Қазақ және ағылшын газет беттеріндегі саяси метафораларды аудару ерекшеліктері
КІРІСПЕ
1 ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТАФОРА
1.1 Метафора туралы түсінік
1.2 Метафора түрлері
2 ГАЗЕТ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКА СТИЛІНДЕГІ БЕЙНЕЛЕУІШ
ҚҰРАЛЫ . МЕТАФОРА
2.1 Ағылшын тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
2.2 Қазақ тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
2.3 Газет мәтіндегі адресат факторы
2.4 Газет және публицистика стиліндегі саяси метафора алатын орыны
3 САЯСИ МЕТАФОРА АУДАРУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Метафораны аудару әдіс . тәсілдері
3.2 Саяси метафораны қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТАФОРА
1.1 Метафора туралы түсінік
1.2 Метафора түрлері
2 ГАЗЕТ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКА СТИЛІНДЕГІ БЕЙНЕЛЕУІШ
ҚҰРАЛЫ . МЕТАФОРА
2.1 Ағылшын тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
2.2 Қазақ тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
2.3 Газет мәтіндегі адресат факторы
2.4 Газет және публицистика стиліндегі саяси метафора алатын орыны
3 САЯСИ МЕТАФОРА АУДАРУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Метафораны аудару әдіс . тәсілдері
3.2 Саяси метафораны қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Аударма адам қызметінің, іс-әрекетінң бір түрі. Ал іс-әрекет- субъектінің болмысқа қарым- қатынасын белгілейтін ұғым. «Аударма» - көп мағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үдерісін білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның, жазылғанның келесі тілге қалай жеткенін, яғни іс- әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған семиотикалық таңба-белгілердің жиынтығы емес; коммуникативтік мақсаты бар тұтас құрылым. Аударма әдебиеттің тілі де төл тілдегі нұсқалар сияқты ақпарат беру, эмотивті (қабылдаушыға әсер ету) қызметтерін атқарады [1, 215б]. Осыған қоса аударма әрқашан да стилистика ұғымымен өзара байланысты болып келеді.
Стилистика деген стиль туралы ұғым. «Стиль» сөзі әдебиетке де байланысты қолданады. Ал тілге қатысты стиль белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолданылу прициптерін қарастырады. Мағыналық дәлдік, мәнерлілік сөздерді нақты қолдана білумен, дұрыс орналастырумен, мәнерліліктің тәсілдерін білумен тығыз байланысты.Сонда стилистика сөздердің қолданылу заңдылықтарын сөз бен сөздің экспрессивтік тұрғыдан дұрыс пайдалану принциптерін зерттейді, яғни белгілі бір ойдың талғамдылықпен берілуін талап етеді.
Тіліміздегі қай стильдің болса да негізгі арқауы – сөйлеудің ауызшы және жазбаша формалары, ол формалар тілдік единицалардың сұрыпталып қолданылу нәтижесінде дамып жетіледі. Қоғамдаға қатынас түрінің әр түрлілігіне байланысты тілдің пайдаланылуы да әр түрлі болады. Осыдан келіп әр түрлі мағыналық реңкі бар тілдік құралдар қолданылады. Тілдік құралдар үнемі өзгеруде, жетілуде болады. Өйткені, тіл де, стиль де тарихи категориялар болып табылады.
Ал аударма саласы – мәдениет пен әдебиеттің көне мүлкі, үлкен дүниесі. Ол туралы айтылатын сөз, қойылатын проблема қашан да туындай бермек [2,142б.]. Қазіргі қоғамның жаңа бағытта дамуы, Қазақстан республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, ел өміріндегі, оның барлық саласындағы түбегейлі өзгерістер, ана тілімізге мемлекеттік тіл дәрежесінң берілуі – бүгінгі қоғамымыздың жаңа үрдістердің бірі. Жаңарған қоғамның жаңалықтары қазақ тіліне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазақ тілінің қызмет аясының кеңеюын көрсететін басты белгі – мерзімді баспа.
Ғасырдан астам баспасөз ұлттық дүниетанымның күшті тәрбие құралы ретінде өзінің жемісті қызметін жалғастырып келеді. Қоғамның үні, жариялылықтың жаршысы қызметін атқарушы мерзімді баспасөз ешқашан өзінің маңызын, рөлін төмендеткен жоқ [3,27б.].
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған семиотикалық таңба-белгілердің жиынтығы емес; коммуникативтік мақсаты бар тұтас құрылым. Аударма әдебиеттің тілі де төл тілдегі нұсқалар сияқты ақпарат беру, эмотивті (қабылдаушыға әсер ету) қызметтерін атқарады [1, 215б]. Осыған қоса аударма әрқашан да стилистика ұғымымен өзара байланысты болып келеді.
Стилистика деген стиль туралы ұғым. «Стиль» сөзі әдебиетке де байланысты қолданады. Ал тілге қатысты стиль белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолданылу прициптерін қарастырады. Мағыналық дәлдік, мәнерлілік сөздерді нақты қолдана білумен, дұрыс орналастырумен, мәнерліліктің тәсілдерін білумен тығыз байланысты.Сонда стилистика сөздердің қолданылу заңдылықтарын сөз бен сөздің экспрессивтік тұрғыдан дұрыс пайдалану принциптерін зерттейді, яғни белгілі бір ойдың талғамдылықпен берілуін талап етеді.
Тіліміздегі қай стильдің болса да негізгі арқауы – сөйлеудің ауызшы және жазбаша формалары, ол формалар тілдік единицалардың сұрыпталып қолданылу нәтижесінде дамып жетіледі. Қоғамдаға қатынас түрінің әр түрлілігіне байланысты тілдің пайдаланылуы да әр түрлі болады. Осыдан келіп әр түрлі мағыналық реңкі бар тілдік құралдар қолданылады. Тілдік құралдар үнемі өзгеруде, жетілуде болады. Өйткені, тіл де, стиль де тарихи категориялар болып табылады.
Ал аударма саласы – мәдениет пен әдебиеттің көне мүлкі, үлкен дүниесі. Ол туралы айтылатын сөз, қойылатын проблема қашан да туындай бермек [2,142б.]. Қазіргі қоғамның жаңа бағытта дамуы, Қазақстан республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, ел өміріндегі, оның барлық саласындағы түбегейлі өзгерістер, ана тілімізге мемлекеттік тіл дәрежесінң берілуі – бүгінгі қоғамымыздың жаңа үрдістердің бірі. Жаңарған қоғамның жаңалықтары қазақ тіліне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазақ тілінің қызмет аясының кеңеюын көрсететін басты белгі – мерзімді баспа.
Ғасырдан астам баспасөз ұлттық дүниетанымның күшті тәрбие құралы ретінде өзінің жемісті қызметін жалғастырып келеді. Қоғамның үні, жариялылықтың жаршысы қызметін атқарушы мерзімді баспасөз ешқашан өзінің маңызын, рөлін төмендеткен жоқ [3,27б.].
1. Алдашева А. М «Адарматану: Лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер», - Алматы: «Арыс», 1998. - 215б.
2. Жақыпов Ж.А. «Аударматануды аңдату»: Оқулық. – Астана: ТОО «Искандер Ко», 2005. – 142б.
3. Бүркітов О. «Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі», автореферат, - Алматы, 1996. - 27б.
4. Республика Казахстан в глобальном межкультурном пространстве. Материалы Международной научно-практической конференции. – Алматы: КАЗУМОиМЯ имени Абылай-хана, 2003, - 480 с.
5. Сеитова Ф.З. «Метафора в текстах искусствоведческой проблематике» (живопись), автореферат, - Алматы, 2007. – 20б.
6. Кусаинова А. «Политическая метафора на газетном материале», автореферат, - Алматы, 2007. - 25с.
7. Зайсанбаева Г.Н. «Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі» (біріккен зат атаулар негізінде), автореферат, - Алматы, 2004. – 24б.
8. Хасанов Б. «Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы», - Алматы, 1966. - 347б.
9. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері»: Оқулық, 4- ші басылым, - Алматы. «Санат» баспасы, 2003. – 496б.
10. Омирбекова Ж.К. «Метафора және тіларалық транспозиция», автореферат, - Алматы, 2005. - 24б.
11. Аяғанов Б. «Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы», - Алматы : «Қазақ жнцеклопедиясының» Бас редакциясы, 2004. - 696б.
12. Арнольд И.В. «Стилистика английского языка» (стилистика декодирования) Учебное пособие для студентов педагогических институтов по специальности № 2103 «иностранные языки», 2 – ое издание, переработано. - Ленинград, «Просвещение», 1981. - 295с.
13. Материалы научной конференции молодых ученых, студентов и школьников «4 Сатпаевские чтения». Том 3. – Павлодар: ПГУ имени С. Торайгырова, 2004. – 393 с.
14. Балақаев М.Б. «Қазақ әдеби тілі» - Казахский литературный язык. – Алматы, Дайк – Пресс, 2007. – 472б.
15. Казакова Т.А. «Практические основы перевода English - Russian», учебное пособие, - Санкт – Петербург: Лениздат; издательство «Союз», 2003. - 320с. (Изучаем иностранный язык).
16. Малявин Д.В., Латушкина М.С. «Работа с газетой на английском языке в средней школе», пособие для учителя. – 2 – е издание, переработано, - Москва: «Просвещение», 1998. - 127с.
17. Galperin I.R. «Stylistics», second edition, revised, - Moscow, «Higher School», 1977. - 276p.
18. Комиссаров В.Н., Рецкер Я.И., Тархов В.И. «Пособие по переводу с английского на русский» часть 2, Грамматические и жанрово – стилистические основы перевода, - Москва, «Высшая школа», 1995. - 286с.
19. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаева Б. «қазақ тілінің стилистикасы». Оқулық, 3 – ші басылым. – Алматы: «Дәуір», 2005. - 256б.
20. Момынова Б. «Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)». – Алматы: «Арыс», 2003. - 228б.
21. Амандосов Т. С. «Теория и практика советской журналистики», -Алматы, «Мектеп», 1978. - 118с.
22. Ахметжанова З.К., Таткенова А.Т. «Сопоставление языкознания: казахский и русский языки». – Алматы, 2005. - 114с.
23. «Қазақстан мектебі» № 9. Есенова Қ. «Газет мәтіндегі адресат факторы» - 2007. - 73 – 77б.
24. Мұсабекова Ф.М. «Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімнің стилистикасы», Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған көмекші құрал, - Алматы, Мектеп, 1976. - 150б.
25. Комиссаров В.Н. «Теория перевода», 1990. – 250с.
26. Латышев Л.К., Провоторов В.И. «Структура и содержание подготовки переводчиков» в языковом вузе: Учебное методическое пособие. – 2 – е издание, стереотип. – Москва: НВИ – ТЕЗАУРУС, 2001. – 136с
27. Пиввуева Ю. В., Двойнина Е.В. «Пособие по теории перевода» (на английском материале). – Москва, Филоматист, 2004. - 301с. (серия «Филология»)
28. Виноградов В.С. «Перевод: Общие и лексические вопросы»: Учебное пособие. – Москва: КДУ, - 240с.
29. Терентьева Л.В. «Языкознание», Москва, Дрофа, 1997. - 254с.
30. Бектаев Қ. «Сөздік». Үдкен қазақша – орысша, орысша – қазақша сөздік. Алматы: «Алтын Қазына» 2001. - 704б.
31. Таубе А.М., Дагиши Р.С. «Современный русско-английский словарь» издательство «Русский язык». – Москва: Русский язык., 2000. - 776с.
32. Мюллер В.К. «Новый англо – русский словарь» издательство «Русский язык». В.К. Мюллер, В.А. Даневская, В.А Каплан и др. – 8-е издание. Москва: Русский язык, 2001. - 880с.
33. «Дала мен Қала» № 9,10,11,12,14,15 (15. 03.08 – 18.04.08)
34. Бұқпа № 13, (27.03.08.)
35. КZaman № 2 – 18 (10.01.08 – 30.04.08)
2. Жақыпов Ж.А. «Аударматануды аңдату»: Оқулық. – Астана: ТОО «Искандер Ко», 2005. – 142б.
3. Бүркітов О. «Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі», автореферат, - Алматы, 1996. - 27б.
4. Республика Казахстан в глобальном межкультурном пространстве. Материалы Международной научно-практической конференции. – Алматы: КАЗУМОиМЯ имени Абылай-хана, 2003, - 480 с.
5. Сеитова Ф.З. «Метафора в текстах искусствоведческой проблематике» (живопись), автореферат, - Алматы, 2007. – 20б.
6. Кусаинова А. «Политическая метафора на газетном материале», автореферат, - Алматы, 2007. - 25с.
7. Зайсанбаева Г.Н. «Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі» (біріккен зат атаулар негізінде), автореферат, - Алматы, 2004. – 24б.
8. Хасанов Б. «Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы», - Алматы, 1966. - 347б.
9. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері»: Оқулық, 4- ші басылым, - Алматы. «Санат» баспасы, 2003. – 496б.
10. Омирбекова Ж.К. «Метафора және тіларалық транспозиция», автореферат, - Алматы, 2005. - 24б.
11. Аяғанов Б. «Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы», - Алматы : «Қазақ жнцеклопедиясының» Бас редакциясы, 2004. - 696б.
12. Арнольд И.В. «Стилистика английского языка» (стилистика декодирования) Учебное пособие для студентов педагогических институтов по специальности № 2103 «иностранные языки», 2 – ое издание, переработано. - Ленинград, «Просвещение», 1981. - 295с.
13. Материалы научной конференции молодых ученых, студентов и школьников «4 Сатпаевские чтения». Том 3. – Павлодар: ПГУ имени С. Торайгырова, 2004. – 393 с.
14. Балақаев М.Б. «Қазақ әдеби тілі» - Казахский литературный язык. – Алматы, Дайк – Пресс, 2007. – 472б.
15. Казакова Т.А. «Практические основы перевода English - Russian», учебное пособие, - Санкт – Петербург: Лениздат; издательство «Союз», 2003. - 320с. (Изучаем иностранный язык).
16. Малявин Д.В., Латушкина М.С. «Работа с газетой на английском языке в средней школе», пособие для учителя. – 2 – е издание, переработано, - Москва: «Просвещение», 1998. - 127с.
17. Galperin I.R. «Stylistics», second edition, revised, - Moscow, «Higher School», 1977. - 276p.
18. Комиссаров В.Н., Рецкер Я.И., Тархов В.И. «Пособие по переводу с английского на русский» часть 2, Грамматические и жанрово – стилистические основы перевода, - Москва, «Высшая школа», 1995. - 286с.
19. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаева Б. «қазақ тілінің стилистикасы». Оқулық, 3 – ші басылым. – Алматы: «Дәуір», 2005. - 256б.
20. Момынова Б. «Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)». – Алматы: «Арыс», 2003. - 228б.
21. Амандосов Т. С. «Теория и практика советской журналистики», -Алматы, «Мектеп», 1978. - 118с.
22. Ахметжанова З.К., Таткенова А.Т. «Сопоставление языкознания: казахский и русский языки». – Алматы, 2005. - 114с.
23. «Қазақстан мектебі» № 9. Есенова Қ. «Газет мәтіндегі адресат факторы» - 2007. - 73 – 77б.
24. Мұсабекова Ф.М. «Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімнің стилистикасы», Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған көмекші құрал, - Алматы, Мектеп, 1976. - 150б.
25. Комиссаров В.Н. «Теория перевода», 1990. – 250с.
26. Латышев Л.К., Провоторов В.И. «Структура и содержание подготовки переводчиков» в языковом вузе: Учебное методическое пособие. – 2 – е издание, стереотип. – Москва: НВИ – ТЕЗАУРУС, 2001. – 136с
27. Пиввуева Ю. В., Двойнина Е.В. «Пособие по теории перевода» (на английском материале). – Москва, Филоматист, 2004. - 301с. (серия «Филология»)
28. Виноградов В.С. «Перевод: Общие и лексические вопросы»: Учебное пособие. – Москва: КДУ, - 240с.
29. Терентьева Л.В. «Языкознание», Москва, Дрофа, 1997. - 254с.
30. Бектаев Қ. «Сөздік». Үдкен қазақша – орысша, орысша – қазақша сөздік. Алматы: «Алтын Қазына» 2001. - 704б.
31. Таубе А.М., Дагиши Р.С. «Современный русско-английский словарь» издательство «Русский язык». – Москва: Русский язык., 2000. - 776с.
32. Мюллер В.К. «Новый англо – русский словарь» издательство «Русский язык». В.К. Мюллер, В.А. Даневская, В.А Каплан и др. – 8-е издание. Москва: Русский язык, 2001. - 880с.
33. «Дала мен Қала» № 9,10,11,12,14,15 (15. 03.08 – 18.04.08)
34. Бұқпа № 13, (27.03.08.)
35. КZaman № 2 – 18 (10.01.08 – 30.04.08)
АҢДАТПА
Саяси аясы мен бұқаралық ақпараттар құралында қолданылатын
метафоралар, түсінік беретін құралдардың бірі болып табылады.
Газет беттеріндегі саяси метафора аударуда сөзбе – сөз және балама
тәсілдері пайдаланылады, өйткені аударманың осы түрлері тілдік бірліктің
ішкі мазмұнын нақ, дәл берудің бірден – бір жолдары болып саналады.
Дипломдық жұмыстың Қазіргі тіл біліміндегі метафора аталынатын
бірінші бөлімде, қазақ тіліндегі ең көп қолданысқа түсетін стилистикалық
құралы - метафораға жалпы түсінік беріліп, түрлері анықталады.
Екінші бөлімінде Газет және публицистика стиліндегі бейнелеуіш құралы
– метафора деп аталынатын тармақта, қазақ және ағылшын тілдегі газет
стилінің ерекшеліктері мен саяси метафораның газет беттерінде алатын орыны
анықталады.
Саяси метафора аудару ерекшліктері атты үшінші бөлімде, метафора
аударуда қолданылатын әдіс – тәсілдер мен саяси метафораны қазақ тілінен
ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері қарастырылады.
Қорытынды бөлімінде газет беттеріндегі қазақ тілді саяси метафораның
ағылшын тіліне аударудың және жасалған жұмыстың нәтижелері қарастырылады.
АННОТАЦИЯ
Метафора является одним из понятийных средств передачи информации как
в политической сфере, так и в средствах массовой информации.
Политическая метафора в газете, главным образом, переводится
калькированием и аналогом, так как эти способы перевода передают ясно и
точно содержание языковых единиц и являются одними из часто используемых
видов перевода.
В первой части дипломной работы под названием Метафора - в
современном языкознании раскрывается общее понятие метафора, и дается
классификация данного стилистического приема.
Во второй части Метафора как образное средство в газетно –
публицистическом стиле рассматриваются специфические черты газетного стиля
на казахском и английском языках, а также место политической метафоры в
данном стиле.
В третьей части Специфика перевода политической метафоры
рассматриваются способы перевода метафоры, а также специфика перевода
политической метафоры с казахского языка на английский язык.
RESUME
Metaphor is a notional means in transmitting information as in
politics so as in mass media.
Political metaphor used in newspaper style, in a whole, is translated
by analogue and calque. As these methods of translation give an exact and
accurate content of language units and are one of the often used methods.
In the first part of the graduation work Metaphor in the modern
linguistics we disclose general meaning and present types of the given
stylistic means in general.
In the second part Metaphor as a vivid expression in the publicist
style we consider specific characteristics in Kazakh and English
newspapers, also the role of the political metaphor in them.
In the third part The specifics of translation political metaphors
we discuss the types of translation political metaphors and principles of
giving them from Kazakh into English.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТАФОРА
1.1 Метафора туралы түсінік
1.2 Метафора түрлері
2. ГАЗЕТ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКА СТИЛІНДЕГІ БЕЙНЕЛЕУІШ
ҚҰРАЛЫ – МЕТАФОРА
1. Ағылшын тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
2. Қазақ тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
3. Газет мәтіндегі адресат факторы
4. Газет және публицистика стиліндегі саяси метафора алатын орыны
3. САЯСИ МЕТАФОРА АУДАРУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Метафораны аудару әдіс – тәсілдері
2. Саяси метафораны қазақ тілінен ағылшын
тіліне аудару ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Аударма адам қызметінің, іс-әрекетінң бір түрі. Ал іс-әрекет-
субъектінің болмысқа қарым- қатынасын белгілейтін ұғым. Аударма - көп
мағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үдерісін
білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның, жазылғанның келесі тілге қалай
жеткенін, яғни іс- әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған
семиотикалық таңба-белгілердің жиынтығы емес; коммуникативтік мақсаты бар
тұтас құрылым. Аударма әдебиеттің тілі де төл тілдегі нұсқалар сияқты
ақпарат беру, эмотивті (қабылдаушыға әсер ету) қызметтерін атқарады [1,
215б]. Осыған қоса аударма әрқашан да стилистика ұғымымен өзара байланысты
болып келеді.
Стилистика деген стиль туралы ұғым. Стиль сөзі әдебиетке де
байланысты қолданады. Ал тілге қатысты стиль белгілі бір тілдегі
лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолданылу
прициптерін қарастырады. Мағыналық дәлдік, мәнерлілік сөздерді нақты
қолдана білумен, дұрыс орналастырумен, мәнерліліктің тәсілдерін білумен
тығыз байланысты.Сонда стилистика сөздердің қолданылу заңдылықтарын сөз бен
сөздің экспрессивтік тұрғыдан дұрыс пайдалану принциптерін зерттейді, яғни
белгілі бір ойдың талғамдылықпен берілуін талап етеді.
Тіліміздегі қай стильдің болса да негізгі арқауы – сөйлеудің ауызшы
және жазбаша формалары, ол формалар тілдік единицалардың сұрыпталып
қолданылу нәтижесінде дамып жетіледі. Қоғамдаға қатынас түрінің әр
түрлілігіне байланысты тілдің пайдаланылуы да әр түрлі болады. Осыдан келіп
әр түрлі мағыналық реңкі бар тілдік құралдар қолданылады. Тілдік құралдар
үнемі өзгеруде, жетілуде болады. Өйткені, тіл де, стиль де тарихи
категориялар болып табылады.
Ал аударма саласы – мәдениет пен әдебиеттің көне мүлкі, үлкен
дүниесі. Ол туралы айтылатын сөз, қойылатын проблема қашан да туындай
бермек [2,142б.]. Қазіргі қоғамның жаңа бағытта дамуы, Қазақстан
республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, ел өміріндегі, оның барлық
саласындағы түбегейлі өзгерістер, ана тілімізге мемлекеттік тіл дәрежесінң
берілуі – бүгінгі қоғамымыздың жаңа үрдістердің бірі. Жаңарған қоғамның
жаңалықтары қазақ тіліне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазақ тілінің қызмет
аясының кеңеюын көрсететін басты белгі – мерзімді баспа.
Ғасырдан астам баспасөз ұлттық дүниетанымның күшті тәрбие құралы
ретінде өзінің жемісті қызметін жалғастырып келеді. Қоғамның үні,
жариялылықтың жаршысы қызметін атқарушы мерзімді баспасөз ешқашан өзінің
маңызын, рөлін төмендеткен жоқ [3,27б.].
Жұмыс өзектілігі бірнеше факторлармен анықталады: біріншіден,
Қазақстан Республикасы мен Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары сияқты
шетел мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастарының ұлғаюы, соның ішінде,
саясат аясындағы жұмыстың зәру
болуы.
Екіншіден, тілдер арасындағы бұқаралық ақпарат ерекшеліктерін дәйектеу
қажеттілігі, соның ішінде, негізгі ақпарат құралдарының бірі – газет
беттерінде.
Зерттеу объектісі – газет және публицистика стильдердегі саяси
метафора қолданысы.
Зерттеу мақсаты – қазақ және ағылшын газет беттеріндегі саяси
метафораны аудару ерекшеліктерін айқындау.
Жұмыс мақсатына сәйкес келесі міндеттер туындайды:
метафора туралы жалпы түсінік беру;
метафораның түрлерін анықтау;
қазақ және ағылшын тілдегі мерзімді басылымдардың ерекшеліктерін
көрсету;
саяси метафораның қазіргі қазақ тілі мен ағылшын тілдеріндегі
публицистикалық жанрында алатын орынын анықтау;
саяси метафораның қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылу
ерекшеліктерін салыстырмалы әдіс негізінде қарастыру.
Жұмыс жаңалығы қазақ және ағылшын тілдегі мерзімді баспасөз арқылы
қабылдаушыға ықпал ету әдісі ретінде саяси метафораның салыстырылып-
салғыстырылуы жаңа ғана өріс алумен анықталады.
Теориялық және практикалық маңыздылығы зерттеу барысында саяси
метафораның тілдік сипаты теориялық мәселелері қарастырылады. Метафораның
қазақ тілі мен ағылшын тілдегі бейнелілік, ұқсастық қасиеттерінің тілдік,
тілден тыс табиғаты зерделінеді. Тілдік метафораның қызметіне қарай
түрлерінің ерекшеліктері, мағына түзудегі маңызы және бағалауыштық
мәселелері көрсетіліп сараланады.
Диплом жобасының құрылымы кіріспеден, бірінші, екінші, үшінші
бөлімдерден және қорытындыдан құралған.
Кіріспе бөлімінде диплом жұмысының мақсаттары, міндеттері, жұмыс
өзектілігі, зерттеу объектісі мен теориялық және практикалық маңыздылықтары
қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде метафора атаулы стилистикалық
құралға жалпы түсініктеме, метафора түрлері анықталады.
Екінші бөлімде метафора кездесетін мерзімді баспасөз, яғни газет
беттеріндегі негізгі ерекшеліктері беріледі.
Үшінші бөлімде қазақ және ағылшын газет беттеріндегі саяси метафораны
аудару ерекшеліктері мен әдіс – тәсілдері қарастырылады.
Қорытынды бөлімінде жасалған жұмыс нәтижелері беріледі.
1. ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТАФОРА
Қазіргі қазақ тіліндегі аталым тәсілі ретінде метафора белсенді
қызмет атқарады. Аудару процесі тіл білімінің стилистика деп аталынатын
саласымен тығыз байланысты болады. Стилистиканың мәселелері жылдан-жылға
көптеген лингвистер мен әдебиетшілердің назарын өзіне аудартуда. Оның
пайдалылығы жалпы мәдениетті көтерімен тығыз байланысты, сондықтан ол тек
қана ойланып оқудың дағдысын дамытып қоймайды, стилистика сонымен қатар
әдеби талғамның дамуына негіз болып келеді. Ақырында ол тілді нормалауға
көмектеседі және тіл иемендеушілерге жақсы да, мәнерлі сөйлеп жазуға
мүмкіндік береді.
Аударма процесіне әсер ететін стиль мәселелері екі категорияға
бөлінуі мүмкін. Бұл функциональды стиль мен стилистикалық әдістер мәселесі.
Функциональды стиль түпнұсқадағы мәтіннің әр түрлі жанрлар мен ерекше
қасиеттерін, сипаттамаларын қарастырса, екінші категория автордың мәтінде
қолданған әт түрлі тіл бірліктері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді. Оларға
мысал ретінде метафора, метонимия, ирония және тағы да басқа стилистикалық
тілдік құралдарды келтіруге болады. Соның ішінде метафора стилистикалық
тәсілдердің бір түрі ретінде болғандықтан, оны бір тілден басқа тілге
аудару мәселесі әрбір аудармашыға да кездеседі [Конф].
1. Метафора туралы түсінік
Адамның қоғамдық қызметі үлкен дәрежеде оның сөйлеу тіліне де ықпал
тигізеді. Солардың ішіндегі ең көркем тіл құралы метафора болып табылады.
Метафора зерттеунің негізінде көркем әдеби тіл жатыр. Мысалы, Н.Д.
Арутюнова Метафора, органикалық тұрғыдан, әлемді поэтикалық көз қарастан
көру болып табылады деп айтады [12,295с.].
Метафораны антика заманынан бастап зертеген. Бұл кезде метафора
ғалымдар мен ойшылдарды ғылыми зерттеудің объектісі ретінде көңілдерін
аудартты. Оны тілдік троптармен немесе стилистикалық фигуралармен
байланыстырды, яғни тілдің эстетикалық мәнділігін ашатын анық тілдік
фрагменттермен.
Антикалық заманда философтарды метафораның тек қана практикалық жағы
қызықтырд және оның мақсаты мен қызмет ету тәсілдері. Метафора табиғаты
туралы алғашқа антикалық түсініктеме берген Аристотель болған. Аристотель
метафораны басқа сөздің орын ауыстыра алатын әдіс деп қарастырған, оны
теңеу мен жұмбаққа ұқсатты. Сонымен қатар ол метафора табиғатында
эстетикалық, психологиялық және танымдық функциялары бар деп көрсетті.
Рим заманындағы метафора туралы теориясы – Аристотель идеясының әрі
қарай дамуын тапқан. Осы замандағы метафора теңеу теориясынан тыс шықпады
және шешендік шеберліктің дамуымен байланысты оның тілдегі және мәтіндегі
қолданысы артып келді.
Метафора теориясында үлкен өзгерістер орта ғасырларда пайда болды.
Егер антикалық заманда метафораны адам болмысы мен космоспен қатар қойса,
орта ғасырда алламен.
Қайта өркендеу заманы да метафора аясында қайшы теориялар туғыздырды.
Ерте қайта өркендеу заманында метафора туралы түсініктер орта ғасырдағы
жетістіктермен негізделді. Бірақ, 16 ғасырдан бастап ғылымдардың
дифференциациялануынан метафора көркем тілдер саласына жатқызыла басталды
және де тілден мүлде шығарылып тасталды.
Жаңа заманда да метафораның бейнелеуіштік мүмкіндіктері шектеле берді.
Ал романтизм дәуірінде метафора теориясында аса үлкен өзгерістер пайда
болды. Метафора қызметі таза мінділіктен тыс шығып көрсетіледі. Романтизм
дәуірінде ақиқаттың моделіне айналып, болмысты танытатын құрал деп
есептелінеді.
Қазіргі кезең метафора теорисында ерте заманда дамыған ой – пікірлерін
жүйелеуімен, жаңа концепциялар мен теорияларын туғызуымен сипатталады.
Қазіргі зерттеулер бойынша метафора қызметі тілден тыс салаларға шығады.
Бұл салалар үшін метафора – танудың ерекше формасы. Сондықтан да метафора –
екі затты не құбылысты байланыстыратын бейнелеуіштік құрал емес, екі заттың
не құбылыстың аяларын байланыстырып, жаңа аяны туғыздырушы айқын ой
операциясы болып табылады [5,20б.].
Метафора – тілдегі сырлы құбылыс. Оның сырлығы уақыт пен тіл құрылымы
мен қызмет етуінде танылады. Метафора әр тіл мен әр кезеңге тән құбылыс: ол
тілдің әр аспектісін қамтып, олардың функционалдық әр- алуандығында
анықталады. Метафораның жалпы халықтығы мен оны қолданылу жиілігі, әр дәуір
зерттеушілерінің назарын өзіне қаратуда. Сонымен қатар, көп аспектілі
құбылыс болғандықтан, метафора тіл білімі және лингвитсика салалары сияқты
ғылымдардың қызығушылығын артуда. Троптың белгілі бір түрі негізінде,
меатфора, поэтикада, стилистикада, риторикада, эстетикада; сөзжасам түрінің
негізінде – лексикологияда; тіл қолданысының ерекше түрі негізінде –
прагматикада; ассоциативті механизм мен интерпритация объектісі негізінде –
психолингвистика мен психологияда; ойлану әдісі мен ақиқат тануда –
логикада, философия мен когнитивистік психологияда зерттелінеді.
Қазіргі лингвистикада метафора термині төмендегідей үш бағытта
түсіндіріледі:
1) ұқсастық негізінде құрылған көркем құрал ретінде. Метафораның негізгі
функциясы – эстетикалық.
2) екі мағынаға (тура және ауыспалы мағыналардың) ортақ семантикалық
құрылымдағы актуалдығын көрсетудегі жалпы атуы ретінде.
3) адамның ойлау қабілетінің ерекше әдісі ретінде метафораны пән аралақ
және семиотика тұрғыдан қарастыру. Оның негізінде жинақталған білімді
белгісіз, жаңа құбылысқа қатысты пайдалану жатыр [6,25б.].
Сонымен қатар, қазіргі қазақ тіліндегі аталым тәсілі ретінде метафора
да белсенді қызмет атқарады [5,20б.]. Тіл табиғатына көз тігіп барлау
жасасақ, метафораның жұмсалу аясы мен қолданылу масштабының өте кең
екендігі байқалады [6, 25б.].
Метафораға лингвистикалық, әдебиеттану терминдері сөздіктерінде
берілген түсініктемелерге көңіл бөлсек, Тіл білімі сөздігінде: Метафора
- троптың бір түрі, ұқсастық, сәйкестік негізінде сөздер мен сөз
орамдарының ауыспалы мағынада қолданылуы деген түсініктеме беріледі, ал,
метафоралану былайша түсіндіріліеді:Метафоралану- ауыспалы мағынаның пайда
болуы мен оның экспрессивті қасиеттерінің күшею нәтижесінде сөздің
мағыналық аумағының кеңеюі [Конф].
Сөдің әр түрлі мағынаға ие ьолуы сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы
мағынада қолданылуы нәтижесінде іске асады. Сөз ұғымды білдірудің
материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын
ұғымның өіріс де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тән ауысу процестері, мысалы,
нақтылықтан абстрактылыққа, жалқылықтан жалпыға ауысу және ұғымның
дәлелденіп жіктелуі сө мағынасынң дамуына әсер етпей қала ламайды. Мысалы,
жол деген сөз өзінің нақты мағынасымен бірге 1) идея, бағыт; 2) тәсіл
тәрізді абстракты, қосымша (туынды) мағыналарға ие болған. Сөз мағынасы
қоғам дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің дамуымен байланысты
өзгеріп түрленуі де мүмкін. Мысалы, ежелгі ағылшын тіліндегі feon деген сөз
алғашында мал деген мағынаны, оны кейін қозғалатын зат атлуына,
ақырында келіп ақша деген мағынаны білдірген.
Сөз мағынасы функционалдық семантика заңы бойынша да өзгеруі мүмкін.
Функционалды семантика заңы заттардың қызмет бірлігіне негізделінеді. Бір
зат немесе құрал басқа зат немесе құралмен ығыстырылып, алмасады да,
соңғысы қызмет бірлігіне қарай, алғашқы заттың немесе құралдың атауымен
аталады. Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы әр түрлі
тәсілдер арқылы іске асады. Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуы
бірде метафора мен метонимия тәсілі арқылы берілсе, бірде қызмет бірлігі
мен синекдоха тәсілдері арқылы болады. Біздің жұмысымызда ауыспалы мағына
беруде метафора тәсілі қарастылғандықтан бұл тәсілге нақтырақ тоқталайық.
Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысуы белгіленетін заттардың тұлға,
түс, қимыл ерекшелігінің ұқсастығына негізделінеді. Белгілерінің
ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың не құбылыстың
атауы мен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады.
Метафора барлық тілдерде бар құбылыс. Мысалы, чех тілінде koryto корыто
дегенді ғана емес, арна дегенді де (мысалы, koryto reky сөзбе сөз
аударғанда – корыто реки - өзеннің шылпшыны, мағыналық жақтан –
өзеннің арнасы) білдіреді. Француз тілінде punaise – қандала деген
мағынада ғана емес, кеңсе кнопкасы деген мағынасында да жұмсалады. Қырғыз
және қазақ тілдеріндегі бел анатомиялық атау ғана емес, сонымен қатар асу
(арқа, жон), таяныш, сүйеніш деген мағынада да қолданылады. Бел – таудың
кез келген тұсы емес, оның арғы бетіне асып түсуге, өтуге қолайлы,
анатомиялық белге ұқсас тұсы (асу, жоны).
Метафора құбылысының сөздің мағынасының орын тепкені мен әбден
үйреншікті болып кеткен соншалық, метафораның негізінде туған қосымша
мағынаның көп жағдайда туынды, келтірінді мағына екені бірден аңғарыла
бермейді. Метафораның негізінде туған келтірінді мағына, сөздің туынды
мағынасы ретінде қалыптасып орнығып кетеді. Мұндайда метафора негізінде
туған мағына сөздің сөздіктегі мағыналық мазмұнына еніп, оның туынды
мағыналарының бірі ретінде қаралады [9,496б.].
Сонымен, қорыта келгенде, метафора (грек metaphora – ауысу) - сыртқы
не ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.)
ұқсастыққа қарап, бір зат атауының, басқа бір затқа атау болуына
байланысты, сөз мағынасының ауысуы. Мағына ауысудың бұл тәсілінің негізінде
ұқсастық заңы жатыр. Осы тұжырымды негізге ала отырып, қазақ тіл білімінде
жеке қаламгерлердің шығармаларына ден қойып, ондағы метафоралық
құбылыстардың сипатын ұлттық болмыстан, ұлттық нақыштан және әлемдік
метафораны қалыптатсыру біршама зерттеу нысанына айналып келеді. Қазіргі
қазақ тіл білімндегі ғалымдардың еңбектерінде метафораның лингвитстикалық
табиғаты кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен
ғылым тіліндегі маңызы көрсетілген. Метафораның концептуалдық қызметі,
ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерттеліп, оған
құрлымдық сипаттама жасалған [5, 20б.].
Б. Аяғанов [11,696б.] Қазақстан ұлттық энциклопедиясында метафораға
мынадай анықтама береді: Метафора (грек metaphora - ауыстыру) – троптың
(құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері
негізінде астарлы мағынада қолданылуы. Метафораны сөз өнері поэтика,
риторика, эстетика, логика, философия, тіл, стилистика, лексикология
психолингвистика ғылымдары зерттейді. Аристотель айтқандай метафора
табиғатында жұмбақтылық бар. Сөз өнерінде метафораның символиклық,
эмоционалдық ерекше мәні бар. Ойды әсерлі жеткізу масатында да метафора
қолданылады. Ол мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, қанатты сөздерде
жиі кездеседі Метафора тілді байытуға қызмет етеді, синонимдерді,
көпмағыналылықты, терминдік жүйені және эмоциональды экспрессивті лексиканы
дамытады, мысалы, билік тізгіні, ғасыр перзенті, көңіл көкжиегі, жан
айғайы, жер кіндігі, үміт жібі тағы да басқа. Тілдегі қолданыс аясына
қарай: а) жеке қолданыстағы; б) тұрақты метафора деп бөледі ғалым [11, 696
б., 6 том].
Қазақ тіл білімінің зерттеушісі Г.Н. Зайсанбаева метафора деп, (грек
metaphora – ауысу)- сыртқы не ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы, атқаратын
қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап, бір зат атауының басқа бір затқа атау
болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы. Мағына ауысудың бұл тәсілінің
негізінде ұқсастық заңы жатыр. Осы тұжырымды негізге ала отырып, қазақ тіл
білімінде жеке қаламгерлердің шығармаларына ден қойып, ондағы метафоралық
құбылыстардың сипатын ұлттық болмыстан, ұлттық нақыштан және әлемдік
метафораны қалыптатсыру біршама зерттеу нысанына айналып келеді. Қазіргі
қазақ тіл білімндегі ғалымдардың еңбектерінде метафораның лингвитстикалық
табиғаты кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен
ғылым тіліндегі маңызы көрсетілген.Метафораның концептуалдық қызметі,
ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерттеліп, оған
құрлымдық сипаттама жасалғандығын айтады [5, 20б.].
Ал орыс лингвисті И.В. Арнольд өзінің Стилистика английского языка
атты кітабында метафораға туралы мынадай ой қозғайды. Әдеби бейне
қалыптастырудағы сөз мағыналарының бірлесіп әрекет жасасуы стилистикада,
ертеден бастап, троп аталанып келеді. Троп дегеніміз- сөздер мен сөз
тиіркестерінің өзгертілген мағынада қолданылатын айқын да, суреттегіш
құрал. Бұл қолданыста сөздердің дәстүрлі қолданылуы әдеби тілдегі
қолднанылатын затпен салыстырылады. Негізгі троп қатарына метафора,
метонимия, ирония (кекету), синекдоха, гипербола, литота және т.б. кіреді.
Метафора әдетте жасырулы салыстырма болып табылады. Бұл салыстырма бір
зат атауының екінші затқа қатысты қолданылып, бұл заттың (құбылыстың)
ерекшелігін айыратын құрал ретінде қолданылады [12, 295б.]. Метафора
дәстүрлі зерттелуде көбінесе тілді көркемдеуші құрал ретінде танылады. Ол
көркем әдебиет пен шешендік өнердің адресатқа әсер ету қызметі тұрғысынан
зерттеліп келеді. Оның тілдік сипаты соңғы уақаттарда ғана көңіл бөліне
бастады. Бұл ретте, ең алдымен метафораның адамның ойлау үрдістерімен
байланыстылығы және тілдегі әлем туралы білімінің бейнелену заңдылықтарына
қатысы ескеріле бастады. Оның тек қана көркемдеуші құрал емес, сонымен
қатар тілдің лексикалық, сөзжасамдық сұранысын өтеуші құрал екендігі
анықталды. Тілдің күнделікті қатысымдық қызметінде кеңінен қолданылатын
метафора шынайы өмірдегі нысандарды атауда тиімді тәсіл болып табылады.
Адам күнделікті тілдік қолданыста өзінің бай тәжірибесі арқылы жинақтаған
білім қорын кеңінен пайдаланылады. Заттар мен құбылыстар ұқсастығы арқылы
метафора жинақтаған білім қорын белгілі бір мақсатта аталым қажеттілігіне
сай қолдануға көмектеседі. Метафораның аталымдық сипатын ашу - қазіргі
қазақ тіл білімінде енді зерделене бастаған мәселелердің бірі.
Метафораны әлем лингвистикасында зерттелуі жоғарыда аталып өткендей
ерте кезден басталған. Грек ойшылдары Аристотель, Цицерон, орыс тіл
зерттеушілері А.А. Потебня, В.Г. Гак, В.Н. Телия, Н.Д.Артюнова, В.К.
Харченко тағы да басқалары; қазқа тіл білімінде А.Байтұрсынұлы, М.Балақаев,
Б. Хасанов, Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы, Б. Қалиев, Б. Қасым тағы басқалар
зерттеу еңбектерінен орын алады.
Грек ойшылы Аристотель алғаш рет метафораны ұқсастық негізінде сөз
мағынасының өзгеруі деп көрсетіп, метафораға өзіндік ғылыми бағасын былай
деп береді: Метафора сөз мағынасының тектен түрге, түрден текке, немесе
түрден түрге, я болмаса ұқсату негізінде өзгеруі. Цицерон оның тілге қажет
ұғымдарды атау қаблетін басты назарға алады. Метафора табиғаты әлем
лингвистикасында адамның білім қорының құрылымдық сипатымен байланыстырыла
қалыптастырылады. Тілдң ойды қалыптастырушылық маңызын басты бағыт етіп
алған А.А. Потебня метафоралық ауысуды тілдік семантиканы дамытудың бір
құралы ретінде таниды. В.Г. Гак, В.Н. Телия метафораның аталымдық,
когнитивтік қызметіне баса назар аударады. Н.Д. Артюнова бұл құбылыстың
тілдік аспектілері: бейнелілігін, қолданымдық сипатын ашады. Метафораның
мағына дамытудағы маңызы туралы А. Байтұрсынұлы, Ә. Болғанбайұлы, Ғ.
Қалиұлы, М. Балақаевау құнды пікірлер қалдырған. Оның қызметіне,
қолданыстық ерекшелікртеріне Б. Хсасанов зерттеу еңбегін арнаған [5, 20б.].
М. Болғанбаев Метафора деп заттардың, құбылыстардың ішкі-сыртқы
ұқсастығына қарай ауыс мағынада жұмсалуын айтамыз- деген анықтама беріп ақ
алтын (мақта), қара алтын (көмір), дала кемесі (түйе) сияқты метафоралық
тіркестердің жиі қолданылатынын көрсетеді. Тілдік метафораларды жеке
зерттеу жұмысының нысаны ретінде алып қарастырған профессор Б. Хасанов
қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы атты еңбегінде тура
мағынадан ауыспалы мағынаның туындауы да көбінесе метафораның негізінде
пайда болатыны айтады. Метафораның тілдік сипаты туралы Б. Қасым: Тілдік
метафоралар – туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттеніп, соның
нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болады. Сонымен қатар батыс
ғалымдарының метафораға деген қызығушылықтарын лоы мәселеге арналған
зерртеулерден байқаймыз. Батыс ғалымдары А. Ричардс, Ф. Уилрайт, Макс
Блэк, Дж.Лакофф және М. Джонсон метафораның күнделікті өмірдегі,
ойлаудағы, тілдегі маңызына кеңінен тоқталады. Тілдегі осы құбыдыс жөнінде
А. Ричардс төмендегідей пікір айтады: Біз метафораны қолданғанда,
санамызда екі зат туралы екі бөлек ой болады және сол ойлар бір сөздің
немесе сөз тіркесінің ішінде өзара байланысқа түседі. Осы байланыс нәтижесі-
жаңа мағына. Жаңа мағынаның туындауындағы метафораның қызметі орасан зор.
Санада әр түрлі білгілер жиналып, бейне арқылы сақталған нысандардың тілде
жаңа мағына беруі метафора арқылы жасалады. Зерттеушілер бұл құбылысты
интерактивті теория, яғни екі нысанг арасындағы байланыс арқылы мағынаның
метафоралылығы шеңберінде зерделейді. В.Г. Гак, В.Н. Телия, Н.Д. Артюнова
метафораның аталымдық-когнитивтік маңызына баса назар аударады. Когнитивтік
дегенде метафораның тілдік таңбалардың астарындағы білім қорын пайдалануы
және сол арқылы жаңа ұғымдарды қалыптасруы басты назарға алынады. Шынайы
болмыс заттары мен құбылыстарын өз білім қоры мен түсінігі арқылы өлшеп,
тану - адам санасының анторопоөлшемдігінің бір көрінісі. Содықтан да,
тілдік метафоралар антропоөлшемдігімен ерекшелінеді. Соңғы кезеңдерде тіл
біліміндегі когнитивтік бағыт тілдік мәселеге мүлде өзге қырынан келуді
алға тартып отыр. Когниттану саласы ғылымының философия, логика,
лингвистика, психология, мәдениеттану, жасанды интелект сияқты бірнеше
саларының басын тоғыстыру арқылы тілдік мәселелерді шешуді ұсынады. Тілдік
бірліктердің когнитивтік тұрғыда қарастырылуы адамның қоршаған әлемді
қабылдаумен байланысты. Метафора өзге тәсілдер сияқты тілдің дамуына қызмет
етеді. Ол ұқсату заңдылығына негізделінеді. Ұқсату философиялық тұрғыда
заттардың, құбылыстардың несмесе процестердің бір қасиетіне қарай
ұқсастығын тану әрекеті ретінде танылады. Метафораның тәсіл ретіндегі басты
мақсты заттар мен құбылыстарға атау беру болғандықтан, олардың
жасалауындаұқсастық сезім мүшелері мханимзмнің (адамның көру, есту, иіскеу,
ұстау т.б қабілеттері) көмегімен жүзеге асады. Ұқсастықтар көзге көрінетін
белгілерге ғана негізделмейді, сонымен қатар түйсікпен танылатын адамның
жоғары ассоцициялық ойлауында жүзеге асатын салыстырулар негізінде де
танылады [13, СКонфб.].
Осы уақытқа дейін метафора тіл білімінде әдеби құралдардың, троптардың
бір түрі ретінде сөз болып, оның көркемдік, бейнелік қызметі ғана талданып
келсе де, оны бір тілден екінші тілге аудару, әсіресе ағылшын тілінен қазақ
тіліне аударуда кездесетін қиындықтар тұтас бір жеке құбылыс ретінде
арнайы зерттелген емес. Бұл мәселенің қазіргі таңдағы өзектілігі де осында
жатса керек [4,Конфб.].
2. Метафора түрлері
Метафора тілдің әр түрлі стилінде әр қилы қолданылады. Мысалы,
метафора көркем әдебиеттің негізгі құралы болып табылады. Бірақ көпшілік
ғылыми әдебиет пен оқулықтарда, іс – қағазадары мен документтік
материалдарда өте сирек қолданылады. Өйткені, бұларға образды сөйлеу,
астарлап айтудан гөрі ойдың тура, дәл айтылуы қажет. Ал бұған қарағанда,
метафораны ауызекі сөйлеу мен газет тілінде жиі қолданамыз. Мысалы, ауызекі
тілімізде тойды деу орнына ар жағына құс қонды, жылауы жақын демей-
ақ, тостағаны кірледі деп айта береміз. Сол сияқты шай кесіліп қалды,
жол аяқ, дегеніміз де – метафора. Немесе жуу, көгілдір Дунай, төбесі
тесік деген жаргондар да метафоралы сөйлеу үлгісімен жасалған. Қандай
қарапайым адам болмасын, әңгіме үстінде де сөз сұрыптап, барныша бейнелеп,
суреттей сөйлеуге үйір болады. Тура сөзге қанағаттанбай, бұрып асталауға,
бейнелеп, мәнерлеп айтуға әуес келеді. Бұл тілімізге тән, жалпы заңдылықа
іспеттес. Метафора, коммуникативтік қызметіне сай, тілдің әр саласында да
кездесіп отырады. Бұл ретте тіліміз – метафоралар қоймасы. Тіпті кез
келген тіл – көмескіленген метафоралар сөздігі
(В. Пизани, Этимология, М., 1956).
Метафора әсіресе дәстүрлі метафоралар, сөйлеу тілінде қолданыла
береді. Ал әңгіме үстінде тілімізде дағыдылы қолданылмайтын, белгілі бір
шешеннің қалам тартысына тән метафораларды араластыруан сөз ауырлап,
әңгіменің эффектілігі әлсіреп кететін сияқты. Бірақ бұл алайда ой
күрделендіру метафораның табиғатына тән екендігі ескерсек, оны қабылдау
процесінің күрделі болуы да заңды.
Профессор П. Анохин былай деп жазады: Метафора есть результат
генерализующихся, быстро воспламеняющихся на большом пространстве мозга
процессов, однако удерживаемых в пределах тонких элементов сходства и не
дающих беспорядочного течения высшей нервной деятельности (Литературная
газета, 1940, 27окт.)
Кейінгі кездерге дейін қазақ филологиясында, тіпті орыс тілі мен
әдебиетіне байланысты көптеген зерттеулерде де метафораны сөздің ауыспалы
мағынада қолданылуы, ауыстыру немесе троп деп түсіндіру – метафораның
мәнен емес, жасалу техникасын (жолын) ғана көрсету.
Кез келген шығармада метфораның екі түрі кездеседі: бірі – бүкіл
халыққа түсінікті тұрақты ауыс мағына алған, дәстүрлі қолданылып келе
жатқан метафоралар, екіншісі - әлі жалпы халықтық сипат ала қоймаған, жеке
бір тілмардың жанынан шығарған метафоралар. Олар көбіне әдебиетте
қолданылатын және лингвистикадағы метафора деп ажыратылып, екеуі екі ғылым
объектісі ретінде қаралуда. Кейде орыс тіл білімінде бұларды тілдік
метафора (языковая метафора) және стильдік метафора (стилистическая
метафора), дәстүрлі метафора (традиционные или лексикологические
метафоры) және поэтикалық (соңғысын старая метафора жеу бар), ауыс
мағына(переносное значение) деп бөліп қарау кездеседі. Бақытжан Хасановтың
айтуынша, метафораны тілдік не әдебиеттік деуге болмайды. Метафора екеуіне
ортақ. Әдебиеттік не тілдік метафоралардың арасында қойылған дуал немесе
шекара жоқ. Сол сияқты тілдік метафорадан бөлек стильдік метафора деген
болмайды. Ал поэтикалық метафора деу – прозада жасалған метафораларды
елемеу. Сондай –ақ риторикалық, яни ескі метафора дегенді де жөнді деу
қиын, өйткені метафора сөйлеу тілінде де жасала береді және ескі метафора
жаңа контексте жаңарып кететінін ескеру керек. Бұл арада мәселені тілшеше
қарау керек. Метафораны тірі, өлі деп ажырату да байқалады. Тірі және
өлі деп бөлген авторлар бұл терминдерге әр түрлі мән, мазмұн береді.
Метафора жайын арнайы зерттеген ғалым Ю.Л.Лясота оны индивидуалдық,
тұрақты және тілдің сөздік құрамындағы метафорадеп үшке бөліп қарауды
ұсынады. Сырттай қарағанда былай бөлу дұрыс сияқты. Бірақ тұрақты
(постоянная) метафора мен сөздік құрамының метафорасын (метафора словарного
языка) ажырату оңай емес. Шыныда, екеуі де сөздік құрамның элементі. Бұл-
бір. Екіншіден, тұрақты метафора деудің өзі дұрыс емес. өйткені сол
тұрақты метафораның өзі кез келген уақытта шебердің көрігіне түсіп, жаңа
контексте суарылып, жаңарып шығуы мүмкін [8, 347б.].
И.В. Арнольд метафораларды төменднгідей бөледі: бір немесе бірнеше
сөзден құралатын метафора – жай немесе тұрақты метафора, мысалы, flame –
махаббаттың құмарлығы мен ыстықтығын the eye of the heaven – күннің көзі,
күн мағынасында пайдаланылады. Сонымен қатар, ол өрістетілген метафора,
яғни бір бейнелі мағынаны тудыратын бірнеше метафоралық сөздерден тұратын,
яғни бір – бірін толықтыратын бірнеше жай метафоралардан қалыптасады;
күшейтілген метафора, гиперболалық метафора деп аталынады; дәстүрлі
метафора деп белгілі бір уақыт кезеңінде немесе әдебиеттің бір тармағында
пайдаланылатын метафораны айтамыз, мысалы, ағылшын ақындары дәстүрлі
метафораларды пайдаланыла отырып бойжеткеннің сұлулығын суреттеген pearly
teeth, coral lips, ivory neck, hair of golden wire сияқты сөз тіркестерін
пайдаланылған, және ең соңғысы композициялық метафора, яғни мәтіннің ішінде
іске асырылатын метафора [12, 384б.].
Ал лингвистикада метафораның жалпыхалықтық және тілдік метафораны
бөліп қарастырады. Т.Ф. Кияненко берген анықтамасы бойынша жалпыхалықтық
метафора, стилистикалық бояуы жоқ, тілге узус арқылы кірген метафора деп
таниды. Тілдік метафора көбінесе поэтикалық конткесте авторлық, ерекше,
экспрессивтік меатфора негізінде берілетін құбылыс. Лингнвистер тілдік
метафораны поэтика объектісіне қосып зерттейді. Олардың ойынша метафора
эстетикалық категориялардың негізгі элементтерінің бірі болып табылады.
Жалпыхалықтық метафора, әдетте, газет – публицистика және ғылыми
стильдерінің атрибуты саналады, ал тілдік – көркем әдебиет құралы.
Жалпыхалықтық және тілдік метафоралардың айырмашылықтары келесідей
болады. Семантикалық айырмашылықтары: жалпыхалықтық метафора көзге
көрінетін еркшеліктер мен халыққа таныс құбылытарды бейнелейді. Тілдік
метафорада мағыналары алыс құбылыстар не болмаса заттар ұқсатылып, қоршаған
ортаға деген субъективтілік тану беріледі.
Метафоралардың номинативтік айырмашылығы: жалпыхалықтық метафора –
жаңыртпалы, тілдік – тек қана бір рет қана атау бере алады.
Тілдік және жалпыхалықтық метафоралардың мағына берудегі келесі
айырмашылықтар бар: жалпыхалықтық метафора қатаң берілген ережелер арқылы,
солдан – оңға қарай, зат атауынан абстракция атауына қарай. Ал көркем,
яғни тілідк метафоралар бос, ешқанадай ережеге бағынбай қолданылады.
2. ГАЗЕТ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКА СТИЛІНДЕГІ БЕЙНЕЛЕУІШ ҚҰРАЛ – МЕТАФОРА
Стиль термині тіл ғылымында тар мағынада – тілідің атқаратын
қоғамдық қызметтері ыңғайында ғана танылса, әдебиеттану ғылымында бұл
термин кең мағынада жұмсалады. Бірақ тіл ғылымында ол терминді өзгеше кең
мағынада жұмсайтындар да бар. Солардан айыру үшін әдеби тіл жайындағы
стилистика ғылымында ол сөз тіл қызметінің орайындағы стиль функционалдық
стиль деген тіркес құрамында, тар мағынада жұмсалады. Ол термин кейде
жұмыс стилі, сурет салу стилі, ән – күй стилі, деген сияқты құрамда
дараланып, тәсілі деген мағынады жұмсалады.
Әдеби тілдің стильдік тармақтарының болуы – оның басты сипатының бірі.
Тілдің коммуникативті қызметінің аясы кеңейіп, баспасөздің де құралына
айналғанда, оған басқа да ерекше міндеттер жүктеледі. Міндеттер - деп
отырғанымыз – баспасөз, жазба әдебиет тілінің қоғамдық қызметі. Стиль
дегеніміз – тілдің қоғамдық қызметінің әр қилы орайында тілдік тәсілдердің
белгілі мақсатпен жинақталған жүйесі. Сондай тілдік жүйелерден оның
стильдер топтары құралады. Олардың бәрі бір дәуірде, бір кезеңде пайда
болмайды, пайда болғандары бір қалыпта қатып қалатын жүйелер емес, үнемі
даму процесінде болатын тарихи категориялар [14,472б.]. Әдеби тілдегі
стильдік дифференция – оның өмір сүруінің заңдылығы. Тілдік стильдердің
көп түрлілігі жалпыхалықтық бірлігіне еш нұқсан келтірмейді. Керісінше,
бұларсыз тілдің жалпыхалықтық сипатын тану мүмкін емес еді. Жан- жақты
дамыған әдеби тіл өзінің стильдік тармақтарынсыз, функционалдық
стильдерінсіз өмір сүруі мүмкін еме. Әдеби тілдің әр бір функционалдық
стилі белгілі бір қызметке бағытталады. Стиль – ол белгілі бір
қатынастың түрінде тілдік единициаларды сұрыптап пайдалану арқылы ойды
жеткізу мәнерінің көрінісі. Демек, стиль - ойды, хабарды жеткізудің бір
әдсі. Әдеби тілдің функционалдық стильдері әдебиеттің жанр түрлеріне
сәйкес пайда болып;1) көркем әдеиет стилі;2) публицистикалық стиль; 3)
ғылыми стиль; 4) ресми стиль; 5) ауызша стильдер болып бөлінеді [3,27б].
Жұмыс барысында функционалдық стильдерінің бізге керегі публицистикалық
стиль. Оның қоғамдық қызметі – идеологиялық, күнделікті баспасөз газет –
журнал тілі. Оның ауызша формасы – радио, теледидар, және үгіт –
насихатшылар тілі – қазіргі әдеби тілдің жүгі ауыр, елеулі саласы.
Сондықтан оның сөздік құрамы да, жазу стилі де өзге стильдер тілінен өзгеше
келеді. Мерзімді баспасөзде халық өмірінің алуан түрлі мәселелерін, шетел
жаңалықтарын сөз ететіндіктен, оның тіл жұмсау әрекетінде әр алуандық
болумен қатар, біріөзділік күшті болады. [14,472б.]. Егер қазақ тілінің
стилистикасында публицистикалық стильде газет, яғни мерзімді баспасөз стилі
оның бір түрі болып келсе, англистика мен русистикада газет және
публицистика стильдерді жеке функциоаналдық стильдер ретінде белгілеп
көрсетеді. Оның себебі олардың атқару қызметтеріне байланысты болады: газет
стилінің негізгі мақсаты ақпарат, хабар беру; публицистика мақсаты –
көндіру, іс - әрекет етуге шақыру, шындыққа баға беру болып табылады.
Сонымен қатар, публицистикалық және шешендік стильдерді жеке
функционалдық стиль ретінде бөлуге болмайды сияқты пікір бар. Өйткені
адамдар әр дайым шешендік стиль көмегімен қарым – қатынаста болмайды. Және
де, газет беттерінде тек қана ақпараттық мақалалар болмайды, сонымен
бірге: бір мәселені қзғайтын, алғы мақалалар, шолулар, бір ғана хабар беру
мақсатын көздемейтін түсндірмелі мақалалар. Егер газет жазуы тек қана
ақпараттық маұалалармен шектелсе, таза газет және публицистика
жанраларына бөлу мәселесі қазірде өзекті болар еді. Мысалы, мынадай жағдай
Англияда 17 ғасырдың аяғында 18 ғасырдың басында газеттер мен журналдар
арасында қатаң функционалдық айырмашылықтар болған кезді атап өтуге
болады. Бұл кезде газет беттерінде тек қана ақпарат пен күн жаңалықтары
аталып кететін, ал журналдарда, керіснше, ешқандай хабар бермей тек қана
оларға толықтыру ретінде тусндірмелер берілген. Ал бұл құбылыс екі стильді
айыруда маңызды орын алады.
Газет жаныры үш улкен топқа бөлінеді: ақпараттық, аналитикалық және
көркем – публицистикалық. Басқа классификацияларда газет жаныры тек
ақпараттық және аналитикалық топтарды көрсетеді. осы жүйе арқылы бөлу
топтардың ақпараттылығы мен оқырманға әсер ету критериелерін көңілге алады.
Газет жанрлары ақпарат берудегі оның орындылығы, факттілерді, оқиғаларды,
құбылыстарды беру жолдары [16, 127б.].
Сонымен, хабар беруге бағытталған ақпарттық жанрларға шағын
мақала,репортаж, интервью, түсндірме колонкасы (колонка комментатора),
тілші мақаласы (қорресподенция), есеп мақалалары жатады. Ақпараттық
жанрлардың мәнерлілігі құрылымдарда оқырман тез қабылдай алатын
синтаксистік құрылымдардың қолданысымен сипатталады. Ақпараттық жанрда
суреттегіш құрылымды синтаксис кездеспейді.
Аналитикалық жанрларға мақалалар, шолулар, рецензиялар, хаттар. Олар
терең талдау мен үлкен масштабты ақпаратты жалпылауға арналған. Оларға
ақпараттық жанр синтаксисінен басқа экспрессивтік синтаксис те қолданылады.
Көркем – публицистикалық жанрларға очерктер, фельетон, памфлет сияқты
ақпарат мақалалары сай.
Сонымен, стильдік тармақтар мен жанрлары қоғам өмрінің салараында жиі
қолданыла жүріп, қалыптасқан тілдік құралдар жүйесіне айналды.
1. Ағылшын тіліндегі газет және публицистика стильдегі ерекшеліктері
Аударма тәсілдерінін бейнелегенде, әрбір тәсілдің ерекшлелігін еске
алу керек. Аса ерекшелінетіндер жазбаша және ауызшы аударма тәсілдері. Егер
біріншісінде мәтіннің ерекшелігін, оның стилі мен мазмұнын сақтау талап
етілсе, екіншісінде аудармашының шет тілдегі сөз тіркесін есте сақтай
отырып, оның аудармасын айту талап етіледі.
Жазбаша аудармада, ең біріншіден, мәтіннің жанрлық – стилистикалық
және жанрлық ерекшлеліктері анықталады:
1) ғылыми – техникалық аударма (ғылыми – техникалық мәтіндері мен
қағаздарын аудару);
2) қоғамдақ – саяси аударма ( қоғамдық – саяси мәтіндерді ауару);
3) көркем аударма ( көркем мәтіндерді аудару);
4) әскери аударма (әскери тематикадағы мәтіндерді аудару);
5) юридикалық аударма (юридикалық мәтіндерді аудару);
6) тұрмыстық аударма (ауызекі – тұрмыстық мәтіндерді аудару);
Бізге керегі қоғамдық - саяси аудармаға жататын жанр - газеттік –
ақпараттық материалдар. Сонымен қатар бұл жанр газеттік – публицистикалық
әдебиетте аталына алады.
Салыстырмалы зерттеудің нәтижелері бойынша ағылшын және қазақ
газеттік – ақпараттық материалдар арасында аса көрнекті айырмашылық бар
екенін көреміз. А.Д. Швейцердің пікірінше жеке жағдайларға байланысты
қолданылатын тілдік құралдар азды – көпті қатал ережелер арқала құрылыуы
мүмкін. Салыстырмалы зерттеу нәтижесінде ағылшын және қазақ газеттерінің
мақала атауларының арасында көптеген айырмашылықтар бар екені анықталды.
Ағылшын мақала атауларында көбінесе етістік негізінде жасалған тіркестер
қолданылады, және де бұл тіркестерде be етістігі түсіріліп тасалынады.
Өткен шақта болған әрекеттер әдетте осы шақтағы етістіктер арқылы беріледі.
Келер шақта болатын әрекеттер инфинитив көмегімен беріледі. Ал қазақ
газеттерінің беттерінде атаулы тіркестер мен етістіктің осы да, өткен да,
болар шақтар қолданады [22, 114б.].
Функционалдық стильдер жүйесі әрдайым даму үстінде келеді. Қысқа
уақыт мерзімі ішнде жаңа хабарды жеткізу әрекеті коммуникативті міндет
сипатында және тіл арқылы іске асады. Газет тілінде, сөзсіз, оны көркем,
ғылыми, ресми іс – қағазалар мен ауыз екі стильдерінен айыратын, өзіне ғана
тән ерекшеліктері бар [16,127б.]. Олар әр түрлі деңгейде ерекшелінеді:
кейбіреулердің шекараларын анықтау мүмкін емес. Осы қиындықтар әсіресе
газет немесе публицистикалық стильде кездеседі.
И.Р. Гальперин Очерки по стилистике английского языка атты кітабында
газет стиліне үлкен тарау арналған. Газет стилінің ішінде автор екі өзге
түрлерді ажыратады:
1) газет хабарлар стилі, мақала атауы мен хабарландыру. И.Р.Гальперин
пікірінше осы аталған стиль түрі газеттің негізін қалыптастыруда
қызмет етеді;
2) газет мақалаларының стилін әр түрлі публицистикалық стильдер
құрайды, соның ішінде шешендік және эссе стильдері де кіреді [12,
384б.].
Ал М.Д. Кузнец пен Ю.М. Скребнев газет стилінің ерекшеліктерін өзге
стиль түрі ретінде бөлуді дұрыс деп санамайды. Олардың пікірінше бұл кезде
стиль жанрмен түсінігімен ауыстырылады [17, 249б.].
Қоғамдық қарым – қатынас жағдайы да газет стилі үшін ерекше. Газет –
ақпарат беру және оқырманға ықпал ету құралы. Ол әр түрлі жастағы
оқырмандарға есептеліп, өзін оқытқыздыра алып, көндіретін құрал. Оқырман
газет оқуына көп уақыт бөлуге келмейді, сондықтан газеттегі ақпарат қысқа
да нұсқа беріліп оқырманға эмоционалды әсет ете алатын құрал. Әдетте
газетті поездің ішінде, тамақ ішкен кезде, метрода, жұмыстан кейінгі дем
алыс уақытында, қысқа дем алыс ауқытты толықтыру үшін оқиды. Осыдан болатын
шығар, газет ақпаратын тез, қысқа түрде, негізгісін бері қажеттілігі туады.
Шағын мақала болса да, оны аяғына дейін оқырман оқымаса да, газает оған
эмоциналдық әсер ете алуы керек [12,384б.]. Осының бәрі газет мәтінінің
стиль қалыптастырушы факторлар мен функцияларын анықтайды:
а) ақпараттық;
ә) ағартушылық;
б) тәрбиелік;
в) ұйымдастырушылық;
г) гедонистикалық (сауықтыру);
Осы функциясының барлығы да ақпарат беруде стилистикалық із
қалдырады. Бірақ газет функциясының негізгісі болып – ақпараттық әсер ету
болып табылады. Негізгі акценті әсер ету аспектісі, газет материалдарының
бәріне тән нәрсе [16, 127б.].
Ағылшын және американ газеттерінің стилистикалық суреті әр түрлі.
Сити және Уолл Стрит публицистикалық ұйымдардын бастап көшедегі
басылымдармен аяқталады. Ағылшын газет басылымдарына тән келесі
ерекшеліктер бар:
1. ауызекі сипаттағы;
2. жаргонизмдер мен перифраздар және т.б. әдістер арқылы материалды
бейнелеу сипаты;
3. лауазым және үндеулердің ресмилігі;
4. мақала атауларының ерекше сипаты;
5. қызыл жолдың ерекше бөлінуі.
Енді жоғары аталған ерекшеліктерге тоқталайық. Ағылшын және американ
газеттерде түйінді, маңызды мәтіндерде ауызекі сөз тіркестерін
пайдаланылады. Ал бізідің газет беттерімізде ақпарат өте қатаң. Американ
және ағылшын баспасөздерінде мемелекеттік және шетел қайраткерлерімен өз
құрбыларындай үндесуі тән. Мемелекет басшылры мен минитсрлері газет
беттерінде аттарын атау арқылы көрсетіледі, мысалы, Old Conrad (Adenauer),
Bob Kennedy (Robert Kennedy), ал олардың ата – тектері қысқартылады: Mac
(Mackmillan), Ike (Eisenhauer), т.б. Осы ауызекі формалар ағылшын және
американ газеттерге әбден сіңіп кеткен ерекшелік, және де ешқандай
эмоционалды әсет етпей бейтарап қала береді. Егер оны қазақ тіліне
аударғанда сақтасақ, оқырманға әлдеқайда үлкен әсет етеді. Сонымен қатар,
түпнұсқаның стилистикалық бояуы бұзылады. Өйткені, ағылшын және американ
оқырманға үйренішті әсер қазақ не орыс оқырманы үшін алаңғасарлық болып
саналады. Демек, егер ағылшын тіліндегі мәтін ақпараттық жанрда болса, онда
қазақ не орыс тілдеріне аударылу кезінде де сол ерекшелігін сақтап
түпнұсқаға тән қасиеттерін сақтауы керек.
Екінші ерекшелікті қарастырсақ, біз ағылшын және амеркан газет
беттеріндегі қарапайым ақпартты беру кезінде оны көркейтіп, жаргонизмдер
мен перифраздар сияқты көркемдегіш құралдарды пайдаланылады. Қазақ не орыс
тіліне аудару кезінде де стилистикалық ерекшеліктерді сақтау ниетінен бұл
тәсілдер түсіріліп аударылмайды.
Үшіншіден, ақпарат беруде ауызекі сөз тіркестерін пайдаланумен қатар,
оған қайшы келетін құбылыстар да бар. Ағылшын және американ газет
материалдарында саяси қайраткердің лауазымын аталуы міндетті шарт. Егер,
саясеткердің аты тегінсіз, не болмаса лауазымсыз аталса оның алдына Mr.
(Mister) немесе Mrs. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саяси аясы мен бұқаралық ақпараттар құралында қолданылатын
метафоралар, түсінік беретін құралдардың бірі болып табылады.
Газет беттеріндегі саяси метафора аударуда сөзбе – сөз және балама
тәсілдері пайдаланылады, өйткені аударманың осы түрлері тілдік бірліктің
ішкі мазмұнын нақ, дәл берудің бірден – бір жолдары болып саналады.
Дипломдық жұмыстың Қазіргі тіл біліміндегі метафора аталынатын
бірінші бөлімде, қазақ тіліндегі ең көп қолданысқа түсетін стилистикалық
құралы - метафораға жалпы түсінік беріліп, түрлері анықталады.
Екінші бөлімінде Газет және публицистика стиліндегі бейнелеуіш құралы
– метафора деп аталынатын тармақта, қазақ және ағылшын тілдегі газет
стилінің ерекшеліктері мен саяси метафораның газет беттерінде алатын орыны
анықталады.
Саяси метафора аудару ерекшліктері атты үшінші бөлімде, метафора
аударуда қолданылатын әдіс – тәсілдер мен саяси метафораны қазақ тілінен
ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері қарастырылады.
Қорытынды бөлімінде газет беттеріндегі қазақ тілді саяси метафораның
ағылшын тіліне аударудың және жасалған жұмыстың нәтижелері қарастырылады.
АННОТАЦИЯ
Метафора является одним из понятийных средств передачи информации как
в политической сфере, так и в средствах массовой информации.
Политическая метафора в газете, главным образом, переводится
калькированием и аналогом, так как эти способы перевода передают ясно и
точно содержание языковых единиц и являются одними из часто используемых
видов перевода.
В первой части дипломной работы под названием Метафора - в
современном языкознании раскрывается общее понятие метафора, и дается
классификация данного стилистического приема.
Во второй части Метафора как образное средство в газетно –
публицистическом стиле рассматриваются специфические черты газетного стиля
на казахском и английском языках, а также место политической метафоры в
данном стиле.
В третьей части Специфика перевода политической метафоры
рассматриваются способы перевода метафоры, а также специфика перевода
политической метафоры с казахского языка на английский язык.
RESUME
Metaphor is a notional means in transmitting information as in
politics so as in mass media.
Political metaphor used in newspaper style, in a whole, is translated
by analogue and calque. As these methods of translation give an exact and
accurate content of language units and are one of the often used methods.
In the first part of the graduation work Metaphor in the modern
linguistics we disclose general meaning and present types of the given
stylistic means in general.
In the second part Metaphor as a vivid expression in the publicist
style we consider specific characteristics in Kazakh and English
newspapers, also the role of the political metaphor in them.
In the third part The specifics of translation political metaphors
we discuss the types of translation political metaphors and principles of
giving them from Kazakh into English.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТАФОРА
1.1 Метафора туралы түсінік
1.2 Метафора түрлері
2. ГАЗЕТ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКА СТИЛІНДЕГІ БЕЙНЕЛЕУІШ
ҚҰРАЛЫ – МЕТАФОРА
1. Ағылшын тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
2. Қазақ тіліндегі газет және публицистика стилінің ерекшеліктері
3. Газет мәтіндегі адресат факторы
4. Газет және публицистика стиліндегі саяси метафора алатын орыны
3. САЯСИ МЕТАФОРА АУДАРУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Метафораны аудару әдіс – тәсілдері
2. Саяси метафораны қазақ тілінен ағылшын
тіліне аудару ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Аударма адам қызметінің, іс-әрекетінң бір түрі. Ал іс-әрекет-
субъектінің болмысқа қарым- қатынасын белгілейтін ұғым. Аударма - көп
мағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үдерісін
білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның, жазылғанның келесі тілге қалай
жеткенін, яғни іс- әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған
семиотикалық таңба-белгілердің жиынтығы емес; коммуникативтік мақсаты бар
тұтас құрылым. Аударма әдебиеттің тілі де төл тілдегі нұсқалар сияқты
ақпарат беру, эмотивті (қабылдаушыға әсер ету) қызметтерін атқарады [1,
215б]. Осыған қоса аударма әрқашан да стилистика ұғымымен өзара байланысты
болып келеді.
Стилистика деген стиль туралы ұғым. Стиль сөзі әдебиетке де
байланысты қолданады. Ал тілге қатысты стиль белгілі бір тілдегі
лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолданылу
прициптерін қарастырады. Мағыналық дәлдік, мәнерлілік сөздерді нақты
қолдана білумен, дұрыс орналастырумен, мәнерліліктің тәсілдерін білумен
тығыз байланысты.Сонда стилистика сөздердің қолданылу заңдылықтарын сөз бен
сөздің экспрессивтік тұрғыдан дұрыс пайдалану принциптерін зерттейді, яғни
белгілі бір ойдың талғамдылықпен берілуін талап етеді.
Тіліміздегі қай стильдің болса да негізгі арқауы – сөйлеудің ауызшы
және жазбаша формалары, ол формалар тілдік единицалардың сұрыпталып
қолданылу нәтижесінде дамып жетіледі. Қоғамдаға қатынас түрінің әр
түрлілігіне байланысты тілдің пайдаланылуы да әр түрлі болады. Осыдан келіп
әр түрлі мағыналық реңкі бар тілдік құралдар қолданылады. Тілдік құралдар
үнемі өзгеруде, жетілуде болады. Өйткені, тіл де, стиль де тарихи
категориялар болып табылады.
Ал аударма саласы – мәдениет пен әдебиеттің көне мүлкі, үлкен
дүниесі. Ол туралы айтылатын сөз, қойылатын проблема қашан да туындай
бермек [2,142б.]. Қазіргі қоғамның жаңа бағытта дамуы, Қазақстан
республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, ел өміріндегі, оның барлық
саласындағы түбегейлі өзгерістер, ана тілімізге мемлекеттік тіл дәрежесінң
берілуі – бүгінгі қоғамымыздың жаңа үрдістердің бірі. Жаңарған қоғамның
жаңалықтары қазақ тіліне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазақ тілінің қызмет
аясының кеңеюын көрсететін басты белгі – мерзімді баспа.
Ғасырдан астам баспасөз ұлттық дүниетанымның күшті тәрбие құралы
ретінде өзінің жемісті қызметін жалғастырып келеді. Қоғамның үні,
жариялылықтың жаршысы қызметін атқарушы мерзімді баспасөз ешқашан өзінің
маңызын, рөлін төмендеткен жоқ [3,27б.].
Жұмыс өзектілігі бірнеше факторлармен анықталады: біріншіден,
Қазақстан Республикасы мен Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары сияқты
шетел мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастарының ұлғаюы, соның ішінде,
саясат аясындағы жұмыстың зәру
болуы.
Екіншіден, тілдер арасындағы бұқаралық ақпарат ерекшеліктерін дәйектеу
қажеттілігі, соның ішінде, негізгі ақпарат құралдарының бірі – газет
беттерінде.
Зерттеу объектісі – газет және публицистика стильдердегі саяси
метафора қолданысы.
Зерттеу мақсаты – қазақ және ағылшын газет беттеріндегі саяси
метафораны аудару ерекшеліктерін айқындау.
Жұмыс мақсатына сәйкес келесі міндеттер туындайды:
метафора туралы жалпы түсінік беру;
метафораның түрлерін анықтау;
қазақ және ағылшын тілдегі мерзімді басылымдардың ерекшеліктерін
көрсету;
саяси метафораның қазіргі қазақ тілі мен ағылшын тілдеріндегі
публицистикалық жанрында алатын орынын анықтау;
саяси метафораның қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылу
ерекшеліктерін салыстырмалы әдіс негізінде қарастыру.
Жұмыс жаңалығы қазақ және ағылшын тілдегі мерзімді баспасөз арқылы
қабылдаушыға ықпал ету әдісі ретінде саяси метафораның салыстырылып-
салғыстырылуы жаңа ғана өріс алумен анықталады.
Теориялық және практикалық маңыздылығы зерттеу барысында саяси
метафораның тілдік сипаты теориялық мәселелері қарастырылады. Метафораның
қазақ тілі мен ағылшын тілдегі бейнелілік, ұқсастық қасиеттерінің тілдік,
тілден тыс табиғаты зерделінеді. Тілдік метафораның қызметіне қарай
түрлерінің ерекшеліктері, мағына түзудегі маңызы және бағалауыштық
мәселелері көрсетіліп сараланады.
Диплом жобасының құрылымы кіріспеден, бірінші, екінші, үшінші
бөлімдерден және қорытындыдан құралған.
Кіріспе бөлімінде диплом жұмысының мақсаттары, міндеттері, жұмыс
өзектілігі, зерттеу объектісі мен теориялық және практикалық маңыздылықтары
қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде метафора атаулы стилистикалық
құралға жалпы түсініктеме, метафора түрлері анықталады.
Екінші бөлімде метафора кездесетін мерзімді баспасөз, яғни газет
беттеріндегі негізгі ерекшеліктері беріледі.
Үшінші бөлімде қазақ және ағылшын газет беттеріндегі саяси метафораны
аудару ерекшеліктері мен әдіс – тәсілдері қарастырылады.
Қорытынды бөлімінде жасалған жұмыс нәтижелері беріледі.
1. ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТАФОРА
Қазіргі қазақ тіліндегі аталым тәсілі ретінде метафора белсенді
қызмет атқарады. Аудару процесі тіл білімінің стилистика деп аталынатын
саласымен тығыз байланысты болады. Стилистиканың мәселелері жылдан-жылға
көптеген лингвистер мен әдебиетшілердің назарын өзіне аудартуда. Оның
пайдалылығы жалпы мәдениетті көтерімен тығыз байланысты, сондықтан ол тек
қана ойланып оқудың дағдысын дамытып қоймайды, стилистика сонымен қатар
әдеби талғамның дамуына негіз болып келеді. Ақырында ол тілді нормалауға
көмектеседі және тіл иемендеушілерге жақсы да, мәнерлі сөйлеп жазуға
мүмкіндік береді.
Аударма процесіне әсер ететін стиль мәселелері екі категорияға
бөлінуі мүмкін. Бұл функциональды стиль мен стилистикалық әдістер мәселесі.
Функциональды стиль түпнұсқадағы мәтіннің әр түрлі жанрлар мен ерекше
қасиеттерін, сипаттамаларын қарастырса, екінші категория автордың мәтінде
қолданған әт түрлі тіл бірліктері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді. Оларға
мысал ретінде метафора, метонимия, ирония және тағы да басқа стилистикалық
тілдік құралдарды келтіруге болады. Соның ішінде метафора стилистикалық
тәсілдердің бір түрі ретінде болғандықтан, оны бір тілден басқа тілге
аудару мәселесі әрбір аудармашыға да кездеседі [Конф].
1. Метафора туралы түсінік
Адамның қоғамдық қызметі үлкен дәрежеде оның сөйлеу тіліне де ықпал
тигізеді. Солардың ішіндегі ең көркем тіл құралы метафора болып табылады.
Метафора зерттеунің негізінде көркем әдеби тіл жатыр. Мысалы, Н.Д.
Арутюнова Метафора, органикалық тұрғыдан, әлемді поэтикалық көз қарастан
көру болып табылады деп айтады [12,295с.].
Метафораны антика заманынан бастап зертеген. Бұл кезде метафора
ғалымдар мен ойшылдарды ғылыми зерттеудің объектісі ретінде көңілдерін
аудартты. Оны тілдік троптармен немесе стилистикалық фигуралармен
байланыстырды, яғни тілдің эстетикалық мәнділігін ашатын анық тілдік
фрагменттермен.
Антикалық заманда философтарды метафораның тек қана практикалық жағы
қызықтырд және оның мақсаты мен қызмет ету тәсілдері. Метафора табиғаты
туралы алғашқа антикалық түсініктеме берген Аристотель болған. Аристотель
метафораны басқа сөздің орын ауыстыра алатын әдіс деп қарастырған, оны
теңеу мен жұмбаққа ұқсатты. Сонымен қатар ол метафора табиғатында
эстетикалық, психологиялық және танымдық функциялары бар деп көрсетті.
Рим заманындағы метафора туралы теориясы – Аристотель идеясының әрі
қарай дамуын тапқан. Осы замандағы метафора теңеу теориясынан тыс шықпады
және шешендік шеберліктің дамуымен байланысты оның тілдегі және мәтіндегі
қолданысы артып келді.
Метафора теориясында үлкен өзгерістер орта ғасырларда пайда болды.
Егер антикалық заманда метафораны адам болмысы мен космоспен қатар қойса,
орта ғасырда алламен.
Қайта өркендеу заманы да метафора аясында қайшы теориялар туғыздырды.
Ерте қайта өркендеу заманында метафора туралы түсініктер орта ғасырдағы
жетістіктермен негізделді. Бірақ, 16 ғасырдан бастап ғылымдардың
дифференциациялануынан метафора көркем тілдер саласына жатқызыла басталды
және де тілден мүлде шығарылып тасталды.
Жаңа заманда да метафораның бейнелеуіштік мүмкіндіктері шектеле берді.
Ал романтизм дәуірінде метафора теориясында аса үлкен өзгерістер пайда
болды. Метафора қызметі таза мінділіктен тыс шығып көрсетіледі. Романтизм
дәуірінде ақиқаттың моделіне айналып, болмысты танытатын құрал деп
есептелінеді.
Қазіргі кезең метафора теорисында ерте заманда дамыған ой – пікірлерін
жүйелеуімен, жаңа концепциялар мен теорияларын туғызуымен сипатталады.
Қазіргі зерттеулер бойынша метафора қызметі тілден тыс салаларға шығады.
Бұл салалар үшін метафора – танудың ерекше формасы. Сондықтан да метафора –
екі затты не құбылысты байланыстыратын бейнелеуіштік құрал емес, екі заттың
не құбылыстың аяларын байланыстырып, жаңа аяны туғыздырушы айқын ой
операциясы болып табылады [5,20б.].
Метафора – тілдегі сырлы құбылыс. Оның сырлығы уақыт пен тіл құрылымы
мен қызмет етуінде танылады. Метафора әр тіл мен әр кезеңге тән құбылыс: ол
тілдің әр аспектісін қамтып, олардың функционалдық әр- алуандығында
анықталады. Метафораның жалпы халықтығы мен оны қолданылу жиілігі, әр дәуір
зерттеушілерінің назарын өзіне қаратуда. Сонымен қатар, көп аспектілі
құбылыс болғандықтан, метафора тіл білімі және лингвитсика салалары сияқты
ғылымдардың қызығушылығын артуда. Троптың белгілі бір түрі негізінде,
меатфора, поэтикада, стилистикада, риторикада, эстетикада; сөзжасам түрінің
негізінде – лексикологияда; тіл қолданысының ерекше түрі негізінде –
прагматикада; ассоциативті механизм мен интерпритация объектісі негізінде –
психолингвистика мен психологияда; ойлану әдісі мен ақиқат тануда –
логикада, философия мен когнитивистік психологияда зерттелінеді.
Қазіргі лингвистикада метафора термині төмендегідей үш бағытта
түсіндіріледі:
1) ұқсастық негізінде құрылған көркем құрал ретінде. Метафораның негізгі
функциясы – эстетикалық.
2) екі мағынаға (тура және ауыспалы мағыналардың) ортақ семантикалық
құрылымдағы актуалдығын көрсетудегі жалпы атуы ретінде.
3) адамның ойлау қабілетінің ерекше әдісі ретінде метафораны пән аралақ
және семиотика тұрғыдан қарастыру. Оның негізінде жинақталған білімді
белгісіз, жаңа құбылысқа қатысты пайдалану жатыр [6,25б.].
Сонымен қатар, қазіргі қазақ тіліндегі аталым тәсілі ретінде метафора
да белсенді қызмет атқарады [5,20б.]. Тіл табиғатына көз тігіп барлау
жасасақ, метафораның жұмсалу аясы мен қолданылу масштабының өте кең
екендігі байқалады [6, 25б.].
Метафораға лингвистикалық, әдебиеттану терминдері сөздіктерінде
берілген түсініктемелерге көңіл бөлсек, Тіл білімі сөздігінде: Метафора
- троптың бір түрі, ұқсастық, сәйкестік негізінде сөздер мен сөз
орамдарының ауыспалы мағынада қолданылуы деген түсініктеме беріледі, ал,
метафоралану былайша түсіндіріліеді:Метафоралану- ауыспалы мағынаның пайда
болуы мен оның экспрессивті қасиеттерінің күшею нәтижесінде сөздің
мағыналық аумағының кеңеюі [Конф].
Сөдің әр түрлі мағынаға ие ьолуы сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы
мағынада қолданылуы нәтижесінде іске асады. Сөз ұғымды білдірудің
материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын
ұғымның өіріс де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тән ауысу процестері, мысалы,
нақтылықтан абстрактылыққа, жалқылықтан жалпыға ауысу және ұғымның
дәлелденіп жіктелуі сө мағынасынң дамуына әсер етпей қала ламайды. Мысалы,
жол деген сөз өзінің нақты мағынасымен бірге 1) идея, бағыт; 2) тәсіл
тәрізді абстракты, қосымша (туынды) мағыналарға ие болған. Сөз мағынасы
қоғам дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің дамуымен байланысты
өзгеріп түрленуі де мүмкін. Мысалы, ежелгі ағылшын тіліндегі feon деген сөз
алғашында мал деген мағынаны, оны кейін қозғалатын зат атлуына,
ақырында келіп ақша деген мағынаны білдірген.
Сөз мағынасы функционалдық семантика заңы бойынша да өзгеруі мүмкін.
Функционалды семантика заңы заттардың қызмет бірлігіне негізделінеді. Бір
зат немесе құрал басқа зат немесе құралмен ығыстырылып, алмасады да,
соңғысы қызмет бірлігіне қарай, алғашқы заттың немесе құралдың атауымен
аталады. Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы әр түрлі
тәсілдер арқылы іске асады. Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуы
бірде метафора мен метонимия тәсілі арқылы берілсе, бірде қызмет бірлігі
мен синекдоха тәсілдері арқылы болады. Біздің жұмысымызда ауыспалы мағына
беруде метафора тәсілі қарастылғандықтан бұл тәсілге нақтырақ тоқталайық.
Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысуы белгіленетін заттардың тұлға,
түс, қимыл ерекшелігінің ұқсастығына негізделінеді. Белгілерінің
ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың не құбылыстың
атауы мен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады.
Метафора барлық тілдерде бар құбылыс. Мысалы, чех тілінде koryto корыто
дегенді ғана емес, арна дегенді де (мысалы, koryto reky сөзбе сөз
аударғанда – корыто реки - өзеннің шылпшыны, мағыналық жақтан –
өзеннің арнасы) білдіреді. Француз тілінде punaise – қандала деген
мағынада ғана емес, кеңсе кнопкасы деген мағынасында да жұмсалады. Қырғыз
және қазақ тілдеріндегі бел анатомиялық атау ғана емес, сонымен қатар асу
(арқа, жон), таяныш, сүйеніш деген мағынада да қолданылады. Бел – таудың
кез келген тұсы емес, оның арғы бетіне асып түсуге, өтуге қолайлы,
анатомиялық белге ұқсас тұсы (асу, жоны).
Метафора құбылысының сөздің мағынасының орын тепкені мен әбден
үйреншікті болып кеткен соншалық, метафораның негізінде туған қосымша
мағынаның көп жағдайда туынды, келтірінді мағына екені бірден аңғарыла
бермейді. Метафораның негізінде туған келтірінді мағына, сөздің туынды
мағынасы ретінде қалыптасып орнығып кетеді. Мұндайда метафора негізінде
туған мағына сөздің сөздіктегі мағыналық мазмұнына еніп, оның туынды
мағыналарының бірі ретінде қаралады [9,496б.].
Сонымен, қорыта келгенде, метафора (грек metaphora – ауысу) - сыртқы
не ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.)
ұқсастыққа қарап, бір зат атауының, басқа бір затқа атау болуына
байланысты, сөз мағынасының ауысуы. Мағына ауысудың бұл тәсілінің негізінде
ұқсастық заңы жатыр. Осы тұжырымды негізге ала отырып, қазақ тіл білімінде
жеке қаламгерлердің шығармаларына ден қойып, ондағы метафоралық
құбылыстардың сипатын ұлттық болмыстан, ұлттық нақыштан және әлемдік
метафораны қалыптатсыру біршама зерттеу нысанына айналып келеді. Қазіргі
қазақ тіл білімндегі ғалымдардың еңбектерінде метафораның лингвитстикалық
табиғаты кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен
ғылым тіліндегі маңызы көрсетілген. Метафораның концептуалдық қызметі,
ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерттеліп, оған
құрлымдық сипаттама жасалған [5, 20б.].
Б. Аяғанов [11,696б.] Қазақстан ұлттық энциклопедиясында метафораға
мынадай анықтама береді: Метафора (грек metaphora - ауыстыру) – троптың
(құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері
негізінде астарлы мағынада қолданылуы. Метафораны сөз өнері поэтика,
риторика, эстетика, логика, философия, тіл, стилистика, лексикология
психолингвистика ғылымдары зерттейді. Аристотель айтқандай метафора
табиғатында жұмбақтылық бар. Сөз өнерінде метафораның символиклық,
эмоционалдық ерекше мәні бар. Ойды әсерлі жеткізу масатында да метафора
қолданылады. Ол мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, қанатты сөздерде
жиі кездеседі Метафора тілді байытуға қызмет етеді, синонимдерді,
көпмағыналылықты, терминдік жүйені және эмоциональды экспрессивті лексиканы
дамытады, мысалы, билік тізгіні, ғасыр перзенті, көңіл көкжиегі, жан
айғайы, жер кіндігі, үміт жібі тағы да басқа. Тілдегі қолданыс аясына
қарай: а) жеке қолданыстағы; б) тұрақты метафора деп бөледі ғалым [11, 696
б., 6 том].
Қазақ тіл білімінің зерттеушісі Г.Н. Зайсанбаева метафора деп, (грек
metaphora – ауысу)- сыртқы не ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы, атқаратын
қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап, бір зат атауының басқа бір затқа атау
болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы. Мағына ауысудың бұл тәсілінің
негізінде ұқсастық заңы жатыр. Осы тұжырымды негізге ала отырып, қазақ тіл
білімінде жеке қаламгерлердің шығармаларына ден қойып, ондағы метафоралық
құбылыстардың сипатын ұлттық болмыстан, ұлттық нақыштан және әлемдік
метафораны қалыптатсыру біршама зерттеу нысанына айналып келеді. Қазіргі
қазақ тіл білімндегі ғалымдардың еңбектерінде метафораның лингвитстикалық
табиғаты кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен
ғылым тіліндегі маңызы көрсетілген.Метафораның концептуалдық қызметі,
ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерттеліп, оған
құрлымдық сипаттама жасалғандығын айтады [5, 20б.].
Ал орыс лингвисті И.В. Арнольд өзінің Стилистика английского языка
атты кітабында метафораға туралы мынадай ой қозғайды. Әдеби бейне
қалыптастырудағы сөз мағыналарының бірлесіп әрекет жасасуы стилистикада,
ертеден бастап, троп аталанып келеді. Троп дегеніміз- сөздер мен сөз
тиіркестерінің өзгертілген мағынада қолданылатын айқын да, суреттегіш
құрал. Бұл қолданыста сөздердің дәстүрлі қолданылуы әдеби тілдегі
қолднанылатын затпен салыстырылады. Негізгі троп қатарына метафора,
метонимия, ирония (кекету), синекдоха, гипербола, литота және т.б. кіреді.
Метафора әдетте жасырулы салыстырма болып табылады. Бұл салыстырма бір
зат атауының екінші затқа қатысты қолданылып, бұл заттың (құбылыстың)
ерекшелігін айыратын құрал ретінде қолданылады [12, 295б.]. Метафора
дәстүрлі зерттелуде көбінесе тілді көркемдеуші құрал ретінде танылады. Ол
көркем әдебиет пен шешендік өнердің адресатқа әсер ету қызметі тұрғысынан
зерттеліп келеді. Оның тілдік сипаты соңғы уақаттарда ғана көңіл бөліне
бастады. Бұл ретте, ең алдымен метафораның адамның ойлау үрдістерімен
байланыстылығы және тілдегі әлем туралы білімінің бейнелену заңдылықтарына
қатысы ескеріле бастады. Оның тек қана көркемдеуші құрал емес, сонымен
қатар тілдің лексикалық, сөзжасамдық сұранысын өтеуші құрал екендігі
анықталды. Тілдің күнделікті қатысымдық қызметінде кеңінен қолданылатын
метафора шынайы өмірдегі нысандарды атауда тиімді тәсіл болып табылады.
Адам күнделікті тілдік қолданыста өзінің бай тәжірибесі арқылы жинақтаған
білім қорын кеңінен пайдаланылады. Заттар мен құбылыстар ұқсастығы арқылы
метафора жинақтаған білім қорын белгілі бір мақсатта аталым қажеттілігіне
сай қолдануға көмектеседі. Метафораның аталымдық сипатын ашу - қазіргі
қазақ тіл білімінде енді зерделене бастаған мәселелердің бірі.
Метафораны әлем лингвистикасында зерттелуі жоғарыда аталып өткендей
ерте кезден басталған. Грек ойшылдары Аристотель, Цицерон, орыс тіл
зерттеушілері А.А. Потебня, В.Г. Гак, В.Н. Телия, Н.Д.Артюнова, В.К.
Харченко тағы да басқалары; қазқа тіл білімінде А.Байтұрсынұлы, М.Балақаев,
Б. Хасанов, Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы, Б. Қалиев, Б. Қасым тағы басқалар
зерттеу еңбектерінен орын алады.
Грек ойшылы Аристотель алғаш рет метафораны ұқсастық негізінде сөз
мағынасының өзгеруі деп көрсетіп, метафораға өзіндік ғылыми бағасын былай
деп береді: Метафора сөз мағынасының тектен түрге, түрден текке, немесе
түрден түрге, я болмаса ұқсату негізінде өзгеруі. Цицерон оның тілге қажет
ұғымдарды атау қаблетін басты назарға алады. Метафора табиғаты әлем
лингвистикасында адамның білім қорының құрылымдық сипатымен байланыстырыла
қалыптастырылады. Тілдң ойды қалыптастырушылық маңызын басты бағыт етіп
алған А.А. Потебня метафоралық ауысуды тілдік семантиканы дамытудың бір
құралы ретінде таниды. В.Г. Гак, В.Н. Телия метафораның аталымдық,
когнитивтік қызметіне баса назар аударады. Н.Д. Артюнова бұл құбылыстың
тілдік аспектілері: бейнелілігін, қолданымдық сипатын ашады. Метафораның
мағына дамытудағы маңызы туралы А. Байтұрсынұлы, Ә. Болғанбайұлы, Ғ.
Қалиұлы, М. Балақаевау құнды пікірлер қалдырған. Оның қызметіне,
қолданыстық ерекшелікртеріне Б. Хсасанов зерттеу еңбегін арнаған [5, 20б.].
М. Болғанбаев Метафора деп заттардың, құбылыстардың ішкі-сыртқы
ұқсастығына қарай ауыс мағынада жұмсалуын айтамыз- деген анықтама беріп ақ
алтын (мақта), қара алтын (көмір), дала кемесі (түйе) сияқты метафоралық
тіркестердің жиі қолданылатынын көрсетеді. Тілдік метафораларды жеке
зерттеу жұмысының нысаны ретінде алып қарастырған профессор Б. Хасанов
қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы атты еңбегінде тура
мағынадан ауыспалы мағынаның туындауы да көбінесе метафораның негізінде
пайда болатыны айтады. Метафораның тілдік сипаты туралы Б. Қасым: Тілдік
метафоралар – туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттеніп, соның
нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болады. Сонымен қатар батыс
ғалымдарының метафораға деген қызығушылықтарын лоы мәселеге арналған
зерртеулерден байқаймыз. Батыс ғалымдары А. Ричардс, Ф. Уилрайт, Макс
Блэк, Дж.Лакофф және М. Джонсон метафораның күнделікті өмірдегі,
ойлаудағы, тілдегі маңызына кеңінен тоқталады. Тілдегі осы құбыдыс жөнінде
А. Ричардс төмендегідей пікір айтады: Біз метафораны қолданғанда,
санамызда екі зат туралы екі бөлек ой болады және сол ойлар бір сөздің
немесе сөз тіркесінің ішінде өзара байланысқа түседі. Осы байланыс нәтижесі-
жаңа мағына. Жаңа мағынаның туындауындағы метафораның қызметі орасан зор.
Санада әр түрлі білгілер жиналып, бейне арқылы сақталған нысандардың тілде
жаңа мағына беруі метафора арқылы жасалады. Зерттеушілер бұл құбылысты
интерактивті теория, яғни екі нысанг арасындағы байланыс арқылы мағынаның
метафоралылығы шеңберінде зерделейді. В.Г. Гак, В.Н. Телия, Н.Д. Артюнова
метафораның аталымдық-когнитивтік маңызына баса назар аударады. Когнитивтік
дегенде метафораның тілдік таңбалардың астарындағы білім қорын пайдалануы
және сол арқылы жаңа ұғымдарды қалыптасруы басты назарға алынады. Шынайы
болмыс заттары мен құбылыстарын өз білім қоры мен түсінігі арқылы өлшеп,
тану - адам санасының анторопоөлшемдігінің бір көрінісі. Содықтан да,
тілдік метафоралар антропоөлшемдігімен ерекшелінеді. Соңғы кезеңдерде тіл
біліміндегі когнитивтік бағыт тілдік мәселеге мүлде өзге қырынан келуді
алға тартып отыр. Когниттану саласы ғылымының философия, логика,
лингвистика, психология, мәдениеттану, жасанды интелект сияқты бірнеше
саларының басын тоғыстыру арқылы тілдік мәселелерді шешуді ұсынады. Тілдік
бірліктердің когнитивтік тұрғыда қарастырылуы адамның қоршаған әлемді
қабылдаумен байланысты. Метафора өзге тәсілдер сияқты тілдің дамуына қызмет
етеді. Ол ұқсату заңдылығына негізделінеді. Ұқсату философиялық тұрғыда
заттардың, құбылыстардың несмесе процестердің бір қасиетіне қарай
ұқсастығын тану әрекеті ретінде танылады. Метафораның тәсіл ретіндегі басты
мақсты заттар мен құбылыстарға атау беру болғандықтан, олардың
жасалауындаұқсастық сезім мүшелері мханимзмнің (адамның көру, есту, иіскеу,
ұстау т.б қабілеттері) көмегімен жүзеге асады. Ұқсастықтар көзге көрінетін
белгілерге ғана негізделмейді, сонымен қатар түйсікпен танылатын адамның
жоғары ассоцициялық ойлауында жүзеге асатын салыстырулар негізінде де
танылады [13, СКонфб.].
Осы уақытқа дейін метафора тіл білімінде әдеби құралдардың, троптардың
бір түрі ретінде сөз болып, оның көркемдік, бейнелік қызметі ғана талданып
келсе де, оны бір тілден екінші тілге аудару, әсіресе ағылшын тілінен қазақ
тіліне аударуда кездесетін қиындықтар тұтас бір жеке құбылыс ретінде
арнайы зерттелген емес. Бұл мәселенің қазіргі таңдағы өзектілігі де осында
жатса керек [4,Конфб.].
2. Метафора түрлері
Метафора тілдің әр түрлі стилінде әр қилы қолданылады. Мысалы,
метафора көркем әдебиеттің негізгі құралы болып табылады. Бірақ көпшілік
ғылыми әдебиет пен оқулықтарда, іс – қағазадары мен документтік
материалдарда өте сирек қолданылады. Өйткені, бұларға образды сөйлеу,
астарлап айтудан гөрі ойдың тура, дәл айтылуы қажет. Ал бұған қарағанда,
метафораны ауызекі сөйлеу мен газет тілінде жиі қолданамыз. Мысалы, ауызекі
тілімізде тойды деу орнына ар жағына құс қонды, жылауы жақын демей-
ақ, тостағаны кірледі деп айта береміз. Сол сияқты шай кесіліп қалды,
жол аяқ, дегеніміз де – метафора. Немесе жуу, көгілдір Дунай, төбесі
тесік деген жаргондар да метафоралы сөйлеу үлгісімен жасалған. Қандай
қарапайым адам болмасын, әңгіме үстінде де сөз сұрыптап, барныша бейнелеп,
суреттей сөйлеуге үйір болады. Тура сөзге қанағаттанбай, бұрып асталауға,
бейнелеп, мәнерлеп айтуға әуес келеді. Бұл тілімізге тән, жалпы заңдылықа
іспеттес. Метафора, коммуникативтік қызметіне сай, тілдің әр саласында да
кездесіп отырады. Бұл ретте тіліміз – метафоралар қоймасы. Тіпті кез
келген тіл – көмескіленген метафоралар сөздігі
(В. Пизани, Этимология, М., 1956).
Метафора әсіресе дәстүрлі метафоралар, сөйлеу тілінде қолданыла
береді. Ал әңгіме үстінде тілімізде дағыдылы қолданылмайтын, белгілі бір
шешеннің қалам тартысына тән метафораларды араластыруан сөз ауырлап,
әңгіменің эффектілігі әлсіреп кететін сияқты. Бірақ бұл алайда ой
күрделендіру метафораның табиғатына тән екендігі ескерсек, оны қабылдау
процесінің күрделі болуы да заңды.
Профессор П. Анохин былай деп жазады: Метафора есть результат
генерализующихся, быстро воспламеняющихся на большом пространстве мозга
процессов, однако удерживаемых в пределах тонких элементов сходства и не
дающих беспорядочного течения высшей нервной деятельности (Литературная
газета, 1940, 27окт.)
Кейінгі кездерге дейін қазақ филологиясында, тіпті орыс тілі мен
әдебиетіне байланысты көптеген зерттеулерде де метафораны сөздің ауыспалы
мағынада қолданылуы, ауыстыру немесе троп деп түсіндіру – метафораның
мәнен емес, жасалу техникасын (жолын) ғана көрсету.
Кез келген шығармада метфораның екі түрі кездеседі: бірі – бүкіл
халыққа түсінікті тұрақты ауыс мағына алған, дәстүрлі қолданылып келе
жатқан метафоралар, екіншісі - әлі жалпы халықтық сипат ала қоймаған, жеке
бір тілмардың жанынан шығарған метафоралар. Олар көбіне әдебиетте
қолданылатын және лингвистикадағы метафора деп ажыратылып, екеуі екі ғылым
объектісі ретінде қаралуда. Кейде орыс тіл білімінде бұларды тілдік
метафора (языковая метафора) және стильдік метафора (стилистическая
метафора), дәстүрлі метафора (традиционные или лексикологические
метафоры) және поэтикалық (соңғысын старая метафора жеу бар), ауыс
мағына(переносное значение) деп бөліп қарау кездеседі. Бақытжан Хасановтың
айтуынша, метафораны тілдік не әдебиеттік деуге болмайды. Метафора екеуіне
ортақ. Әдебиеттік не тілдік метафоралардың арасында қойылған дуал немесе
шекара жоқ. Сол сияқты тілдік метафорадан бөлек стильдік метафора деген
болмайды. Ал поэтикалық метафора деу – прозада жасалған метафораларды
елемеу. Сондай –ақ риторикалық, яни ескі метафора дегенді де жөнді деу
қиын, өйткені метафора сөйлеу тілінде де жасала береді және ескі метафора
жаңа контексте жаңарып кететінін ескеру керек. Бұл арада мәселені тілшеше
қарау керек. Метафораны тірі, өлі деп ажырату да байқалады. Тірі және
өлі деп бөлген авторлар бұл терминдерге әр түрлі мән, мазмұн береді.
Метафора жайын арнайы зерттеген ғалым Ю.Л.Лясота оны индивидуалдық,
тұрақты және тілдің сөздік құрамындағы метафорадеп үшке бөліп қарауды
ұсынады. Сырттай қарағанда былай бөлу дұрыс сияқты. Бірақ тұрақты
(постоянная) метафора мен сөздік құрамының метафорасын (метафора словарного
языка) ажырату оңай емес. Шыныда, екеуі де сөздік құрамның элементі. Бұл-
бір. Екіншіден, тұрақты метафора деудің өзі дұрыс емес. өйткені сол
тұрақты метафораның өзі кез келген уақытта шебердің көрігіне түсіп, жаңа
контексте суарылып, жаңарып шығуы мүмкін [8, 347б.].
И.В. Арнольд метафораларды төменднгідей бөледі: бір немесе бірнеше
сөзден құралатын метафора – жай немесе тұрақты метафора, мысалы, flame –
махаббаттың құмарлығы мен ыстықтығын the eye of the heaven – күннің көзі,
күн мағынасында пайдаланылады. Сонымен қатар, ол өрістетілген метафора,
яғни бір бейнелі мағынаны тудыратын бірнеше метафоралық сөздерден тұратын,
яғни бір – бірін толықтыратын бірнеше жай метафоралардан қалыптасады;
күшейтілген метафора, гиперболалық метафора деп аталынады; дәстүрлі
метафора деп белгілі бір уақыт кезеңінде немесе әдебиеттің бір тармағында
пайдаланылатын метафораны айтамыз, мысалы, ағылшын ақындары дәстүрлі
метафораларды пайдаланыла отырып бойжеткеннің сұлулығын суреттеген pearly
teeth, coral lips, ivory neck, hair of golden wire сияқты сөз тіркестерін
пайдаланылған, және ең соңғысы композициялық метафора, яғни мәтіннің ішінде
іске асырылатын метафора [12, 384б.].
Ал лингвистикада метафораның жалпыхалықтық және тілдік метафораны
бөліп қарастырады. Т.Ф. Кияненко берген анықтамасы бойынша жалпыхалықтық
метафора, стилистикалық бояуы жоқ, тілге узус арқылы кірген метафора деп
таниды. Тілдік метафора көбінесе поэтикалық конткесте авторлық, ерекше,
экспрессивтік меатфора негізінде берілетін құбылыс. Лингнвистер тілдік
метафораны поэтика объектісіне қосып зерттейді. Олардың ойынша метафора
эстетикалық категориялардың негізгі элементтерінің бірі болып табылады.
Жалпыхалықтық метафора, әдетте, газет – публицистика және ғылыми
стильдерінің атрибуты саналады, ал тілдік – көркем әдебиет құралы.
Жалпыхалықтық және тілдік метафоралардың айырмашылықтары келесідей
болады. Семантикалық айырмашылықтары: жалпыхалықтық метафора көзге
көрінетін еркшеліктер мен халыққа таныс құбылытарды бейнелейді. Тілдік
метафорада мағыналары алыс құбылыстар не болмаса заттар ұқсатылып, қоршаған
ортаға деген субъективтілік тану беріледі.
Метафоралардың номинативтік айырмашылығы: жалпыхалықтық метафора –
жаңыртпалы, тілдік – тек қана бір рет қана атау бере алады.
Тілдік және жалпыхалықтық метафоралардың мағына берудегі келесі
айырмашылықтар бар: жалпыхалықтық метафора қатаң берілген ережелер арқылы,
солдан – оңға қарай, зат атауынан абстракция атауына қарай. Ал көркем,
яғни тілідк метафоралар бос, ешқанадай ережеге бағынбай қолданылады.
2. ГАЗЕТ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКА СТИЛІНДЕГІ БЕЙНЕЛЕУІШ ҚҰРАЛ – МЕТАФОРА
Стиль термині тіл ғылымында тар мағынада – тілідің атқаратын
қоғамдық қызметтері ыңғайында ғана танылса, әдебиеттану ғылымында бұл
термин кең мағынада жұмсалады. Бірақ тіл ғылымында ол терминді өзгеше кең
мағынада жұмсайтындар да бар. Солардан айыру үшін әдеби тіл жайындағы
стилистика ғылымында ол сөз тіл қызметінің орайындағы стиль функционалдық
стиль деген тіркес құрамында, тар мағынада жұмсалады. Ол термин кейде
жұмыс стилі, сурет салу стилі, ән – күй стилі, деген сияқты құрамда
дараланып, тәсілі деген мағынады жұмсалады.
Әдеби тілдің стильдік тармақтарының болуы – оның басты сипатының бірі.
Тілдің коммуникативті қызметінің аясы кеңейіп, баспасөздің де құралына
айналғанда, оған басқа да ерекше міндеттер жүктеледі. Міндеттер - деп
отырғанымыз – баспасөз, жазба әдебиет тілінің қоғамдық қызметі. Стиль
дегеніміз – тілдің қоғамдық қызметінің әр қилы орайында тілдік тәсілдердің
белгілі мақсатпен жинақталған жүйесі. Сондай тілдік жүйелерден оның
стильдер топтары құралады. Олардың бәрі бір дәуірде, бір кезеңде пайда
болмайды, пайда болғандары бір қалыпта қатып қалатын жүйелер емес, үнемі
даму процесінде болатын тарихи категориялар [14,472б.]. Әдеби тілдегі
стильдік дифференция – оның өмір сүруінің заңдылығы. Тілдік стильдердің
көп түрлілігі жалпыхалықтық бірлігіне еш нұқсан келтірмейді. Керісінше,
бұларсыз тілдің жалпыхалықтық сипатын тану мүмкін емес еді. Жан- жақты
дамыған әдеби тіл өзінің стильдік тармақтарынсыз, функционалдық
стильдерінсіз өмір сүруі мүмкін еме. Әдеби тілдің әр бір функционалдық
стилі белгілі бір қызметке бағытталады. Стиль – ол белгілі бір
қатынастың түрінде тілдік единициаларды сұрыптап пайдалану арқылы ойды
жеткізу мәнерінің көрінісі. Демек, стиль - ойды, хабарды жеткізудің бір
әдсі. Әдеби тілдің функционалдық стильдері әдебиеттің жанр түрлеріне
сәйкес пайда болып;1) көркем әдеиет стилі;2) публицистикалық стиль; 3)
ғылыми стиль; 4) ресми стиль; 5) ауызша стильдер болып бөлінеді [3,27б].
Жұмыс барысында функционалдық стильдерінің бізге керегі публицистикалық
стиль. Оның қоғамдық қызметі – идеологиялық, күнделікті баспасөз газет –
журнал тілі. Оның ауызша формасы – радио, теледидар, және үгіт –
насихатшылар тілі – қазіргі әдеби тілдің жүгі ауыр, елеулі саласы.
Сондықтан оның сөздік құрамы да, жазу стилі де өзге стильдер тілінен өзгеше
келеді. Мерзімді баспасөзде халық өмірінің алуан түрлі мәселелерін, шетел
жаңалықтарын сөз ететіндіктен, оның тіл жұмсау әрекетінде әр алуандық
болумен қатар, біріөзділік күшті болады. [14,472б.]. Егер қазақ тілінің
стилистикасында публицистикалық стильде газет, яғни мерзімді баспасөз стилі
оның бір түрі болып келсе, англистика мен русистикада газет және
публицистика стильдерді жеке функциоаналдық стильдер ретінде белгілеп
көрсетеді. Оның себебі олардың атқару қызметтеріне байланысты болады: газет
стилінің негізгі мақсаты ақпарат, хабар беру; публицистика мақсаты –
көндіру, іс - әрекет етуге шақыру, шындыққа баға беру болып табылады.
Сонымен қатар, публицистикалық және шешендік стильдерді жеке
функционалдық стиль ретінде бөлуге болмайды сияқты пікір бар. Өйткені
адамдар әр дайым шешендік стиль көмегімен қарым – қатынаста болмайды. Және
де, газет беттерінде тек қана ақпараттық мақалалар болмайды, сонымен
бірге: бір мәселені қзғайтын, алғы мақалалар, шолулар, бір ғана хабар беру
мақсатын көздемейтін түсндірмелі мақалалар. Егер газет жазуы тек қана
ақпараттық маұалалармен шектелсе, таза газет және публицистика
жанраларына бөлу мәселесі қазірде өзекті болар еді. Мысалы, мынадай жағдай
Англияда 17 ғасырдың аяғында 18 ғасырдың басында газеттер мен журналдар
арасында қатаң функционалдық айырмашылықтар болған кезді атап өтуге
болады. Бұл кезде газет беттерінде тек қана ақпарат пен күн жаңалықтары
аталып кететін, ал журналдарда, керіснше, ешқандай хабар бермей тек қана
оларға толықтыру ретінде тусндірмелер берілген. Ал бұл құбылыс екі стильді
айыруда маңызды орын алады.
Газет жаныры үш улкен топқа бөлінеді: ақпараттық, аналитикалық және
көркем – публицистикалық. Басқа классификацияларда газет жаныры тек
ақпараттық және аналитикалық топтарды көрсетеді. осы жүйе арқылы бөлу
топтардың ақпараттылығы мен оқырманға әсер ету критериелерін көңілге алады.
Газет жанрлары ақпарат берудегі оның орындылығы, факттілерді, оқиғаларды,
құбылыстарды беру жолдары [16, 127б.].
Сонымен, хабар беруге бағытталған ақпарттық жанрларға шағын
мақала,репортаж, интервью, түсндірме колонкасы (колонка комментатора),
тілші мақаласы (қорресподенция), есеп мақалалары жатады. Ақпараттық
жанрлардың мәнерлілігі құрылымдарда оқырман тез қабылдай алатын
синтаксистік құрылымдардың қолданысымен сипатталады. Ақпараттық жанрда
суреттегіш құрылымды синтаксис кездеспейді.
Аналитикалық жанрларға мақалалар, шолулар, рецензиялар, хаттар. Олар
терең талдау мен үлкен масштабты ақпаратты жалпылауға арналған. Оларға
ақпараттық жанр синтаксисінен басқа экспрессивтік синтаксис те қолданылады.
Көркем – публицистикалық жанрларға очерктер, фельетон, памфлет сияқты
ақпарат мақалалары сай.
Сонымен, стильдік тармақтар мен жанрлары қоғам өмрінің салараында жиі
қолданыла жүріп, қалыптасқан тілдік құралдар жүйесіне айналды.
1. Ағылшын тіліндегі газет және публицистика стильдегі ерекшеліктері
Аударма тәсілдерінін бейнелегенде, әрбір тәсілдің ерекшлелігін еске
алу керек. Аса ерекшелінетіндер жазбаша және ауызшы аударма тәсілдері. Егер
біріншісінде мәтіннің ерекшелігін, оның стилі мен мазмұнын сақтау талап
етілсе, екіншісінде аудармашының шет тілдегі сөз тіркесін есте сақтай
отырып, оның аудармасын айту талап етіледі.
Жазбаша аудармада, ең біріншіден, мәтіннің жанрлық – стилистикалық
және жанрлық ерекшлеліктері анықталады:
1) ғылыми – техникалық аударма (ғылыми – техникалық мәтіндері мен
қағаздарын аудару);
2) қоғамдақ – саяси аударма ( қоғамдық – саяси мәтіндерді ауару);
3) көркем аударма ( көркем мәтіндерді аудару);
4) әскери аударма (әскери тематикадағы мәтіндерді аудару);
5) юридикалық аударма (юридикалық мәтіндерді аудару);
6) тұрмыстық аударма (ауызекі – тұрмыстық мәтіндерді аудару);
Бізге керегі қоғамдық - саяси аудармаға жататын жанр - газеттік –
ақпараттық материалдар. Сонымен қатар бұл жанр газеттік – публицистикалық
әдебиетте аталына алады.
Салыстырмалы зерттеудің нәтижелері бойынша ағылшын және қазақ
газеттік – ақпараттық материалдар арасында аса көрнекті айырмашылық бар
екенін көреміз. А.Д. Швейцердің пікірінше жеке жағдайларға байланысты
қолданылатын тілдік құралдар азды – көпті қатал ережелер арқала құрылыуы
мүмкін. Салыстырмалы зерттеу нәтижесінде ағылшын және қазақ газеттерінің
мақала атауларының арасында көптеген айырмашылықтар бар екені анықталды.
Ағылшын мақала атауларында көбінесе етістік негізінде жасалған тіркестер
қолданылады, және де бұл тіркестерде be етістігі түсіріліп тасалынады.
Өткен шақта болған әрекеттер әдетте осы шақтағы етістіктер арқылы беріледі.
Келер шақта болатын әрекеттер инфинитив көмегімен беріледі. Ал қазақ
газеттерінің беттерінде атаулы тіркестер мен етістіктің осы да, өткен да,
болар шақтар қолданады [22, 114б.].
Функционалдық стильдер жүйесі әрдайым даму үстінде келеді. Қысқа
уақыт мерзімі ішнде жаңа хабарды жеткізу әрекеті коммуникативті міндет
сипатында және тіл арқылы іске асады. Газет тілінде, сөзсіз, оны көркем,
ғылыми, ресми іс – қағазалар мен ауыз екі стильдерінен айыратын, өзіне ғана
тән ерекшеліктері бар [16,127б.]. Олар әр түрлі деңгейде ерекшелінеді:
кейбіреулердің шекараларын анықтау мүмкін емес. Осы қиындықтар әсіресе
газет немесе публицистикалық стильде кездеседі.
И.Р. Гальперин Очерки по стилистике английского языка атты кітабында
газет стиліне үлкен тарау арналған. Газет стилінің ішінде автор екі өзге
түрлерді ажыратады:
1) газет хабарлар стилі, мақала атауы мен хабарландыру. И.Р.Гальперин
пікірінше осы аталған стиль түрі газеттің негізін қалыптастыруда
қызмет етеді;
2) газет мақалаларының стилін әр түрлі публицистикалық стильдер
құрайды, соның ішінде шешендік және эссе стильдері де кіреді [12,
384б.].
Ал М.Д. Кузнец пен Ю.М. Скребнев газет стилінің ерекшеліктерін өзге
стиль түрі ретінде бөлуді дұрыс деп санамайды. Олардың пікірінше бұл кезде
стиль жанрмен түсінігімен ауыстырылады [17, 249б.].
Қоғамдық қарым – қатынас жағдайы да газет стилі үшін ерекше. Газет –
ақпарат беру және оқырманға ықпал ету құралы. Ол әр түрлі жастағы
оқырмандарға есептеліп, өзін оқытқыздыра алып, көндіретін құрал. Оқырман
газет оқуына көп уақыт бөлуге келмейді, сондықтан газеттегі ақпарат қысқа
да нұсқа беріліп оқырманға эмоционалды әсет ете алатын құрал. Әдетте
газетті поездің ішінде, тамақ ішкен кезде, метрода, жұмыстан кейінгі дем
алыс уақытында, қысқа дем алыс ауқытты толықтыру үшін оқиды. Осыдан болатын
шығар, газет ақпаратын тез, қысқа түрде, негізгісін бері қажеттілігі туады.
Шағын мақала болса да, оны аяғына дейін оқырман оқымаса да, газает оған
эмоциналдық әсер ете алуы керек [12,384б.]. Осының бәрі газет мәтінінің
стиль қалыптастырушы факторлар мен функцияларын анықтайды:
а) ақпараттық;
ә) ағартушылық;
б) тәрбиелік;
в) ұйымдастырушылық;
г) гедонистикалық (сауықтыру);
Осы функциясының барлығы да ақпарат беруде стилистикалық із
қалдырады. Бірақ газет функциясының негізгісі болып – ақпараттық әсер ету
болып табылады. Негізгі акценті әсер ету аспектісі, газет материалдарының
бәріне тән нәрсе [16, 127б.].
Ағылшын және американ газеттерінің стилистикалық суреті әр түрлі.
Сити және Уолл Стрит публицистикалық ұйымдардын бастап көшедегі
басылымдармен аяқталады. Ағылшын газет басылымдарына тән келесі
ерекшеліктер бар:
1. ауызекі сипаттағы;
2. жаргонизмдер мен перифраздар және т.б. әдістер арқылы материалды
бейнелеу сипаты;
3. лауазым және үндеулердің ресмилігі;
4. мақала атауларының ерекше сипаты;
5. қызыл жолдың ерекше бөлінуі.
Енді жоғары аталған ерекшеліктерге тоқталайық. Ағылшын және американ
газеттерде түйінді, маңызды мәтіндерде ауызекі сөз тіркестерін
пайдаланылады. Ал бізідің газет беттерімізде ақпарат өте қатаң. Американ
және ағылшын баспасөздерінде мемелекеттік және шетел қайраткерлерімен өз
құрбыларындай үндесуі тән. Мемелекет басшылры мен минитсрлері газет
беттерінде аттарын атау арқылы көрсетіледі, мысалы, Old Conrad (Adenauer),
Bob Kennedy (Robert Kennedy), ал олардың ата – тектері қысқартылады: Mac
(Mackmillan), Ike (Eisenhauer), т.б. Осы ауызекі формалар ағылшын және
американ газеттерге әбден сіңіп кеткен ерекшелік, және де ешқандай
эмоционалды әсет етпей бейтарап қала береді. Егер оны қазақ тіліне
аударғанда сақтасақ, оқырманға әлдеқайда үлкен әсет етеді. Сонымен қатар,
түпнұсқаның стилистикалық бояуы бұзылады. Өйткені, ағылшын және американ
оқырманға үйренішті әсер қазақ не орыс оқырманы үшін алаңғасарлық болып
саналады. Демек, егер ағылшын тіліндегі мәтін ақпараттық жанрда болса, онда
қазақ не орыс тілдеріне аударылу кезінде де сол ерекшелігін сақтап
түпнұсқаға тән қасиеттерін сақтауы керек.
Екінші ерекшелікті қарастырсақ, біз ағылшын және амеркан газет
беттеріндегі қарапайым ақпартты беру кезінде оны көркейтіп, жаргонизмдер
мен перифраздар сияқты көркемдегіш құралдарды пайдаланылады. Қазақ не орыс
тіліне аудару кезінде де стилистикалық ерекшеліктерді сақтау ниетінен бұл
тәсілдер түсіріліп аударылмайды.
Үшіншіден, ақпарат беруде ауызекі сөз тіркестерін пайдаланумен қатар,
оған қайшы келетін құбылыстар да бар. Ағылшын және американ газет
материалдарында саяси қайраткердің лауазымын аталуы міндетті шарт. Егер,
саясеткердің аты тегінсіз, не болмаса лауазымсыз аталса оның алдына Mr.
(Mister) немесе Mrs. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz