Ағылшын және қазақ тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу
АНЫҚТАМАЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1. МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 8
1.1 Метафора . әмбебап құбылыс 8
1.2 Метафораларыдың лингвомәдени аспектісін зерттеу 31
1.3 Тағамдық метафоралардың зерттеу объектісі және әдіснамасы 36
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 41
2.1 Ағылшын тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу 41
2.2 Қазақ тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу 50
2.3 Ағылшын және қазақ тілінде тағамдық метафоралардың салыстырмалы талдау 58
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ 4
1. МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 8
1.1 Метафора . әмбебап құбылыс 8
1.2 Метафораларыдың лингвомәдени аспектісін зерттеу 31
1.3 Тағамдық метафоралардың зерттеу объектісі және әдіснамасы 36
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 41
2.1 Ағылшын тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу 41
2.2 Қазақ тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу 50
2.3 Ағылшын және қазақ тілінде тағамдық метафоралардың салыстырмалы талдау 58
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
ҚОСЫМША
Қазақ мәдениетінің этномәдени басымдықтарының лингвомәдени және психолингвистикалық зерттеуінің маңыздылығы Қазақстанның тілдік саясатының өзекті мәселелерінің негізі ретінде (үш тілді игеру ұстанымы, мәдениаралық байланыс пен этносаралық қарым-қатынас), сонымен қатар тілдегі ұлттық менталитеттің және әр түрлі ұлттық тілдер мен әлемнің дискурсивті суреттерінің лингвистикалық модельдеуі қазіргі лингвистикалық мәселелерде көрініс тапқан.
Әлемнiң ұлттық бейнелерінде ұлттық және әмбебап өзгешелікті анықтау мақсатында қазақ және ағылшын тілдерінде көрініс тапқан мәдени басымдықтардың салыстырмалы зерттелуi, сонымен қатар ұлттық тілдік сана ерекшеліктерінде және ұлттық метафоралық модельдеу қызметінде лингвомәдениеттің типтік бейнесі ғылыми жұмысының өзектілігі болып табылады.
Екі тiлдi лингвомәдени сөздiктердегi зерттеу нәтижелерiнің лексикографиялық тұсау кесері зерттеудің жоғары практикалық маңызға ие. Қазақ және ағылшын лингвомәдениетін көрсететін базалық этномәдени екі тілді сөздіктің құрылуы тіларалық байланыс үрдісінің үйлесімділігінде үлкен рөл атқарады. Олар осы тілдерді оқуда ана тілі және шет тілі ретінде аудару саласында, PR және жарнамалық қызметінде қолдана алады. Білім беру саласында білікті лингвист-аудармашыларды, жарнама және байланыс бойынша мамандарды, мәдениеттанушылар мен әлеуметтанушыларды дайындауда зерттеудің нәтижелерін енгізу барысында экономикалық эффект болуы мүмкін.
Жобаның төңірегінде жүргізілген зерттеу, өзінің ғылыми жаңалығымен ерекшеленеді және әлемдік лингвистикада еш ұқсастықтары кездеспейді. Қазіргі АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Италия гуманитарлық білімінде мәдени шартты белгілердің теориясы мәдениеттанудың, мәдени антропологияның, мәдениет семиотикасының аймағында өңделуде. Бұл жерде мәдени шартты белгілер мағынасында айырмашылығы бар белгілердің ерекше жүйесі ретінде түсіндіріледі. Осылардың көмегімен ақпарат таңбалардың жиынтығы түрiнде көрсетіледі (C.Altmeyer, H.G. Bosshard, R.P. Erickson, Z. Kovecses, G. Mininni, C. Rapaile, M.Wengler және т.б.). Сонымен қатар зерттеудің мәселесі (О.А.Алтынбекова, Р.З.Загидуллин, Ш.К.Жарқынбекова, Г.А.Қажиғалиева, Н.Ф.Алифиренко, Ежи Бартминьский, В.Н.Телия, В.В.Красных, М.В.Пименова, Ю.С.Степанов және т.б.) лингвомәдениеттану, (А.М.Алдашева, М.Дәлетбаев, Ж.А.Жақыпов, В.Н.Комиссаров, Л.С.Бархударов, В.В.Сдобников, О.В.В.Петрова, W.Wolfram, J.de Waard, E.A.Nida, A.Neubert) аудару теориясы, (А.Е.Ағманова, М.Ш.Мұсатаева, А.К.Жұмабекова, Р.О.Туксаитова, В.А.Исенғалиева, Ж.Н.Жүнісова, О.И.Блинова, А.С.Филатова және т.б. ) салыстырмалы лексикология және лексикография елімізде және шет елде белсенді дамыған. Тілдің бейнелі қорын көрсететін лингвомәдени сөздіктер мен сөздіктерді құрастыруда өз үлестерін қосқан мамандарымыз аз емес (О.И.Блинова және Е.А.Юрина, В.М.Мокиенко, А.М.Мелирович, В.Н.Телия және т.б.).
Әлемнiң ұлттық бейнелерінде ұлттық және әмбебап өзгешелікті анықтау мақсатында қазақ және ағылшын тілдерінде көрініс тапқан мәдени басымдықтардың салыстырмалы зерттелуi, сонымен қатар ұлттық тілдік сана ерекшеліктерінде және ұлттық метафоралық модельдеу қызметінде лингвомәдениеттің типтік бейнесі ғылыми жұмысының өзектілігі болып табылады.
Екі тiлдi лингвомәдени сөздiктердегi зерттеу нәтижелерiнің лексикографиялық тұсау кесері зерттеудің жоғары практикалық маңызға ие. Қазақ және ағылшын лингвомәдениетін көрсететін базалық этномәдени екі тілді сөздіктің құрылуы тіларалық байланыс үрдісінің үйлесімділігінде үлкен рөл атқарады. Олар осы тілдерді оқуда ана тілі және шет тілі ретінде аудару саласында, PR және жарнамалық қызметінде қолдана алады. Білім беру саласында білікті лингвист-аудармашыларды, жарнама және байланыс бойынша мамандарды, мәдениеттанушылар мен әлеуметтанушыларды дайындауда зерттеудің нәтижелерін енгізу барысында экономикалық эффект болуы мүмкін.
Жобаның төңірегінде жүргізілген зерттеу, өзінің ғылыми жаңалығымен ерекшеленеді және әлемдік лингвистикада еш ұқсастықтары кездеспейді. Қазіргі АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Италия гуманитарлық білімінде мәдени шартты белгілердің теориясы мәдениеттанудың, мәдени антропологияның, мәдениет семиотикасының аймағында өңделуде. Бұл жерде мәдени шартты белгілер мағынасында айырмашылығы бар белгілердің ерекше жүйесі ретінде түсіндіріледі. Осылардың көмегімен ақпарат таңбалардың жиынтығы түрiнде көрсетіледі (C.Altmeyer, H.G. Bosshard, R.P. Erickson, Z. Kovecses, G. Mininni, C. Rapaile, M.Wengler және т.б.). Сонымен қатар зерттеудің мәселесі (О.А.Алтынбекова, Р.З.Загидуллин, Ш.К.Жарқынбекова, Г.А.Қажиғалиева, Н.Ф.Алифиренко, Ежи Бартминьский, В.Н.Телия, В.В.Красных, М.В.Пименова, Ю.С.Степанов және т.б.) лингвомәдениеттану, (А.М.Алдашева, М.Дәлетбаев, Ж.А.Жақыпов, В.Н.Комиссаров, Л.С.Бархударов, В.В.Сдобников, О.В.В.Петрова, W.Wolfram, J.de Waard, E.A.Nida, A.Neubert) аудару теориясы, (А.Е.Ағманова, М.Ш.Мұсатаева, А.К.Жұмабекова, Р.О.Туксаитова, В.А.Исенғалиева, Ж.Н.Жүнісова, О.И.Блинова, А.С.Филатова және т.б. ) салыстырмалы лексикология және лексикография елімізде және шет елде белсенді дамыған. Тілдің бейнелі қорын көрсететін лингвомәдени сөздіктер мен сөздіктерді құрастыруда өз үлестерін қосқан мамандарымыз аз емес (О.И.Блинова және Е.А.Юрина, В.М.Мокиенко, А.М.Мелирович, В.Н.Телия және т.б.).
1. Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафаралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, – 1966.Б.208, 195, 227.
2. Гак В. Метафора универсальное и специфическое. – М. – 1987.
3. Гусев С. Наука и метафора. – Ленинград: Издательство ЛГУ, 1989. с. 131.
4. Кулиев Г. Метафора и научное познание. – Баку: Эл. 1992. С. 85.
5. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Қазақстан. 1996.
6. Арутюнова Н., Залевская А. Метафора и дискурс//.
7. Арутюнова Н.Д. Теория метафоры // Метафора и дискурс. – Москва:
8. Артюнова Н., Языковая метафора: Лингвистика 45,72,83,159,191,340.
9. Блэк М. Метафора. // Теория метафоры. М.: Прогресс, 1990. С.153-172.
10. Дэвидсон Д. Что означают метафоры. // Теория метафоры. М.: Прогресс, 1990. С.173-193
11. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем. – М.: 1998.
12. Серль Дж. Метафора // Теория метафоры / Общ. ред. Н.Д. Арутюновой и М.А. Журинской. М.: Прогресс, 1990. С. 295–320.
13. Гак В. Метафора в языке и тексте. – Москва: Наука, 1988. – С. 512.
14. Жоль К., Мысль. Слово. Метафора. Проблемы семантики в философском освещении. Киев: Наук- думка, 1989. Б. 365.
15. Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі және тарылуы: филолог, ғыл. канд. дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 1963. Б. 206.
16. Абдульдина Б. Қазақ мақал-мәтелдерін құрылымдық жүйелеу принциптері туралы // ҚазҰУ хабаршысы. – 2006. -№ 4(94) -62-64б.
17. Авеличев А.К. Заметки о метафоре. Вестн. Моск. ун-та. Сер.
18. Мұхамеджанов Ш., Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы: филол. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін жазылган диссертация. – Алматы, 1968. Б. 60.
19. Брагина A. Метафора стандарт – штамп. – Вестник МГУ, – 2001.
20. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1975.
21. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы. –Алматы: Дәуір, 2005. -256 б
22. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы. –Алматы:Санат, 1997. -256 б
23. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1988. Б. 27.
24. Аханов Қ., Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965. Б. 158.
25. Болғанбаев Ә., Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1998. 690 б..
26. Мұратбаева И. Қазіргі қазақ және орыс тілдеріндегі метафораланған терминдер семантикасы. Автореферат. – Алматы. 2000.
27. Сансызбаева А. Метафараның тілдік болмысы және концептуалдық метафаралар. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. 59 б.
28. Арутюнова Н.Д. Функциональные типы языковой метафоры. Изв. АН
29. Еркебаева Г. Сопоставительное исследование языков // Поиск (серии гуманитарных наук). – 2000. №6. – 25-28б.
30. Нұрмаханов А. Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамының кейбір мәселелері // Ізденіс. – 1998. №5. – 4-9б.
31. Мүсiрепов Ғ. Уақыт iздерi //Авгейдiң ат қорасынан бастайық. –Алматы, Жалын, 1977. – 353-363 б.
32. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағынасы кеңеюі мен тараюы. – Алматы. 1997.
33. Балақаев М., Жанпейiсов Е., Томанов М. Қазақ әдеби тiлiнiң мәселелерi.–Алматы: Ғылым, 1961. – 85 б.
34. Сыздық Р. Сөз құдiретi. – Алматы: Санат, 1997. – 179 б.
35. Мақатаев М. Күнделiк. – Алматы: Жалын, 1991. – 41, 11, 31б.
36. Сүлейменов Э., Мадиева Г. т.б. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. Б. 124.
37. Авеличев А.К. Метафора и контекст. Вестн. Моск. унта. Сер.
38. Агамджанова В.И. Синтагматические и парадигматические связи слов при метафорическом мире. – М.: 1985.
39. Аникина А.Б. Образные средства в языке газеты. Вестник МГУ. №1.
40. Брагина А. Метафоры подлинные, метафоры ложные. Лит. газ.1995.
41. Виноградов В. О языке художественной литературы. – М., Гослитиздат,
42. Гак В. Эмоции и оценки в структуре высказывания. – М.: 2001.
43. Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. -- М.: Издательский центр «Академия», 2001. -- 208с.
44. Дондуа К. Метафора в широком смысле и метафора. – Краснодар, 1999.
45. Драгомирецкая Н. Метафорическое и прямое изображение. – М.: 2001.
46. Арутюнова Н.Д. Синтаксические функции метафоры. Изв. АН СССР. Сер.
47. Астахов И. Метафора. Лит. учеба, 1941, №3.
48. Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: Попытка системного описания // Вопросы языкознания. -- 1995. --• № 1.
49. Апресян Ю.Д. Интегральное описание языка и толковый словарь // Вопросы языкознания. -- 1986. -- № 2.
50. Опарина Е. О. Лексика, фразеология, текст: Лингвокультурологичес-кие компоненты // Язык и культура. -- Вып. 2. -- М., 1999.
51. Волков H., Что такое метафора. В кн.: Художественная литература – М.: 2001.
52. Ельчиков Ю., Анализ языка и стиля публицистических произведений. СПб. – 2001.
53. Телия В. Н. О методологических основаниях лингвокультурологии // XI Международная конференция «Логика, методология, философия науки» -- М.; Обнинск, 1995.
54. Некрасова Е. Метафора и ее окружение в контексте. СПб., 2005.
55. Никитин М. О семантике метафоры. Вопр. языкознания, М.
56. Стертин И. Язык и национальное сознание. Вып. 6. Воронеж, 2004.
57. Салқынбай А., Абакан Е.Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь. – 1998. Б. 220.
58. Қасым Б., Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негізі: филол.ғыл. канд. дәрежесін алу үшін жазған дисс. автореф: Алматы, 2002.
59. Лютикова В. Д. Языковая личность и идиолект. -- Тюмень, 1999.
60. Қабдолов 3. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983. 226 б.
61. Klukchon K., Strodbeck F. Variation in Value Orientation. –N.Y., 1961.
62. 3айсанбаева Г.Н. Метафаралық аталулардың когнитивтік аспектісі. – Алматы. 2004.
63. Тавдгиридзе Л.А. Концепт русский язык в русской концептосфере // Язык и национальное сознание. Вып. 3. Воронеж, 2002.
64. Блюмкин В.А. Мир моральных ценностей. М., 2001.
65. Алексеев МЛ. Литература современной Англии и Шотландии. - М., 1984.
66. Добрынина В.И. Культура и цивилизация. - М., 1992.
67. История культуры стран Европы и Америки. - М., 1987.
68. Луков, Вл. А. (2011) Возможности культурологии как парадигмы гуманитарного знания // Знание. Понимание. Умение. № 1. С. 68–71.
69. Ядов В.А. Социальная идентичность личности. М. Наука, 1994.
70. Басни Крылова И. А. в проекте «Хранители сказок»
71. Нестерова, Н. В. (2000) Лондон и проблема памяти города (на материале романа П. Акройда «Английская музыка» // Литература Великобритании в европейском культурном контексте: Материалы Х Международной научной конференции Российской ассоциации преподавателей английской литературы. Н. Новгород. С. 153–154.
72. Ackroyd, P. (2000) London: The Biography. L.
73. Hall, S. (1994) Cultural Identity and Diaspora // Colonial Discourse and Post-colonial Theory : A Reader / ed. by P. Williams, L. Chrisman. N. Y. P. 392–403.
74. Гарипов Р.К. Метафоризация и текст. — Уфа: Изд-во БГПУ, 2009. — С. 5.
75. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008
76. І. Кеңесбаев. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007
77. Мемлекеттiк тiлдi дамыту институты http://mtdi.kz/tusindirme-sozdik
78. Назарбаев Н. Қазақ халқының азаматтық таңдауы – тарихи зерде, ұлттық
татулық және демократия реформалары. Ақмола, 1997 ж. 37-39 б.
79. Баранов А. Н. Очерк когнитивной теории метафоры // Русская политическая метафора (материалы к словарю). М., 1991.
80. Тхорик, В. И. Лингвокультурология и межкультурная коммуникация:учеб. пособие для вузов по спец. "Филология"/В. И. Тхорик, Н.Ю. Фанян.- 2-е изд.-М.:ГИС,2006.-259 с.
81. Карлейль Т. Теперь и прежде/ Сост., подгот. текста и примеч. Р. К. Медведевой. — М.: Республика, 1994. — 415 с.
82. Mapping Multiculturalism (1996) / Ed. by F. Gordon, C. Newfield. Minneapolis ; L.
83. Гачев Г. Д. «Национальные образы мира: курс лекций».М.: Academia, 1998.
84. Гачев Г. Д. «Наука и национальные культуры: гуманитарный комментарий к естествознанию» (Ростов: Изд-во Ростовского ун-та, 1992)
85. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Алматы, 1993 ж. 82б.
86. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім мен ұлттық қадір-қасиет Алматы, 1990 ж. 11б.
87. Богуславский В. М. – Психология. Учебное пособие 2000. – 370 с.
88. Уилрайт Ф. Метафора и реальность // Теория метафоры: Сборник статей. М.: Прогресс, 1990.
89. Kiss G., Armstrong C., Milroy R., Piper J. An associative thesaurus of English. Edinburg: University of Edinburg, MRC Speech and Communication Unit, 1972.
90. Маргулис А., Холодная А. Русско-английский словарь пословиц и поговорок | Russian-English Dictionary of Proverbs and Sayings
2. Гак В. Метафора универсальное и специфическое. – М. – 1987.
3. Гусев С. Наука и метафора. – Ленинград: Издательство ЛГУ, 1989. с. 131.
4. Кулиев Г. Метафора и научное познание. – Баку: Эл. 1992. С. 85.
5. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Қазақстан. 1996.
6. Арутюнова Н., Залевская А. Метафора и дискурс//.
7. Арутюнова Н.Д. Теория метафоры // Метафора и дискурс. – Москва:
8. Артюнова Н., Языковая метафора: Лингвистика 45,72,83,159,191,340.
9. Блэк М. Метафора. // Теория метафоры. М.: Прогресс, 1990. С.153-172.
10. Дэвидсон Д. Что означают метафоры. // Теория метафоры. М.: Прогресс, 1990. С.173-193
11. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем. – М.: 1998.
12. Серль Дж. Метафора // Теория метафоры / Общ. ред. Н.Д. Арутюновой и М.А. Журинской. М.: Прогресс, 1990. С. 295–320.
13. Гак В. Метафора в языке и тексте. – Москва: Наука, 1988. – С. 512.
14. Жоль К., Мысль. Слово. Метафора. Проблемы семантики в философском освещении. Киев: Наук- думка, 1989. Б. 365.
15. Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі және тарылуы: филолог, ғыл. канд. дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 1963. Б. 206.
16. Абдульдина Б. Қазақ мақал-мәтелдерін құрылымдық жүйелеу принциптері туралы // ҚазҰУ хабаршысы. – 2006. -№ 4(94) -62-64б.
17. Авеличев А.К. Заметки о метафоре. Вестн. Моск. ун-та. Сер.
18. Мұхамеджанов Ш., Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы: филол. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін жазылган диссертация. – Алматы, 1968. Б. 60.
19. Брагина A. Метафора стандарт – штамп. – Вестник МГУ, – 2001.
20. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1975.
21. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы. –Алматы: Дәуір, 2005. -256 б
22. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы. –Алматы:Санат, 1997. -256 б
23. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1988. Б. 27.
24. Аханов Қ., Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965. Б. 158.
25. Болғанбаев Ә., Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1998. 690 б..
26. Мұратбаева И. Қазіргі қазақ және орыс тілдеріндегі метафораланған терминдер семантикасы. Автореферат. – Алматы. 2000.
27. Сансызбаева А. Метафараның тілдік болмысы және концептуалдық метафаралар. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. 59 б.
28. Арутюнова Н.Д. Функциональные типы языковой метафоры. Изв. АН
29. Еркебаева Г. Сопоставительное исследование языков // Поиск (серии гуманитарных наук). – 2000. №6. – 25-28б.
30. Нұрмаханов А. Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамының кейбір мәселелері // Ізденіс. – 1998. №5. – 4-9б.
31. Мүсiрепов Ғ. Уақыт iздерi //Авгейдiң ат қорасынан бастайық. –Алматы, Жалын, 1977. – 353-363 б.
32. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағынасы кеңеюі мен тараюы. – Алматы. 1997.
33. Балақаев М., Жанпейiсов Е., Томанов М. Қазақ әдеби тiлiнiң мәселелерi.–Алматы: Ғылым, 1961. – 85 б.
34. Сыздық Р. Сөз құдiретi. – Алматы: Санат, 1997. – 179 б.
35. Мақатаев М. Күнделiк. – Алматы: Жалын, 1991. – 41, 11, 31б.
36. Сүлейменов Э., Мадиева Г. т.б. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. Б. 124.
37. Авеличев А.К. Метафора и контекст. Вестн. Моск. унта. Сер.
38. Агамджанова В.И. Синтагматические и парадигматические связи слов при метафорическом мире. – М.: 1985.
39. Аникина А.Б. Образные средства в языке газеты. Вестник МГУ. №1.
40. Брагина А. Метафоры подлинные, метафоры ложные. Лит. газ.1995.
41. Виноградов В. О языке художественной литературы. – М., Гослитиздат,
42. Гак В. Эмоции и оценки в структуре высказывания. – М.: 2001.
43. Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. -- М.: Издательский центр «Академия», 2001. -- 208с.
44. Дондуа К. Метафора в широком смысле и метафора. – Краснодар, 1999.
45. Драгомирецкая Н. Метафорическое и прямое изображение. – М.: 2001.
46. Арутюнова Н.Д. Синтаксические функции метафоры. Изв. АН СССР. Сер.
47. Астахов И. Метафора. Лит. учеба, 1941, №3.
48. Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: Попытка системного описания // Вопросы языкознания. -- 1995. --• № 1.
49. Апресян Ю.Д. Интегральное описание языка и толковый словарь // Вопросы языкознания. -- 1986. -- № 2.
50. Опарина Е. О. Лексика, фразеология, текст: Лингвокультурологичес-кие компоненты // Язык и культура. -- Вып. 2. -- М., 1999.
51. Волков H., Что такое метафора. В кн.: Художественная литература – М.: 2001.
52. Ельчиков Ю., Анализ языка и стиля публицистических произведений. СПб. – 2001.
53. Телия В. Н. О методологических основаниях лингвокультурологии // XI Международная конференция «Логика, методология, философия науки» -- М.; Обнинск, 1995.
54. Некрасова Е. Метафора и ее окружение в контексте. СПб., 2005.
55. Никитин М. О семантике метафоры. Вопр. языкознания, М.
56. Стертин И. Язык и национальное сознание. Вып. 6. Воронеж, 2004.
57. Салқынбай А., Абакан Е.Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь. – 1998. Б. 220.
58. Қасым Б., Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негізі: филол.ғыл. канд. дәрежесін алу үшін жазған дисс. автореф: Алматы, 2002.
59. Лютикова В. Д. Языковая личность и идиолект. -- Тюмень, 1999.
60. Қабдолов 3. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983. 226 б.
61. Klukchon K., Strodbeck F. Variation in Value Orientation. –N.Y., 1961.
62. 3айсанбаева Г.Н. Метафаралық аталулардың когнитивтік аспектісі. – Алматы. 2004.
63. Тавдгиридзе Л.А. Концепт русский язык в русской концептосфере // Язык и национальное сознание. Вып. 3. Воронеж, 2002.
64. Блюмкин В.А. Мир моральных ценностей. М., 2001.
65. Алексеев МЛ. Литература современной Англии и Шотландии. - М., 1984.
66. Добрынина В.И. Культура и цивилизация. - М., 1992.
67. История культуры стран Европы и Америки. - М., 1987.
68. Луков, Вл. А. (2011) Возможности культурологии как парадигмы гуманитарного знания // Знание. Понимание. Умение. № 1. С. 68–71.
69. Ядов В.А. Социальная идентичность личности. М. Наука, 1994.
70. Басни Крылова И. А. в проекте «Хранители сказок»
71. Нестерова, Н. В. (2000) Лондон и проблема памяти города (на материале романа П. Акройда «Английская музыка» // Литература Великобритании в европейском культурном контексте: Материалы Х Международной научной конференции Российской ассоциации преподавателей английской литературы. Н. Новгород. С. 153–154.
72. Ackroyd, P. (2000) London: The Biography. L.
73. Hall, S. (1994) Cultural Identity and Diaspora // Colonial Discourse and Post-colonial Theory : A Reader / ed. by P. Williams, L. Chrisman. N. Y. P. 392–403.
74. Гарипов Р.К. Метафоризация и текст. — Уфа: Изд-во БГПУ, 2009. — С. 5.
75. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008
76. І. Кеңесбаев. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007
77. Мемлекеттiк тiлдi дамыту институты http://mtdi.kz/tusindirme-sozdik
78. Назарбаев Н. Қазақ халқының азаматтық таңдауы – тарихи зерде, ұлттық
татулық және демократия реформалары. Ақмола, 1997 ж. 37-39 б.
79. Баранов А. Н. Очерк когнитивной теории метафоры // Русская политическая метафора (материалы к словарю). М., 1991.
80. Тхорик, В. И. Лингвокультурология и межкультурная коммуникация:учеб. пособие для вузов по спец. "Филология"/В. И. Тхорик, Н.Ю. Фанян.- 2-е изд.-М.:ГИС,2006.-259 с.
81. Карлейль Т. Теперь и прежде/ Сост., подгот. текста и примеч. Р. К. Медведевой. — М.: Республика, 1994. — 415 с.
82. Mapping Multiculturalism (1996) / Ed. by F. Gordon, C. Newfield. Minneapolis ; L.
83. Гачев Г. Д. «Национальные образы мира: курс лекций».М.: Academia, 1998.
84. Гачев Г. Д. «Наука и национальные культуры: гуманитарный комментарий к естествознанию» (Ростов: Изд-во Ростовского ун-та, 1992)
85. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Алматы, 1993 ж. 82б.
86. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім мен ұлттық қадір-қасиет Алматы, 1990 ж. 11б.
87. Богуславский В. М. – Психология. Учебное пособие 2000. – 370 с.
88. Уилрайт Ф. Метафора и реальность // Теория метафоры: Сборник статей. М.: Прогресс, 1990.
89. Kiss G., Armstrong C., Milroy R., Piper J. An associative thesaurus of English. Edinburg: University of Edinburg, MRC Speech and Communication Unit, 1972.
90. Маргулис А., Холодная А. Русско-английский словарь пословиц и поговорок | Russian-English Dictionary of Proverbs and Sayings
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН
ЗЕРТТЕУ
Көкшетау 2014
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН
ЗЕРТТЕУ
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1. МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 8
1.1 Метафора – әмбебап құбылыс 8
1.2 Метафораларыдың лингвомәдени аспектісін зерттеу 31
1.3 Тағамдық метафоралардың зерттеу объектісі және әдіснамасы 36
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ
АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 41
2.1 Ағылшын тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу
41
2.2 Қазақ тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу
50
2.3 Ағылшын және қазақ тілінде тағамдық метафоралардың салыстырмалы талдау
58
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
ҚОСЫМША
АНЫҚТАМАЛАР
Аталмыш диссертацияда сәйкес анықтамаларымен келесі терминдер берілген:
- Әлемнің тілдік бейнесі - біріншіден, белгілі бір ұлттық тілге
қатыссыз, яғни тіларалық өзгешеліктерге тәуелсіз айқындалатын ұғым;
екіншіден, керісінше, тілдік ерекшеліктерге, ең алдымен, лексикалық
номинация жүйесіндегі өзіндік белгілерге бағыттала әрі ұлттық тілдің
негізінде қалыптасатын ұғым.
- Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар әлеуметтік, рухани және
тұрмыстық қатынастар мен заңдылықтарды тілдік бірліктер мен амал
тәсілдерден іздейтін, зерттейтін тіл білімінің бір бағыты.
- Мәдениет – адамзат өмірін ұйымдастырып, дамытатын арнайы тәсілдер
жиынтығы; қоғамның дамуын сипаттайтын тарихи деңгей; белгілі-бір адам
әрекетінің қалыптасу негіздері; ұлттар мен этностардың тарихи
дәуірлеуінің сипаттамасы; қоғамдық, этикалық нормалардың даму деңгейі
- Метафора (грек metaphora – ауыстыру) – троптың (құбылтудың) бір түрі.
Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада
қолданылуы. Сөздің ауыспалы, бейнелі мағынада қолданылу құбылысы.
- Тағамдық метафора - сол не өзге халыктың құрайтын тағамдық коды
(ұлттық тағамдық коды) немесе бүгінде өркениетті толығы бар (үстеме
тұтынудың мәдениетті қоғамдық коды).
- Фразеологиялық тіркес - кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған,
мағынасы біртұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында
қолданылатын тілдік бірліктер.
КІРІСПЕ
Қазақ мәдениетінің этномәдени басымдықтарының лингвомәдени және
психолингвистикалық зерттеуінің маңыздылығы Қазақстанның тілдік саясатының
өзекті мәселелерінің негізі ретінде (үш тілді игеру ұстанымы, мәдениаралық
байланыс пен этносаралық қарым-қатынас), сонымен қатар тілдегі ұлттық
менталитеттің және әр түрлі ұлттық тілдер мен әлемнің дискурсивті
суреттерінің лингвистикалық модельдеуі қазіргі лингвистикалық мәселелерде
көрініс тапқан.
Әлемнiң ұлттық бейнелерінде ұлттық және әмбебап өзгешелікті анықтау
мақсатында қазақ және ағылшын тілдерінде көрініс тапқан мәдени
басымдықтардың салыстырмалы зерттелуi, сонымен қатар ұлттық тілдік сана
ерекшеліктерінде және ұлттық метафоралық модельдеу қызметінде
лингвомәдениеттің типтік бейнесі ғылыми жұмысының өзектілігі болып
табылады.
Екі тiлдi лингвомәдени сөздiктердегi зерттеу нәтижелерiнің
лексикографиялық тұсау кесері зерттеудің жоғары практикалық маңызға ие.
Қазақ және ағылшын лингвомәдениетін көрсететін базалық этномәдени екі тілді
сөздіктің құрылуы тіларалық байланыс үрдісінің үйлесімділігінде үлкен рөл
атқарады. Олар осы тілдерді оқуда ана тілі және шет тілі ретінде аудару
саласында, PR және жарнамалық қызметінде қолдана алады. Білім беру
саласында білікті лингвист-аудармашыларды, жарнама және байланыс бойынша
мамандарды, мәдениеттанушылар мен әлеуметтанушыларды дайындауда зерттеудің
нәтижелерін енгізу барысында экономикалық эффект болуы мүмкін.
Жобаның төңірегінде жүргізілген зерттеу, өзінің ғылыми жаңалығымен
ерекшеленеді және әлемдік лингвистикада еш ұқсастықтары кездеспейді.
Қазіргі АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Италия гуманитарлық білімінде мәдени
шартты белгілердің теориясы мәдениеттанудың, мәдени антропологияның,
мәдениет семиотикасының аймағында өңделуде. Бұл жерде мәдени шартты
белгілер мағынасында айырмашылығы бар белгілердің ерекше жүйесі ретінде
түсіндіріледі. Осылардың көмегімен ақпарат таңбалардың жиынтығы түрiнде
көрсетіледі (C.Altmeyer, H.G. Bosshard, R.P. Erickson, Z. Kovecses, G.
Mininni, C. Rapaile, M.Wengler және т.б.). Сонымен қатар зерттеудің
мәселесі (О.А.Алтынбекова, Р.З.Загидуллин, Ш.К.Жарқынбекова,
Г.А.Қажиғалиева, Н.Ф.Алифиренко, Ежи Бартминьский, В.Н.Телия, В.В.Красных,
М.В.Пименова, Ю.С.Степанов және т.б.) лингвомәдениеттану, (А.М.Алдашева,
М.Дәлетбаев, Ж.А.Жақыпов, В.Н.Комиссаров, Л.С.Бархударов, В.В.Сдобников,
О.В.В.Петрова, W.Wolfram, J.de Waard, E.A.Nida, A.Neubert) аудару теориясы,
(А.Е.Ағманова, М.Ш.Мұсатаева, А.К.Жұмабекова, Р.О.Туксаитова,
В.А.Исенғалиева, Ж.Н.Жүнісова, О.И.Блинова, А.С.Филатова және т.б. )
салыстырмалы лексикология және лексикография елімізде және шет елде
белсенді дамыған. Тілдің бейнелі қорын көрсететін лингвомәдени сөздіктер
мен сөздіктерді құрастыруда өз үлестерін қосқан мамандарымыз аз емес
(О.И.Блинова және Е.А.Юрина, В.М.Мокиенко, А.М.Мелирович, В.Н.Телия және
т.б.).
Этномәдени басымдықтарды сипаттау және теориялық зерттеу когнитивті
семантика, концептология (В.И.Карасик, Г.Г.Слышкин, С.Г.Воркачев), метафора
теориясы мен бейнелілік теориясы (Дж.Лакофф, М.джонсон, А.Н.Баранов,
А.П.Чудинов) бойынша ресей және шетел зерттеушілерінің еңбектерінде
көрсетілген тұжырымдамаға сүйенеді.
Тілдегі мәдениет деректерін оқу соңғы үш онжылдықта лингвистикалық
зерттеуде орталық орынға ие болып отыр (Н.Д.Арутюнова, Ю.Н.Караулов,
Ю.С.Степанов, В.Н.Телия және т.б.). Әсіресе, әлем модельдеу үрдісінде
тілдің метафоралық құралдарының рөлі - әлемнің тілдік суреттерін мәдени
және ұлттық бояуын құруда (когнитивті аспект) және мәтінде авторлық
концептуалды ойын, сөйлесу қызметіндегі өнім ретінде (дискурсивті аспект)
жіті оқытылады. Осы саладағы М.Блэк және Д.Ричарсдтың, Дж.Лакофа және
М.Джонсонның, Н.Д.Артюнованың, А.Н.Барановтың, З.И.Резанованың,
Г.Н.Скляревскаяның, В.Н.Телийдің, А.П.Чудиновтың және т.б. ғалымдардың
негізгі еңбектеріне сүйене отырып, метафоралық әлем модельдеу әр түрлі
аспектіде және бағытта жүзеге асады. Модельдеу әдісімен тілдің бейнелі
саласын зерттеу жоба авторының теориялық және практикалық өңделген
Комплексное исследование образной лексики русского языка (Юрина, 2005;
ғылыми кеңесшісі – проф. О.И.Былинова) докторлық диссертациясының
төңірегінде, Образный строй языка (Юрина, 2005) монографиясында
көрсетілген және ұсынылып отырған жобаның ғылыми жұмысын
құрастырушыларының басқа да жұмыстарында осындай бағыттарды атап өтуге
болады.
Жоспарланған қазақша-ағылшынша лингвоелтану сөздігін құрастыру
барысында Тілдің метафоралық бейнелер айнасындағы ұлттық тағамдық дәстүрі
сөздігі Мотивационный диалектный словарь (О.И.Блинова), Словарь
образных слов русского языка (О.И.Блинова, Е.А.Юрина), Русское культурное
пространство: Лингвокультурологический словарь: Вып.первый (Зооморфные
образы) (В.В.Красных, Д.Б.Гудков және т.б.) сияқты сөздіктерді құрастыруда
тақырыбы және құрылымы жағынан жақын лексикографиялық еңбектердің
құрастырылу тәжірибелері ескерілетін болады.
Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми-зерттеу бөлімінің мақсаты Тағам
сияқты ұлттық тілдегі әлем үзінділерінен көрініс тапқан қазақ халқының
этномәдени басымдықтарының лингвомәдени сипаттамасының қатарын, сонымен
қатар ағылшын тілдеріндегі мәдени өзгерілген концепттармен сәйкес келетін
этномәдени басымдықтарды құрастырумен байланысты.
Ортаны талдау үшін таңдап алынғандар идентификацияның және өздік
идентификацияның этномәдени сұрақтарымен тығыз байланысты. Осы концептуалды
саланың әр түрлі құбылыстағы бейнелері тілдік әлем көрінісінің ұлттық
бөлігін қалыптастырады және қазіргі кездегі саяси, публицистикалық, білім
беру және тағы басқа дискурсивті тәжірибеде қолданылады. Қазақ
лингвомәдениетінің маңызды бейнесі ағылшын лингвомәдениетімен салыстырмалы
түрде қарастырылады. Политілді концепциямен байланысы өзекті мәселе болып
отыр.
Зерттеу жұмысының қолданбалы мақсаты салыстырмалы қазақша-ағылшынша
лингвомәдени сөздіктің құрылуымен байланысты: Тілдің метафоралық бейнелер
айнасындағы ұлттық тағамдық дәстүрі сөздігі.
Ұлттық мәдениеттің бағалы басымдықтарын зерттеу толық кешенді әдістер
мен тәсілдерді қолданады, сонымен қатар интегративті және пән аралық
мінезге негізделеді. Біріншіден, бұл фразеологиялық және мәдени
маркировалық лексикалық бірліктің қатынасын және көп қырлы жүйелерді
шығаруға бағытталған жүйелік суреттеудің жалпы ғылыми әдісі. Ол бақылау,
жүйелену, интерпретация, ғылыми талдау, ғылыми синтез, классификация,
сандық есептердің әдістерінен тұрады.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеуде мынадай міндеттер қойылды:
- Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тағамдық метафорларды жинақтау;
- Жинақтаған теориялық материалдарға негізделе отырып, мысалдарды
лингвомәдени тұрғыдан қарастыру.
- Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тағамдық метафорларды салыстыру.
Зерттеудің ғылыми объектісі ағылшын және қазақ тіліндегі метафоралары
болып табылады.
Зерттеудің негізгі нысаны. Ұлыбритания мен Қазақстанның тағамдық
метафоралардың лингвомәдениетін зерттеу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымы. Ағылшын және қазақ халқылардың өмір
сүру салты ағылшын және қазақ тіліндегі тағамдық метафораларда көрсетілген
әлем көрінісімен сәйкес келеді.
Тілдің бейнелік және уәждемелі құралдарының семантикасын талдауда
лингвистикалық зерттеудің арнайы әдістері мен тәсілдері қолданылады: 1)
тілдік бірлік семантикасының компоненттік талдауы; 2) семантиканың
лексикалық, грамматикалық, уәждемелік, мәдениеттанушылық мазмұнын құрайтын
жоспарланған бірлікті интегралды талдауы; 3) Ауызекі сөйлесуде бейнелік
бірліктердің коммунакативті параметрлерін сақтай отырып контексті талдау.
Тілдік әлем көрінісінің және метофоралық әлем модельдеу ерекшеліктерін
талдау мақсатында концептуалды талдау әдісі қолданылатын болады. Ол тілдің
базалық құрылымының негізі бойынша қайта құруды ұсынады. Сонымен қатар ана
тілдің лингвистикалық модельдеу құбылысының үрдісіндегі зерттеушінің жеке
тілдік ішкі түйсігінен тұратын интроспекция әдісі қолданылатын болады.
Сөздің бейнелілігі мен уәждемелі санасын құру үшін психолингвистикалық
эксперимент әдісі қолданылатын болады.
Ұлттық-мәдени өзгешелікті құру мақсатында әр түрлі тілдердің тілдік
феномендерін салыстырмалы талдауда, олардың типологиялық ұқсастықтары мен
айырмашылықтарының дәрежесін анықтау үшін салыстырмалы әдіс қолданылатын
болады.
Ұлттық әлем көріністерін сипаттауда және зерттеуде тілдік құбылыстың
ерекшелігін көрсететін халықтың рухани мәдениеті мен материалды саласындығы
мәліметтер мен фактіден тұратын лингвомәдени түсіндіру әдісі қолданылатын
болады.
Сөздіктерді құрастыру барысында лекикографиялық әдіс қолданылатын
болады.
Зерттеу жұмысы барысында үш ғылыми мақала жазылды.
- Сагындыкова Ж.О., Алхатова Р.К. Лингвокультурологический анализ казахских
фразеологических единиц с компонентом молоко. XVI Международная научно-
теоретическая конференция. Язык и глобализация. - Алматы: КазНУ им. аль-
Фараби, 2013 г., 3 с.
- Alkhatova Rsaldy, Sagyndykova Zhailagul, Līce Iveta. Perception of Kazakh
metaphorical phrases with ‘milk’ component. Rural Environment. Education.
Personality (REEP) (2014). Proceedings of the International Scientific
Conference. Volume 7. (CD-ROM) March 7th - 8th February, 2014, LLU,
Jelgava, Latvia, p. 7.
- Алхатова Р.К. Қазақ тіліндегі бал компоненті бар фразеологизмдердің
лингвомәдени аспектісін зерттеу. Ғылым және білім – 2014 атты
студенттер мен жас ғалымдардың IX Халықаралық ғылыми конференциясы. –
Астана: http:www.enu.kzrunaukanauka-i- obrazovanie, Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті, 2014 ж., 4 б.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмысының көлімі 69
бет машинамен басылған мәтіннен тұрады.
1. МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ
1.1 Метафора – әмбебап құбылыс
Метафора құбылысын адам ойлауының нәтижесі деуге болады. Егер
Аристотель метафора терминін ең алғаш философияда пайдаланып, одан
кейінгі ойшылдар тіл мен ойлаудың байланысында зерттесе, метафораны тілдік
тұрғыдан алғаш зерттеген орыс ғалымы – М. Ломоносов еді. Ол Краткое
руководство к риторике деген еңбегінде метафораны Сұлу сөйлеу тәсілі
ретінде байымдайды. Ал көрнекті ғалым А. Потебня метафораның кездейсоқ сөз
саптаудан емес, қажеттіліктен туатынын атап көрсетеді. 1920 жылы орыс тіл
білімі метафораны көркемділік, образдылық туғызудың бірден-бір тәсілі, әрі
көркем әдебиеттің бір жанры болып табылатын поэзияның шын қасиетін тек
метафоралануында деп жансақ түсіндірді. Егер Аристотельдің сөйлеген
айтуындағыдай болатын болса, сөзіміз түгелдей астарлыққа құрылса, не
жұмбақ, не варваризмге айналып кетер еді. Ал метафора сәнді сөйлеу үшін
керек деген М. Ломоносовтың өзінің оны жиі қолданудан анықтық емес,
күңгірттік пайда болатынын ескеруі дұрыс айтылган жүйелі сөздер болса
керек. Өйткені көркем шығармадағы эмоциялық, экспрессивтілік, образдылық
тәрізді сапасының жасалуына нақты көңіл бөлмей, суреттеу тәсілдері мен
бейнелеу элементтерінің сандық шамасына бір жақты назар аударудан дұрыс
нәтиже шықпайды, онымен әдебиет тиісті бағасын алып, автордың стильдік
ерекшеліктері анықталуы мүмкін емес. Орыс тіл білімінде Б.Мейлахтың едәуір
жұмыс жасағандығын айрықша атап өту керек. Б.Мейлах метафораны тек көркем
әдебиеттің емес, ойлау, тілдің түбірлі категориясы екендігін, көркемдік
жүйесінің элементі болып табылатындығын тұжырымдады. Е.Черкасованың
Л.Леонов пен М. Шолоховтың шығармалары негізінде жазған. Метафоралық сөз
қолдану туралы деген мақаласы бар. Автор зерттеуін таза лингвистикалық
тұрғыдан жүргізе отырып, метафораға семантикалық, грамматикалық сипаттама
бермек болған. Профессор А. Ефимов метафораны кең мағынада ала отырып,
көркем сөз стилистикасы оқулығында образды сөйлеу амалы ретінде
қарастырған. Метафораның жасалу тәсілі, түрі мен оның қалыптасу процесін
сөз етеді. Бірақ профессор А.Ефимовтың образдылық, мәнерлі сөйлеу сөзді
метафоралық қолдану арқылы пайда болады деген үзілді-кесілді тұжырымын
академик В.Виноградов біржақты айтылған деп сынға алады. Шынында да
метафораны образдылық деген ұғыммен пара-пар қоюға болмайды.
Метафора образдылықтан біршама тар мәнде келетін тілдік құбылыс -
дейді ғалым Б. Хасанов. [1]
Жоғарыда келтірілген пікірлерден метафора орыс тіл білімінде де әлі
өзінің жан-жақты қырын ашатын функциясын толық ашпағанын көруге болады.
Бірақ қазақ тіл біліміндегі материалдар мен зерттеу еңбектері бір саты алда
жүр. Орыс тіл білімі ғалымдарын метафора 60-жылдардан бастап қызықтырып
келеді. Бұл мәселе Н.Артюнова, Т.Черданцева, С.Гусев, Г.Гак, Н.Телия,
Е.Вольф, Е.Опарина, Э.Лапиня, Д.Петров, К.К.Жоль, А. Шахнарович,
Н.Кожевникова, С.Кубрякова, Г. Кулиев, Ю.Левин, Т.Тарасова т.б. көптеген
тілші, философтың ірілі-ұсақты еңбектерінде әр қырынан зерттелген. Орыс
тілінде жарық көрген бұл ғалымдардың зерттеу еңбектері метафораның көп
қырлы, күрделі, қызықты құбылыс екенін дәлелдейді. Орыс тіл білімінде
метафораны зерттеуде жаңа бағыт пайда болды. Метафораның таным процесі мен
дүние туралы білімнің тілде бейнелеумен байланысын зерттеу басты нысанға
айналды. Ал оның алдында орыс тіл білімінде метафора қоршаған әлемді
түсінудің, ойлаудың, дүниені, әлемді танудың сан-салалы тәсілі ретінде
қарастырылған. Метафораны зерттеген орыс тілшілерінің бірі - Гак В.
Метафора – тілдегі атаулардың негізінде жаңа тілдік атауларды
қалыптастырудың универсалды тәсілі. Метафора адам ойының терең күшіне
байланысты пайда болады. Метафора өте қажет болғаннан пайда болмайды. Ол
адам ойы мен тіліне тән құбылыс [2] дей келе, - метафора ойлау мен іс-
әрекеттің барлық салаларында дүниені танудың сан қырлы қаруы. Метафораның
арқасында ғана тіл әрдайым өзгерісте болады, - дейді.
Орыс лингвист В. Гак өзінің бұл тұжырымын былай қорытындылайды:
Метафора жаңа мағына жасаудың оним тәсілдерінің бірі немесе көркем
тілдің бір атрибуты ғана емес, ол - алғаш қалыптасқан білімнің, дүние
туралы ойлаудың тілдік бейнеленуінің (лингокреативтик) тәсілі.
Ғалым В. Гактың метафора туралы айтқан пікірін С. Гусев өзінің Наука
и метафора атты монографиясында былай деп толықтырады:
Познавательная метафора, таким образом, не только способствует
повышению упорядоченности знаний, которыми обладает общество, но и
позволяет получить новую информацию о мире, обнаруживая сходство в
различном и неожиданные характеристики в привычных представлениях, что
порождает различия не замеченные раньше. Следовательно, познавательная
метафора является особым приемом мышления, суть которого заключается в
установлении нового смыслового содержания человеческих знании, что
достигается с помощью условного отождествления семантических областей
различного уровня, характера, происхождения. [3]
Яғни екі ғалым да өз зерттеу еңбектерінде метафораға әр қырынан келіп
бірінің зерттеуін екіншісі толықтырады. Орыс тілінде жарық көрген тағы бір
еңбектің авторы – Г.Кулиев. Ғалым өзінің Метафора и научное познание атты
монографиясында жаңа мағынаның вербалдану, яғни сөйлеу процесі арқылы
жүзеге асырылатын тілдік қатынас процесін зерттеумен байланысты
философиялық мәселелерді талдады. Ғалым метафораға сүйену, оны қолдану -
коммуникативті қызметтің әртүрлі мақсатына байланысты. Оның бейнелі,
эмотивті, танымдық, таныстыру мен түсіндірушілік сияқты қызметтерін зерттеу
– коммуникативті қызметін зерттеу дейді. Г. Кулиев: Творческая сила
метафоры, конечно же, и в том, что она позволяет преодолеть немоту схватить
новизну. Метафора – это первый луч света в потемках парализованного
новизной сознания. Метафора регулирует взаимоотношения между новизной и
языком, субъектом и социумом. Главное назначения метафоры не в освоении
новизны, а в её способности высказать новое. Метафора способствует
преодолению болезни некоммуникабельности языка в состоянии немоты. [4]
Орыс тілшілерінің зерттеу еңбектері метафораның тек тіл білімі мен әдебиет
ғылымдарының ғана емес, сонымен қатар философия, логика, герменевтика,
риторика, психология, психоанализ, семиотика сынды ғылымдардың да зерттеу
объектісі болып табылатынын айқын аңғарамыз. Ойлау, таным, дүниеге көзқарас
сынды ғылымдарға алып келсе, метафораның құрылымы, жасалу механизмін
зерттеу оны психология мен психоанализ сынды ғылымдарға алып барады. Жалпы
тілдік метафоралық құрылымы, жасалу жолдары - өте күрделі құбылыс. Тілде
метафораны жасаудың арнайы ереже, тәртібі жоқ. Метафораның жасалуын тек
қана тілдік заңдылықтармен түсіндіру мүмкін емес. Метафораның туындауы
ойлау процесінің ұқсату, байланыстыру заңдылықтарына тікелей қатысты.
Адамның ойлау, таным дүниесі қоршаған ортадан ұқсастық, қарама-қарсылық
ассоциацияларын табуға бейімделген.
Метафора зат, құбылыс, оның белгілерінің ассоциациялануы арқылы
жасалады. Яғни, метафора – ассоциациятивтік ойлау туындысы. Ассоциация
латын сөзі. Ол байланыс деген мағынаны білдіреді. Ес процесінің негізі
болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп аталады. [5] Сөз
мағынасының метафоралануында ассоциациялар үлкен орын алады. Мида еріксіз
пайда болатын елестетулер осы ассоциация заңдары арқылы пайда болады. Ал
ассоциация заңдарын ғылымға бірінші рет енгізген ежелгі грек ойшылы –
Аристотель.
Көне заманынан ассоциацияның белгілі үш түрі бар: (а) іргелестік; (ә)
ұқсастық. (б) қарама-қарсылық.
Ассоциация табиғатын былайша түсінуге болады.
Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі емес, өзімен бірге
оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады.
Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас
образдарды ілестіріп, еске түсіреді. Яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа
қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді.
Қарама-қарсылық ассоциациясы заңы бойынша бір - біріне қарама-қарсы
құбылыс бірі екіншісін еске түсіруге мүмкіндік береді.
Метафоралану процесіне көбіне ұқсастық ассоциация мен қарама -қарсылық
ассоциация заңдары негіз болады.
Орыс тіл білімінде метафора туралы жазылған тағы бір құнды еңбек бар.
Белгілі лингвист Н.Артюнованың құрастыруымен жарыққа шыққан. Теория
метафоры (1990 ж.) атты қазіргі заманның ірі-ірі филолог, философ,
логиктерінің зерттеу еңбектеріне сүйеніп шығарылған оқулығының метафора
тарихында алар орны ерекше. Бұл жинаққа Э.Кассирер, Х.Ортега-Гассет,
А.Ричардс, Дж. Серль, Р. Якобсон, М. Блэк, Дж. Миллер, А. Вежбицкая сияқты
американ, ағылшын, француз, испан, поляк ғалымдарының күнделікті ауыз екі
сөйлеу тілінде, ғылым мен көркем әдебиет тіліндегі сөздердің метафоралық
мағынасына талдау жасалған мақалалары енген.
Н. Арутюнова өмір тәжірибесінде адамға бейнелі ойлау тән екендігін, ол
жеке объектілерді теңдестіру, әртүрлі сезім мүшесімен қабылданатын түрлі
нәрсенің арасында ұқсастық табумен бірге, нақтылы және абстрактілі объекті,
материя мен рухтың арасында ортақ қасиет, ұқсастықтар табумен қатар, оны
жасап қалыптастыратындығын айтады. [6] Н.Арутюнованың жинағына енген әлем
линвистерінің метафора туралы айтқан пікірі мен зерттеу мақалалары аса
құнды.
А. Ричардс Философия риторики метафоры деген еңбегінде метафора
теориясын қалыптастыру, жетілдіру үшін ойлау білуді қадағалап, бақылау
қажеттігін айтады. [7]
Ал испан ғалымы Хосе Ортега - и Гассет Две великие метафоры деген
еңбегінде метафораның болмысты терең танудағы маңызын көрсетіп, метафорасыз
адам ақыл ойы игермеген кеңістіктің пайда болатындығын ескертеді. [8] Ғалым
метафораны жоғарғы деңгейдегі абстрактілі объектілерді тауып, оларды мазмұн
жағынан анықтаудың бірден - бір тәсілі ретінде таниды.
Ағылшын лингвисті М. Блэк: Понимания метафоры подобно дешифровке кода
или разгадывании загадки десе [9], Д. Девидсон: Метафора один из видов
коммуникации, передает истину и ложь о мире метафорическое сообщение
необычно, и смысл его глубже скрыт или искуси, завуалирован- дейді. [10]
Ал Дж. Лакофф пен М. Джонсон Метафора, которыми мы живем деге
еңбегінде: Ойдың өзі метафоралы, ол салыстыру арқылы дамиды. Міне осылай
метафора пайда болады, - деген. [11]
Джон Р. Серль Метафорическое значение – это всегда значения,
высказывания говорящего, - деген ой түйеді. [12]
Орыс лингвистері, әлем лингвистерінің еңбектерінен метафора термині
сонау көне Грециядан тамыр алатынын, оның философия, логика, психология
сынды ғылымдармен байланысы түсіндіріледі. Метафора мәселесі тек жеке тілге
ғана тән құбылыс емес, керісінше, ол – кез келген әлемдік тілде кездесе
күрделі, қызық тілдік құбылыс.
Енді осы метафора мәселесі түркітану мен оның бір саласы қазақ
білімінде қалай қарастырылуда? Қандай дәрежеде зерттелуде? Осы сұрақтарға
жауап іздеп көрейік.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында байқағанымыз, өкінішке орай
түркітануда метафора жайлы жүргізілген еңбектер жоқтың қасы деуге болады
Тек қана А.Қайдаровтың Грамматическая характеристика некотырых
сравнительно-метафорических выражений деген мақаласында метафораның
грамматикалық құрылысы теңеумене пара пар ұштастырылып қарастырылған.
Түркітанудың бір саласы болып табылатын қазақ тіл біліміндегі
метафораларға келетін болсақ, бұл – жан-жақты зерттеуді талап ететін,
үздіксіз дамып келе жатқан тілдік құбылыс. Қазақ тіл біліміндегі
метафораның жай-күйі, оның жасалу жолы, механизмі, тілді, ойды дамытудағы
қызметі, жалпы қазақ метафораларының зерттелуі, сипатталуы, ғылымдағы
танымдық рөлі термин жасау қызметі, сөзжасамдық сипаты теориялық тұрғыдан
терең зерттеуді қажет етеді. Осы уақытқа дейін метафораға біржақты
көзқараспен ғана қарап келінді. Мәселен, Лингвистикалық түсіндірме
сөздікте метафораға мынадай анықтама берілген:
Метафора (грек mеtарһоrа – ауыстыру) – троптың бір түрі. Ұқсастық,
сәйкестік және т.б. негізінде сөз бен сөз орамдарының ауыспалы мағынада
қолданылуы. Ал метафорлану дегеніміз – ауыспалы мағынаның пайда болуы мен
оның экспрессив қасиеттерінің күшеюі нәтижесінде сөздің мағыналық аумағының
кеңеюі. [13] Тіл білімі сөздігінде метафораға төмендегідей анықтама
берілген:
Метафора ( грек mеtарһоrа - ауыстыру) – троп немесе сөйлеу механизмі.
Метафора сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика мен лексикологияда
метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады. [14]
Метафора терминін қазақ тіл білімінде алғаш қолданған – белгілі
ғалым А. Байтұрсынов. Ол өзінің Әдебиет танытқыш деген еңбегінде метафора
ұғымын ауыстыру деп атайды.
А. Байтұрсыновтан соң метафораға тілдік тұрғыдан анықтама беріп,
талдау жасаған ғалымдар – Р.Барлыбаев пен Б. Хасанов.
Р. Барлыбаев Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы (1963
) атты кандидаттық диссертациясында сөз мағынасы мен оның өзгеруі, дамуы,
сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы, сөздің дыбыстық, мағыналық жақтары,
мағына түрлері, ауыспалы мағына сынды тілдік мәселелерді талдады
Р.Барлыбаев метафора туралы былай деп жазды:
Бір заттың атауы жалпы сыртқы ұқсастық, сәйкестікке қарай екінші бір
заттың, құбылыстың атауына ауысады екен. Олай болса, сөз мағынасының ауысуы
объективтік болмыстағы заттардың, құбылыстардың жалпылық жақтарының
негізінде туған тілдік құбылыс деп қарайтын ... Біріншіден, сөздің ауыс
мағынасы түр, түс ұқсастықтарына негізделіп жасалады екен; екіншіден тілдің
тарихи даму барысында кейбір ауыс мағыналар дами келе тұрақты: мағынаға
айналып, кей жағдайда ауыс мағына алға шығып кетуі мүмкін: үшіншіден,
сөздің тұрақты, кеңейіп, көп мағыналығы, кейбір омонимдік мағына - бәрі
сөздің ауыс мағынасының (қай тілде болмасын) түрлі дәрежелері екенін айтуға
болады. [15]
Ал Б. Хасанов Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы атты
кандидаттық диссертациясы метафораны алғаш рет тілдік теория тұрғысынан
қарастырады. 1966 жылы баспадан жарық көрген еңбегінде Б. Хасанов Абай,
І.Жансүгіров, С. Сейфуллин поэзиялық шығармалары, сонымен бірге XVIII – ХІХ
ғасырлардағы қазақ ақын өлеңдері тіліндегі метафоралы тіркеске талдау
жасайды. Сөздердің метафоралық мағынада стильдік қолданылуы жан-жақты
зерттелді. Ғалым әсіресе, метафораның жасалу жолына ерекше көңіл бөледі.
Метафоралық қолданыс пен метафоралық мағына, оның сөздің көп
мағыналылығын туғызуы, омонимдерді, терминдердің жасалуындағы қызметі
айтылып ономастика мен топонимика, фразеологизм, мақал-мәтел, қанатты сөз
бен афоризм, табу мен эвфемизмнің метафораға негізделуі, жұмбақтардың
метафораға құрылуы т.б. мәселелер жан-жақты қамтылып Б.Хасановтың еңбегінде
сөз етіледі. Автор метафоралық мағына алған сөз метафоралық қолданыстың
кезінде пайда болатынын, оның санасы сөйлеушінің шама-шарқына қарайлас,
дүниетанымына, біліміне тікелей байланысты екендігін айтады.
Біраз уақыттан соң метафоралардың өзі қайтадан метафоралануы, тіпті,
бұрынғы тіл мағынасына кері оралуы мүмкін -дейді ғалым. [16]
Ғалым метафораның лексикалық грамматикалық сипаттамасы мен оның қазақ
тіліндегі қолданыстарының ерекшелігін қарастырылып талдайды. Сөз таптары
(зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, етістік, еліктеуіш сөздер)
метафоралануына жеке -жеке тоқталады.
Метафораны сөз табына байланысты сарапқа салғанда, зат есімнің
негізгі рөл атқаратындығын айта кету керек. Өйткені, біріншіден, басқа сөз
таптарының метафоралы қолданылуы зат есім арқылы белгілі болады. Екіншіден,
зат есімнің атаулық, терминдік мәні бар. [17]
Зат есімнен жасалған метафора, олардың мағыналық топтары: адам,
өсімдік дүниесі, географиялық орта, жер-су, мата, тұрмысқа қажет құрал мен
жиһаз, тамақ атаулыға байланысты туған метафора сараланып талданады.
Б. Хасанов метафораның көркем әдебиетте қолданылуын талдаған. Ғалым
метафора түрі, метафораның стильдік мәні, метафораның образдылығы мен оның
баға беруде жұмсалуына ойлаудың ұлттық ерекшелігін көрсетудегі мән-маңызы,
т.б. тілдегі қосымша қызметіне кеңірек тоқталады. Ғалым аталмыш еңбекте
метафоралардың жасалуына көп көңіл бөледі. Бұл еңбек – қазақ тіл білімінде
метафораны жан-жақты қарастырып, зерттеуге үлкен үлес қосқан бірден-бір
еңбек.
Дегенмен, Б. Хасановтың еңбегі жарық көргелі елу жылдай уақыт өтіп
кетіпті. Бұл уақыт аралығында қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгеріс
халықтың ой-санасы, тіл, сөз мағынасы, қолданысына әсерін тигізбей қоймады.
Мұндай өзгерісті сөздің метафоралы қолданылу ерекшеліктерінен де байқауға
болады. Сондықтан қазіргі тіліміздегі метафора қолданысындағы өзгеріс пен
ерекшелікті байқап анықтау, оларды талдау, әсіресе, метафоралардың ұлттық
ғылым тілін қалыптастырудағы маңызы мен үлесін теориялық тұрғыдан зерттеу
аса маңызды іс болмақ.
Ш. Мұхамеджановтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы
(1968 ж.) атты диссертациялық жұмысында сөздердің ауыс мағынасының
ерекшелік, полисемия мен омонимияның арақатынасы, ауыс мағынаның
фразеологизм арқылы жасалуы, термин жасау жолдары, ауыс мағынаның негізгі
түрлері, сөз мағынасының метафоралық өзгеруі, сөздердің түрлі эмоциялық
экспрессивтік мәнде ауыс қолданылу тәсілдері, басқа тілдерден енген
сөздердің ауыс мағынасы жан-жақты талданып зерттеледі.
Сөздің ауыс мағынасы дегенде кең мағынасында алып отырмыз, олай
болғанда метафоралық, синекдохалық, метонимиялық т.б. қолданыс сөздің
контекстік мағынасына жатады. Мұны сөз мағынасының даму барысындағы алғашқы
барысындағы басқышы екенін естен шығармаған абзал. Сөздің ауыс мағынасын
сөздің семасиологиялық дамуының екінші басқышы деуге тиіспіз. Оның үшінші
басқышы - омонимия, - дейді ғалым. [18]
Сондай-ақ метафора туралы кейбір ойлары В.Манасбаевтың С.Мұқановтың
поэзиясының тілі (1961), М. Жақыпбековтің Жамбыл шығармаларындағы
сөздердің және фразеологиялық тіркестердің стильдік ыңғайда қолданылуы
(1955 ж.) сияқты кандидаттық диссертацияларында да айтылады. Қазақ тіл
білімінде тілдік метафора, оның түрлері туралы К.Ахановтың Қазақ тілі
лексикасының мәселелері (1956 ж.), Тіл біліміне кіріспе (1965ж), М.
Балақаев, М. Томанов, Е. Жампейісов, Б. Манасбаевтың Қазақ тілінің
стилистикасы (1975 ж.), Ә. Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы
(1988ж.), А. Айғабыловтың Қазақ тілінің лексикологиясы (1995 ж.) т.б.
біршама қазақ тіліне қатысты еңбектерде айтылып, түсінік беріледі. Сонымен
қатар тілшілер қатары жас ғалым-ізденушілермен толыға түсуде. Мысалы,
қазіргі қазақ тілінің метафорасымен айналысып жүрген жас ғалымдар – А.
Сыбанбаева, И. Мұратбаева, Г. Зайсанбаева т.б.
Қазақ тіл білімінде метафора сөздердің ауыс мағынасын жасаудың бір
жолы, қазақ әдебиеті мен стилистикасында троптың бір түрі, яғни көркемдегіш
тәсіл ретінде ғана қолданылады. Жоғарыда келтірілген Б. Хасанов пен Ш.
Мұхамеджанов сынды ғалымдардың метафораның қолданылу аясына қатысты ой-
пікірлері олардың диссертациялық еңбектерімен шектеліп қалды. Ғалымдар
зерттеуді метафора, жасалу жолы, көп қырлылығы, функциясы қазіргі қазақ
тілі білімінде тек лексикология саласымен ғана байланысты жүргізеді. Ал бұл
тілші ғалымдардың құнды пікірі мен талдауы, өкінішке орай, басқа ғалым
еңбектерінен орын таппауда. Мысалы, қазіргі қазақ тілінің метафорасы туралы
сөз қозғағанда тек қана оның лексиканың эмоциялық экспрессивті қабатын
жасайтыныны, ауыс мағына тудырудың бірден-бір жолы екенімен ғана шектеліп
келеді. Қазақ тіл білімінде метафораны күні бүгінге дейін біржақты түсіну
орын алып келеді. Метафора – тек көркем шығармадағы көріктеу амал-тәсілдің
бірі ретінде, бұған дейінгі жазылып, зерттеліп жүрген дүниелердің
барлығында көркем шығарманың тілдік аспектісінде ғана, яғни троптың түрі
ретінде, стильдік ыңғайда сөз етіліп жүр. Қазіргі уақытта қазақ тіл
білімінде метафораның лингвистикалық табиғатын тілдегі қызметі, түрін
жаңаша қарастырып саралайтын ғылыми зерттеу аса қажет. Өйткені, адам сана
болмысындағы өзгерісі қоғамдық, әлеуметтік жағдайға байланысты. XXI ғасыр
басында сөздік қоры әртүрлі жол, тәсілмен өте актив байи бастады. Қазақ
қоғамында сана төңкерісі болды деуге болады. Танымдық мәні зор осы
өзгерістер тіл білімінде қандай орын алуда. Соңғы уақытта ғылым тілінің
қалыптасуына басқа да үрдістер әсер етуде. Мысалы,
(1) Орыс тіліндегі оқулықтарды аудару нәтижесінде тілімізде жүздеген
балама сөз пайда болды. Мәселен, философия, психология, мәдениеттану,
логика т.б. ғылым салаларына арналған оқулықтар орыс тілінен аударылып
келеді. Мысалы, Жалпы психология, (1980) Аударған – Жарықбаев. немесе,
Әлеуметтік философия. Хрестоматия. Аудармашы – К.Әбішев. 1997 ж. т.б.
(2) Қазіргі заман талабына сай әртүрлі ғылым саласында төл оқулықтар
жазылды. Мысалы, 10 жылда философия, психология, мәдениеттану т.б.
ғылымдарға байланысты жоғарғы оқу орындарына арналған көптеген оқулық пен
көмекші құрал жарық көрді. М.Итбаев. Жалпы психология. 1992 ж., Н.
Еңлікбаев. Ұлттық психология. 1992 ж. Мысалы, аталған оқулықтарда
қолданылатын мынадай сөйлемдердегі метафораларға назар аударайық:
(1) Философия – барлық қоғамдық ғылымдардың түп атасы (Д. Кішібеков,
Ұ. Сыздықов. Философия 1994 ж.).
(2) Л. Фейербах немістің классикалық философиясының ақырғы буыны еді
(К. Әбішев, Т. Әбжанов. Философия тарихындағы таным мен метод проблемасы.
1990 ж.).
Кімде рухани күш басым болса, көбіне жеңіс тізгіні де соған көшеді (Қ.
Жарықбаев. Психология. 1993 ж.).
(3) Метафора ғылым тілін дамытып, қалыптастыруда жаңа ұғым жасайды.
Осының бәрі метафора табиғатын түрлендіріп, оның тілдегі маңызын
күшейтіп отыр. Тіл – адамзат қоғамымен, оның ой-санасы, тіл білімімен бірге
өзгеріп, бірге дамып келе жатқан жанды құбылыс. Оның құрамының үнемі
өзгеріп, толып, дамып отыруы заңдылық деуге болады. тіл білімінде
метафораға алғаш анықтама берген белгілі ғалым – А. Байтұрсынов деп айттық.
А.Байтұрсыновтан кейін метафораға ғылыми анықтама 1954 ж. шыққан Қазіргі
қазақ тілінде (М.Балақаев, А.Ысқақов, I. Кеңесбае Мұсабаев, Н. Сауранбаев
авторлығымен жазылған ) берілді:
Лексикада түріне, түсіне, қимылына т.б. белгі ұқсастығына қарай, бір
ұғымның бөлшегін басқа жеке сөзге ұқсату арқылы жаңа мағына аш метафора
дейміз. [19]
Бұл анықтама ғылыми тұрғыдан дұрыс берілгенімен метафораға тән іс-
сипатты толық қамтымаған, анықтамада троптың түрлері ретінде метафора
метанимия, синекдоха қасиеттері тұтас, жалпы қамтылғандай болып көрінеді.
Анықтамадан кейін мықты достық, лас жұмыс, кеменің тұмсығы, мәселе, кілті
сияқты мысалдар келтіріліп, олардың басқа бір ойды түсіндіру үшін
қолданылғаны айтылады. Еңбекте метафора көркем әдебиет, поэзияда
қолданылатын метафора, тілде қолданылатын лексикалық метафора деп екі
бөлініп, қысқаша түсіндіріледі. 1962 жылы жарыққа шыққан I. Кеңесбаев пен
Ғ.Мұсабаевтің Қазіргі қазақ тілі оқулығында метафора термині мүлде
қолданылмайды. Бұл терминнің орнына семасиологияның негізгі заңдарының бірі
ретінде – ұқсату заңы аталып түсіндіріледі:
Тілдің лексикасындағы сөздердің сыртқы дыбысталуын, түрін
өзгертпестен, заттың, құбылыстың түрінің белгісінің ұқсастығына қарай жаңа
мағынада қолданыла беруін ұқсату заңы деп атайды. [20] Оқулықта ұқсату
заңы былай түсіндіріледі. Ұқсату заңы дегеніміз өзі шартты нәрсе, ұқсату
заңына жататын сөздер кейбір белгі, сипаттарына қарай орынды жерде ұқсату
арқылы ғана жаңа мағынаға ие болады... бұл ұқсастық заңы бойынша жасалған
жаңа мағына көбінесе омоним жасауға да себепкер болады. [21] 1963 жылы
жазылған ғалым Р. Барлыбаевтің Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі және
тарылуы атты кандидаттық диссертациясында да метафора термині
қолданылмай, сөздің ауыс мағынасы ұқсату заңы деп беріледі.
Ш. Мұхамеджановтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыспалы
мағынасы атты кандидаттық диссертациясында былай делінген:
Сөздердің метафоралық ауыс мағынасы деп сөз мағыналары мен сөздердің
екі, я одан да көп заттардың, я құбылыстың өзара ұқсас белгілері негізінде
ауыс айтылуын айтамыз. [22]
Ал ғалым Б. Хасанов Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы
монографиялық еңбегінде (1966 ж.) метафораның зат пен құбылыстардың
бүтіндей, не бір ғана белгі, форма қасиет пен қимыл ортақтығына орай, түс,
түр, иіс, дыбыс ұқсастығы, құрамы, өзара қатысына карай ауыстыру екенін
айтып, ғалым:
Метафора – екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс
мағынада қолданылуы- деген анықтама береді. [23]
К. Ахановтың Тіл біліміне кіріспе (1978 ж. ) атты оқулығында
метафораға мынадай анықтама берілген:
Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір
заттың не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сол мағынасының ауысуы
метафора деп аталады. [24]
Бұл – ғылыми негізделіп берілген нақты анықтама.
Белгілі лингвист Ә. Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы деп
аталатын еңбегінде метафораға төмендегідей анықтама берілген:
Өмірдегі зат пен құбылыстың сыртқы не ішкі белгілі бір ұқсастық
белгілеріне қарай сөздің бірнеше мағынада ауысып қолданылуын метафора
дейміз. [25]
1998 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы атты жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулығында
авторлар (Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев) метафораның негізінде ұқсату заңы
арқылы жасалатындығын айтып, оған мынадай анықтама береді:
Сыртқы не ішкі белгілеріндегі ұқсастыққа қарап, бір зат атауының
басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы метафора
(грек теіарһога - ауысу) деп аталады. [26]
Жалпы жоғарыда аталған еңбектер мен оқулықтарда берілген анықтамаларды
саралай келе олардың арасында айтарлықтай өзгешелік жоқ екендігін аңғаруға
болады.
Ғалымдар бір-бірін сөзбе-сөз қайталамағанымен, олардың ой-пікірлері,
ғылыми тұжырымдары ортақ, бір-біріне ұқсас болып келеді. Авторлардың
барлығы метафораның ұқсастыққа байланысты бір зат атуының басқа бір затқа
атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы екендігін, сөз мағынасының
ауысуы 2 (екі) заттың салыстырылуы нәтижесінде, олардың ортақ, ұқсас
белгілерінің негізінде жүзеге асатынын бір ауыздан атап өтеді. Мысалға
алынған анықтамалардан авторлардың барлығы да қазақ тіліндегі метафора
терминіне анықтама берудің ғылыми үлгісін көрсететінін көреміз. Алайда
метафораның пайда болу механизмі туралы, не себептен адамның ойлау, тілдік
қарым- қатынас әрекетіне қажеттілігі барлығы жөнінде ештеңе кездестіре
алмаймыз. Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдап, жинақтай келе, қазақ
тіліндегі метафоралардың қызметі мен ерекшеліктерін ескере отырып,
метафораға мынадай анықтама беруге болады:
Метафора – бір зат, құбылыстың, не оның әр түрлі белгілерінің (түс,
қалып, көлем т.б.) атауының ойлау және таным заңдылықтары негізінде
салыстыру, ұқсату, теңдестіру арқылы басқа зат, құбылыс не белгілеріне атау
ретінде ауысу құбылысы. Метафора тілдегі көп қырлы, әмбебап құбылыс
болғандықтан, оның табиғатын бір анықтамамен толық ашып таныту мүмкін емес.
Сондықтан метафора құбылысын анықтап көрсететін белгі, қасиет ерекшеліктері
ретінде мыналарды атауға болады:
Метафора – ойлау, таным процесінің нәтижесі;
Метафора анология, яғни ұқсастық негізінде жасалады;
Метафора адам атының бір-біріне мүлдем ұқсамайтын зат, құбылыс және
олардың белгілері арасында ұқсастық табуынан, несесе оларды бір-біріне
қарама-қарсы қоюынан пайда болады.
Метафора – ойда зат, құбылыс және олардың белгілерінің
ассоциациялануының, яғни байланысуының нәтижесі;
Метафора – зат, құбылыс, белгі, қасиеттердің бір-бірімен
теңдестірілуі;
Метафора – тілдік қолданыста бар сөз мағынасы мен жаңа ұғым атауының
арақатынасының нәтижесі;
Метафора – қолданыстағы сөз мағынасының қайта ойлаудан өтуі;
Метафора тілді жандандырады, көріктендіреді;
Метафораның жасалу жолдары мен тәсілдері шексіз. Оған семантикалық шек
қою мүмкін емес;
Метафораның жасалуы адам еркіне тәуелді емес. Ол тілдегі қажеттіліктен
пайда болады.
Метафораның табиғатын, жасалу механизмін, қолданылу ерекшеліктерін
зерттей келе, метафора лексикамыздың тек эмоциялық экспрессивтік қабатын
ғана емес, ол сонымен қатар көп мағыналылықтың (полисемия) тууына себепкер
болады. Бұны метафораның ауыс мағына жасау қызметінен кейінгі екінші
қызметі дейік. Ал үшіншіден, метафора омонимге негіз болады. Төртіншіден,
метафоралардың негізінде терминдер жасалады.
Метафоралардың көп қырлылығын зерттей келе, оның жоғарыда келтірілген
тіл салалары мен қабаттарындағы қызметіне көз жұмып, айналып өту мүмкін
емес. Қоғам өмірі, құрылысы өзгеріске түскен сайын, ғылыми-техникалық
прогресс басқан сайын, адамның ойы да, сана- сезімі де айналаға деген
көзқарасы да өзгеру үстінде. Өмірдегі осы сынды ірі өзгерістермен бірге
коммуникативтік, танымдық, білімділік қызметтерді бойына сыйдыра алған тіл
де өзгеріс үстінде. Жаңа өзгеріс, жаңа тақырып, жаңа ойлар жаңа атауды
талап етеді. Адамзат миы автоматты түрде бұл жаңа атауды не бірден
қабылдайды, не, керісінше, бірден қабылдамай шеттетеді. Егер тілдің сөздік
қорынан оны байытудың амал-тәсілдерінің мүмкіндіктері мол болса, негізгі
сөздік қор табиғи жолмен байиды. Сөздік қорды байытудың жолы, амал-
тәсілдері осы кезде те актив қызмет атқарады. Дәл осы тұста ауыс мағына
жасаудың бір жолы метафора өте актив қызмет атқарады. Метафора сөздік қорды
байыту процесінен тыс қала алмайды. Метафора семантикалық тәсіл арқылы жаңа
ұғымға атау береді. Тіл білімінде метафораны немесе метафоралық қолданысты
туралы қай уақытта, қай жерде кездестіре аламыз?
Әрине, лексикология саласының зерттеу объектісі болып табылатын
Сөздердің ауыс мағынасы деп аталатын үлкен тақырыпта метафора ұғымы алғаш
рет аталады. Сөз мағынасын ауыстырудың негізгі 3 (үш) жолы бар:
Метафора.
Метанимия.
Синекдоха.
Метафора ұғымын тіл білімінің стилистика саласында да кездестіреміз.
Стилистика саласында метафоралық қолданыс троптың бір түрі ретінде, яғни
көркемдегіш құрал ретінде қолданылады. Әуел баста метафора стилистиканың
көркем әдеби тармағында ғана қолданылса, уақыт өте келе метафоралық
қолданыстар стилистиканың басқа да тармақтарынан өзінің заңды орнын алды.
Стилистиканың 5 (бес) түрі бар:
(1) Публицистикалық стиль. Бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын
стиль. Мысалы, теледидар, радио, газет, журнал және соңғы кездері бұлардың
қатарын интернет сайттары толықтырып жүр. Метафоралық қолданыстар бұл
стильде өте актив қолданылуда.
Мысалы, ақша аударылды, ақпарат көздері, халық ағылды, күдік құрты,
дала ұлы, тағдыр жазуы, ғасыр перзенті, ғасыр көпірі, тіршілік керуені,
көңіл көкжиегі, үміт жібі, ел кіндігі, қызмет шылбыры, сенім жүгі, өрт
құшағы, жан айқайы, билік тізгіні т. б.
Мысалы, 9-мамыр мерекесіне байланысты ұйымдастырылған әдеби-музыкалық
кешке қала тұрғындары қалалық мәдениет үйіне қарай ағылды.
(2) Ғылыми стиль. Дәстүрлі көзқарас бойынша, ғылым тілі
объективтілігі, нақтылығы, рационалдылығы, қисындылығы, жүйелілігі,
сипаттылығымен белгілі. Бірақ ғылым тілі жаңа ақпаратты дәл, бір мағыналы
терминдермен барлық жағдайда білдіре алмайды. Ғылыми білімнің дамуы кезінде
жаңа білімді барлық жағдайда бірден дәл, нақты бейнелеп түсіндіру, тілдік
белгіге айналдыру мүмкін емес. Осындай жағдайда тіл, ғылым тілі метафорлану
процесіне сүйенеді.
Мысалы, өріс сөзі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бұл сөзге
мынадай анықтама берілген:
өріс - зат ұғымының атауы, жазғытұрым мал жайылатын жер атауы.
Мысалы, Көктем келіп, қыс бойы дала бетін көрмеген малдар өріске
айдалды.
Осы өріс сөзінен магниттік өріс, электр өрісі сынды жаңа ұғым атаулары
туындап тұр. Бұл, әрине, ғылыми стильде кең қолданылатын термин.
Әрі бұл жерден метафоралық қолданыстардың стилистиканың ғылыми
стилімен ғана байланысын аңғарылып тұрған жоқ. Сонымен қатар, метафораның
қазақ тіл білімінің тағы бір саласы - терминологиямен байланысы айқын
көрініп тұр.
Магнит өрісі – физикалық термин, магниттің таралу аймағы деген ұғымды
білдіреді.
Ой өрісі – логика ұғымының атауы. Адам ақыл-ой дәрежесінің өлшемі. Бұл
–метафоралану процесі арқылы туған жаңа ұғым атауы болып табылады.
(3) Көркем әдебиет стилі. Әңгіме, повесть, романдар тілі көркем
әдебиет стилінің зерттеу объектісі болып табылады. Метафоралы қолданыстар
бұл стильде өте актив қолданылады. Себебі метафора – троптың бір түрі, яғни
көркемдегіш құрал. Ал көркемдегіш құралсыз ешқандай көркем әдебиет тууы
мүмкін емес.
Мысалы, Тіл айтпаса да көңілде сайрап тұрган қасірет қал Абайдың
кеудесін оқ пен уга толтырды. көркем шыгарма тууы мүмкін емес.
(4) Ауыз екі сөйлеу стилі. Адамдардың күнделікті қарым-қатынас
нәтижесінде қолданылатын сөйлеу тілі. Метафоралық қолданыстың нәтижесінде
туған ауыс мағынаның күнделікті өмірімізге кіріп кеткені сонша, тіпті оны
тура мағынадан да ажырата алмаймыз. Мысалы, айым, күнім, ботам, құлыным,
қарғам т.б.
(5) Метафоралық қолданыстар ресми-іс-қағаздар стилінде әзір солғын
көрінеді.
Метафоралық қолданыстар қазіргі қазақ тілінің терминологиясымен
байланысын жоғарыда стилистиканың ғылыми стилі туралы сөз қозғағанда айтып
өткен болатынбыз. Кейбір терминдер тіліміздің сөздік құрамындағы сөздердің
метафоралануы арқылы тікелей бір мағынадан екіншісіне ауыстырылуы арқылы да
жасалады. Сөз метафора арқылы жаңа мазмұн,
Мысалы, шөптің түбірі дегеннен, ұқсастығына қарай математикалық
түбір мен грамматикалық түбір мағынасы мен жаңа ұғым атауы туған.
Метафора арқылы жасалған терминдер шығу тегі образды, көпшілікке түсінікті,
қолдануға ыңғайлы болып келеді.
Терминология кез келген ғылымның тілін қалыптастыруға көмектеседі.
Мысалы, жоғарыда аталып өткен магнит өрісі, электр өрісі сынды сөздер,
метафоралық қолданыстар физика ғылымының терминдері, ал түбір математика
мен лингвистика ғылымдарының ортақ терминдері болыг табылады. Ал тарих
ғылымының метафоралану процесі нәтижесінде пайда болған тарихи ұғым
атаулары: көтеріліс толқыны, халық жауы, ақтар, қызылдар т.б.
Метафоралану процесі нәтижесінде туған экологиялық терминдер.
Мысалы, экологиялық апат, экологиялық апат кіндігі, экологиялық апат
ошағы т.б.
Метафоралану процесі нәтижесінде пайда болған экономикалық терминдер:
көлеңкелі экономика, қаржы айналымы, нарықтық экономика, тағамдары, т. б.
Қазір термин жасау мәселесі жалпы тіл білімі ғалымдарының назарын
өзіне аударуда. Термин проблемасы жалпы лингвистикада теориялық тұрғыдан
толық зерттелген жоқ. Бірақ терминология жүйесі күннен-күнге функциясын
кеңейте түсуде. Егер Кеңес үкіметі тұсында терминология сала 2 (екі) тілдік
сөздіктер ғана жасаумен шектелсе, енді еліміз тәуелсіздік алғалы сөздік
қоры мен лексикасын жүйеге келтіре бастады. Қазір Қазақстан Республикасының
ТерминКомы. жұмыс істейді. Сонымен қатар, Алматы қаласында орналасқан
А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗЕРТТЕУ
Көкшетау 2014
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН
ЗЕРТТЕУ
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1. МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 8
1.1 Метафора – әмбебап құбылыс 8
1.2 Метафораларыдың лингвомәдени аспектісін зерттеу 31
1.3 Тағамдық метафоралардың зерттеу объектісі және әдіснамасы 36
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТАҒАМДЫҚ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ
АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ 41
2.1 Ағылшын тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу
41
2.2 Қазақ тілінде тағамдық метафоралардың лингвомәдени аспектісін зерттеу
50
2.3 Ағылшын және қазақ тілінде тағамдық метафоралардың салыстырмалы талдау
58
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
ҚОСЫМША
АНЫҚТАМАЛАР
Аталмыш диссертацияда сәйкес анықтамаларымен келесі терминдер берілген:
- Әлемнің тілдік бейнесі - біріншіден, белгілі бір ұлттық тілге
қатыссыз, яғни тіларалық өзгешеліктерге тәуелсіз айқындалатын ұғым;
екіншіден, керісінше, тілдік ерекшеліктерге, ең алдымен, лексикалық
номинация жүйесіндегі өзіндік белгілерге бағыттала әрі ұлттық тілдің
негізінде қалыптасатын ұғым.
- Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар әлеуметтік, рухани және
тұрмыстық қатынастар мен заңдылықтарды тілдік бірліктер мен амал
тәсілдерден іздейтін, зерттейтін тіл білімінің бір бағыты.
- Мәдениет – адамзат өмірін ұйымдастырып, дамытатын арнайы тәсілдер
жиынтығы; қоғамның дамуын сипаттайтын тарихи деңгей; белгілі-бір адам
әрекетінің қалыптасу негіздері; ұлттар мен этностардың тарихи
дәуірлеуінің сипаттамасы; қоғамдық, этикалық нормалардың даму деңгейі
- Метафора (грек metaphora – ауыстыру) – троптың (құбылтудың) бір түрі.
Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада
қолданылуы. Сөздің ауыспалы, бейнелі мағынада қолданылу құбылысы.
- Тағамдық метафора - сол не өзге халыктың құрайтын тағамдық коды
(ұлттық тағамдық коды) немесе бүгінде өркениетті толығы бар (үстеме
тұтынудың мәдениетті қоғамдық коды).
- Фразеологиялық тіркес - кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған,
мағынасы біртұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында
қолданылатын тілдік бірліктер.
КІРІСПЕ
Қазақ мәдениетінің этномәдени басымдықтарының лингвомәдени және
психолингвистикалық зерттеуінің маңыздылығы Қазақстанның тілдік саясатының
өзекті мәселелерінің негізі ретінде (үш тілді игеру ұстанымы, мәдениаралық
байланыс пен этносаралық қарым-қатынас), сонымен қатар тілдегі ұлттық
менталитеттің және әр түрлі ұлттық тілдер мен әлемнің дискурсивті
суреттерінің лингвистикалық модельдеуі қазіргі лингвистикалық мәселелерде
көрініс тапқан.
Әлемнiң ұлттық бейнелерінде ұлттық және әмбебап өзгешелікті анықтау
мақсатында қазақ және ағылшын тілдерінде көрініс тапқан мәдени
басымдықтардың салыстырмалы зерттелуi, сонымен қатар ұлттық тілдік сана
ерекшеліктерінде және ұлттық метафоралық модельдеу қызметінде
лингвомәдениеттің типтік бейнесі ғылыми жұмысының өзектілігі болып
табылады.
Екі тiлдi лингвомәдени сөздiктердегi зерттеу нәтижелерiнің
лексикографиялық тұсау кесері зерттеудің жоғары практикалық маңызға ие.
Қазақ және ағылшын лингвомәдениетін көрсететін базалық этномәдени екі тілді
сөздіктің құрылуы тіларалық байланыс үрдісінің үйлесімділігінде үлкен рөл
атқарады. Олар осы тілдерді оқуда ана тілі және шет тілі ретінде аудару
саласында, PR және жарнамалық қызметінде қолдана алады. Білім беру
саласында білікті лингвист-аудармашыларды, жарнама және байланыс бойынша
мамандарды, мәдениеттанушылар мен әлеуметтанушыларды дайындауда зерттеудің
нәтижелерін енгізу барысында экономикалық эффект болуы мүмкін.
Жобаның төңірегінде жүргізілген зерттеу, өзінің ғылыми жаңалығымен
ерекшеленеді және әлемдік лингвистикада еш ұқсастықтары кездеспейді.
Қазіргі АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Италия гуманитарлық білімінде мәдени
шартты белгілердің теориясы мәдениеттанудың, мәдени антропологияның,
мәдениет семиотикасының аймағында өңделуде. Бұл жерде мәдени шартты
белгілер мағынасында айырмашылығы бар белгілердің ерекше жүйесі ретінде
түсіндіріледі. Осылардың көмегімен ақпарат таңбалардың жиынтығы түрiнде
көрсетіледі (C.Altmeyer, H.G. Bosshard, R.P. Erickson, Z. Kovecses, G.
Mininni, C. Rapaile, M.Wengler және т.б.). Сонымен қатар зерттеудің
мәселесі (О.А.Алтынбекова, Р.З.Загидуллин, Ш.К.Жарқынбекова,
Г.А.Қажиғалиева, Н.Ф.Алифиренко, Ежи Бартминьский, В.Н.Телия, В.В.Красных,
М.В.Пименова, Ю.С.Степанов және т.б.) лингвомәдениеттану, (А.М.Алдашева,
М.Дәлетбаев, Ж.А.Жақыпов, В.Н.Комиссаров, Л.С.Бархударов, В.В.Сдобников,
О.В.В.Петрова, W.Wolfram, J.de Waard, E.A.Nida, A.Neubert) аудару теориясы,
(А.Е.Ағманова, М.Ш.Мұсатаева, А.К.Жұмабекова, Р.О.Туксаитова,
В.А.Исенғалиева, Ж.Н.Жүнісова, О.И.Блинова, А.С.Филатова және т.б. )
салыстырмалы лексикология және лексикография елімізде және шет елде
белсенді дамыған. Тілдің бейнелі қорын көрсететін лингвомәдени сөздіктер
мен сөздіктерді құрастыруда өз үлестерін қосқан мамандарымыз аз емес
(О.И.Блинова және Е.А.Юрина, В.М.Мокиенко, А.М.Мелирович, В.Н.Телия және
т.б.).
Этномәдени басымдықтарды сипаттау және теориялық зерттеу когнитивті
семантика, концептология (В.И.Карасик, Г.Г.Слышкин, С.Г.Воркачев), метафора
теориясы мен бейнелілік теориясы (Дж.Лакофф, М.джонсон, А.Н.Баранов,
А.П.Чудинов) бойынша ресей және шетел зерттеушілерінің еңбектерінде
көрсетілген тұжырымдамаға сүйенеді.
Тілдегі мәдениет деректерін оқу соңғы үш онжылдықта лингвистикалық
зерттеуде орталық орынға ие болып отыр (Н.Д.Арутюнова, Ю.Н.Караулов,
Ю.С.Степанов, В.Н.Телия және т.б.). Әсіресе, әлем модельдеу үрдісінде
тілдің метафоралық құралдарының рөлі - әлемнің тілдік суреттерін мәдени
және ұлттық бояуын құруда (когнитивті аспект) және мәтінде авторлық
концептуалды ойын, сөйлесу қызметіндегі өнім ретінде (дискурсивті аспект)
жіті оқытылады. Осы саладағы М.Блэк және Д.Ричарсдтың, Дж.Лакофа және
М.Джонсонның, Н.Д.Артюнованың, А.Н.Барановтың, З.И.Резанованың,
Г.Н.Скляревскаяның, В.Н.Телийдің, А.П.Чудиновтың және т.б. ғалымдардың
негізгі еңбектеріне сүйене отырып, метафоралық әлем модельдеу әр түрлі
аспектіде және бағытта жүзеге асады. Модельдеу әдісімен тілдің бейнелі
саласын зерттеу жоба авторының теориялық және практикалық өңделген
Комплексное исследование образной лексики русского языка (Юрина, 2005;
ғылыми кеңесшісі – проф. О.И.Былинова) докторлық диссертациясының
төңірегінде, Образный строй языка (Юрина, 2005) монографиясында
көрсетілген және ұсынылып отырған жобаның ғылыми жұмысын
құрастырушыларының басқа да жұмыстарында осындай бағыттарды атап өтуге
болады.
Жоспарланған қазақша-ағылшынша лингвоелтану сөздігін құрастыру
барысында Тілдің метафоралық бейнелер айнасындағы ұлттық тағамдық дәстүрі
сөздігі Мотивационный диалектный словарь (О.И.Блинова), Словарь
образных слов русского языка (О.И.Блинова, Е.А.Юрина), Русское культурное
пространство: Лингвокультурологический словарь: Вып.первый (Зооморфные
образы) (В.В.Красных, Д.Б.Гудков және т.б.) сияқты сөздіктерді құрастыруда
тақырыбы және құрылымы жағынан жақын лексикографиялық еңбектердің
құрастырылу тәжірибелері ескерілетін болады.
Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми-зерттеу бөлімінің мақсаты Тағам
сияқты ұлттық тілдегі әлем үзінділерінен көрініс тапқан қазақ халқының
этномәдени басымдықтарының лингвомәдени сипаттамасының қатарын, сонымен
қатар ағылшын тілдеріндегі мәдени өзгерілген концепттармен сәйкес келетін
этномәдени басымдықтарды құрастырумен байланысты.
Ортаны талдау үшін таңдап алынғандар идентификацияның және өздік
идентификацияның этномәдени сұрақтарымен тығыз байланысты. Осы концептуалды
саланың әр түрлі құбылыстағы бейнелері тілдік әлем көрінісінің ұлттық
бөлігін қалыптастырады және қазіргі кездегі саяси, публицистикалық, білім
беру және тағы басқа дискурсивті тәжірибеде қолданылады. Қазақ
лингвомәдениетінің маңызды бейнесі ағылшын лингвомәдениетімен салыстырмалы
түрде қарастырылады. Политілді концепциямен байланысы өзекті мәселе болып
отыр.
Зерттеу жұмысының қолданбалы мақсаты салыстырмалы қазақша-ағылшынша
лингвомәдени сөздіктің құрылуымен байланысты: Тілдің метафоралық бейнелер
айнасындағы ұлттық тағамдық дәстүрі сөздігі.
Ұлттық мәдениеттің бағалы басымдықтарын зерттеу толық кешенді әдістер
мен тәсілдерді қолданады, сонымен қатар интегративті және пән аралық
мінезге негізделеді. Біріншіден, бұл фразеологиялық және мәдени
маркировалық лексикалық бірліктің қатынасын және көп қырлы жүйелерді
шығаруға бағытталған жүйелік суреттеудің жалпы ғылыми әдісі. Ол бақылау,
жүйелену, интерпретация, ғылыми талдау, ғылыми синтез, классификация,
сандық есептердің әдістерінен тұрады.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеуде мынадай міндеттер қойылды:
- Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тағамдық метафорларды жинақтау;
- Жинақтаған теориялық материалдарға негізделе отырып, мысалдарды
лингвомәдени тұрғыдан қарастыру.
- Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тағамдық метафорларды салыстыру.
Зерттеудің ғылыми объектісі ағылшын және қазақ тіліндегі метафоралары
болып табылады.
Зерттеудің негізгі нысаны. Ұлыбритания мен Қазақстанның тағамдық
метафоралардың лингвомәдениетін зерттеу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымы. Ағылшын және қазақ халқылардың өмір
сүру салты ағылшын және қазақ тіліндегі тағамдық метафораларда көрсетілген
әлем көрінісімен сәйкес келеді.
Тілдің бейнелік және уәждемелі құралдарының семантикасын талдауда
лингвистикалық зерттеудің арнайы әдістері мен тәсілдері қолданылады: 1)
тілдік бірлік семантикасының компоненттік талдауы; 2) семантиканың
лексикалық, грамматикалық, уәждемелік, мәдениеттанушылық мазмұнын құрайтын
жоспарланған бірлікті интегралды талдауы; 3) Ауызекі сөйлесуде бейнелік
бірліктердің коммунакативті параметрлерін сақтай отырып контексті талдау.
Тілдік әлем көрінісінің және метофоралық әлем модельдеу ерекшеліктерін
талдау мақсатында концептуалды талдау әдісі қолданылатын болады. Ол тілдің
базалық құрылымының негізі бойынша қайта құруды ұсынады. Сонымен қатар ана
тілдің лингвистикалық модельдеу құбылысының үрдісіндегі зерттеушінің жеке
тілдік ішкі түйсігінен тұратын интроспекция әдісі қолданылатын болады.
Сөздің бейнелілігі мен уәждемелі санасын құру үшін психолингвистикалық
эксперимент әдісі қолданылатын болады.
Ұлттық-мәдени өзгешелікті құру мақсатында әр түрлі тілдердің тілдік
феномендерін салыстырмалы талдауда, олардың типологиялық ұқсастықтары мен
айырмашылықтарының дәрежесін анықтау үшін салыстырмалы әдіс қолданылатын
болады.
Ұлттық әлем көріністерін сипаттауда және зерттеуде тілдік құбылыстың
ерекшелігін көрсететін халықтың рухани мәдениеті мен материалды саласындығы
мәліметтер мен фактіден тұратын лингвомәдени түсіндіру әдісі қолданылатын
болады.
Сөздіктерді құрастыру барысында лекикографиялық әдіс қолданылатын
болады.
Зерттеу жұмысы барысында үш ғылыми мақала жазылды.
- Сагындыкова Ж.О., Алхатова Р.К. Лингвокультурологический анализ казахских
фразеологических единиц с компонентом молоко. XVI Международная научно-
теоретическая конференция. Язык и глобализация. - Алматы: КазНУ им. аль-
Фараби, 2013 г., 3 с.
- Alkhatova Rsaldy, Sagyndykova Zhailagul, Līce Iveta. Perception of Kazakh
metaphorical phrases with ‘milk’ component. Rural Environment. Education.
Personality (REEP) (2014). Proceedings of the International Scientific
Conference. Volume 7. (CD-ROM) March 7th - 8th February, 2014, LLU,
Jelgava, Latvia, p. 7.
- Алхатова Р.К. Қазақ тіліндегі бал компоненті бар фразеологизмдердің
лингвомәдени аспектісін зерттеу. Ғылым және білім – 2014 атты
студенттер мен жас ғалымдардың IX Халықаралық ғылыми конференциясы. –
Астана: http:www.enu.kzrunaukanauka-i- obrazovanie, Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті, 2014 ж., 4 б.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмысының көлімі 69
бет машинамен басылған мәтіннен тұрады.
1. МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІН ЗЕРТТЕУ
1.1 Метафора – әмбебап құбылыс
Метафора құбылысын адам ойлауының нәтижесі деуге болады. Егер
Аристотель метафора терминін ең алғаш философияда пайдаланып, одан
кейінгі ойшылдар тіл мен ойлаудың байланысында зерттесе, метафораны тілдік
тұрғыдан алғаш зерттеген орыс ғалымы – М. Ломоносов еді. Ол Краткое
руководство к риторике деген еңбегінде метафораны Сұлу сөйлеу тәсілі
ретінде байымдайды. Ал көрнекті ғалым А. Потебня метафораның кездейсоқ сөз
саптаудан емес, қажеттіліктен туатынын атап көрсетеді. 1920 жылы орыс тіл
білімі метафораны көркемділік, образдылық туғызудың бірден-бір тәсілі, әрі
көркем әдебиеттің бір жанры болып табылатын поэзияның шын қасиетін тек
метафоралануында деп жансақ түсіндірді. Егер Аристотельдің сөйлеген
айтуындағыдай болатын болса, сөзіміз түгелдей астарлыққа құрылса, не
жұмбақ, не варваризмге айналып кетер еді. Ал метафора сәнді сөйлеу үшін
керек деген М. Ломоносовтың өзінің оны жиі қолданудан анықтық емес,
күңгірттік пайда болатынын ескеруі дұрыс айтылган жүйелі сөздер болса
керек. Өйткені көркем шығармадағы эмоциялық, экспрессивтілік, образдылық
тәрізді сапасының жасалуына нақты көңіл бөлмей, суреттеу тәсілдері мен
бейнелеу элементтерінің сандық шамасына бір жақты назар аударудан дұрыс
нәтиже шықпайды, онымен әдебиет тиісті бағасын алып, автордың стильдік
ерекшеліктері анықталуы мүмкін емес. Орыс тіл білімінде Б.Мейлахтың едәуір
жұмыс жасағандығын айрықша атап өту керек. Б.Мейлах метафораны тек көркем
әдебиеттің емес, ойлау, тілдің түбірлі категориясы екендігін, көркемдік
жүйесінің элементі болып табылатындығын тұжырымдады. Е.Черкасованың
Л.Леонов пен М. Шолоховтың шығармалары негізінде жазған. Метафоралық сөз
қолдану туралы деген мақаласы бар. Автор зерттеуін таза лингвистикалық
тұрғыдан жүргізе отырып, метафораға семантикалық, грамматикалық сипаттама
бермек болған. Профессор А. Ефимов метафораны кең мағынада ала отырып,
көркем сөз стилистикасы оқулығында образды сөйлеу амалы ретінде
қарастырған. Метафораның жасалу тәсілі, түрі мен оның қалыптасу процесін
сөз етеді. Бірақ профессор А.Ефимовтың образдылық, мәнерлі сөйлеу сөзді
метафоралық қолдану арқылы пайда болады деген үзілді-кесілді тұжырымын
академик В.Виноградов біржақты айтылған деп сынға алады. Шынында да
метафораны образдылық деген ұғыммен пара-пар қоюға болмайды.
Метафора образдылықтан біршама тар мәнде келетін тілдік құбылыс -
дейді ғалым Б. Хасанов. [1]
Жоғарыда келтірілген пікірлерден метафора орыс тіл білімінде де әлі
өзінің жан-жақты қырын ашатын функциясын толық ашпағанын көруге болады.
Бірақ қазақ тіл біліміндегі материалдар мен зерттеу еңбектері бір саты алда
жүр. Орыс тіл білімі ғалымдарын метафора 60-жылдардан бастап қызықтырып
келеді. Бұл мәселе Н.Артюнова, Т.Черданцева, С.Гусев, Г.Гак, Н.Телия,
Е.Вольф, Е.Опарина, Э.Лапиня, Д.Петров, К.К.Жоль, А. Шахнарович,
Н.Кожевникова, С.Кубрякова, Г. Кулиев, Ю.Левин, Т.Тарасова т.б. көптеген
тілші, философтың ірілі-ұсақты еңбектерінде әр қырынан зерттелген. Орыс
тілінде жарық көрген бұл ғалымдардың зерттеу еңбектері метафораның көп
қырлы, күрделі, қызықты құбылыс екенін дәлелдейді. Орыс тіл білімінде
метафораны зерттеуде жаңа бағыт пайда болды. Метафораның таным процесі мен
дүние туралы білімнің тілде бейнелеумен байланысын зерттеу басты нысанға
айналды. Ал оның алдында орыс тіл білімінде метафора қоршаған әлемді
түсінудің, ойлаудың, дүниені, әлемді танудың сан-салалы тәсілі ретінде
қарастырылған. Метафораны зерттеген орыс тілшілерінің бірі - Гак В.
Метафора – тілдегі атаулардың негізінде жаңа тілдік атауларды
қалыптастырудың универсалды тәсілі. Метафора адам ойының терең күшіне
байланысты пайда болады. Метафора өте қажет болғаннан пайда болмайды. Ол
адам ойы мен тіліне тән құбылыс [2] дей келе, - метафора ойлау мен іс-
әрекеттің барлық салаларында дүниені танудың сан қырлы қаруы. Метафораның
арқасында ғана тіл әрдайым өзгерісте болады, - дейді.
Орыс лингвист В. Гак өзінің бұл тұжырымын былай қорытындылайды:
Метафора жаңа мағына жасаудың оним тәсілдерінің бірі немесе көркем
тілдің бір атрибуты ғана емес, ол - алғаш қалыптасқан білімнің, дүние
туралы ойлаудың тілдік бейнеленуінің (лингокреативтик) тәсілі.
Ғалым В. Гактың метафора туралы айтқан пікірін С. Гусев өзінің Наука
и метафора атты монографиясында былай деп толықтырады:
Познавательная метафора, таким образом, не только способствует
повышению упорядоченности знаний, которыми обладает общество, но и
позволяет получить новую информацию о мире, обнаруживая сходство в
различном и неожиданные характеристики в привычных представлениях, что
порождает различия не замеченные раньше. Следовательно, познавательная
метафора является особым приемом мышления, суть которого заключается в
установлении нового смыслового содержания человеческих знании, что
достигается с помощью условного отождествления семантических областей
различного уровня, характера, происхождения. [3]
Яғни екі ғалым да өз зерттеу еңбектерінде метафораға әр қырынан келіп
бірінің зерттеуін екіншісі толықтырады. Орыс тілінде жарық көрген тағы бір
еңбектің авторы – Г.Кулиев. Ғалым өзінің Метафора и научное познание атты
монографиясында жаңа мағынаның вербалдану, яғни сөйлеу процесі арқылы
жүзеге асырылатын тілдік қатынас процесін зерттеумен байланысты
философиялық мәселелерді талдады. Ғалым метафораға сүйену, оны қолдану -
коммуникативті қызметтің әртүрлі мақсатына байланысты. Оның бейнелі,
эмотивті, танымдық, таныстыру мен түсіндірушілік сияқты қызметтерін зерттеу
– коммуникативті қызметін зерттеу дейді. Г. Кулиев: Творческая сила
метафоры, конечно же, и в том, что она позволяет преодолеть немоту схватить
новизну. Метафора – это первый луч света в потемках парализованного
новизной сознания. Метафора регулирует взаимоотношения между новизной и
языком, субъектом и социумом. Главное назначения метафоры не в освоении
новизны, а в её способности высказать новое. Метафора способствует
преодолению болезни некоммуникабельности языка в состоянии немоты. [4]
Орыс тілшілерінің зерттеу еңбектері метафораның тек тіл білімі мен әдебиет
ғылымдарының ғана емес, сонымен қатар философия, логика, герменевтика,
риторика, психология, психоанализ, семиотика сынды ғылымдардың да зерттеу
объектісі болып табылатынын айқын аңғарамыз. Ойлау, таным, дүниеге көзқарас
сынды ғылымдарға алып келсе, метафораның құрылымы, жасалу механизмін
зерттеу оны психология мен психоанализ сынды ғылымдарға алып барады. Жалпы
тілдік метафоралық құрылымы, жасалу жолдары - өте күрделі құбылыс. Тілде
метафораны жасаудың арнайы ереже, тәртібі жоқ. Метафораның жасалуын тек
қана тілдік заңдылықтармен түсіндіру мүмкін емес. Метафораның туындауы
ойлау процесінің ұқсату, байланыстыру заңдылықтарына тікелей қатысты.
Адамның ойлау, таным дүниесі қоршаған ортадан ұқсастық, қарама-қарсылық
ассоциацияларын табуға бейімделген.
Метафора зат, құбылыс, оның белгілерінің ассоциациялануы арқылы
жасалады. Яғни, метафора – ассоциациятивтік ойлау туындысы. Ассоциация
латын сөзі. Ол байланыс деген мағынаны білдіреді. Ес процесінің негізі
болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп аталады. [5] Сөз
мағынасының метафоралануында ассоциациялар үлкен орын алады. Мида еріксіз
пайда болатын елестетулер осы ассоциация заңдары арқылы пайда болады. Ал
ассоциация заңдарын ғылымға бірінші рет енгізген ежелгі грек ойшылы –
Аристотель.
Көне заманынан ассоциацияның белгілі үш түрі бар: (а) іргелестік; (ә)
ұқсастық. (б) қарама-қарсылық.
Ассоциация табиғатын былайша түсінуге болады.
Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі емес, өзімен бірге
оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады.
Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас
образдарды ілестіріп, еске түсіреді. Яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа
қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді.
Қарама-қарсылық ассоциациясы заңы бойынша бір - біріне қарама-қарсы
құбылыс бірі екіншісін еске түсіруге мүмкіндік береді.
Метафоралану процесіне көбіне ұқсастық ассоциация мен қарама -қарсылық
ассоциация заңдары негіз болады.
Орыс тіл білімінде метафора туралы жазылған тағы бір құнды еңбек бар.
Белгілі лингвист Н.Артюнованың құрастыруымен жарыққа шыққан. Теория
метафоры (1990 ж.) атты қазіргі заманның ірі-ірі филолог, философ,
логиктерінің зерттеу еңбектеріне сүйеніп шығарылған оқулығының метафора
тарихында алар орны ерекше. Бұл жинаққа Э.Кассирер, Х.Ортега-Гассет,
А.Ричардс, Дж. Серль, Р. Якобсон, М. Блэк, Дж. Миллер, А. Вежбицкая сияқты
американ, ағылшын, француз, испан, поляк ғалымдарының күнделікті ауыз екі
сөйлеу тілінде, ғылым мен көркем әдебиет тіліндегі сөздердің метафоралық
мағынасына талдау жасалған мақалалары енген.
Н. Арутюнова өмір тәжірибесінде адамға бейнелі ойлау тән екендігін, ол
жеке объектілерді теңдестіру, әртүрлі сезім мүшесімен қабылданатын түрлі
нәрсенің арасында ұқсастық табумен бірге, нақтылы және абстрактілі объекті,
материя мен рухтың арасында ортақ қасиет, ұқсастықтар табумен қатар, оны
жасап қалыптастыратындығын айтады. [6] Н.Арутюнованың жинағына енген әлем
линвистерінің метафора туралы айтқан пікірі мен зерттеу мақалалары аса
құнды.
А. Ричардс Философия риторики метафоры деген еңбегінде метафора
теориясын қалыптастыру, жетілдіру үшін ойлау білуді қадағалап, бақылау
қажеттігін айтады. [7]
Ал испан ғалымы Хосе Ортега - и Гассет Две великие метафоры деген
еңбегінде метафораның болмысты терең танудағы маңызын көрсетіп, метафорасыз
адам ақыл ойы игермеген кеңістіктің пайда болатындығын ескертеді. [8] Ғалым
метафораны жоғарғы деңгейдегі абстрактілі объектілерді тауып, оларды мазмұн
жағынан анықтаудың бірден - бір тәсілі ретінде таниды.
Ағылшын лингвисті М. Блэк: Понимания метафоры подобно дешифровке кода
или разгадывании загадки десе [9], Д. Девидсон: Метафора один из видов
коммуникации, передает истину и ложь о мире метафорическое сообщение
необычно, и смысл его глубже скрыт или искуси, завуалирован- дейді. [10]
Ал Дж. Лакофф пен М. Джонсон Метафора, которыми мы живем деге
еңбегінде: Ойдың өзі метафоралы, ол салыстыру арқылы дамиды. Міне осылай
метафора пайда болады, - деген. [11]
Джон Р. Серль Метафорическое значение – это всегда значения,
высказывания говорящего, - деген ой түйеді. [12]
Орыс лингвистері, әлем лингвистерінің еңбектерінен метафора термині
сонау көне Грециядан тамыр алатынын, оның философия, логика, психология
сынды ғылымдармен байланысы түсіндіріледі. Метафора мәселесі тек жеке тілге
ғана тән құбылыс емес, керісінше, ол – кез келген әлемдік тілде кездесе
күрделі, қызық тілдік құбылыс.
Енді осы метафора мәселесі түркітану мен оның бір саласы қазақ
білімінде қалай қарастырылуда? Қандай дәрежеде зерттелуде? Осы сұрақтарға
жауап іздеп көрейік.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында байқағанымыз, өкінішке орай
түркітануда метафора жайлы жүргізілген еңбектер жоқтың қасы деуге болады
Тек қана А.Қайдаровтың Грамматическая характеристика некотырых
сравнительно-метафорических выражений деген мақаласында метафораның
грамматикалық құрылысы теңеумене пара пар ұштастырылып қарастырылған.
Түркітанудың бір саласы болып табылатын қазақ тіл біліміндегі
метафораларға келетін болсақ, бұл – жан-жақты зерттеуді талап ететін,
үздіксіз дамып келе жатқан тілдік құбылыс. Қазақ тіл біліміндегі
метафораның жай-күйі, оның жасалу жолы, механизмі, тілді, ойды дамытудағы
қызметі, жалпы қазақ метафораларының зерттелуі, сипатталуы, ғылымдағы
танымдық рөлі термин жасау қызметі, сөзжасамдық сипаты теориялық тұрғыдан
терең зерттеуді қажет етеді. Осы уақытқа дейін метафораға біржақты
көзқараспен ғана қарап келінді. Мәселен, Лингвистикалық түсіндірме
сөздікте метафораға мынадай анықтама берілген:
Метафора (грек mеtарһоrа – ауыстыру) – троптың бір түрі. Ұқсастық,
сәйкестік және т.б. негізінде сөз бен сөз орамдарының ауыспалы мағынада
қолданылуы. Ал метафорлану дегеніміз – ауыспалы мағынаның пайда болуы мен
оның экспрессив қасиеттерінің күшеюі нәтижесінде сөздің мағыналық аумағының
кеңеюі. [13] Тіл білімі сөздігінде метафораға төмендегідей анықтама
берілген:
Метафора ( грек mеtарһоrа - ауыстыру) – троп немесе сөйлеу механизмі.
Метафора сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика мен лексикологияда
метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады. [14]
Метафора терминін қазақ тіл білімінде алғаш қолданған – белгілі
ғалым А. Байтұрсынов. Ол өзінің Әдебиет танытқыш деген еңбегінде метафора
ұғымын ауыстыру деп атайды.
А. Байтұрсыновтан соң метафораға тілдік тұрғыдан анықтама беріп,
талдау жасаған ғалымдар – Р.Барлыбаев пен Б. Хасанов.
Р. Барлыбаев Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы (1963
) атты кандидаттық диссертациясында сөз мағынасы мен оның өзгеруі, дамуы,
сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы, сөздің дыбыстық, мағыналық жақтары,
мағына түрлері, ауыспалы мағына сынды тілдік мәселелерді талдады
Р.Барлыбаев метафора туралы былай деп жазды:
Бір заттың атауы жалпы сыртқы ұқсастық, сәйкестікке қарай екінші бір
заттың, құбылыстың атауына ауысады екен. Олай болса, сөз мағынасының ауысуы
объективтік болмыстағы заттардың, құбылыстардың жалпылық жақтарының
негізінде туған тілдік құбылыс деп қарайтын ... Біріншіден, сөздің ауыс
мағынасы түр, түс ұқсастықтарына негізделіп жасалады екен; екіншіден тілдің
тарихи даму барысында кейбір ауыс мағыналар дами келе тұрақты: мағынаға
айналып, кей жағдайда ауыс мағына алға шығып кетуі мүмкін: үшіншіден,
сөздің тұрақты, кеңейіп, көп мағыналығы, кейбір омонимдік мағына - бәрі
сөздің ауыс мағынасының (қай тілде болмасын) түрлі дәрежелері екенін айтуға
болады. [15]
Ал Б. Хасанов Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы атты
кандидаттық диссертациясы метафораны алғаш рет тілдік теория тұрғысынан
қарастырады. 1966 жылы баспадан жарық көрген еңбегінде Б. Хасанов Абай,
І.Жансүгіров, С. Сейфуллин поэзиялық шығармалары, сонымен бірге XVIII – ХІХ
ғасырлардағы қазақ ақын өлеңдері тіліндегі метафоралы тіркеске талдау
жасайды. Сөздердің метафоралық мағынада стильдік қолданылуы жан-жақты
зерттелді. Ғалым әсіресе, метафораның жасалу жолына ерекше көңіл бөледі.
Метафоралық қолданыс пен метафоралық мағына, оның сөздің көп
мағыналылығын туғызуы, омонимдерді, терминдердің жасалуындағы қызметі
айтылып ономастика мен топонимика, фразеологизм, мақал-мәтел, қанатты сөз
бен афоризм, табу мен эвфемизмнің метафораға негізделуі, жұмбақтардың
метафораға құрылуы т.б. мәселелер жан-жақты қамтылып Б.Хасановтың еңбегінде
сөз етіледі. Автор метафоралық мағына алған сөз метафоралық қолданыстың
кезінде пайда болатынын, оның санасы сөйлеушінің шама-шарқына қарайлас,
дүниетанымына, біліміне тікелей байланысты екендігін айтады.
Біраз уақыттан соң метафоралардың өзі қайтадан метафоралануы, тіпті,
бұрынғы тіл мағынасына кері оралуы мүмкін -дейді ғалым. [16]
Ғалым метафораның лексикалық грамматикалық сипаттамасы мен оның қазақ
тіліндегі қолданыстарының ерекшелігін қарастырылып талдайды. Сөз таптары
(зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, етістік, еліктеуіш сөздер)
метафоралануына жеке -жеке тоқталады.
Метафораны сөз табына байланысты сарапқа салғанда, зат есімнің
негізгі рөл атқаратындығын айта кету керек. Өйткені, біріншіден, басқа сөз
таптарының метафоралы қолданылуы зат есім арқылы белгілі болады. Екіншіден,
зат есімнің атаулық, терминдік мәні бар. [17]
Зат есімнен жасалған метафора, олардың мағыналық топтары: адам,
өсімдік дүниесі, географиялық орта, жер-су, мата, тұрмысқа қажет құрал мен
жиһаз, тамақ атаулыға байланысты туған метафора сараланып талданады.
Б. Хасанов метафораның көркем әдебиетте қолданылуын талдаған. Ғалым
метафора түрі, метафораның стильдік мәні, метафораның образдылығы мен оның
баға беруде жұмсалуына ойлаудың ұлттық ерекшелігін көрсетудегі мән-маңызы,
т.б. тілдегі қосымша қызметіне кеңірек тоқталады. Ғалым аталмыш еңбекте
метафоралардың жасалуына көп көңіл бөледі. Бұл еңбек – қазақ тіл білімінде
метафораны жан-жақты қарастырып, зерттеуге үлкен үлес қосқан бірден-бір
еңбек.
Дегенмен, Б. Хасановтың еңбегі жарық көргелі елу жылдай уақыт өтіп
кетіпті. Бұл уақыт аралығында қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгеріс
халықтың ой-санасы, тіл, сөз мағынасы, қолданысына әсерін тигізбей қоймады.
Мұндай өзгерісті сөздің метафоралы қолданылу ерекшеліктерінен де байқауға
болады. Сондықтан қазіргі тіліміздегі метафора қолданысындағы өзгеріс пен
ерекшелікті байқап анықтау, оларды талдау, әсіресе, метафоралардың ұлттық
ғылым тілін қалыптастырудағы маңызы мен үлесін теориялық тұрғыдан зерттеу
аса маңызды іс болмақ.
Ш. Мұхамеджановтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы
(1968 ж.) атты диссертациялық жұмысында сөздердің ауыс мағынасының
ерекшелік, полисемия мен омонимияның арақатынасы, ауыс мағынаның
фразеологизм арқылы жасалуы, термин жасау жолдары, ауыс мағынаның негізгі
түрлері, сөз мағынасының метафоралық өзгеруі, сөздердің түрлі эмоциялық
экспрессивтік мәнде ауыс қолданылу тәсілдері, басқа тілдерден енген
сөздердің ауыс мағынасы жан-жақты талданып зерттеледі.
Сөздің ауыс мағынасы дегенде кең мағынасында алып отырмыз, олай
болғанда метафоралық, синекдохалық, метонимиялық т.б. қолданыс сөздің
контекстік мағынасына жатады. Мұны сөз мағынасының даму барысындағы алғашқы
барысындағы басқышы екенін естен шығармаған абзал. Сөздің ауыс мағынасын
сөздің семасиологиялық дамуының екінші басқышы деуге тиіспіз. Оның үшінші
басқышы - омонимия, - дейді ғалым. [18]
Сондай-ақ метафора туралы кейбір ойлары В.Манасбаевтың С.Мұқановтың
поэзиясының тілі (1961), М. Жақыпбековтің Жамбыл шығармаларындағы
сөздердің және фразеологиялық тіркестердің стильдік ыңғайда қолданылуы
(1955 ж.) сияқты кандидаттық диссертацияларында да айтылады. Қазақ тіл
білімінде тілдік метафора, оның түрлері туралы К.Ахановтың Қазақ тілі
лексикасының мәселелері (1956 ж.), Тіл біліміне кіріспе (1965ж), М.
Балақаев, М. Томанов, Е. Жампейісов, Б. Манасбаевтың Қазақ тілінің
стилистикасы (1975 ж.), Ә. Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы
(1988ж.), А. Айғабыловтың Қазақ тілінің лексикологиясы (1995 ж.) т.б.
біршама қазақ тіліне қатысты еңбектерде айтылып, түсінік беріледі. Сонымен
қатар тілшілер қатары жас ғалым-ізденушілермен толыға түсуде. Мысалы,
қазіргі қазақ тілінің метафорасымен айналысып жүрген жас ғалымдар – А.
Сыбанбаева, И. Мұратбаева, Г. Зайсанбаева т.б.
Қазақ тіл білімінде метафора сөздердің ауыс мағынасын жасаудың бір
жолы, қазақ әдебиеті мен стилистикасында троптың бір түрі, яғни көркемдегіш
тәсіл ретінде ғана қолданылады. Жоғарыда келтірілген Б. Хасанов пен Ш.
Мұхамеджанов сынды ғалымдардың метафораның қолданылу аясына қатысты ой-
пікірлері олардың диссертациялық еңбектерімен шектеліп қалды. Ғалымдар
зерттеуді метафора, жасалу жолы, көп қырлылығы, функциясы қазіргі қазақ
тілі білімінде тек лексикология саласымен ғана байланысты жүргізеді. Ал бұл
тілші ғалымдардың құнды пікірі мен талдауы, өкінішке орай, басқа ғалым
еңбектерінен орын таппауда. Мысалы, қазіргі қазақ тілінің метафорасы туралы
сөз қозғағанда тек қана оның лексиканың эмоциялық экспрессивті қабатын
жасайтыныны, ауыс мағына тудырудың бірден-бір жолы екенімен ғана шектеліп
келеді. Қазақ тіл білімінде метафораны күні бүгінге дейін біржақты түсіну
орын алып келеді. Метафора – тек көркем шығармадағы көріктеу амал-тәсілдің
бірі ретінде, бұған дейінгі жазылып, зерттеліп жүрген дүниелердің
барлығында көркем шығарманың тілдік аспектісінде ғана, яғни троптың түрі
ретінде, стильдік ыңғайда сөз етіліп жүр. Қазіргі уақытта қазақ тіл
білімінде метафораның лингвистикалық табиғатын тілдегі қызметі, түрін
жаңаша қарастырып саралайтын ғылыми зерттеу аса қажет. Өйткені, адам сана
болмысындағы өзгерісі қоғамдық, әлеуметтік жағдайға байланысты. XXI ғасыр
басында сөздік қоры әртүрлі жол, тәсілмен өте актив байи бастады. Қазақ
қоғамында сана төңкерісі болды деуге болады. Танымдық мәні зор осы
өзгерістер тіл білімінде қандай орын алуда. Соңғы уақытта ғылым тілінің
қалыптасуына басқа да үрдістер әсер етуде. Мысалы,
(1) Орыс тіліндегі оқулықтарды аудару нәтижесінде тілімізде жүздеген
балама сөз пайда болды. Мәселен, философия, психология, мәдениеттану,
логика т.б. ғылым салаларына арналған оқулықтар орыс тілінен аударылып
келеді. Мысалы, Жалпы психология, (1980) Аударған – Жарықбаев. немесе,
Әлеуметтік философия. Хрестоматия. Аудармашы – К.Әбішев. 1997 ж. т.б.
(2) Қазіргі заман талабына сай әртүрлі ғылым саласында төл оқулықтар
жазылды. Мысалы, 10 жылда философия, психология, мәдениеттану т.б.
ғылымдарға байланысты жоғарғы оқу орындарына арналған көптеген оқулық пен
көмекші құрал жарық көрді. М.Итбаев. Жалпы психология. 1992 ж., Н.
Еңлікбаев. Ұлттық психология. 1992 ж. Мысалы, аталған оқулықтарда
қолданылатын мынадай сөйлемдердегі метафораларға назар аударайық:
(1) Философия – барлық қоғамдық ғылымдардың түп атасы (Д. Кішібеков,
Ұ. Сыздықов. Философия 1994 ж.).
(2) Л. Фейербах немістің классикалық философиясының ақырғы буыны еді
(К. Әбішев, Т. Әбжанов. Философия тарихындағы таным мен метод проблемасы.
1990 ж.).
Кімде рухани күш басым болса, көбіне жеңіс тізгіні де соған көшеді (Қ.
Жарықбаев. Психология. 1993 ж.).
(3) Метафора ғылым тілін дамытып, қалыптастыруда жаңа ұғым жасайды.
Осының бәрі метафора табиғатын түрлендіріп, оның тілдегі маңызын
күшейтіп отыр. Тіл – адамзат қоғамымен, оның ой-санасы, тіл білімімен бірге
өзгеріп, бірге дамып келе жатқан жанды құбылыс. Оның құрамының үнемі
өзгеріп, толып, дамып отыруы заңдылық деуге болады. тіл білімінде
метафораға алғаш анықтама берген белгілі ғалым – А. Байтұрсынов деп айттық.
А.Байтұрсыновтан кейін метафораға ғылыми анықтама 1954 ж. шыққан Қазіргі
қазақ тілінде (М.Балақаев, А.Ысқақов, I. Кеңесбае Мұсабаев, Н. Сауранбаев
авторлығымен жазылған ) берілді:
Лексикада түріне, түсіне, қимылына т.б. белгі ұқсастығына қарай, бір
ұғымның бөлшегін басқа жеке сөзге ұқсату арқылы жаңа мағына аш метафора
дейміз. [19]
Бұл анықтама ғылыми тұрғыдан дұрыс берілгенімен метафораға тән іс-
сипатты толық қамтымаған, анықтамада троптың түрлері ретінде метафора
метанимия, синекдоха қасиеттері тұтас, жалпы қамтылғандай болып көрінеді.
Анықтамадан кейін мықты достық, лас жұмыс, кеменің тұмсығы, мәселе, кілті
сияқты мысалдар келтіріліп, олардың басқа бір ойды түсіндіру үшін
қолданылғаны айтылады. Еңбекте метафора көркем әдебиет, поэзияда
қолданылатын метафора, тілде қолданылатын лексикалық метафора деп екі
бөлініп, қысқаша түсіндіріледі. 1962 жылы жарыққа шыққан I. Кеңесбаев пен
Ғ.Мұсабаевтің Қазіргі қазақ тілі оқулығында метафора термині мүлде
қолданылмайды. Бұл терминнің орнына семасиологияның негізгі заңдарының бірі
ретінде – ұқсату заңы аталып түсіндіріледі:
Тілдің лексикасындағы сөздердің сыртқы дыбысталуын, түрін
өзгертпестен, заттың, құбылыстың түрінің белгісінің ұқсастығына қарай жаңа
мағынада қолданыла беруін ұқсату заңы деп атайды. [20] Оқулықта ұқсату
заңы былай түсіндіріледі. Ұқсату заңы дегеніміз өзі шартты нәрсе, ұқсату
заңына жататын сөздер кейбір белгі, сипаттарына қарай орынды жерде ұқсату
арқылы ғана жаңа мағынаға ие болады... бұл ұқсастық заңы бойынша жасалған
жаңа мағына көбінесе омоним жасауға да себепкер болады. [21] 1963 жылы
жазылған ғалым Р. Барлыбаевтің Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі және
тарылуы атты кандидаттық диссертациясында да метафора термині
қолданылмай, сөздің ауыс мағынасы ұқсату заңы деп беріледі.
Ш. Мұхамеджановтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыспалы
мағынасы атты кандидаттық диссертациясында былай делінген:
Сөздердің метафоралық ауыс мағынасы деп сөз мағыналары мен сөздердің
екі, я одан да көп заттардың, я құбылыстың өзара ұқсас белгілері негізінде
ауыс айтылуын айтамыз. [22]
Ал ғалым Б. Хасанов Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы
монографиялық еңбегінде (1966 ж.) метафораның зат пен құбылыстардың
бүтіндей, не бір ғана белгі, форма қасиет пен қимыл ортақтығына орай, түс,
түр, иіс, дыбыс ұқсастығы, құрамы, өзара қатысына карай ауыстыру екенін
айтып, ғалым:
Метафора – екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс
мағынада қолданылуы- деген анықтама береді. [23]
К. Ахановтың Тіл біліміне кіріспе (1978 ж. ) атты оқулығында
метафораға мынадай анықтама берілген:
Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір
заттың не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сол мағынасының ауысуы
метафора деп аталады. [24]
Бұл – ғылыми негізделіп берілген нақты анықтама.
Белгілі лингвист Ә. Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы деп
аталатын еңбегінде метафораға төмендегідей анықтама берілген:
Өмірдегі зат пен құбылыстың сыртқы не ішкі белгілі бір ұқсастық
белгілеріне қарай сөздің бірнеше мағынада ауысып қолданылуын метафора
дейміз. [25]
1998 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы атты жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулығында
авторлар (Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев) метафораның негізінде ұқсату заңы
арқылы жасалатындығын айтып, оған мынадай анықтама береді:
Сыртқы не ішкі белгілеріндегі ұқсастыққа қарап, бір зат атауының
басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы метафора
(грек теіарһога - ауысу) деп аталады. [26]
Жалпы жоғарыда аталған еңбектер мен оқулықтарда берілген анықтамаларды
саралай келе олардың арасында айтарлықтай өзгешелік жоқ екендігін аңғаруға
болады.
Ғалымдар бір-бірін сөзбе-сөз қайталамағанымен, олардың ой-пікірлері,
ғылыми тұжырымдары ортақ, бір-біріне ұқсас болып келеді. Авторлардың
барлығы метафораның ұқсастыққа байланысты бір зат атуының басқа бір затқа
атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы екендігін, сөз мағынасының
ауысуы 2 (екі) заттың салыстырылуы нәтижесінде, олардың ортақ, ұқсас
белгілерінің негізінде жүзеге асатынын бір ауыздан атап өтеді. Мысалға
алынған анықтамалардан авторлардың барлығы да қазақ тіліндегі метафора
терминіне анықтама берудің ғылыми үлгісін көрсететінін көреміз. Алайда
метафораның пайда болу механизмі туралы, не себептен адамның ойлау, тілдік
қарым- қатынас әрекетіне қажеттілігі барлығы жөнінде ештеңе кездестіре
алмаймыз. Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдап, жинақтай келе, қазақ
тіліндегі метафоралардың қызметі мен ерекшеліктерін ескере отырып,
метафораға мынадай анықтама беруге болады:
Метафора – бір зат, құбылыстың, не оның әр түрлі белгілерінің (түс,
қалып, көлем т.б.) атауының ойлау және таным заңдылықтары негізінде
салыстыру, ұқсату, теңдестіру арқылы басқа зат, құбылыс не белгілеріне атау
ретінде ауысу құбылысы. Метафора тілдегі көп қырлы, әмбебап құбылыс
болғандықтан, оның табиғатын бір анықтамамен толық ашып таныту мүмкін емес.
Сондықтан метафора құбылысын анықтап көрсететін белгі, қасиет ерекшеліктері
ретінде мыналарды атауға болады:
Метафора – ойлау, таным процесінің нәтижесі;
Метафора анология, яғни ұқсастық негізінде жасалады;
Метафора адам атының бір-біріне мүлдем ұқсамайтын зат, құбылыс және
олардың белгілері арасында ұқсастық табуынан, несесе оларды бір-біріне
қарама-қарсы қоюынан пайда болады.
Метафора – ойда зат, құбылыс және олардың белгілерінің
ассоциациялануының, яғни байланысуының нәтижесі;
Метафора – зат, құбылыс, белгі, қасиеттердің бір-бірімен
теңдестірілуі;
Метафора – тілдік қолданыста бар сөз мағынасы мен жаңа ұғым атауының
арақатынасының нәтижесі;
Метафора – қолданыстағы сөз мағынасының қайта ойлаудан өтуі;
Метафора тілді жандандырады, көріктендіреді;
Метафораның жасалу жолдары мен тәсілдері шексіз. Оған семантикалық шек
қою мүмкін емес;
Метафораның жасалуы адам еркіне тәуелді емес. Ол тілдегі қажеттіліктен
пайда болады.
Метафораның табиғатын, жасалу механизмін, қолданылу ерекшеліктерін
зерттей келе, метафора лексикамыздың тек эмоциялық экспрессивтік қабатын
ғана емес, ол сонымен қатар көп мағыналылықтың (полисемия) тууына себепкер
болады. Бұны метафораның ауыс мағына жасау қызметінен кейінгі екінші
қызметі дейік. Ал үшіншіден, метафора омонимге негіз болады. Төртіншіден,
метафоралардың негізінде терминдер жасалады.
Метафоралардың көп қырлылығын зерттей келе, оның жоғарыда келтірілген
тіл салалары мен қабаттарындағы қызметіне көз жұмып, айналып өту мүмкін
емес. Қоғам өмірі, құрылысы өзгеріске түскен сайын, ғылыми-техникалық
прогресс басқан сайын, адамның ойы да, сана- сезімі де айналаға деген
көзқарасы да өзгеру үстінде. Өмірдегі осы сынды ірі өзгерістермен бірге
коммуникативтік, танымдық, білімділік қызметтерді бойына сыйдыра алған тіл
де өзгеріс үстінде. Жаңа өзгеріс, жаңа тақырып, жаңа ойлар жаңа атауды
талап етеді. Адамзат миы автоматты түрде бұл жаңа атауды не бірден
қабылдайды, не, керісінше, бірден қабылдамай шеттетеді. Егер тілдің сөздік
қорынан оны байытудың амал-тәсілдерінің мүмкіндіктері мол болса, негізгі
сөздік қор табиғи жолмен байиды. Сөздік қорды байытудың жолы, амал-
тәсілдері осы кезде те актив қызмет атқарады. Дәл осы тұста ауыс мағына
жасаудың бір жолы метафора өте актив қызмет атқарады. Метафора сөздік қорды
байыту процесінен тыс қала алмайды. Метафора семантикалық тәсіл арқылы жаңа
ұғымға атау береді. Тіл білімінде метафораны немесе метафоралық қолданысты
туралы қай уақытта, қай жерде кездестіре аламыз?
Әрине, лексикология саласының зерттеу объектісі болып табылатын
Сөздердің ауыс мағынасы деп аталатын үлкен тақырыпта метафора ұғымы алғаш
рет аталады. Сөз мағынасын ауыстырудың негізгі 3 (үш) жолы бар:
Метафора.
Метанимия.
Синекдоха.
Метафора ұғымын тіл білімінің стилистика саласында да кездестіреміз.
Стилистика саласында метафоралық қолданыс троптың бір түрі ретінде, яғни
көркемдегіш құрал ретінде қолданылады. Әуел баста метафора стилистиканың
көркем әдеби тармағында ғана қолданылса, уақыт өте келе метафоралық
қолданыстар стилистиканың басқа да тармақтарынан өзінің заңды орнын алды.
Стилистиканың 5 (бес) түрі бар:
(1) Публицистикалық стиль. Бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын
стиль. Мысалы, теледидар, радио, газет, журнал және соңғы кездері бұлардың
қатарын интернет сайттары толықтырып жүр. Метафоралық қолданыстар бұл
стильде өте актив қолданылуда.
Мысалы, ақша аударылды, ақпарат көздері, халық ағылды, күдік құрты,
дала ұлы, тағдыр жазуы, ғасыр перзенті, ғасыр көпірі, тіршілік керуені,
көңіл көкжиегі, үміт жібі, ел кіндігі, қызмет шылбыры, сенім жүгі, өрт
құшағы, жан айқайы, билік тізгіні т. б.
Мысалы, 9-мамыр мерекесіне байланысты ұйымдастырылған әдеби-музыкалық
кешке қала тұрғындары қалалық мәдениет үйіне қарай ағылды.
(2) Ғылыми стиль. Дәстүрлі көзқарас бойынша, ғылым тілі
объективтілігі, нақтылығы, рационалдылығы, қисындылығы, жүйелілігі,
сипаттылығымен белгілі. Бірақ ғылым тілі жаңа ақпаратты дәл, бір мағыналы
терминдермен барлық жағдайда білдіре алмайды. Ғылыми білімнің дамуы кезінде
жаңа білімді барлық жағдайда бірден дәл, нақты бейнелеп түсіндіру, тілдік
белгіге айналдыру мүмкін емес. Осындай жағдайда тіл, ғылым тілі метафорлану
процесіне сүйенеді.
Мысалы, өріс сөзі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бұл сөзге
мынадай анықтама берілген:
өріс - зат ұғымының атауы, жазғытұрым мал жайылатын жер атауы.
Мысалы, Көктем келіп, қыс бойы дала бетін көрмеген малдар өріске
айдалды.
Осы өріс сөзінен магниттік өріс, электр өрісі сынды жаңа ұғым атаулары
туындап тұр. Бұл, әрине, ғылыми стильде кең қолданылатын термин.
Әрі бұл жерден метафоралық қолданыстардың стилистиканың ғылыми
стилімен ғана байланысын аңғарылып тұрған жоқ. Сонымен қатар, метафораның
қазақ тіл білімінің тағы бір саласы - терминологиямен байланысы айқын
көрініп тұр.
Магнит өрісі – физикалық термин, магниттің таралу аймағы деген ұғымды
білдіреді.
Ой өрісі – логика ұғымының атауы. Адам ақыл-ой дәрежесінің өлшемі. Бұл
–метафоралану процесі арқылы туған жаңа ұғым атауы болып табылады.
(3) Көркем әдебиет стилі. Әңгіме, повесть, романдар тілі көркем
әдебиет стилінің зерттеу объектісі болып табылады. Метафоралы қолданыстар
бұл стильде өте актив қолданылады. Себебі метафора – троптың бір түрі, яғни
көркемдегіш құрал. Ал көркемдегіш құралсыз ешқандай көркем әдебиет тууы
мүмкін емес.
Мысалы, Тіл айтпаса да көңілде сайрап тұрган қасірет қал Абайдың
кеудесін оқ пен уга толтырды. көркем шыгарма тууы мүмкін емес.
(4) Ауыз екі сөйлеу стилі. Адамдардың күнделікті қарым-қатынас
нәтижесінде қолданылатын сөйлеу тілі. Метафоралық қолданыстың нәтижесінде
туған ауыс мағынаның күнделікті өмірімізге кіріп кеткені сонша, тіпті оны
тура мағынадан да ажырата алмаймыз. Мысалы, айым, күнім, ботам, құлыным,
қарғам т.б.
(5) Метафоралық қолданыстар ресми-іс-қағаздар стилінде әзір солғын
көрінеді.
Метафоралық қолданыстар қазіргі қазақ тілінің терминологиясымен
байланысын жоғарыда стилистиканың ғылыми стилі туралы сөз қозғағанда айтып
өткен болатынбыз. Кейбір терминдер тіліміздің сөздік құрамындағы сөздердің
метафоралануы арқылы тікелей бір мағынадан екіншісіне ауыстырылуы арқылы да
жасалады. Сөз метафора арқылы жаңа мазмұн,
Мысалы, шөптің түбірі дегеннен, ұқсастығына қарай математикалық
түбір мен грамматикалық түбір мағынасы мен жаңа ұғым атауы туған.
Метафора арқылы жасалған терминдер шығу тегі образды, көпшілікке түсінікті,
қолдануға ыңғайлы болып келеді.
Терминология кез келген ғылымның тілін қалыптастыруға көмектеседі.
Мысалы, жоғарыда аталып өткен магнит өрісі, электр өрісі сынды сөздер,
метафоралық қолданыстар физика ғылымының терминдері, ал түбір математика
мен лингвистика ғылымдарының ортақ терминдері болыг табылады. Ал тарих
ғылымының метафоралану процесі нәтижесінде пайда болған тарихи ұғым
атаулары: көтеріліс толқыны, халық жауы, ақтар, қызылдар т.б.
Метафоралану процесі нәтижесінде туған экологиялық терминдер.
Мысалы, экологиялық апат, экологиялық апат кіндігі, экологиялық апат
ошағы т.б.
Метафоралану процесі нәтижесінде пайда болған экономикалық терминдер:
көлеңкелі экономика, қаржы айналымы, нарықтық экономика, тағамдары, т. б.
Қазір термин жасау мәселесі жалпы тіл білімі ғалымдарының назарын
өзіне аударуда. Термин проблемасы жалпы лингвистикада теориялық тұрғыдан
толық зерттелген жоқ. Бірақ терминология жүйесі күннен-күнге функциясын
кеңейте түсуде. Егер Кеңес үкіметі тұсында терминология сала 2 (екі) тілдік
сөздіктер ғана жасаумен шектелсе, енді еліміз тәуелсіздік алғалы сөздік
қоры мен лексикасын жүйеге келтіре бастады. Қазір Қазақстан Республикасының
ТерминКомы. жұмыс істейді. Сонымен қатар, Алматы қаласында орналасқан
А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz