жете көңіл бөлген жөн.
Қазіргі таңда оқушы қауымы мен жалпы адамзат баласының өзінің өн
бойынан жоғалта бастаған құндылықтарының бірі-ол әрине адамгершілік
қасиеті. Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде сыныптан және мектептен тыс
жұмыстарда оқушылар немесе өскелең ұрпақ бойына осы бір қасиетті сіңіру
мақсатын алдымызға қоюымыз керек. Егер де жоғары адамгершілік қасиеттерді
оқушы бойына сіңіре білсек, сыныптан немесе мектептен тыс жұмыстардың өз
алдындағы міндетті толық орындағаны.
Жалпы адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұндары көне заманнан
бүгінгі күнге дейін философтар, психологтар, педагогтар мен
әлеуметтанушылар, мәдениеттанушылардың зерделерінен орын алып, қоғам
ерекшеліктері мен сұраныстарына орай талданып, жүйеленіп келеді. Өйткені,
жалпы адамзаттық құндылықтар әрбір адамның ақыл-ой байлығының тікелей
көрсеткіші. Сол себептен де, құндылықтың мәні мен табиғаты, оның адам мен
қоғам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі ықпалы т.б.
мәселелер ғалымдарды толғандырып келеді.
Еліміздегі нарықтық экономика жағдайында жасөспірімдердің мінез-
құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастыру жаhандану заманында
сұранысы артып отыр. Әсіресе, заманауи технологиялық үдерістер әлеуметтік-
экономикалық өмір тіршілігіне етене енуіне байланысты интернет, ақпаратты –
коммуникативтік, жаңашылдық (инновация) үстемдік құрғанда адамгершілік
құндылықтары жүйесінің орны ауқымдылығымен сипатталынуда. Мәселен,
құндылықтарға бейімделу, мойындау, әрбір адамзатқа көңілінен орын алатын
мәдениетті қарым-қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ой-
санасы, бет-бейнесі болып табылады.
Сонымен құндылық дегеніміз не ? Құндылық – ол адамның жүріс-тұрысы, іс-
әрекеті, сөйлеу мәдениеті, қызығушылығы, еңбек сүйгіштігі, қоршаған
қоғамдық ортада алатын орны екені тарихи-педагогикалық әдебиеттерде
айқындалған.
ХХІ ғасырдағы қазіргі философияда құндылықтарға қандай түсініктеме
береді?
Монографиялық зерттеулерде, философиялық, психологиялық, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде құндылық, адамгершілік құндылық, жалпы
адамзаттық құндылық ұғымдарының мәні жайлы оларға әртүрлі анықтамалар
берілген. Бірақ, құндылық ұғымының мәні, мағынасы әртүрлі болуынан ойлар,
пікірлер де әртүрлі болған.
Бұл сұраққа құндылықтар теориясы, басқаша айтқанда аксиология жауап
беруге ұмтылыс жасайды, грек тілінен ахіс - құндылық және logos -
ілім деген мағынаны береді. Аксиология ғылымы құндылықтардың табиғатынан,
орны мен мәнін, олардың байланыстар жайлы мәселелерге жауап береді.
Осы сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарында оқушы бойында
қандай құндылықтар жүйесін қалыптастыра білуіміз керек? Құндылық дегеніміз
– идеал және мәнділік, олардың ерекшеліктері субъектілер арасындағы
қатынастарда жүзеге асырылып, көрініс табады. Құндылық болса субъектілер
арасындағы жеке тұлға немесе тұтас қоғам деңгейіндегі қатынастардың жалпы
кезеңдерін білдіреді. Зерттеу барысында төмендегідей жоғары құндылықтар
иерархиясы анықтала түсті, яғни олар: Адам, Өмір, Денсаулық, Отбасы, Отан,
Еңбек, Білім, Мәдениет, Бейбітшілік, Жер, Адамзат, Даму, Ар-ұят, Еркіндік,
Бақыт, Еңбек, Өмір, Ақиқат, Жақсылық, Әділеттілік, Табиғат, Қоғам, Таным,
Теңдік, Бауырластық, Сұлулық, Қарым-қатынас, Ойын.
Еліміздің қазіргі кезеңдегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-
әдіснамалық негізін зерттеу барысында, өзіндік жаңа ұстанымға негіздей
келе, жалпы адамзаттық құндылықтар ішінен Адам, Еңбек, Білім, Отбасы, Ұлт,
Бейбітшілік, Жер, Отан, Мәдениет деген құндылықтарға, ерекше назарымызды
аудардық. [9]
Жоғарыда айтылған пікірлерді тұжырымдай келіп, қорытындыласақ:
құндылық зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттері де емес, ол
адам ойының қандай да бір жоғары түрі екендігі анықталады. Құндылықтар
дегеніміз – ұнатқан игіліктер мен оларға қол жеткізу тәсілдері туралы
қорытындылаған, белгілі көзқарастар, орнықты ойлар, үлгі аларлық объектінің
озық тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы өзінің мінез-құлқын
анықтайды. Келесі бір авторлар, мінез-құлық құндылықтар мәдениетінің
түрлері мен байланыстарына ерекше назар аударып зерделеуде.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын мектепн тыс және сыныптан тыс
сабақтарда тәрбиелеу мәселесінде адамның ішкі жан дүниесін, рухани әлемін
танып, дамытып, жетілдіру бағытында мектептен тыс және сыныптан тыс
жұмыстар арқылы ізденістер жасап жатыр. Мәселен, қазақстандық ғалымдар
білім мен тәрбие беруді дамытуда жалпы адамзаттық ұлттық құндылық
тенденцияларына ғылыми-теориялық, әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеу
(Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, Қ.Б.Жарықбаев, А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева,
Т.Сапабекова және т.б.) жүргізіп келеді. Аталған ғалымдардың ортақ ойлары
біркелкі ой-пікірге келіп тоғысады, адамның кісілік келбеті соған лайықты.:
• оқушылардың іскерлік жағдайы жан-жақты кіріктірілген, әртүрлі
қабілетер мен қажеттіліктерді бойға жинақталған және ізгілік бағытымен
реттелетін гуманитарлық пәндерде, әлеуметтік тәжірибелерде нақты
жүзеге асырылатын үдеріс;
• олардың адамгершілік жолындағы ізденістер білімнің, біліктің және
дағдының жай жиынтығы емес;
• оқушылар ұжымның болашақ мүшелері, бір-бірінен денсаулығы, сыртқы
пішіні, мінез-құлық ерекшелігі, ұжымшылдығы, білім және басқа да
көптеген қасиеттерімен ерекшеленеді. [10]
Алайда, оқушыны ұжымдық қатынастар жүйесіне ендіру – аса күрделі, бір
мәнді емес, көп жағдайда қарама-қарсы мәнді болып келетін үдеріс.
Сондықтан, олар қарым-қатынастар жүйесіне әртүрлі бағытта енеді. Ұжымдық
қатынастар жүйесіне жеке бастың жағдайы шын мәнінде дербес, әлеуметтік
тәжірибеге байланысты болғандықтан, достарының тарапынан болатын қарым-
қатнас түрліше жағдайда әрқалай болады, ал ол ұжымға керісінше әсер етеді.
Ұжымдағы қарым-қатынастардың әлеуметтік-психологиялық негізін оқушының
қабылдаған құндылықтары құрайды, яғни оқушының өмірі мен қызметіне оның
жеке басы мен мінез-құлқына аса маңызды және мәнді болып саналатын
қасиеттер енеді. Сондықтан бұл ұжымдағы адамдардың көпшілігі оқушының жеке
бас сапасы мен қылықтарын жоғары бағалайтындығын, маман-педагогтардың
тұжырымдамаларында айтылған.
Сыныпта қайырымдылық, адалдық, ізгілік, батылдық қасиеттер ерекше
бағаланады, тіпті жеке тұлғалық сапалар басқалардың еліктеуіне тұратын үлгі
ретінде қарастырылуы мүмкін. Оларды төмендегідей үш топқа бөлуге болады:
1. Ұжымшылдық – жұмыла бірлескен іс-әрекет, ынтымақтастық және ұйымшыл
орта (ауызбіршілік, татулық, сыйластық);
2. Ұжымшылдық – топтың, ұжымның мүдделеріне адалдық (өтірік айтпау, ұрлық
жасамау, уәдеде тұру);
3. Ұжымшылдық – ынтымақтастық, өзара түсіністік, басқаларға қамқорлық
(көмектесу, ақыл-кеңес беру және т.б.). Демек, адамгершілік күрделі
құбылыс болып табылатынын ескерген жөн.
Ал, бүгінгі күндегі оқушы бойындағы адамгершілік құндылықтарының мәні
мен мазмұнына келсек:
• оқушы жалпы адамзатқа тән құндылықтар мен жеке қазақ халқына тән
құндылықтарды анықтап тануға, одан қажеттісін ала білуге бағдарланған,
ғалымның қол жеткен ғылыми жетістіктерді өздігінен білім алу
дербісінде қолдануға, жаңашыл, қайырымды, туған елін, жерін отбасын,
Отанын, мектебін сүйетін және олардың алдында парызын түсініп, бар
құндылықтарды толықтыра түсетін, табиғатты, өсімдіктер мен жан-
жануарларға қамқор болуы керек;
• бүгінгі күнгі жеткіншек еңбек етуге қабілетті, жинақты, ұқыпты, іскер,
өз қажеттілігіне орай болашақ мамандығын таңдаған, жауапкершілігін
түсінетін, өзін-өзі қызмет етуге дағдыланған, уақытты тиімді
пайдаланатын, қоғам – адам өміріндегі еңбектің орнын түсінген,
жауапсыздықты, еріншектікті, табиғат байлықтарын рәсуә етушілерді жаны
сүймейтін, оқу-тәрбие үрдісінде білім мен ғылым негіздерін сапалы
игеріп, болашақ кәсіпкерлікті шығармашылық деңгейде көрсете білуі
керек,
• оқушы – дені сау, төзімді, шымыр, ширақ, қайратты, сымбатты,
талғампаз, батыл, өжет, салауатты, жүйкесі мықты, Отанын қорғауға
даяр, жеке бас гигиенасын сақтайтын, жұмыс орнын жинақты ұстайтын,
зиянды әдеттерден аулақ, салауатты өмір салтын қалыптастыруға
ұмтылатын, адамға тән қасиеттерді бойына сіңірген әлеуметтік белсенді
жеткіншек болып өсуіне қол жеткізу. [11]
Жоғарыдағы осы айтылған жеткіншектердегі адамгершілік
құндылықтарының мәні мен мазмұны жүйелі түзілген педагогикалық шарттар және
оның моделі арқылы жүзеге асатындықтан бұл мәселеге де көңіл бөлінді.
Жүйенің қалыптасуына ең алдымен мақсаттың болуы шарт, адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру мақсатқа сай жасалынған мазмұнда өткізілсе,
мүмкін болғанынша ең тиімді, өміршеңді болуы, ұйымдастыру жұмыстарына да
байланысты жетілдіріліп отырылады.
Әр түрлі әлеуметтік жағдайлар балаға түрліше әсер етіп, бір-бірімен
байланысып, жалғасын табуында да қиындықтар болуы мүмкін. Сондықтан, жеке
дара ерекшеліктері мен әрбір тұлғаның эмоциясын, жігер-қайратын, көңіл-
күйін ескеріп, білім беретін мектептердің оқу тәрбие жұмыстарында қазіргі
экономика, әлеуметтік, нарық замандарына сай жаңаша, өмір талаптарына сай
өзгерістердің болып, қарым-қатынастарында бейім-қабілеттерін дамытуға үлгі
аларлықтай бағыттар болатындығына күмән жоқ.
Қазіргі нарық заманында ХХІ ғасырдағы қала мектептерінің көпшілігінде
сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие үдерісі негізінен 8 бағытта, атап
айтқанда: адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, дене, экономикалық, құқықтық,
экологиялық, саяси, тәрбие бағыттары бойынша жүргізіледі. Әсіресе, бүгінгі
таңда халықтық педагогика "Атаның сөзі, ақылдың көзі" дегендей
этнопедагогикалық тәрбиелеу элементтері өмірімізге еркін орынды түрде
енуде. Зерттеу нәтижелерін жүйелесек “Атамекен”, “Кәусар бұлақ”, “Мың бала”
сияқты бағдарламалар баршылық. Педагогикалық практика кезіндегі
мәліметтерге талдау жүргізетін болсақ, аталған бағдарламалар және тәрбие
бағыттары мемлекеттік тіл, қазақтың ұлттық салт-дәстүрін тәрбие жүйесіне
жеткілікті дәрежеде енгізе алмау мысалдары кездеседі. Қазақстан
Республикасындағы жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие жұмыстарын
жетілдіруге көңіл бөлу, адамгершілік тәрбиесі жұмыстарына жеткілікті
дәрежеге ұйымдастыру басты шарт болып саналады.
Оқу-тәрбие жұмыстарында адамгершілік бағытындағы сыныптан тыс және
мектептен тыс тәрбие жұмыстарына назар аударсақ мәнді адамгершілік
құндылықтары қалыптастырылады. Ол дегеніміз оқушыларда әдепті, мәдениетті,
білімді, мейірманды, қайырымды болып өсуі арқылы адамгершілік құндылықтары
жетілдіріледі. Бұл бағытта алдымен жеткіншектердің адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру нобайын жасау қажеттігі туды.
Оқушы жастардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру нобайы
келтірілген (Сурет 1).
Шәкірттердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру басты
педагогикалық еңбектің нәтижесі, оның нобайы ынтымақтаса еңбек етуді
міндеттейді. Көрсетілген нобайы білім беру, тәрбиелеу үдерісінің ұлттық
нобайының қазіргі таңда орынды екендігін байқауға болады.
Бұл арада шәкірттерге динамикалық тұлға, дамушы, болашақ азамат,
жеткіншек, ұрпақ өсіруші, жетілуші, ертеңгі маман, қоғамның тіректері
ретінде мәндік сипат беріледі. [12]
Мектептен тыс және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының мақсаты әрбір
шәкіртті тәрбиелеу, адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды тірек ететін
тұлға ретінде “Мені” бар талапты жеткіншек, еңбекшіл ұрпақ дәрежесіне
жеткізу. Себебі, зерттеу нысанамыздағы 5-8 сынып оқушыларын, яғни
жеткіншектердің дара және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып, тәрбие
жұмыстарын тиімді ұйымдастыру керек.
Ал, оқушылармен жүргізілетін мкетептен тыс тәрбие жұмысының
жүйесі оларға тәрбие беру және жан-жақты дамыту мақсатында мектептің,
педагогтардың, оқушылар ұжымының, ата-аналар белсенділерінің мүмкіндіктерін
барынша толық пайдаланудан құрылады және екі негізгі міндетті шешумен
анықталады.
а) сабақтан тыс тәрбие жұмысының барлық негізгі түрлері мен бағыттарын,
бірінші кезекте қоғамдық-саяси қызмет пен қоғамдық пайдалы еңбекті, дене
шынықтыру мен спортты, алуан түрлі көркемдік қызметті, туристік-өлкетануды
дамыту;
б) оқушылардың жеке мүдделері мен бейімділіктерін барынша
қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін сыныптан тыс алуан түрлі жұмысқа
барлық жастағы оқушыларды тарту. Сыныптан тыс тәрбие жұмысы жүйесін жасау –
бүкіл педагогикалық ұжымның ісі. [13]
Сыныптан тыс жұмысқа қойылатын негізгі талап – оқушылардың жан-жақты
дамуына көмектесу. Балалар үйірмелері, секциялары, әр түрлі қоғамдары мен
басқа да өз бетімен жұмыс істейтін шығармашылық бірлестіктері жүйесі
олардың пайдалы және қызғылықты істерді кең молынан таңдап алуға мүмкіндік
беруге тиіс. Сыныптан тыс жұмыс процесінде жекелеген балалар мен
жеткіншектер үшін белгілі бір сабақтарды таңдап алу ерікті іс болып
табылатындықтан, мұндай жұмыс жүйесінің болуы әрбір мектеп үшін міндетті.
Сыныптан тыс жұмыс жүйесі мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін,
қоғамдық белсенділігін көрсететін ортасы бола отырып, оқушылар ұжымдарының
қалыптасуына және топтасуына, оқушыларды саналы тәртіп, жауапкершілік, өз
мектебіне, бүкіл ұжымға пайдалы болуға ұмтылу рухында тәрбиелеуге мүмкіндік
береді.
Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығы
арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы кезінде оқушы игеретін
құндылықтардың мәнін аша келе, адамгершілік құндылық бағдарына ие болады.
Бұдан келіп, оқушы өз бойындағы өзін-өзі айқындаудың адамгершілік
құндылықтарын басқалардың адамгершілік құндылықтарын және адамгершілік
құндылық бағдарлары негізінде іс-әрекеттері мен қарым-қатынасы
ұйымдастыруын салыстырады, әрекеттер мен мінез-құлыққа талдау жасау
барысында ол адамгершілік құндылықтарды анықтап, оның өзін-өзі айқындап
жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес өскелең
ұрпақ бойында адамгершілік қасиеттердің: ұлттық мақтаныш, патриоттық сезім,
адамдарға гумандық қарым-қатынас, ұлттық үрдістегі өзіндік мәдениетін
сыйлауды, адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуын талап етеді. Бұл болашақ
оқыту жұмыстары мен қатар мектептен тыс және сыныптан тыс тәрбие
жұмыстарындағы педагогтарының жеке тұлғасын тәрбиелеуші ретінде
қалыптастырудың жаңа тәсілінің дәріптелуін, мектептен тыс және сыныптан
тыс тәрбие берудің заман талабына сай жаңа мақсаттарын жүзеге асыруға
ерекше көңіл бөлінуін, тұлғаның қоғам дамуының белгілі бір деңгейге жетуін
талап етеді. [14]
Осы мәселелердің іске асуы жоғары оқу орындары мен қатар мектептерде
сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын өткізудің дұрыс жолға
қойылуына тәуелді. Әзірге, жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде сыныптан тыс
және мектептен тыс тәрбие жұмыстары білім беру процесімен, оның мазмұнымен,
жаңа бағдарламалармен, оқулықтармен, оқыту технологияларымен шектеліп отыр.
Тәрбие мәселесінің қазіргі таңда бірен мектептерде қалып қойғаны жөнінде
айта кеткен жөн. Қазіргі қалыптасқан жағдай екі әртүрлі, бірақ өзара
байланысқан оқыту мен тәрбиелеу процесін бір білім беру терминіне
біріктіреді. Соның нәтижесінде жалпы тәрбие процесі, оның ішінде сыныптан
тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстары мәселесі назардан тыс қалып қойды.
Егер білім берудің құраушылары үнемі жаңаланып отыратын білім беру
жүйесімен байланысты мазмұнды танымдық контекске бағытталған болса, онда
тәрбие құраушылары жеке тұлғаның құндылық құрамына, оның адамгершілік,
рухани мәдениетіне бағытталған мектеп тәрбие жұмысын ұйымдастырудың қазіргі
жағдайын қанағаттанарлық деп есептеуге болмайды, ол мектеп оқушыларына
тәрбиенің жеткіліксіздігімен тікелей байланысты.
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы педагогикалық
зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу назарға алынды.
Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Онда ұлттық
тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз
ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылған.
Елдің елдігін, ұлттың ұнамдысын, халықтың қастерлісін, абзал
ардақтысын, жүрегіндегі нәрін оқушы бойына сіңіру, оқушы дүниетанымын,
қабілетін, дарынын дамыта отырып, иманды, қайырымды, білімді, салауатты,
Қазақстан-2030 ұрпағын тәрбиелеу жеке тұлғаны қалыптастыру мұғалімнің
міндеті болып табылмақ. Әрине, аталған мәселелерді өскелең ұрпақ бойына
сіңірудің бірден-бір жолы-мектеп тыс және сыныптан тыс тәрбие жұмысчтары
болып табылады. [9]
Жеке тұлға еңбек адамы, отан қорғаушы, қоғам қайраткері, отбасы адамы,
сонымен қатар ол өмір сүре білуге, білім ала білуге, еңбек ете білуге, өзін-
өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға, әлеуметтік тұлға болып қалыптасуға,
өзіндік ерекшелігі бар жан-жақты дамыған болуы тиіс.
Еліміздің парасатты азаматы ең алдымен өз халқының тілін, дінін,
өткенін білуі қажет, себебі, өзін, өз халқын түсіне білген адам ғана өзгені
сыйлай, бағалай алады.
Рухани құндылықтарды еліміздің ертеңіне, болашақ ұрпағымызға туған
жерінің, елінің ұлылығын, киелі топырағын, оның шежіреге толы тарихын,
халқының тұрмысы мен салтын, құтты қойнауын, сырға толы даласын түсіндіру
арқылы ұғындырылады. [3]
Қазақтың ескі әдет-ғұрып, салтында елеулі орын алған нәрселердің ішінен
аңыз- әңгіме, өлең-жырға қосылмағаны жоқ деуге болады. Адамның туғаннан
бастап қартайғанға дейінгі өмірі, тұрмысында кездесетін басынан өткен
жайлардың бәрі де ауыз әдебиетінде суреттелген. Міне, мектептен және
сыныптан тыс тәрбие жұмыстарда жоғары да атап көрсеткен қазақ халқының сан
ғасырлық тарихы мен байланысты әдет-ғұрпымызды насихаттау үлкен маңызға ие
болмақ. Қазақтың ауыз әдебиетінде халқымыздың өткендегі тұрмыс-тіршілігін,
әдет-ғұрпын, салтын елестететін шығармалар өте көп. Олардың бірнеше түрларі
бар: төрт түлік малға қатысты жырлар, баланың дүниеге келуіне байланысты
туған өлең-жырлар, үйлену салтына байланысты туған өлең- жырлар,көңіл-күйін
білдіретін шығармалар және бата-тілек жырлары.
Әрбір адам, жеке тұлға ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының
азаматы болу керегі екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын
есте ұстауға тиіс. Осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен
дәстүрлер көптеп көмектеседі. Сол арқылы ол жалпы адамзаттық әлемге аяқ
басып, өз халқының игілігін басқа халықтарға паш ете алады.
2. Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының түрі формалары
Мектеп - мемлекеттік (немесе онымен тығыз байланысқан) құрылым.
Отбасы, қоғам, мемлекет араларындағы бірлікті іс-əрекеттердің ұштаса
орындалуынан тəрбиенің жалпы мақсаттары іске асып барады. Мұндайда өзара
байланыстар міндетті түрде жүйелі басқарымда болуы шарт. Бұл да
педагогикалық жүйелерді басқарудың өз ерекшелігі. Білім берудегі мектеп
жағдайы мұғалім-оқушы қарым-қатынасына тəуелді екенін ескеретін болсақ,
білім жүйесін басқарудың келесі ерекшеліктерін де біліп қойған жөн: əртүрлі
жас деңгейіндегі балалар бірлестіктеріне басшылық; материалдық ынтадан гөрі
моральдық ынтаның басым болуы; басқарушының өз басқарымындағылармен жеке
таныс болу қажеттігі, білім саласын басқаратын тұлғаның жоғары дəрежеде
білікті, білімді болуы. [15]
Қазіргі заман жағдайында жалпы білімдік немесе қалаған басқа да оқу-
тəрбие мекемелерінің педагогикалық жүйесін əрқайсысы өз алдына күрделі жүйе
бөлімшелері болып есептелетін төмендегідей жүйешелер (подсистемы) бірлігі
ретінде қарастыру қабылданған:
- дидактикалық. Бұл жүйеше өз ішіне сабақ жəне сабақтан тыс оқу-тəрбие
жұмыстарын; міндетті жəне факультатив дəрістерді; оқу процесін
ұйымдастырудың негізгі формасы – сабақты (сабақтағы оқушы жəне
мұғалімдердің жұмыс орындау əдістемелерін) -əрбірін өз алдына жүйе
бірліктері ретінде қамтиды;
- тəрбиелік – үлкен жүйе бола тұрып, келесідей сыныптан тыс жəне
мектептен тыс тəрбие жұмыстары, отбасы тəрбиесі, қоғамдық мекемелердегі
тəрбие жəне өзіндік тəрбие жүйелерінен құралады;
- оқушылардың қарым-қатынастары жəне олардың мектептегі өзіндік басқару
жүйешесі (мұның құрамына енетіндер: сыныптағы өзіндік басқарым, əрқилы іс-
əрекет бағыттары бойынша кіші жүйешелер);
- мектептің əкімшілік жүйесі: оқу процесін басқару, тəрбие жұмыстарына
жетекшілік, басқа да жұмыс түрлерін алып бару жүйешелерінен құралады.
Осының ішінде әрине, біздің баса назар аударатынымыз мектептен тыс
және сыныптан тыс тәрбие жұмыстары, яғни қарастырып отырған мәселеміз.
Аталған мәселені қарастыраып, біздер мектептен тыс және сыныптан тыс
тәрбие жұмысының жай-жапсарын зерделей келе, оның мынандай екі бағытта
жүргізілетінін анықтадық:
1. Пән бойынша тыс тәрбие жұмыстары
2. Сабақтан тыса тәрбиелік жұмыстар
Бірақ, бұл екеуінің де мақсаты-оқушылардың сабақ үстінде алған білімдерін
тереңдету, қабілеттерін дамыту, олардың бойына адамдық қасиеттерді дарытуды
көздеген. Бұлай деуіміздің себебі, сайып келгенде оқыту мен тәрбие бір
үрдістің бөліп қарауға болмайтын екі тарабы екендігінде. Қазақ білім беру
тарихына көз жүгіртске, Одақ тұсында мектептердегі сыныптан және мектептен
тыс тәрбиелік жұмыстардың саяси-идеялық, адамгершілік, денешынықтыру, ақыл-
ой, еңбек тәрбиесі салаларында ұйымдастырылғаны белгілі. Көп жағдайда
ұжымдық тәрбиеге ерекше мән беріліп, онда А.С Макаренконың іс-тәжірибесі
қолданылды. [16]
Осы жылдарда мектептен және сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырудың
формасы, мазмұны, әдіс-тәсілдеріне байланысты тың мәселелер көтерілді.
Соның бірі- тәрбиелеу әдісі еді.
Тәрбие жұмысының мазмұны, түрлері, әдіс-тәсілдерін зерттей келе Г.И
Щукина оны:
- бүкіл мектеп және белгілі бір сынып оқушыларын қамтитын көпшілік түрде
- оқушылардың кейбір бөліктерін ғана қамтитын (үйірме, секциялар) топтық
түрде
- кейбір оқушылармен ғана жүргізілетін жеке түрде деп жіктейді.
Мұны жүзеге асырудың өзіндік әдістері біз қарастырып отырған кезеңде
оқушылардың сана сезіміне ықпал ету, іс-әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру
және оқушылардың іс-әрекеті, жүріс-тұрысын бағалау топтарын қамтыған.
Н.И Болдырев сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысының мынандай
ерекшеліктерін атап өтеді:
1. Бұл жұмыстар ерікті негізде өткізілетіндінде;
2. Бұл тәрбие жұмыстары міндетті бағдарламалар көмегімен байланысты
болмайтыдығында;
3. Бұл жұмыстар жас шамасы әртүрлі оқушыларды қамтитындығында;
4. Аталаған жұмыстармен оқушылардың өз бетімен айналысуының басым
болатындығы;
5. Жұмыстарды жүргізуде оқушылардың қоғамдық-пайдалы іс-әрекеттерінің
сыбағалы салмағының артатындығында;
6. Тәрбие жұмыстарының формалары мен әдістерінің әр алуандығында;
7. Аталған жұмыстардың бұқаралығында; [16]
Қарасытырып отырған мәсчелемізді зерттей келе біз мынандай тәрбие
жұмыстарының кең қанат жайғандығы белгілі болды:
1. Сауық кештерін, мейрам күндеріне арналған ертеңгіліктер мен
жиналыстарды ұйымдастырып өткізу;
2. Үйірмелер жұмысын ұйымдастыру және оларға басшылық ету (жеке пәндер
үйірмелері мен көркемөнер үйірмелері, техникалық үйірмелер және т.б)
3. Сабақтан және мектептен тыс кітап оқуды ұйымдастыру;
4. Теориялық конференциялар, әдеби, тарихи монтаждар өткізу;
5. Мектеп лекторийнің жұмысын кеңейту;
6. Экскурсияға, серуендеуге шығу;
7. Балалар үйірмесінің көрмесін ұйымдастыру;
8. Байқаулар мен ғылыми олимпиадалар ұйымдастыру;
9. Жеке пәндерге арналған тақырыптық кештер ұйымдастыру;
10. Қабырға газетін және әдебиет журналдарын шығару;
11. Елдің атақты адамдары мен бұрын осы мектепті бітіріп шыққан адамдармен
кездесу ұйымдастыру;
12. Ерікті қоғамдық жұмыстар өткізу;
13. Театрларға, кинотеатрларға, мұражайларға баруды ұйымдастыру;
14. Демалыс күндеріне жоспар жасау;
15. Мектеп мұражайларын, бұрыштарын ұйымдастыру;
16. Дәстүр болып кеткен мектеп мейрамдарын ұйымдастыру және өткізу және
т.б
Ал, жалпы мектептен және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының әр түрлі
формалары бары рас. Аталған іс-шаралардың формалары негізінен лекциялардан,
баяндамалардан, жорықтардан, кросстардан, спорт жарыстаыныан,
әскерилендірілген ойындардан, конференциялардан, жексембілектерден және
көркемөнерпаздар үйірмелерінің қойылымдарынын тұруы мүмкін. [17]
Жалпы, мұғалім мен оқушының сабақ үстіндегі қарым-қатынасын, олар
балалар арасында үстем болатындай етіп ең жоғарғы адамгершілік қарым-
қатынастар түрінде құрудың маңызы өте зор. Гуманистік қарым-қатынас
стилінің негізінде арнайы мектепте мұғалімнің оптимизмі, оның оқушы
мүмкіндігіне деген шексіз сезімі, бала бойындағы жақсы қасиеттерге сүйеніп
жатады. оқушылар, мұғалімдердің қарым-қатынас стилі ең алдымен, оның қояр
талабының мазмұнынан, балаларды іс-әрекетке ынталандыру мен бағалай білу
жүйесінен байқалады. Мұғалім әр сабақта балаларды өзара қарым-қатынастарын
қалыптастыруға, балаларды бір-біріне ынталы болуға үйретуге, бірге
еңбектенуге, бір-біріне көмек беруге, өзі мен өз жолдастарының жетістіктері
мен кемшіліктерін дұрыс бағалай білуге бағытталған талаптар қояды. Бұл үшін
мұғалім әр түрлі тәсілдер қолданады. Мысалы, сабақ үстінде бір оқушының
орындаған жұмысын бүкіл сыныпқа тексеру арқылы бағалатамыз. Жолдастары
кеткен қателерін көрсетіп, нақты бағасын қояды. Тапсырманы тексерудің
мұндай әдісі, балалардың өз-өзіне, бүкіл ұжым ісіне деген жауапкершілік
қасиетін арттырады.
А) Топтық жұмыстың мәні-балаларды бір-біріне көмектесе отырып,
өздеріне жүктелген ортақ тапсырманы бірлесіп, жемісті еңбек етуге үйрету.
Тәрбие ісіндегі бірізділіктің,педагогикалық негізгі баланың мектеп жасына
дейінгі игерген мінез-құлық формалары мен мұғалімге, жолдас құрбыларына
қарым-қатынасы, адамгершілік жайындағы бастапқы білім мен сезімі бастауыш
сыныптарда адамгершілік мінез-құлықтың, ой-сананың, сезімнің, қарым-
қатынастың жаңа формалары дамитын іргетасы болып табылады.Алдыңғы өткен
тәрбие осы кезеңнің ерекшеліктерін сақтай отыра, болашақтың ерекшеліктеріне
қарай бағыт алып, баланы соған дайындайды, ал келесі тәрбие ісі баланың
өмір сүрген кезіндегі тәжірибесіне барынша сүйенеді.
Тәрбие жүйесіндегі тиімділік көрсеткіштерінің бірі- бала
адамгершілігінің дамуы, оның рухани адамгершілік дүниесінде елеулі
өзгерістер болуы тиіс.
Тәрбие процесі мінез-құлықпен қарым-қатынастың адамгершілік жағын
балалардың мойындауын қамтамасыз етуі тиіс.
Адамгершілік қасиеттердің жетілуі- тәрбие жүйесінің нәтижесі және
тәрбие жұмысы тиімділігінің негізгі критерийі.
Сабақ үстінде оқушылар арасында белгілі бір іскерлік және
адамгершілік қатынастар үнемі туып, пайда болып отырады.
мектептің сабақтарында жүргізілетін дидактикалық ойындардың да
тәрбиелік мәні өте зор. Бұл жағдайда, балалардың ұжымдық жұмысын
ұйымдастыру формасы тәрбиелеуші фактор болып табылады, мұнда оқушылар бір-
бірімен араласып,ортақ жауапкершілікті көтеріп, бір-біріне көмектеседі,
тапсырмаларды шеше алмай жатқанда бір-біріне жандары ашиды. Міне, осы
жағдайды арнайы мектептегі педагог, балалар арасындағы жолдастық, ізгі
ниеттік қатынастарды қалыптастыруға, әдептілік және жолдастық сезімді
тәрбиелеуге пайдаланады.
балаларды еңбекке тәрбиелеудің маңызы өте зор.
Онда мұғалімнің міндеті- оқушыларды еңбекке қарым-қатынасын,
еңбекке мәдениеттің, еңбекке дұрыс қатынасын және еңбек үшін жауапкершілік,
бірлесе жұмыс істеуге үйрету, шығармашылық қатынас жасауға тәрбиелеу.
Сабақта өздері жасайтын бұйымдар балаларға өте көп тәрбиелік ықпал
жасайды. Бұл бұйымдардың әдетте, белгілі бір тәжірибелік құндылығы болуы
тиіс, оқушыларға немесе басқа адамдарға пайда келтіруі тиіс.
оқушы өз еңбектің нәтижесін, яғни жасаған бұйымдарын жолдастары немесе
мұғалімі бағалайтынын білгенде, ол өз жұмысының сапасына жоғары талап
қойып, өз жұмысын көрсетуге ұялмайтын болып істеуге ұмтылады, талпынады.
Еңбекке тәрбиелеуде оқушыларды өнеркәсіптерге, ауыл шаруашылығына
апарып, еңбек түрлерімен таныстырудың маңызы зор. Бірақ, оқушылар еңбек
түрлерімен танысып қана қоймай, сонымен қатар, еңбек адамдарымен де
танысады. [18]
Осындай жағдайлардың арқасында оқушылар өмірдегі ең қажетті нәрсе ,
ол- еңбек. Еңбек- адамдарға бақыт әкеледі, әр адам адал еңбек етуі қажет
Баланы тәрбиелеу үшін, бейнелеу өнерінің алуан түрі қажет. Заттың
түп нұсқасынан сурет салу, декаративтік тапсырмалар, сурдопедагогтардың
шығармалары туралы әңгімелер- осының бәрі дамуында ауытқуы бар балаларды
жан-жақты дамытады.
Балалар суретінің мазмұны- бұл баланың бақылаулары, әсерлері мен
тілектері.
Эстетикалық, тәрбиенің негізі- оқушылардың қабылдауын, сезуін,
көптеген нәрселердің жақсы жақтарын өнерде, табиғатта, еңбекте, қоғамдық
қарым-қатынаста, адамның іс-әрекеттерінде қалыптастыру.
Эстетикалық, тәрбие- саяси-идеялық адамгершілік, еңбек және дене
тәрбиесін кешенді түрде іске асырады. Балалардың сезім мүшелерінің дамуы
және оның эстетикалық қабылдау қоршаған орта нақтылығына қабілетті қылу.
Оқушылардың бойында эстетикалық көзқарастың көркемдік талғамын қалыптастыру
және дамуында әдемілікті көріп және де, оны түсіне білуге де үйрету.
Шығармашылық қабілеті мен эстетикалық бейімделген оқушылардың бойына
дамыту. [20]
Эстетикалық дамуы, бейнелеу өнері сабағында ғана емес, сонымен
қатар, шығармашылық тәрбиелеу процесінде де орын алады. Оқушылар
шығармашылық өнерлерімен, мысалы, әдебиет, драма, ән, би, өлең айты, сурет
салу арқылы өз бойына эстетикалық тәрбиені қалыптастырады.
Серуендеуді мектепте оқитын оқушыларға жақын және түсінікті
құбылыстардан бастау керек. Мысалы, мектеп мұражайларын, мектепке жақын
көшелерде орналасқан- завод, фабрика, почта, магазин, кітапхана, дәріхана,
балалар бақшасы, клуб, ауылдардағы шеберхана мен фермалардан серуендеуді
бастау керек.
Д) Баланың байқампаздығын, қиялын, сезімдерін дамытуға- табиғаттың
ықпалы өте зор.
Табиғатпен араласу- балаларда мейірімділік, қайырымдылық,
сезімталдық қасиеттерін тәрбиелеудің тамаша мектебі. Кімде-кім бала кезінде
табиғатқа немқұрайлы қарап, оның сұлулығын көре алмай, хайуандарға
табиғаттағы әлсіз тіршілік иесі ретінде қарап, қамқорлық жасауды үйренбесе,
кейін ондай оқушылардың адамгершілік мейірім күту қиын, өйткені,
қайырымдылықтың жақын адамға деген нышаны адамға бала кезінен егіледі ғой.
Кейбір жекеленген жағдайларда байқауға болатын балалардың
хайуанаттарға деген мейірімсіздігі көбінесе, оның түсінбеушілігінен туады.
Мәселен, су қоймаларына суруен жасаған кезде, кейбір оқушылар бақаларды
көре салып, дереу тас ата бастайтынын жиі кездестіруге болады. Мұғалім
балаларға бақаларды, пайдалы хайуанаттарды адамдардың әрқашанда, оған
қамқорлық жасайтынын түсіндіру керек.
Қазіргі кездегі мектептің педагогикалық тәрбие әдісі, ұжымы әлі де
жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені, бұл жөнінде әр түрлі
көзқарастар бар екені байқалуда.
Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша, бұл- педагог жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету. Ал, И.С.Марианканың
анықтамасы бойынша, бұл-жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісінің тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Әр түрлі авторлардың
анықтамаларына сүйене отырып, келесі тұжырымдама жасауға болады.
Тәрбие әдісі-тәрбиеленушілер мен тәрбиешілердің өзара байланыс іс-
әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері.
Тәрбие әдісі тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және мазмұнына
балалардың жас және дербес психологиялық ерекшеліктеріне, олардың
тәжірибелік дәрежесіне байланысты.
Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушылардың мінез-
құлқын қоғамдық нормаға үйретуге, адамдармен қарым- қатынас жасауға және
олардың іс-әрекетіндегі құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын қолданады.
Қазіргі кезде, жалпы мектептердің тәрбие әдістерін жіктеудің оннан
астам түрі бар.1жіктеу (3 топ)
1-топ. Тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі, қарым-қатынастағы, мінез-
құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері: талап, қоғамдық
пікірлер, үйрету-жаттықтыру, арнайы тәрбиелік ситуация. Мысалы: балаларды
борыштық сезімге, жауапкершілікке, белсенділікке жаттықтыратын өндірістік
бригада, шефке алу жұмыстары болып табылады.
2-топ. Жеке адамның сапасын, мысалы, ұғым, баға беру, пайымдау, пікір
айту, сендіру сияқты ұғымдарды естімейтін және нашар еститін балалардың
санасында қалыптастыру. Бұл топтың әдістері: саяси, этикалық әңгіме,
әңгімелесу, пікірталас, лекциялар т.б. Бұл әдістердің оқушылар санасына
ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы тұрғыдан балаларды өмірдің, еңбектің
қоғамдық нормасына қалыптастыру қажет. Ал, бұл балаларға осы нормалар
жөнінде білімді пайымдауды, баға беруді талап етеді. Бұл жағдай балалардың
өмірлік поэзиясын, яғни көзқарасын сипаттайды.
Әңгіме әдісін, балаларды іске асыру үшін, педагогтар мен
тәрбиешілер, мына келесі талаптарды есте сақтауы қажет. Тақырыптың
көкейкестігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың мүддесіне жауап беруі
тиіс. Әңгіменің мазмұны балалардың жас ерекшелігіне сәйкес баяндалуы қажет.
Әңгіменің тақырыбына сәйкес, техникалық құралдар, тиімді көрнекілікті
пайдаланған жөн.
Сөздік дайындық жұмысы, жоспар, уақыты мен өміріне байланысын,
пікірталас әдісін, біз, балаларға арналған мектептің жоғарғы сыныптарындағы
оқушыларға өз пікірін айтуын, баға беруін сенімін қалыптастыруға
қолданамыз.
Пікірталас тақырып бойынша, оқушы өзінің көз-қарасын, ойын
дәлелдейді. Сонымен бірге,басқаның пікірін тыңдауға үйренеді, келісу немесе
таласу пікірлері де пайда болады. Оқушыларға арналған мектептерде
пікірталас оқушыларды қателікпен, жалған көзқарастармен күресуге , түзетуге
бағытталған.
оқушылардың ойлану сапасын жақсартуға, талаптануға, ойлау процесін
түзетуге, тиіс кемістігін жоюға, сөз қорын байытуға мақсатталған бірден-бір
әдіс- пікірталас.
3- топ. Мадақтау және жазалау әдістерін- мектепте өткізілетін
тәрбиелік шаралардың сапасын және тиімділігін арттыру үшін, кейде
адамгершілік тәрбиесішісінің әдістері көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда
мадақтау мен жазалау әдістері пайдаланылады. [19]
Мадақтау-тәрбиеленушіні іс-әрекетінде және мінез-құлқында
белсенділікке ынталандыру.
Жазалау-бұл балаға қоғамдық талап қою, оның мінез-құлқында
байқалатын теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалау үшін, оның шындығын
толық білу керек, сонымен бірге, ұжым пікірі жазалау жайында болғанда ғана,
баланы жазалауға болады.
ІІ Аталған мәселе төңірегінде тәжірибелік-эксперимент жұмысы
2.1 Сыныптан тыс тәрбиелік жұмысының тәжірибелік-эксперименті
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес жастардың
бойында адамгершілік қасиеттердің: ұлттық мақтаныш, патриоттық сезім,
адамдарға гумандық қарым-қатынас, ұлттық үрдістегі өзіндік мәдениетін
сыйлауды, адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуын талап етеді.
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн алға тартып отыр. [11]
Еліміздің егемендік алуына байланысты соңғы жылдардағы педагогикалық
зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке баса көңіл бөлу назарға алынды.
Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге көптеген ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Онда ұлттық
тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз
ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылған.
Осы аталған мәселелер немесе ұлттық және өскелең ұрпақ тәрбиесінде сыныптан
тыс тәрбие жұмыстарының маңызы зор.
Зерттеу жұмысында заманауи педагогикалық технология есебінде 30-дан аса
сыныптан тыс тәрбие жұмыстары, олардың мақсаты, міндеті, формалары,
әдістері т.б. қарастырылды. Кесте 1-де солардың кейбіреулері беріліп отыр.
Енді, тәжірибелік-эксперимент жұмысының барысына келсек, оны өткізудің
кезеңдері кесте 2-де көрініс береді. Педагогикалық эксперимент анықталған
педагогикалық шарттардың нәтижелігін тексеруге арналған, былайша айтқанда
сынып жетекшілерінің отбасымен бірлікте тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz