Қазақстан Республикасындағы меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдері
КІРІСПЕ 3
1.тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық.құқықтық
тәсілдері жөніндегі жалпы ережелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.тарау. Меншік құқығын тану туралы талапты құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.тарау . Виндикациялық талап: теориялық және тәжірибелік
мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.тарау. Мүлікті талап етудің құқықтық мәселелері . . . . . . . . . 34
5.тарау. Негаторлық талап меншік құқығын қорғаудың бір тәсілі
ретінде . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6.тарау. Меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық
құқығын қорғау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . 63
АННОТАЦИЯ (ТҮЙІН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
1.тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық.құқықтық
тәсілдері жөніндегі жалпы ережелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.тарау. Меншік құқығын тану туралы талапты құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.тарау . Виндикациялық талап: теориялық және тәжірибелік
мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.тарау. Мүлікті талап етудің құқықтық мәселелері . . . . . . . . . 34
5.тарау. Негаторлық талап меншік құқығын қорғаудың бір тәсілі
ретінде . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6.тарау. Меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық
құқығын қорғау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . 63
АННОТАЦИЯ (ТҮЙІН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Меншік құқығын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаттарын құрайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың 1998 жыл 30 қыркүйектегі өзінің Қазақстан халқына «Еліміздің жағдайы мен ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары: жаңа жүзжылдықтағы қоғамның демократизациялануды, экономикалық және саяси реформалануы» атты жолдауында былай дейді: «біздің бүгінгі кездегі басты мақсатымыз: біздің еліміздің экономикалық жүйесін қорғау үшін кең және мықты жүйені қалыптастыру» [1]. Президентіміздің жоғарыда айтылған сөздері «меншік құқығын қорғауды жүзеге асыратын құқықтық жүйені құру керек» деген Қазақстан халқына «Қазақстан -2030» жолдауының растығын білдіреді. Барлық Қазақстандықтардың гүлденуін, олардың қауіпсіздігін және әл – ауқатын жақсартуын көздейді. Қоғамды демократизациялаудың маңызды ролі: азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын тереңдету, бұзылған құқықтар мен бостандықтарды, оның ішінде меншік құқығын қорғауды және қалпына келтіруді қамтамасыз ету болып табылады [2].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (ары қарай ҚР АК) «Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау» атты 15-тарауында айтылған меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау шаралары өздерінің сипаты мен әрекеті жағынан біртекті емес, меншік құқығынан, заттық құқықтардан басқа құқықтарды қорғағанда ол шаралардың барлығы бірдей қолдануға жарамайды. Сондықтан меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың АК-ның 15 тарауында баяндалған шараларын жүйелеудің өзіндік ерекшелігі бар.
Мысалы, АК-ның 259-264 баптары меншік құқығын қорғаудың мына шараларын: меншік құқығын тануды, меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иелігінен алуды талап етуі; заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде есеп айырысуды, меншік иесі құқықтарын иеліктен алумен байланысы жоқ бұзудан қорғауды қарастырған және де осы шараларды қолданудың тетіктері нақтыланған. АК-ның 259-264 баптарында аталған меншік құқығын қорғау жөніндегі шаралар мен олардың тетігі 265 бап арқылы меншік құқығынан басқа заттық құқықтарды да қорғауға тартылған.
АК-ның 267 бабында меншік құқығы мен өзгедей заттық құқықтарды билік, басқару органдары мен лауазымды адамдардың заңға сәйкес келмейтін нормативтік немесе жеке актілерінен қорғау шаралары аталған және мұндай актілерге байланысты келген шығындарды өтеу жолдары көрсетілген. АК-ның 266 бабында заңда көзделген негіздер бойынша меншік иесінің құқығы тоқтатылған кезде оны қорғау шаралары және меншік құқығы осы негізде тоқтағанда келген шығынның орнын толтыру тәртібі көзделген [3].
Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселе жоғары теориялық және тәжірибелік қызығушылық тудыруда, өйткені бұл тақырып заң әдебиеттерінде аз зерттелген. Ресей заң әдебиеттерінде меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерге теориялық тұжырымдар жасау жағынан біршама жетістіктер бар. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерін зерттеуге Ю.К.Толстойдың, С.С.Алексеевтің, Е.А.Сухановтың және тағы басқа авторлардың еңбектері арналған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (ары қарай ҚР АК) «Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау» атты 15-тарауында айтылған меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау шаралары өздерінің сипаты мен әрекеті жағынан біртекті емес, меншік құқығынан, заттық құқықтардан басқа құқықтарды қорғағанда ол шаралардың барлығы бірдей қолдануға жарамайды. Сондықтан меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың АК-ның 15 тарауында баяндалған шараларын жүйелеудің өзіндік ерекшелігі бар.
Мысалы, АК-ның 259-264 баптары меншік құқығын қорғаудың мына шараларын: меншік құқығын тануды, меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иелігінен алуды талап етуі; заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде есеп айырысуды, меншік иесі құқықтарын иеліктен алумен байланысы жоқ бұзудан қорғауды қарастырған және де осы шараларды қолданудың тетіктері нақтыланған. АК-ның 259-264 баптарында аталған меншік құқығын қорғау жөніндегі шаралар мен олардың тетігі 265 бап арқылы меншік құқығынан басқа заттық құқықтарды да қорғауға тартылған.
АК-ның 267 бабында меншік құқығы мен өзгедей заттық құқықтарды билік, басқару органдары мен лауазымды адамдардың заңға сәйкес келмейтін нормативтік немесе жеке актілерінен қорғау шаралары аталған және мұндай актілерге байланысты келген шығындарды өтеу жолдары көрсетілген. АК-ның 266 бабында заңда көзделген негіздер бойынша меншік иесінің құқығы тоқтатылған кезде оны қорғау шаралары және меншік құқығы осы негізде тоқтағанда келген шығынның орнын толтыру тәртібі көзделген [3].
Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселе жоғары теориялық және тәжірибелік қызығушылық тудыруда, өйткені бұл тақырып заң әдебиеттерінде аз зерттелген. Ресей заң әдебиеттерінде меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерге теориялық тұжырымдар жасау жағынан біршама жетістіктер бар. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерін зерттеуге Ю.К.Толстойдың, С.С.Алексеевтің, Е.А.Сухановтың және тағы басқа авторлардың еңбектері арналған.
1. Назарбаев Н.А. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики: демократизация общества, экономическая и политическая реформа в новом столетии // Казахстанская правда. - 1998. - 1 октября.
2. Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев // Казахстанская правда. - 1998. - 11 октября.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 27 желтоқсан 1994ж.
4. Төлеуғалиев Ғ. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім, 2003.- С.554.
5. Грибанов В.Н. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. М.: Изд. МГУ,1992. - С.354.
6. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Вкн. Гражданское право.Учебник (под.ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева). М.,1996.- С.678.
7. Свердлык Г.А., Страунин Э.Л. «Понятие и юридическая природа самозащиты гражданских прав. «Государство и право», №5, 1998.- С.456.
8. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Издательство МГУ, 1972.- С.354.
9. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Т.1, Жалпы бөлім, Алматы Жеті Жарғы 2001. - С.376.
10. Советское гражданское право. Том. 1, М., 1979.- С.657.
11. Вильнянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. Харьков, 1958.- 179-181 б. Добровольский А.А. Исковая форма защиты права. Издательство МГУ, 1967.- С.256.
12. Morandiere 1.6.“Droit civil et institutions Yudiciares t.1, Paris,1956.-.159.
13. Rosenberg L. Lehrbuch eds deutshen Zivilpozekrechts. Vunchen und Berlin, 1956.- s. 380.
14. Гурвич М.А. Право на иск. М-Л., 1949.- 46-145 б. А.С.Иоффе, Советское гражданское право. М., 1967.- С.656.
15. Введение в Шведское право. М., 1986.- С.490.
16. Новицкий И.Б. Римское право, М., 1993.- С.250.
17. РСФСР-дың 1923 жылғы Азаматтық іс жүргізу Кодексі 210-219 б.
18. 1964 жылы қабылданған Қазақ КСР Азаматтық іс жүргізу Кодексі.
19. Гражданский процесс в социалистических странах-членов СЭВ. М.,1978, Т.1,- С.345.
20. Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139 бабы.
21. Иоффе О.С. Советское гражданское право. - М.: Юр.
лит., 1967. - С.698.
22. С.Скрябин «Защита владения в гражданском законодательстве РК» Юрист №8 2004 г.
23. Алексеев С.С. Собственность - право - социализм: Полемические заметки. - М., 1989.- С.256.
24. Комментарий к Гражданскому кодексу Казахской ССР /
Под ред. Ю.Г. Басина, Р.С. Тазутдинова. - Алма-Ата: Казахстан,
1990.-С.434.
25. Советское гражданское право: Учебник / Под ред. О.А.
Красавчикова. - В 2 т. - 3-е изд., испр. и доп. - М.: Высш. шк.,
1985. -Т. 1.- С.654.
26. Гражданское право: Учебник - в 2 ч. / Под ред. А.П.
Сергеева, Ю.К. Толстого. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.:
Проспект, 1997. - С.978.
27. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. - М.: Юр.
лит., 1991. - С.534.
28. Гражданское право. Учебник: В 2 т. / Под ред. Е.А.
Суханова. - М.: Изд. БЕК, 1993.-Т. 1. - С.505.
29. Суханов Е.А. Российский Закон "О собственности1'. -
М.ІБЕК, 1993. - С.434.
30. Гражданское право: Учебник: В 2 т. / Отв. ред. Е.А.
Суханова. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Изд. БЕК, 1998. -С.786.
31. Гражданское право: Учебник / Под ред. А.Г. Калпина,
А.И. Масляева. -М.:Юристъ> -Ч. 1., 1997.-С.679.
32. Гражданское право Республики Казахстан (Часть
общая): Учебное пособие / Отв. ред. Г.И. Толеугалиев, К.С.
Мауленов. - Алматы: Ғылым, 1998. - Т. 2. - С.564.
33. Гражданское право: Учебник / Под ред. С.П. Гришаева.
-М.: Юристъ, 1998.-С.250.
34. Иоффе О.С. Советское гражданское право. - Л.: Изд.
ЛГУ, 1958.-С.565.
35. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2004 ж 15 наурыз айындағы шешімі // архив.
36. О.Ю.Скворцов., Указ. Работа. 1999.-С.100.
37. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2003 ж 18 тамыз айындағы шешімі // архив.
38. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2005 ж 5 қаңтар айындағы шешімі // архив.
39. Ем В.С., Умуркулов М.К., Жанайдаров И.У.,
Мухамедшин Р.К. Осуществление и защита личной
собственности. - Караганда: Изд. КарГУ, 1988.- С.345.
40. Мозолин В.П. Право собственности в Российской
Федерации в период перехода к рыночной экономике. - М., 1992.- С.245.
41.Каудыров Т.Е. Право интеллектуальной собственности
по законодательству Республики Казахстан // Актуальные
вопросы коммерческого законодательства в Республике
Казахстан и практика его применения / Материалы семинаров. -
Алматы: ӘділетПресс, 1996. Т. 1.,- С.432.
42. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 27 қаңтардағы N 2828 Заңы
43. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2003 ж 24 мамыр айындағы шешімінен үзінді // архив.
44. Советское гражданское право: Учебник / Под ред. О.Н.
Садикова. - М.: Юр. лит., 1983.- С.436.
45. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть
первая. Научно-практический комментарий / Отв. ред. Т.Е.
Абова, А.Ю. Кабалкин, В.П. Мозолин. - М.: Изд. БЕК, 1996.-С.780.
46. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2004 ж 1 ақпан айындағы шешімі // архив .
47. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2002 ж 24 шілде айындағы шешімі // архив.
48. Скворцов О.Ю. Защита права собственности и судебно-
арбитражная практика. - М.; 1997.- С.256.
49. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2004 ж 24 маусым айындағы шешімі // архив.
50. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2002 ж 18 қырқүйек айындағы шешімі // архив.
51. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2005 ж 24 қараша айындағы шешімі // архив.
52. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
53. Комментарий к Гражданскому кодексу Российской
Федерации, части первой / Отв. ред. О.Н. Садиков. - М.:
Юринформцентр, 1995.- С. 675.
54. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2000 ж 3 мамыр айындағы шешімі // архив.
55. Иоффе О.С. Указ. Работа. 1989.- С.876.
56. Беспалова А.И., Ваксберг М.А. Правовая охрана личной
собственности в СССР. - М.: Гос. изд-во юр. лит., 1961.- С.345.
57. Рубанов А.А. Проблемы совершенствования
теоретической модели права собственности. - Развитие
советского гражданского права на современном этапе. - М., 1986.- С. 765.
58. Рубанов А.А. Эволюция законодательной конструкции
собственности: основные тенденции // Советское государство и
право. - 1989. -№ 8., -С.376.
59. Венедиктов А.В. Государственная социалистическая
- М., 1996.- С.320.
60. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2004 ж 23 маусым айындағы шешімі // архив.
61. Советское гражданское право / Под ред. В.Т. Смирнова,
Ю.К. Толстого, А.К. Юрченко. - 2-е изд., испр. и доп. - Л.: Изд.
Ленинград, ун-та, 1982. - Ч. 1.- С. 560.
62. Менглиев Ш. Теоретические проблемы гражданско-
правовых способов восстановления (нормализации)
имущественных прав граждан: Автореф. Дис. д-ра. юр. наук. -
Ташкент, 1991. – С.25.
63. Советское гражданское право Т.1, М., 1968.- С.766.
64. Иоффе О.С. Обязательственное право. М.,1975.- С.167.
65. Иоффе О.С. Обязательственное право (переработанный и дополненный). М.,1987. -С.250.
66. Азаматтық құқық 1 том. Басин Ю.Г., М.К.Сулейменов (қазақшаға аударғандар С.Әжібаев, Қ.Байділдаұлы Алматы 2003.- С.735.
67. Гражданское право Казахской ССР: Учебное пособие /
Под ред. Ю.Г. Басина. - Алма-Ата, 1978. -С.578.
68. Скрябин С.В. Гражданско-правовые проблемы понятия
вещного права. Автореф. дис. ... канд. юр. наук. - Алматы, 1998.- С.38.
69. Советское гражданское право. / Под ред. О. А.
Красавчикова.-М., 1968. -Т. 1., С.356.
70.Комментарий к Гражданскому кодексу Казахской ССР /
Под ред. Ю.Г. Басина, Р.С. Тазутдинова. - Алма-Ата: Казахстан,
1990.- С.457.
71. Иоффе О.С., Толстой Ю.К. Новый Гражданский кодекс
РСФСР. - Л.: Изд. ЛГУ, 1965.- С.398.
72. Иоффе О.С. Развитие цивилистической мысли в СССР.
- Л.: Изд. ЛГУ, 1978. - Ч. 2.- С.563.
73. Киреева Т.Т., Климкин С.И. Судебная практика по делам о защите права собственности // Гражданский кодекс Республики Казахстан - толкование и комментирование. Общая часть / Под ред. А.Г. Диденко. - Алматы: Баспа, 1997. - Вып. 3.- С.576.
74. Масляев А.И. Право собственности профсоюзов в
СССР.-М.: Изд. юр. лит., 1975.- С.432.
75. Венедиктов А.В. Гражданско-правовая охрана
социалистической собственности в СССР. -М.:Изд. АНСССР,1954.-С.653.
76. Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 30 маусым N
77. Сулейменов М.К. Вещные права по гражданскому
законодательству Республики Казахстан // Актуальные вопросы
коммерческого законодательства в Республике Казахстан и
практика его применения - Алматы: ӘділетПресс, 1996. - Т. 1.- С.569.
78. Шкредов В.П. Метод исследования собственности в
"Капитале" К. Маркса. - М., 1973.- С.456.
79. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
80.Сулейменов М.К. Право собственности по новому
гражданскому законодательству // Актуальные вопрос коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. - Алматы: ӘділетПресс, 1996. - Т. 1. С.431.
81. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права
государственной собственности. - Алматы, 1994.- С.237.
82. Анализ и теоритическое обоснование признаков вещных прав. Қараңыз: Вещные права В РК. Алматы Жеті – Жарғы. 1998.- С.345.
83. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Жер туралы» заңы 22 желтоқсан 1995ж.
84. Полонский Э.Г. Субъекты и объекты прав оперативного
управления государственным имуществом // Правоведение. -
1972. -№ 5.- С.290.
85. Римское частное право: Учебник / Под ред. И.Б.
Новицкого, И.С. Петерского. -М.: Юристъ, 1997.- С.680.
86. Тұрғын үй қатынастары туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16 сәуірдегі Заңы
87. Басин Ю.Г. Вещные права участников кондоминиума и
членов жилищных кооперативов. - Науч. тр. Высш. шк. -
Алматы: Әділет, 1998. - № 2., С.564.
88. Суханов Е.А. Право хозяйственного ведения и право
оперативного управления (Комментарий Гражданского кодекса
Российской Федерации) // Хозяйство и право. - 1995. - №7.,С. 342.
89. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
90. Мартемьянов В.С. Хозяйственное право. Общие
положения: Курс лекций. - М.: Изд. БЕК, 1994. - Т. 1., С.265.
91. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
92. Скворцов О.Ю. Иски о признании права собственности
в судебно-арбитражной практике. - М.: ЗАО Бизнес-школа
Интел-Синтез, 1997.- С. 548.
93. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные
права. - Алматы: ЖетіЖарғы, 1996.- С. 456.
94. Корнеев С.М. Право государственной социалистической
собственности в СССР. -М.: Изд. МГУ, 1964.- С.324.
95. Советское гражданское право / Под ред. В.П.
Грибанова, С.М. Корнеева. - М.: Юр. лит., 1979. - Т. 1., С. 678.
96. Советское гражданское право / Под ред. В. А.
Рясенцева. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юр. лит., 1986.-С. 890.
97.Гражданский кодекс Республики Казахстан(Общая часть). Комментарий: В 2 кн. / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г.
Басин. -Алматы: Жеті Жарғы, 1998. -Кн. 2., С.548.
2. Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев // Казахстанская правда. - 1998. - 11 октября.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 27 желтоқсан 1994ж.
4. Төлеуғалиев Ғ. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім, 2003.- С.554.
5. Грибанов В.Н. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. М.: Изд. МГУ,1992. - С.354.
6. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Вкн. Гражданское право.Учебник (под.ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева). М.,1996.- С.678.
7. Свердлык Г.А., Страунин Э.Л. «Понятие и юридическая природа самозащиты гражданских прав. «Государство и право», №5, 1998.- С.456.
8. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Издательство МГУ, 1972.- С.354.
9. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Т.1, Жалпы бөлім, Алматы Жеті Жарғы 2001. - С.376.
10. Советское гражданское право. Том. 1, М., 1979.- С.657.
11. Вильнянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. Харьков, 1958.- 179-181 б. Добровольский А.А. Исковая форма защиты права. Издательство МГУ, 1967.- С.256.
12. Morandiere 1.6.“Droit civil et institutions Yudiciares t.1, Paris,1956.-.159.
13. Rosenberg L. Lehrbuch eds deutshen Zivilpozekrechts. Vunchen und Berlin, 1956.- s. 380.
14. Гурвич М.А. Право на иск. М-Л., 1949.- 46-145 б. А.С.Иоффе, Советское гражданское право. М., 1967.- С.656.
15. Введение в Шведское право. М., 1986.- С.490.
16. Новицкий И.Б. Римское право, М., 1993.- С.250.
17. РСФСР-дың 1923 жылғы Азаматтық іс жүргізу Кодексі 210-219 б.
18. 1964 жылы қабылданған Қазақ КСР Азаматтық іс жүргізу Кодексі.
19. Гражданский процесс в социалистических странах-членов СЭВ. М.,1978, Т.1,- С.345.
20. Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139 бабы.
21. Иоффе О.С. Советское гражданское право. - М.: Юр.
лит., 1967. - С.698.
22. С.Скрябин «Защита владения в гражданском законодательстве РК» Юрист №8 2004 г.
23. Алексеев С.С. Собственность - право - социализм: Полемические заметки. - М., 1989.- С.256.
24. Комментарий к Гражданскому кодексу Казахской ССР /
Под ред. Ю.Г. Басина, Р.С. Тазутдинова. - Алма-Ата: Казахстан,
1990.-С.434.
25. Советское гражданское право: Учебник / Под ред. О.А.
Красавчикова. - В 2 т. - 3-е изд., испр. и доп. - М.: Высш. шк.,
1985. -Т. 1.- С.654.
26. Гражданское право: Учебник - в 2 ч. / Под ред. А.П.
Сергеева, Ю.К. Толстого. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.:
Проспект, 1997. - С.978.
27. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. - М.: Юр.
лит., 1991. - С.534.
28. Гражданское право. Учебник: В 2 т. / Под ред. Е.А.
Суханова. - М.: Изд. БЕК, 1993.-Т. 1. - С.505.
29. Суханов Е.А. Российский Закон "О собственности1'. -
М.ІБЕК, 1993. - С.434.
30. Гражданское право: Учебник: В 2 т. / Отв. ред. Е.А.
Суханова. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Изд. БЕК, 1998. -С.786.
31. Гражданское право: Учебник / Под ред. А.Г. Калпина,
А.И. Масляева. -М.:Юристъ> -Ч. 1., 1997.-С.679.
32. Гражданское право Республики Казахстан (Часть
общая): Учебное пособие / Отв. ред. Г.И. Толеугалиев, К.С.
Мауленов. - Алматы: Ғылым, 1998. - Т. 2. - С.564.
33. Гражданское право: Учебник / Под ред. С.П. Гришаева.
-М.: Юристъ, 1998.-С.250.
34. Иоффе О.С. Советское гражданское право. - Л.: Изд.
ЛГУ, 1958.-С.565.
35. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2004 ж 15 наурыз айындағы шешімі // архив.
36. О.Ю.Скворцов., Указ. Работа. 1999.-С.100.
37. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2003 ж 18 тамыз айындағы шешімі // архив.
38. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2005 ж 5 қаңтар айындағы шешімі // архив.
39. Ем В.С., Умуркулов М.К., Жанайдаров И.У.,
Мухамедшин Р.К. Осуществление и защита личной
собственности. - Караганда: Изд. КарГУ, 1988.- С.345.
40. Мозолин В.П. Право собственности в Российской
Федерации в период перехода к рыночной экономике. - М., 1992.- С.245.
41.Каудыров Т.Е. Право интеллектуальной собственности
по законодательству Республики Казахстан // Актуальные
вопросы коммерческого законодательства в Республике
Казахстан и практика его применения / Материалы семинаров. -
Алматы: ӘділетПресс, 1996. Т. 1.,- С.432.
42. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 27 қаңтардағы N 2828 Заңы
43. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2003 ж 24 мамыр айындағы шешімінен үзінді // архив.
44. Советское гражданское право: Учебник / Под ред. О.Н.
Садикова. - М.: Юр. лит., 1983.- С.436.
45. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть
первая. Научно-практический комментарий / Отв. ред. Т.Е.
Абова, А.Ю. Кабалкин, В.П. Мозолин. - М.: Изд. БЕК, 1996.-С.780.
46. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2004 ж 1 ақпан айындағы шешімі // архив .
47. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2002 ж 24 шілде айындағы шешімі // архив.
48. Скворцов О.Ю. Защита права собственности и судебно-
арбитражная практика. - М.; 1997.- С.256.
49. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2004 ж 24 маусым айындағы шешімі // архив.
50. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2002 ж 18 қырқүйек айындағы шешімі // архив.
51. Алматы қаласының №2 Бостандық аудандық сотының 2005 ж 24 қараша айындағы шешімі // архив.
52. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
53. Комментарий к Гражданскому кодексу Российской
Федерации, части первой / Отв. ред. О.Н. Садиков. - М.:
Юринформцентр, 1995.- С. 675.
54. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2000 ж 3 мамыр айындағы шешімі // архив.
55. Иоффе О.С. Указ. Работа. 1989.- С.876.
56. Беспалова А.И., Ваксберг М.А. Правовая охрана личной
собственности в СССР. - М.: Гос. изд-во юр. лит., 1961.- С.345.
57. Рубанов А.А. Проблемы совершенствования
теоретической модели права собственности. - Развитие
советского гражданского права на современном этапе. - М., 1986.- С. 765.
58. Рубанов А.А. Эволюция законодательной конструкции
собственности: основные тенденции // Советское государство и
право. - 1989. -№ 8., -С.376.
59. Венедиктов А.В. Государственная социалистическая
- М., 1996.- С.320.
60. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2004 ж 23 маусым айындағы шешімі // архив.
61. Советское гражданское право / Под ред. В.Т. Смирнова,
Ю.К. Толстого, А.К. Юрченко. - 2-е изд., испр. и доп. - Л.: Изд.
Ленинград, ун-та, 1982. - Ч. 1.- С. 560.
62. Менглиев Ш. Теоретические проблемы гражданско-
правовых способов восстановления (нормализации)
имущественных прав граждан: Автореф. Дис. д-ра. юр. наук. -
Ташкент, 1991. – С.25.
63. Советское гражданское право Т.1, М., 1968.- С.766.
64. Иоффе О.С. Обязательственное право. М.,1975.- С.167.
65. Иоффе О.С. Обязательственное право (переработанный и дополненный). М.,1987. -С.250.
66. Азаматтық құқық 1 том. Басин Ю.Г., М.К.Сулейменов (қазақшаға аударғандар С.Әжібаев, Қ.Байділдаұлы Алматы 2003.- С.735.
67. Гражданское право Казахской ССР: Учебное пособие /
Под ред. Ю.Г. Басина. - Алма-Ата, 1978. -С.578.
68. Скрябин С.В. Гражданско-правовые проблемы понятия
вещного права. Автореф. дис. ... канд. юр. наук. - Алматы, 1998.- С.38.
69. Советское гражданское право. / Под ред. О. А.
Красавчикова.-М., 1968. -Т. 1., С.356.
70.Комментарий к Гражданскому кодексу Казахской ССР /
Под ред. Ю.Г. Басина, Р.С. Тазутдинова. - Алма-Ата: Казахстан,
1990.- С.457.
71. Иоффе О.С., Толстой Ю.К. Новый Гражданский кодекс
РСФСР. - Л.: Изд. ЛГУ, 1965.- С.398.
72. Иоффе О.С. Развитие цивилистической мысли в СССР.
- Л.: Изд. ЛГУ, 1978. - Ч. 2.- С.563.
73. Киреева Т.Т., Климкин С.И. Судебная практика по делам о защите права собственности // Гражданский кодекс Республики Казахстан - толкование и комментирование. Общая часть / Под ред. А.Г. Диденко. - Алматы: Баспа, 1997. - Вып. 3.- С.576.
74. Масляев А.И. Право собственности профсоюзов в
СССР.-М.: Изд. юр. лит., 1975.- С.432.
75. Венедиктов А.В. Гражданско-правовая охрана
социалистической собственности в СССР. -М.:Изд. АНСССР,1954.-С.653.
76. Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 30 маусым N
77. Сулейменов М.К. Вещные права по гражданскому
законодательству Республики Казахстан // Актуальные вопросы
коммерческого законодательства в Республике Казахстан и
практика его применения - Алматы: ӘділетПресс, 1996. - Т. 1.- С.569.
78. Шкредов В.П. Метод исследования собственности в
"Капитале" К. Маркса. - М., 1973.- С.456.
79. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
80.Сулейменов М.К. Право собственности по новому
гражданскому законодательству // Актуальные вопрос коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. - Алматы: ӘділетПресс, 1996. - Т. 1. С.431.
81. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права
государственной собственности. - Алматы, 1994.- С.237.
82. Анализ и теоритическое обоснование признаков вещных прав. Қараңыз: Вещные права В РК. Алматы Жеті – Жарғы. 1998.- С.345.
83. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Жер туралы» заңы 22 желтоқсан 1995ж.
84. Полонский Э.Г. Субъекты и объекты прав оперативного
управления государственным имуществом // Правоведение. -
1972. -№ 5.- С.290.
85. Римское частное право: Учебник / Под ред. И.Б.
Новицкого, И.С. Петерского. -М.: Юристъ, 1997.- С.680.
86. Тұрғын үй қатынастары туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16 сәуірдегі Заңы
87. Басин Ю.Г. Вещные права участников кондоминиума и
членов жилищных кооперативов. - Науч. тр. Высш. шк. -
Алматы: Әділет, 1998. - № 2., С.564.
88. Суханов Е.А. Право хозяйственного ведения и право
оперативного управления (Комментарий Гражданского кодекса
Российской Федерации) // Хозяйство и право. - 1995. - №7.,С. 342.
89. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
90. Мартемьянов В.С. Хозяйственное право. Общие
положения: Курс лекций. - М.: Изд. БЕК, 1994. - Т. 1., С.265.
91. Алматы қаласының №2 Алмалы аудандық сотының 2001 ж 6 сәуір айындағы шешімі // архив.
92. Скворцов О.Ю. Иски о признании права собственности
в судебно-арбитражной практике. - М.: ЗАО Бизнес-школа
Интел-Синтез, 1997.- С. 548.
93. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные
права. - Алматы: ЖетіЖарғы, 1996.- С. 456.
94. Корнеев С.М. Право государственной социалистической
собственности в СССР. -М.: Изд. МГУ, 1964.- С.324.
95. Советское гражданское право / Под ред. В.П.
Грибанова, С.М. Корнеева. - М.: Юр. лит., 1979. - Т. 1., С. 678.
96. Советское гражданское право / Под ред. В. А.
Рясенцева. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юр. лит., 1986.-С. 890.
97.Гражданский кодекс Республики Казахстан(Общая часть). Комментарий: В 2 кн. / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г.
Басин. -Алматы: Жеті Жарғы, 1998. -Кн. 2., С.548.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік
Басқару Академиясы
Сот Төрелігі Институты
ҚҰҚЫҚ МАГИСТІРІ АКАДЕМИЯЛЫҚ ДӘРЕЖЕСІН ІЗДЕНУГЕ АРНАЛҒАН ДИССЕРТАЦИЯ
ҚОРҒАЛУҒА ЖІБЕРІЛДІ __________ Азаматтық құқықтық пәндер
(қолы,күні)
Кафедра меңгерушісі,
з.ғ.к.., доцент Омарова А.Б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ АЗАМАТТЫҚ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘСІЛДЕРІ
Ғылыми жетекші _____________ з.ғ.к. доцент., Бейбітов М.С.
(қолы,күні)
Алматы,2006
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
1. ҚР – Қазақстан Республикасы
2. АК – Азаматтық Кодекс
3. АІЖК – Азаматтық іс жүргізу Кодексі
4. ГФР – Герман Федеративті Республикасы
5. КазСКР АК – Қазақ Социалистік Кеңестік Республикасының Азаматтық
Кодексі
6. РФ – Ресей Федерациясы
7. б – бет
8. т.б. – тағы басқалар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1-тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық
тәсілдері жөніндегі жалпы ережелер . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 7
2-тарау. Меншік құқығын тану туралы талапты құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 16
3-тарау . Виндикациялық талап: теориялық және тәжірибелік
мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4-тарау. Мүлікті талап етудің құқықтық мәселелері . . . . . . . . .
34
5-тарау. Негаторлық талап меншік құқығын қорғаудың бір тәсілі
ретінде . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6-тарау. Меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық
құқығын қорғау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 46
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . 63
АННОТАЦИЯ (ТҮЙІН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 69
КІРІСПЕ
Меншік құқығын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаттарын
құрайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың 1998 жыл 30
қыркүйектегі өзінің Қазақстан халқына Еліміздің жағдайы мен ішкі және
сыртқы саясатының негізгі бағыттары: жаңа жүзжылдықтағы қоғамның
демократизациялануды, экономикалық және саяси реформалануы атты жолдауында
былай дейді: біздің бүгінгі кездегі басты мақсатымыз: біздің еліміздің
экономикалық жүйесін қорғау үшін кең және мықты жүйені қалыптастыру [1].
Президентіміздің жоғарыда айтылған сөздері меншік құқығын қорғауды жүзеге
асыратын құқықтық жүйені құру керек деген Қазақстан халқына Қазақстан
-2030 жолдауының растығын білдіреді. Барлық Қазақстандықтардың гүлденуін,
олардың қауіпсіздігін және әл – ауқатын жақсартуын көздейді. Қоғамды
демократизациялаудың маңызды ролі: азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
бостандықтарын тереңдету, бұзылған құқықтар мен бостандықтарды, оның ішінде
меншік құқығын қорғауды және қалпына келтіруді қамтамасыз ету болып
табылады [2].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (ары қарай ҚР АК) Меншік
құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау атты 15-тарауында айтылған
меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау шаралары өздерінің
сипаты мен әрекеті жағынан біртекті емес, меншік құқығынан, заттық
құқықтардан басқа құқықтарды қорғағанда ол шаралардың барлығы бірдей
қолдануға жарамайды. Сондықтан меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды
қорғаудың АК-ның 15 тарауында баяндалған шараларын жүйелеудің өзіндік
ерекшелігі бар.
Мысалы, АК-ның 259-264 баптары меншік құқығын қорғаудың мына
шараларын: меншік құқығын тануды, меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз
иелігінен алуды талап етуі; заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде
есеп айырысуды, меншік иесі құқықтарын иеліктен алумен байланысы жоқ
бұзудан қорғауды қарастырған және де осы шараларды қолданудың тетіктері
нақтыланған. АК-ның 259-264 баптарында аталған меншік құқығын қорғау
жөніндегі шаралар мен олардың тетігі 265 бап арқылы меншік құқығынан басқа
заттық құқықтарды да қорғауға тартылған.
АК-ның 267 бабында меншік құқығы мен өзгедей заттық құқықтарды билік,
басқару органдары мен лауазымды адамдардың заңға сәйкес келмейтін
нормативтік немесе жеке актілерінен қорғау шаралары аталған және мұндай
актілерге байланысты келген шығындарды өтеу жолдары көрсетілген. АК-ның 266
бабында заңда көзделген негіздер бойынша меншік иесінің құқығы тоқтатылған
кезде оны қорғау шаралары және меншік құқығы осы негізде тоқтағанда келген
шығынның орнын толтыру тәртібі көзделген [3].
Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселе
жоғары теориялық және тәжірибелік қызығушылық тудыруда, өйткені бұл тақырып
заң әдебиеттерінде аз зерттелген. Ресей заң әдебиеттерінде меншік құқығын
қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерге теориялық
тұжырымдар жасау жағынан біршама жетістіктер бар. Меншік құқығын қорғаудың
азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерін зерттеуге
Ю.К.Толстойдың, С.С.Алексеевтің, Е.А.Сухановтың және тағы басқа авторлардың
еңбектері арналған.
Магистрлік жұмыс О.С.Иоффенің, О.Ю.Скворцовтың, А.П.Сергеевтің,
Т.Е.Қаудыровтың, А.И.Беспалова мен М.А.Ваксбергтің, Ю.Г.Басиннің,
М.К.Сулейменовтың, У.К. Ихсановтың және тағы басқа авторлардың еңбектеріне
негізделген.
Соңғы уақытта көптеген авторлар меншік құқығын қорғау саласына назар
аударып отыр. Әр автор меншік құқығын қорғау мәселелері бойынша өзінің жаңа
пікірлерін ұсынады. Мысалы А.П.Сергеевтің пікірінше азаматтық құқықта
меншікті қорғаудың 4 әдісі бар. Олар: 1) заттық-құқықтық әдіс; 2)
міндеттемелік-құқықтық әдіс; 3) заттық-құқыққа да міндеттемелік-құқыққа да
жатпайтын, бірақ азаматтық-құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын
меншік құқығын қорғаудың бір әдісі; 4) заңда көрсетілген негіздер бойынша
меншік құқығы тоқтатылған жағдайда меншік иесінің мүдделерін қорғауға
бағытталған меншік құқығын қорғаудың тағы бір әдісі жатады.
Азаматтық–құқықтық қорғаудың көздейтін мақсаты меншік иесінің заңсыз
айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің затын пайдаланудағы
кедергілерді жою болып табылады [4, 290 б.].
Зерттеу жұмысымның өзектілігі - Қазақстандағы меншік құқығын қорғау
мәселесі бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Азаматтық
құқықты зерттеушілердің байқауы бойынша меншікті иелену жоғарғы математика
ретінде бағалауға болады деп санайды. Себебі бұл салада жұмыстарды атқару
үшін жоғарғы деңгейдегі дискуссиялау мен жалпылау қасиеттеріне ие болуы
қажет.
Зерттеудің мақсаты - Қазақстандағы меншік құқығын қорғау мәселе-
лерінің кешенді зерттеуін жүргізуден тұрады. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай
бірқатар мәселелерді шешу керек: азаматтық құқықтағы меншік құқығын қорғау
мәселелеріне кешенді-теориялық зерттеулер жүргізу, қорғау тәсілдерін
жетілдіру, меншік құқығын қорғау саласында пайда болатын, дамитын және
тоқтатылатын азаматтық құқықтық қатынастарды зерттеу.
Магистрлік жұмысымның негізгі міндеттері болып, 1) меншікті қорғау
туралы азаматтық заңдарға қысқаша анализ жасау; 2) осы заңдардың
тәжірибиеде қолданылуын талдау; 3) қолданыстағы меншікті қорғау туралы
заңдарды жетілдіру және туындаған мәселелер бойынша өз ойымды тұжырымдау.
Аталған міндеттерді мен толық орындадым.
Зерттеудің пәні - меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық жағ-
дайы, меншік құқығын қорғау саласындағы қатынастарды қазақстандық және
халықаралық тұрғыдан заңды реттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы болып – Қазақстан Республикасы азаматтық
құқығындағы меншік құқығының заттық құқықтарын қорғаудағы тәжірибеде
кездесетін бірқатар даулы мәселелер қарастырылған. Сол даулы мәселелерді
шешу үшін мынандай бірнеше қағиданы ұсынамыз:
Біріншіден, тәжірибе көрсеткендей, меншік құқығын тану туралы
азаматтық істер тек мүлікті титулды иеленуші мен нақты иеленушінің
арасында ғана емес, тиісті органдардың (жылжымайтын мүлікті тіркеу
орталығы, мемлекеттік автоинспекциясы, нотариустар және тағы басқалар)
мүлікке қатысты құқықты немесе осыларға байланысты келісім-шарттарды
ресімдеуден бас тартқан кезде, мүлікке қатысты құқықты сот арқылы тану
қажет.
Екіншіден, негаторлық талап қоюдың мазмұнын өзгерту қажет, яғни құқық
бұзушылықтың салдарын түзеу талаптарын шектеп, негаторлық қорғау жүйесінің
аясын кеңейте түскен дұрыс. Ол үшін негаторлық қорғауға тек меншік иесінің
құқығын бұзғанда емес, оны бұзу қаупі туғанда да жүгіну керек. Негаторлық
талап қою шын мәнінде кемшілікті түзеуде тек құқық пайдалануға ғана
бағытталмауы керек. Сонымен бірге ол билік ету құқығын да қамтуға тиіс.
Сонымен қатар өңделген мүлікке байланысты дауларды Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 237 бабын қолдану арқылы шешуге
болады. Бұндай жағдайда виндикациялық талапты қолданбас бұрын затқа меншік
құқығы танулуы қажет.
Үшіншіден, сот меншік иесіне виндикациялық талапты қанағаттандырудан
бас тарта отырып, адал ниетті алушыны мүліктің меншік иесі деп тануы қажет.
Осылай істі шешу, біздің ойымызша, мүліктің кімге жататындығын және оның
құқықтық жағдайы да анықталатын еді.
Төртіншіден, мүлікті арестен босату немесе тізімнен шығару туралы
талапты негаторлық талап деп саралауымыз керек. Себебі кімнің мүлкі
кездесоқ арестке не тізімге алынса, ол адам мүлікке билік ету, ал кейбір
жағдайларда пайдалану құқығынан айрылады. Алайда меншік иесі титулды
иеленуші белгілі бір жағдайда мүлікке арест салынған уақытта сонымен қатар
алынып қойылған мүлікті иелену құқығынан да айырылады. Бұл жағдайда мүдделі
тұлғаның мүлікті арестен босату немесе тізімнен шығару туралы талабы өзінің
заңдық табиғаты бойынша виндикациялық талап болып кетеді.
Бесіншіден, шаруашылық жүргізу құқығы негізінде, оралымды басқару
құқығы негізінде және өзге де заттық құқықтар негізінде тұлғаға тиесілі
мүлікті қорғау мақсатымен аталған тұлға меншік иесіне де заттық құқықтық
талаптар қоя алады. Ал егер меншік иесі мен титулды иеленушінің арасындағы
мүлік шарттық қатынас арқылы анықталса, иеленушінің тиісті талаптары
міндеттемелік-құқықтық қатынастар арқылы беріледі деп саралауымыз керек.
Зерттеу жұмысының ғылыми - теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
азаматтық айналымда пайда болатын барлық қатынастарды дәстүрлі реттеу
мүмкін еместігі туралы теориялық гипотезаны, сондай-ақ, Қазақстанда және
халықаралық деңгейде меншік құқығын қорғаудың құқықтық ретелуінің
тұжырымдамасын жасауын ұсынамыз.
Сондай-ақ, меншік құқығын қорғау саласындағы қатынастарға қолданыстағы
заңнаманың нормаларын пайдалануға болатындығы, бірақ оларды әлі де
жетілдіру керектігі, ал теориялық тұрғыдан меншік құқығын қорғау мәселелері
азаматтық құқық ғылымымен қатар бірқатар құқық салаларымен шешілетіндігі
туралы теориялық қорытынды жасаймыз.
Меншік құқығын қорғау саласында көптеген проблемалар бар екендігі
зерттеу жұмысынан байқалады.
Қазақстан Республикасындағы меншікті қорғаудың азаматтық құқықтық
тәсілдеріне байланысты заң әдебиеттерінде жеткілікті дәрежеде көрініс
таппаған мәселелерді қарастырамыз. Осы мәселе бойынша теориялық және
практикалық кешенді зерттеулерді жүргізуге талпындық.
Сонымен қатар бұл магистрлік жұмыста Алматы қаласының №2 Бостандық
аудандық сотының, №2 Алмалы аудандық соттарының меншік құқығын қорғауға
байланысты қаралған азаматтық істері мысал ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, алты
тараудан, қорытындыдан, аннотациядан, магистрлік диссертацияға қосымшадан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жиі қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері: меншік құқығы,
виндикациялық талап, негаторлық талап, заттық-құқықтық әдіс, міндеттемелік-
құқықтық әдіс, титулды иеленуші және тағы басқалар.
Магистрлік диссертация тақырыбына 2005 жылы мамыр айындағы ЗАҢ
журналында Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдері атты
тақырыпта мақала жарияланды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігіне арналған 2006 жылдың 10 ақпанында Астана қаласында өткен
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырудың бүкіләлемдік тенденциялары
атты халықаралық ғылыми практикалық конференцияға Виндикациялық талап:
теориялық және тәжіребиелік мәселелері атты баяндамамен қатыстым.
1-тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық – құқықтық тәсілдері жөніндегі
жалпы ережелер
Құқықты қорғау сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп
құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар
тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтарды қалпына келтіруді
қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтың заңның негізгі
бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2 бабы) [3].
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан проф.
В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонымды : Құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді [5, 96 б.].
Демек, кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен
бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен
оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері. Азаматтық Кодекстің 15
тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік
иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің
мүддесін қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және
юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе
дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып
табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұлға мемлекеттік немесе
басқа да құзыретті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.)
шағынады. Жоғарыда аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына
келтіру және бұзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды
қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы
және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын
азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот арқылы жүзеге асады.
Азаматтық Кодекстің 9 бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін
қарастырады. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын
қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап
шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі
[3].
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық
қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік
иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына
шағымданады.
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны
иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзыретті органдарға бармай өз бетімен
қорғануын білдіреді. Азаматтық Кодекстің тұжырымдарында аталған әрекеттер
азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы ұғымымен байланысты (АК-тің 9
бабы) және меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғаудың бір әдісі
ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңдық табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді [
6, 22 б.]. Біздің ойымызша, өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің
тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның
салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде
әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып
табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын
қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білу
керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келді.
Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті
алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық құқықтық сипаты
бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға
арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта
көрсетілген мерзімді затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса)
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институттарына негізделеді, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, ақыр аяғында қорғайды [ 7, 443 б.].
Ал меншік құқығын қорғаудың заттық құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы
талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық
құқықтық) бермейді. Бұл орайда шетелдердегі талап қою бәсекесі деп
аталатын жағдайларды қолдамайды.
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық
құқықтық, не міндеттемелік құқыққа да жатпайтын ерекше қорғау тобы
белгіленген [8, 306 б.]. Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе
өлді деп жарияланған азаматтың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің
29,32 баптары), кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып
табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9,10 баптарында
қарастырылған. Бұл баптарда бұрын соңды заңдарда қаралмаған жолдары
көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік
мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан
айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың
жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық
зиян ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік
органдарының заңға қайшы келетін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың
лауазымды адамдарының әрекетімен (әрекетсіздігімен) келтірілген залалды
өтеу механизмі енгізілген (АК-тің 9 бабының 5 тармағы) [3].
Азаматтық құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз: 1) зат иесінің ол
затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі
(виндикация); 2) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып
отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап); 3) затты жойып
жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның орнын толтыру (ақшалай құнын
өтеу); 4) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған,
виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға
болмайтын заттың құқын зат иесіне ақшалай төлеу[9, 276-292 б ].
Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол
қалпында иемдену, пайдалану және оған билік ету мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған. Талап ету, яғни бұзылған меншік құқығын қалпына келтіру
туралы –затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні
жою туралы сотқа қойылған талап заттық-құқықтық талап деп аталады. Аталған
әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына жатады - мұндай жағдайда
меншік иесіне ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар міндеттемелік
талаптар деп аталады.
Қорғау құқығының мәселесі бұл тек материалдық құқықтың ғана проблемасы
емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да проблемасы болып
табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында қорғау
құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда
талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлықтай алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап
қою құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады деген пікірге
тоғысады [10, 30-32 б.].
Мұндай көзқарастар континентальды құқықтың талап қою теориясы үшін де
сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер осыған
байланысты былай дейді: Талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын немесе
жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, талап қою дегеніміз
оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну
құқығынан басқа ештеңе де емес [11, 92 б.]. Лео Розенберг (ГФР) болса,
талап қою – сот шешімі арқылы құқықты қорғау үшін сотқа жүгіну деп
анықтама береді [12, 380 б.].
Осы анықтамалардың қайсысы болса да талап қоюды белгілі бір тұлғаның
тиісті мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим
құқығының анықтамасымен сәйкес келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада
және талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін
ұсынады [13, 332 б.]. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды
зерттеген авторлардың талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу
(процессуалдық) нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да
В.П.Грибанов құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен
шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар
екендігін көлденең тартады [14, 162 б.].
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық рәсімдерді
жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға байланысты
жалпы іс жүргізу тәртібі өте ауқымды болғанын айта кеткен жөн. Сондықтан да
азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу, әсіресе бұйрық арқылы
іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13 тарауы), ықшамдай түсу
сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды. Әдебиеттерге қарағанда,
көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар екендігін көреміз, айталық,
ол көне рим, ағылшын, басты герман және швед үлгілері түрінде кездеседі
[15, 102 б.]. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы преторлық қорғау
нысанында болды. Претор өтініш берушінің тілегі бойынша қандай да бір
әрекеттерді тоқтататын болған, бұл орайда ол өтініш берушінің бұзылған
мүддесін ескерген. Мұндай үкім интердикті деп аталады [16, 44 б]. Ал герман
құқығында да шарт қойылған және сөзсіз сот бұйрығынан немесе тыйым салуынан
көрінеді, онда жауапкердің қойылған мәселе бойынша ақталуына жол
берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру жауапкерді шақырмай-ақ және оның
түсіндірмесін тыңдамай-ақ талап қоюшының бір жақты өтінішімен жүзеге
асырылады.
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазан революциясына дейінгі ресейлік сот іс
жүргізуінде болған. Кейін, РСФСР-дың 1923 жылғы азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығымен рәсімі енгізілген еді [17].
Бірақ 1964 жылы қабылданған Қазақ КСР азаматтық іс жүргізу Кодексінде ондай
институт түбегейлі алынып тасталды[18].
Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы енгізілді, ал Чехияда ол төлем бұйрығы
деп аталды (АІЖК-нің 172-174 баптары), чек және вексельдік бұйрықтар
түрінде белгілі болды [19, 266 б.].
Сот бұйрығы институтына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы
тұрғысынан азаматтық құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот
қаулысының мұндай ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп
отыр.
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139 бабына сәйкес, сот бұйрығы
былайша айқындалады: өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу
немесе жылжымайтын мүлікті борымшкерді немесе өндіріп алушыны олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қаралмай-ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады[20].
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар
ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды.
Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола
алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын
мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған
жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік
құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің
заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру
мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес
объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Меншік құқығын қорғау барлық құқық салаларымен жүзеге асырылады.
Мысалы, конституциялық құқық меншік құқығын қорғаудың жалпы қағидаларын
бекітеді, әкімшілік құқық пен қылмыстық құқық біреудің мүлкін заңсыз
иеленушіге жауаптылық белгілейді. Іс жүргізушілік құқық нақты бір
материалдық құқық нормасын қолдану тәртібін анықтайды. Отбасылық құқығы
ерлі зайыптылар мен балалардың меншік қатынастары мен оларды қорғау
мәселелерін реттейді. Ал еңбек құқығы жұмыс берушінің мүлкіне зиян
келтірген жұмысшыға материалдық жауапкершілік жүктеу нормасының мазмұнын
құрайды. Сол сияқты басқа да құқық салалары немесе институттар да (мысалы,
жер, қаржы, салық, банкілік және өзге құқық салалары) меншік құқығын
қорғауды жүзеге асырады.
Сондықтан меншік құқығын қорғау мәселесін толық көлемде зерттеу үшін
оның басқа құқық салаларымен қалай реттелетінін анықтауымыз керек.
Қазақстан Республикасындағы меншікті қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдері
азаматтық құқықтағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Азаматтық
құқық меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдерін зерттейтін
ғылым [21, 472 б.]. Азаматтық құқықты зерттеушілердің байқауы бойынша
меншікті иеленуді жоғарғы математика ретінде бағалауға болады деп санайды.
Себебі, бұл салада жұмыстарды атқару үшін жоғарғы деңгейдегі теориалық
дискуссиялау қасиетіне ие болуы қажет.
Кеңес дәуірінің аздаған цивилистері ғана меншікті иелену мәселесіне
тоқталған. Ал қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аумағында осы мәселе
бойынша тек бірнеше жұмыстар жарияланған. Бұл еңбектер проф. М.К.Сүлейменов
пен з.ғ.к. С.Скрябинге тиесілі [22, 40 б.]. Азаматық құқық меншік құқығын
қорғаудың құқықтық нормаларының жүйесінде ерекше орын алады. Бұл азаматтық
құқық пәнімен байланысты. Азаматтық кодекстің 1-ші бабына сәйкес, азаматтық
заңдар мен тауар ақша және өзге де мүліктік қатынастар және мүлікке
қатысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Меншік ерекше қоғамдық,
яғни ерікті қатынастары болып азаматтық құқықтың пәні табылады [23, 98
б.].
Азаматтық–құқықтық қорғаудың көздейтін мақсаты меншік иесінің заңсыз
айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің затын пайдаланудағы
кедергілерді жою болып табылады [4, 290 б.].
Меншікті азаматтық – құқықтық қорғау ғылымда кең және тар көлемде
түсіну қарастырылған. Меншікті азаматтық-құқықтық қорғаудың кең көлемі
қоғамның экономикалық қатынастарын кедергісіз дамуын және жақсы қамтамасыз
етілуіне бағытталған азаматтық құқық нормаларымен көзделген барлық әдіс-
тәсілдердің жиынтығы. Меншікті азаматтық-құқықтық қорғаудың тар көлемі деп
бұзылған заңды мүдделерді қорғау және де меншік құқығын тану немесе қалпына
келтіруге бағытталған әдіс-тәсілдер мен заңда көрсетілген шаралардың
жиынтығын айтамыз. Меншік құқығының бұзылу сипаты мен мазмұнына байланысты
меншік иесінің мүдделерін заңды жолмен қамтамасыз ету үшін азаматтық
құқықта әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады.
Әдебиеттерде осы әдіс-тәсілдерді квалификациялау мәселесіне әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Мысалы А.А.Сергеевтің пікірінше азаматтық құқықта
меншікті қорғаудың 4 әдісі бар.
Олар: 1) заттық-құқықтық әдіс; 2) міндеттемелік-құқықтық әдіс; 3)
заттық-құқыққа да міндеттемелік-құқыққа да жатпайтын, бірақ азаматтық-
құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын меншік құқығын қорғаудың
әдісінің бір түрі; 4) заңда көрсетілген негіздер бойынша меншік құқығы
тоқтатылған жағдайда меншік иесінің мүдделерін қорғауға бағытталған меншік
құқығын қорғаудың бір әдесі; Енді осыларға қысқаша тоқталып кетейік. Меншік
құқығын қорғаудың заттық-құқықтық әдісі белгілі бір міндеттемеге байланысты
емес және меншік иесінің өзінің меншігін иелену, пайдалану, билік ету
немесе осы өкілеттіктерді жүзеге асыруға кедергі келтіретін мән-жайларды
жоюға бағытталған белгілермен сипатталады [24, 212б].
Соған сәйкес заттық-құқықтық әдістерге мынандай талап-арыздар жатады:
1) меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету; 2) меншік
құқығын тану туралы талап арыз; Нақты субъективтік құқық сияқты меншік
құқығы тек осы аталған талап-арыздардың көмегімен қорғалады.
О.С.Иоффе меншік құқығын заттық-құқықтық әдіс арқылы қорғау шарттарына
мыналарды көрсетеді: біріншіден, субъективтік азаматтық құқық емес, нақты
меншік құқығы бұзылуы қажет. Егер меншік құқығы емес, басқа да субъективтік
азаматтық құқықтар бұзылса, мұндай жағдайда бұзылған құқықты қорғауға
қатысты азаматтық құқықтық институттар қолданылуға жатады. Екіншіден,
жасалынған құқық бұзушылық меншіктің құқықтық қатынастарының тоқтатылуына
алып келуі керек. Егер құқық бұзушылық меншік құқығының қатынастарын
тоқтатылуына алып келсе, меншік иесі өз мүдделерін меншік құқығы туралы
нормаларымен қорғай алмайды [21, 472 б, 476-479 б.].
Меншік құқығын қорғаудың екінші тобын міндеттемелік-құқықтық әдістер
құрайды. Бұл топқа мынандай талап-арыздардың түрлері жатады: 1) шартты
орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау салдарынан келген зиянды өтеу
туралы; 2) деликтік міндеттеме шегінде зиянның орнын толтыру туралы; 3)
аренда, сақтау шарттарының мерзімінің бітуіне орай мүлікті қайтару туралы
талап; 4) негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерге қатысты
мүлікті қайтару туралы талап және тағы басқа талап-арыздар жатады. Сонымен,
міндеттемелік-құқықтық талаптар меншік құқығын тікелей қорғауға
бағытталмағанмен, меншік құқығын қорғау әдістерінің сипатына ие болып,
меншік иесінің мүдделерін қорғауда кеңінен түсіндіріледі [25, 397 б.].
Міндеттемелік-құқықтық әдіс меншік құқығын тікелей емес, жанама түрде
қорғайды [26, 442-443 б.].
Е.А.Суханов заттық-құқықтық әдіс пен міндеттемелік-құқықтық әдістерді
салыстыра отырып, олардың мынандай ерекшеліктерін атап көрсетеді: а) меншік
құқығы тікелей (мысалы, мүлік ұрланса немесе алынса) бұзылса, ол заттық-
құқықтық әдіс арқылы қорғалады. Ал мүлік (мысалы, жалдау шарты бойынша
мүлік меншік иесіне қайтарылмаса) құқық бұзушы мен меншік иесі арасында
белгілі бір құқықтық қатынасқа түсу нәтижесінде бұзылса, ол міндеттемелік-
құқықтық әдіс арқылы қорғалады [27, 209-210 б.]. Бұл аталған тұжырыммен
келісуге болмайды. Себебі деликтік қатынас кезінде зиян келгенге дейін зиян
келтіруші мен жәбірленушінің арасында белгілі бір құқықтық қатынас болған,
болмағандығын анықтау қиын. Басқа жағдайда (мысалы, жалға алушының мүлікті
жойып жіберуі) меншік иесіне келген шығындарды деликтік құқық арқылы емес,
шарт нормаларымен толтыруы тиіс. Өзінің соңғы шыққан еңбегінде Е.А.Суханов
осы ерекшеліктерді айыра түсті. Заттық-құқық жанама түрде де бұзылуы
мүмкін, яғни көп жағдайда міндеттемелік-құқық бұзушылықтың нәтижесінде орын
алады. Мысалы, меншік иесіне мүлікті шарт бойынша қайтаруға тиісті тұлға
(жалға алушы, сақтаушы, тасымалдаушы) мүлікті қайтарудан бас тартқан
жағдайда меншік құқығын міндеттемелік-құқықтық әдіс арқылы қорғауы тиіс
[28, 302-311 б.].
Бұл байланыстан мына фактіні ерекше ескеруіміз керек. Шарттың мерзімі
біткен уақытта меншік иесіне мүлік қайтарылмаған жағдайда виндикациялық
талап қолданылмайды. Себебі шарттың мерзімі бітсе де, меншік иесіне мүлікті
қайтару міндеттемесі сақталады.
Меншік құқығын қорғаудың үшінші тобын меншік құқығын қорғауда заттық-
құқықтық әдіске де міндеттемелік-құқықтық әдіске де жатпайтын, бірақ
азаматтық-құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын әдісі жатады. Мысалы,
өлді деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларға
байланысты меншік иесінің мүлкін қорғау жөніндегі талап. ҚР АКнің 30-бабына
сәйкес, хабар-ошарсыз кеттi деп танылған адам келген немесе оның тұрған
жерi белгiлi болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз кеттi деп тану туралы
және оның мүлкiне қорғаншылық белгiлеу туралы шешiмнiң күшiн жояды. Сонымен
қатар 32-бабына сәйкес, 1) Өлдi деп жарияланған адам тiрi оралған немесе
оның тұрған жерi белгiлi болған жағдайда сот тиiстi шешiмнiң күшiн жояды.
2) Азамат өзiнiң қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан
азамат өлдi деп жарияланғаннан кейiн сол адамға тегiн көшiп, сақталып
қалған мүлкiн қайтарып берудi талап ете алады. 3) Егер өлдi деп жарияланған
адамның мүлкiн оның заңды мұрагерi үшiншi бiр адамдарға берiп, олар
мүлiктiң сатып алу бағасын адам тiрi оралған кезге дейiн толық төлемеген
болса, төленбеген соманы талап ету құқығы тiрi оралған адамға көшедi. 4)
Өлдi деп жарияланған азаматтың мүлкi ақысы төленетiн мәмiле бойынша өзiне
көшкен адамдар оған бұл мүлiктi қайтаруға, ал оларда мүлiк жоқ болған
жағдайда, егер мүлiктi алған кезде олар өлдi деп жарияланған азаматтың тiрi
екендiгiн бiлгенi дәлелденсе, мүлiктiң құнын өтеуге мiндеттi. 5) Мүлiктi
иелiктен шығарушы адам өлдi деп жарияланған адамның мүлiктi иелiктен шығару
кезiнде тiрi екендiгiн бiлген болса, мүлiктi қайтарып беру немесе оның
құнын өтеу мiндетiн мүлiктi алушымен бiрге мойнына алады. 6) Егер өлдi деп
жарияланған адамның мүлкi мұрагерлiк құқық бойынша мемлекетке өтiп, сатылып
кеткен болса, адамды өлдi деп жариялау туралы шешiмнiң күшi жойылғаннан
кейiн оған мүлiктiң құн төленетiн күнгi нарықтық бағасы ескерiле отырып,
оны сатудан түскен сома қайтарылады.
Мәмілелердің жарамсыздығын тану кезінде тараптардың мүдделерін қорғау ҚР
АК-нің 157 бабымен, яғни 1) мәмiленiң нысанына, мазмұнына және
қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерiк бiлдiру бостандығына қойылатын
талаптар бұзылған жағдайда мүдделi адамдардың, тиiстi мемлекеттiк органның
не прокурордың талабы бойынша мәмiле жарамсыз деп танылуы мүмкiн. 2) мәмiле
жарамсыздығының негiздемелерi, сондай-ақ оны жарамсыз деп тануды талап
етуге құқығы бар адамдардың тiзбесi осы Кодексте не өзге де заң
құжаттарында белгiленедi. 3) мәмiле жарамсыз деп танылған жағдайда
тараптардың әрқайсысы екiншi тарапқа мәмiле бойынша алынғанның бәрiн
қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкiн болмаған жағдайда құнын
ақшалай өтеуге мiндеттi. 4) егер мәмiле қылмыстық мақсатқа жетуге
бағытталып, екi тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәмiле
бойынша алғандарының немесе алуға тиiстi болғандарының бәрi соттың шешiмi
немесе үкiмi бойынша тәркiленуге тиiс. Мұндай мәмiленi бiр тарап орындаған
ретте, екiншi тараптан алғандарының бәрi және одан мәмiле бойынша бiрiншi
тарапқа тиесiлiнiң бәрi тәркiленуге тиiс. Егер тараптардың ешқайсысы да
орындауға кiрiспеген болса, мәмiледе орындалуы көзделгеннiң бәрi
тәркiленуге тиiс. 5) қылмыстық мақсатқа жету жөнiндегi жымысқы ниет
тараптардың бiрiнде ғана болған жағдайда оның мәмiле бойынша алғандарының
бәрi екiншi тарапқа қайтарылуы тиiс, ал соңғысының алғаны не оған мәмiле
бойынша тиесiлiсi тәркiленуге тиiс. 6) нақты мән-жайларды ескере отырып,
сот осы баптың 4 және 5-тармақтарында көзделген салдарды, жарамсыз мәмiле
бойынша алынған, не алынуға тиiс мүлiктi тәркiлеуге қатысты бөлiгiнде
iшiнара не толық қолданбауға құқылы. Бұл бөлiкте осы баптың 3-тармағында
көзделген салдар басталады. 7) осы баптың 3-6-тармақтарында көзделген
салдармен қоса, сот мәмiленiң жарамсыз болуын туғызған әрекеттердi жасауға
кiнәлi тараптан мәмiленi жарамсыз деп тануға байланысты екiншi тараптың
залалын оның пайдасына өндiрiп беруi мүмкiн. 8) жарамсыз мәмiле заңдық
салдарға әкелiп соқтырмайды, бұған мәмiленiң жарамсыздығына байланысты және
ол жасалған кезден бастап жарамсыз мәмiлелер кiрмейдi. 9) мәмiленi жарамсыз
деп тани отырып, сот нақты мән-жайларды ескеру арқылы оның одан әрi
орындалуына тыйым салумен шектелуге құқылы [3].
Меншік құқығын қорғаудың төртінші тобын заңда көзделген негіздер бойынша
меншік құқығының тоқтатылуына байланысты меншік иесінің мүдделерін қорғауға
бағытталған азаматтық-құқықтық әдістері жатады.
Мұндай талаптарды Е.А.Суханов жария билікке қойылатын талаптарға, яғни
мемлекеттік органдарға қойылатын талаптарға жатқызады. Е.А.Сухановтың
пікірінше, мемлекеттік билік органдарына дәстүрлі заттық-құқық пен
міндеттемелік құқықтық талаптар, егер олар мүліктік қатынасқа тең
қатысушылар ретінде қатыспаса қолданылмайды. Бірақ жария билік жеке
тұлғалардың заттық-құқықтарын заңды немесе заңсыз әрекеттерімен бұзуы
немесе шектеуі мүмкін. Бұндай жағдайда меншік құқығын қоғаудың ерекше
әдістерін қолдануды талап етеді [29, 297б].
ҚР АК-нің 266 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы меншiк құқығын
тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы құжаттарды қабылдау
нәтижесiнде меншiк иесiне келтiрiлген залалдарды меншiк иесiне Қазақстан
Республикасы толық көлемiнде өтейдi. Бірақ сот тәжірибесіде осындай
негіздер бойынша даулар кездеспейді.
Ал ҚР АК-нің 267 бабына сәйкес, 1) егер мемлекеттiк басқару органының,
жергiлiктi өкiлдi немесе атқарушы органның, не лауазымды адамның заңдарға
сәйкес келмейтiн қалыпты немесе жеке қуат шығаруы салдарынан меншiк иесiнiң
және басқа адамдардың өзiне тиесiлi мүлiктi иелену, пайдалану және оған
билiк ету жөнiндегi құқықтары бұзылса, мұндай құжат меншiк иесiнiң немесе
құқығы бұзылған адамның талап қоюы бойынша сот тәртiбiмен жарамсыз деп
танылады. 2) нақты iс бойынша сот шешiм шығарған жағдайда мемлекеттiк
басқару органдарының, жергiлiктi өкiлдi немесе атқарушы органның заң
құжаттарына қайшы келетiн құжаттары қолданылмайды.
3) аталған құжаттарды шығару салдарынан меншiк иесiне келтiрiлген залал
тиiстi өкiмет немесе басқару органының тиiстi бюджет қаражатынан толық
көлемiнде өтелуге тиiс. Сонымен қатар мына мән-жайларды ескеру қажет. ҚР АК-
нің 9 бабының 5 бөлігіне сәйкес, мемлекеттiк өкiмет билiгi органының, өзге
де мемлекеттiк органның заңдарға сай келмейтiн құжат шығаруы, сондай-ақ осы
органдардың лауазымды адамдарының әрекетi (әрекетсiздiгi) салдарынан
азаматқа немесе заңды тұлғаға келтiрiлген залалды Қазақстан Республикасы
немесе тиiсiнше әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс өтеуге тиiс [3].
Әдебиеттерде меншік құқығын қорғау әдістерінің басқа да
классификациялары ұсынылған, бірақ солардың бәрінде азаматтық құқықтағы
заттық-құқықтық әдіс пен міндеттемелік-құқықтық әдістің жекелеген
әдістерінің арасындағы айырмашылықтары дискуссияланбады. Мысалы,
Е.А.Суханов Меншік құқығын қорғауда кең тараған ерекше талапқа мынаны
жатқызады: мүлікті тізімнен шығару. Бұл меншікті азаматтық, соның ішінде
заттық-құқықтық қорғаудың ерекше әдісі болып табылады [30, 612-624 б.]. Ал
Н.М.Флорова меншікті қорғаудың 3 түрін көрсетеді: біріншісі, заттық-
құқықтық әдіс, екіншісі міндеттемелік-құқықтық әдіс. Ал үшінші әдіске
меншік құқығын тану туралы талаптар мен мемлекеттік билік пен басқару
органдарына қойылатын талаптарды жатқызады [31, 342-348 б.]. У.К. Ихсанов
талаптардың 2 түрін ғана көрсетеді. Олар заттық-құқықтық және міндеттемелік-
құқықтық талаптар [32, 437 б.].
Сонымен азаматтық құқық меншік құқығын қорғаудың әр түрлі әдіс
тәсілдерін қолдануды көздейді.
Қорыта айтатын болсақ, меншік құқығы барлық құқық салаларымен
қорғалады. Соның ішінде азаматтық құқықта меншік құқығы кең және тар
мағынада қорғау әдістері қарастырылған. Әдебиеттерде меншік құқығын
азаматтық-құқықтық әдістер арқылы қорғау мәселесіне әр түрлі пікірлер
айтылған. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары меншік құқығын заттық-
құқықтық әдіс арқылы қорғаудың 3 түрін қарастырады: а) меншік құқығын тану
туралы талап; б) виндикациялық талап; және в) негаторлық талап.
2-тарау. Меншік құқығын тану туралы талапты құқықтық қамтамасыз ету
мәселелері
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 259 бабына сәйкес,
меншік иесі меншік құқығын тануды талап етуге құқылы. Аталмыш норма
Қазақстан заңдарында жаңадан енгізілген [3]. Себебі меншік құқығын тану
туралы талаптар 1963 жылғы Қазақ ССР азаматтық кодексінде де, 1991жылғы
Кеңес ССР мен республикалардың азаматтық заңдарының негізіне де жеке талап
болып қарастырылмаған.
Бұл жөнінде В.А.Жакенов былай дейді: бұрын виндикациялық немесе
негаторлық талап болып қаралған меншік құқығын тану туралы талаптың енді
құқықтық жағдайына байланысты туындаған даулардың тоқтатылуына алып
келеді. Бірақ бұл талаптың құқықтық жағдайы туралы ғылыми даулар әлі де
бар. Мысалы У.К.Ихсановтың пайымдауы бойынша: Көптеген цивилистер меншік
құқығын тану туралы талапты заттық-құқықтық талаптардың қатарына
жатқызады. Бірақ, 1964 ж Азаматтық заң мен қазіргі таңда әрекет ететін
Азаматтық кодексте меншік құқығын тану туралы талапты дербес талап ретінде
қарастырмайды. Меншік құқығын тану туралы талапты дәстүрлі заттық-құқықтық
талаптың ішінде, яғни виндикациялық немесе негаторлық талаптардың ішінде
қаралуы мүмкін [32, 437-439 б.]. Біздің ойымызша, У.К.Ихсановтың пікірімен
келісуге болмайды. Себебі ол қазіргі кезде әрекет ететін азаматтық
кодекстің 259 бабына және сот тәжірибиесіне қайшы келеді. Меншік құқығын
тану туралы талапты дербес талап ретінде қарастыруға жаңа аргументтер бар.
Яғни, Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде меншік құқығын қорғау
әдістеріне меншік құқығын тану туралы талап жеке норма ретінде
қарастырылмаған. Онда тек бұндай талаптарға (виндикациялық пен негаторлық
талаптармен салыстырғанда) азғантай аналитикалық материалдар ғана
жатқызылған. Аталған жағдай меншік құқығын тану туралы талаптың меншік
құқығын қорғаудың заттық-құқықтық әдістердің жүйесіне кіруі жөніндегі
түсініктер орыс цивилистикалық ғылымында бұрын да, қазіргі кезде де орын
алып отыр. Бірақ кейбір авторлардың пікірлерінше: ресей азаматтық
заңдарында меншік құқығын тану туралы талап дербес талап болып
қарастырылмайды. Бұндай талап виндикациялық немесе негаторлық талаптардың
құрамына кіреді - дейді. Басқа авторлар бұл талапты дербес заттық-құқықтық
талап ретінде қарастырады.
О.Ю.Скворцов меншік құқығын тану туралы талаптарды виндикациялық пен
негаторлық талаптармен салыстыра отырып, олардың жеке сипаттарын анықтай
отырып, меншік құқығын қорғаудағы заттық-құқықтық әдістердің өз ішіндегі
бәсеке болатынын атап көрсетті. Меншік иесі өз мүлкінен айрылған жағдайда,
виндикациялық талап қоюы мүмкін немесе оны меншік құқығын тану туралы талап
деп сотқа ұсынуы мүмкін. Даулы мүлікке меншік құқығын тану үшін талапкер
ұсынылған дәлелдемелерге негіздей отырып, сот өз шешімін шығарады. Бірақ
сот шешімінің қарар бөліктерінің мазмұны әр түрлі тұжырымдалуы мүмкін.
Мысалы, виндикациялық талап қойылған жағдайда, жауапкерге мүлікті қайтару
туралы талап императивті сипатқа ие болады. Ал егер талапкермен меншік
құқығын тану туралы талап қойылса, даулы мүлікке құқықты фактілерді анықтау
арқылы жүзеге асырады. Талаптардың бәсекелестік қабілетін абсолюттеу дұрыс
емес болатын еді. Себебі, ол белгілі бір шектерде ғана мүмкін болады.
Виндикациялық талап пен меншік құқығын тану туралы талаптардың арасындағы
бәсекелестік мына жағдайда болады, егер сотта өз құқығын қорғау үшін
жүгінген тұлға даулы мүлікті иеленбесе. Ал егер талапкер мүлікке иелік
етсе, виндикациялық талап қою мүмкін болмайды. Алайда меншік иесі даулы
мүлікті нақты иеленіп отырса да, меншікке қатысты құқығы дауланып жатқанда
меншік құқығын тану туралы талаппен сотқа жүгінуі мүмкін. Меншік құқығын
тану туралы талап беруі үшін даулы мүліктің мүдделі тұлға да ма әлде үшінші
тұлғаның иелігінде ме, оның маңызы жоқ болып табылады[33, 177б].
Меншік құқығын тану туралы талап бойынша А.П.Сергеев былай дейді: бұл
талапты дербес талап ретінде қарастырмасақ, оны нақты бір іс бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Басқару Академиясы
Сот Төрелігі Институты
ҚҰҚЫҚ МАГИСТІРІ АКАДЕМИЯЛЫҚ ДӘРЕЖЕСІН ІЗДЕНУГЕ АРНАЛҒАН ДИССЕРТАЦИЯ
ҚОРҒАЛУҒА ЖІБЕРІЛДІ __________ Азаматтық құқықтық пәндер
(қолы,күні)
Кафедра меңгерушісі,
з.ғ.к.., доцент Омарова А.Б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ АЗАМАТТЫҚ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘСІЛДЕРІ
Ғылыми жетекші _____________ з.ғ.к. доцент., Бейбітов М.С.
(қолы,күні)
Алматы,2006
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
1. ҚР – Қазақстан Республикасы
2. АК – Азаматтық Кодекс
3. АІЖК – Азаматтық іс жүргізу Кодексі
4. ГФР – Герман Федеративті Республикасы
5. КазСКР АК – Қазақ Социалистік Кеңестік Республикасының Азаматтық
Кодексі
6. РФ – Ресей Федерациясы
7. б – бет
8. т.б. – тағы басқалар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1-тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық
тәсілдері жөніндегі жалпы ережелер . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 7
2-тарау. Меншік құқығын тану туралы талапты құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 16
3-тарау . Виндикациялық талап: теориялық және тәжірибелік
мәселелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4-тарау. Мүлікті талап етудің құқықтық мәселелері . . . . . . . . .
34
5-тарау. Негаторлық талап меншік құқығын қорғаудың бір тәсілі
ретінде . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6-тарау. Меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық
құқығын қорғау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 46
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . 63
АННОТАЦИЯ (ТҮЙІН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 69
КІРІСПЕ
Меншік құқығын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаттарын
құрайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың 1998 жыл 30
қыркүйектегі өзінің Қазақстан халқына Еліміздің жағдайы мен ішкі және
сыртқы саясатының негізгі бағыттары: жаңа жүзжылдықтағы қоғамның
демократизациялануды, экономикалық және саяси реформалануы атты жолдауында
былай дейді: біздің бүгінгі кездегі басты мақсатымыз: біздің еліміздің
экономикалық жүйесін қорғау үшін кең және мықты жүйені қалыптастыру [1].
Президентіміздің жоғарыда айтылған сөздері меншік құқығын қорғауды жүзеге
асыратын құқықтық жүйені құру керек деген Қазақстан халқына Қазақстан
-2030 жолдауының растығын білдіреді. Барлық Қазақстандықтардың гүлденуін,
олардың қауіпсіздігін және әл – ауқатын жақсартуын көздейді. Қоғамды
демократизациялаудың маңызды ролі: азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
бостандықтарын тереңдету, бұзылған құқықтар мен бостандықтарды, оның ішінде
меншік құқығын қорғауды және қалпына келтіруді қамтамасыз ету болып
табылады [2].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (ары қарай ҚР АК) Меншік
құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау атты 15-тарауында айтылған
меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау шаралары өздерінің
сипаты мен әрекеті жағынан біртекті емес, меншік құқығынан, заттық
құқықтардан басқа құқықтарды қорғағанда ол шаралардың барлығы бірдей
қолдануға жарамайды. Сондықтан меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды
қорғаудың АК-ның 15 тарауында баяндалған шараларын жүйелеудің өзіндік
ерекшелігі бар.
Мысалы, АК-ның 259-264 баптары меншік құқығын қорғаудың мына
шараларын: меншік құқығын тануды, меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз
иелігінен алуды талап етуі; заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде
есеп айырысуды, меншік иесі құқықтарын иеліктен алумен байланысы жоқ
бұзудан қорғауды қарастырған және де осы шараларды қолданудың тетіктері
нақтыланған. АК-ның 259-264 баптарында аталған меншік құқығын қорғау
жөніндегі шаралар мен олардың тетігі 265 бап арқылы меншік құқығынан басқа
заттық құқықтарды да қорғауға тартылған.
АК-ның 267 бабында меншік құқығы мен өзгедей заттық құқықтарды билік,
басқару органдары мен лауазымды адамдардың заңға сәйкес келмейтін
нормативтік немесе жеке актілерінен қорғау шаралары аталған және мұндай
актілерге байланысты келген шығындарды өтеу жолдары көрсетілген. АК-ның 266
бабында заңда көзделген негіздер бойынша меншік иесінің құқығы тоқтатылған
кезде оны қорғау шаралары және меншік құқығы осы негізде тоқтағанда келген
шығынның орнын толтыру тәртібі көзделген [3].
Меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселе
жоғары теориялық және тәжірибелік қызығушылық тудыруда, өйткені бұл тақырып
заң әдебиеттерінде аз зерттелген. Ресей заң әдебиеттерінде меншік құқығын
қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерге теориялық
тұжырымдар жасау жағынан біршама жетістіктер бар. Меншік құқығын қорғаудың
азаматтық-құқықтық тәсілдері жөніндегі мәселелерін зерттеуге
Ю.К.Толстойдың, С.С.Алексеевтің, Е.А.Сухановтың және тағы басқа авторлардың
еңбектері арналған.
Магистрлік жұмыс О.С.Иоффенің, О.Ю.Скворцовтың, А.П.Сергеевтің,
Т.Е.Қаудыровтың, А.И.Беспалова мен М.А.Ваксбергтің, Ю.Г.Басиннің,
М.К.Сулейменовтың, У.К. Ихсановтың және тағы басқа авторлардың еңбектеріне
негізделген.
Соңғы уақытта көптеген авторлар меншік құқығын қорғау саласына назар
аударып отыр. Әр автор меншік құқығын қорғау мәселелері бойынша өзінің жаңа
пікірлерін ұсынады. Мысалы А.П.Сергеевтің пікірінше азаматтық құқықта
меншікті қорғаудың 4 әдісі бар. Олар: 1) заттық-құқықтық әдіс; 2)
міндеттемелік-құқықтық әдіс; 3) заттық-құқыққа да міндеттемелік-құқыққа да
жатпайтын, бірақ азаматтық-құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын
меншік құқығын қорғаудың бір әдісі; 4) заңда көрсетілген негіздер бойынша
меншік құқығы тоқтатылған жағдайда меншік иесінің мүдделерін қорғауға
бағытталған меншік құқығын қорғаудың тағы бір әдісі жатады.
Азаматтық–құқықтық қорғаудың көздейтін мақсаты меншік иесінің заңсыз
айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің затын пайдаланудағы
кедергілерді жою болып табылады [4, 290 б.].
Зерттеу жұмысымның өзектілігі - Қазақстандағы меншік құқығын қорғау
мәселесі бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Азаматтық
құқықты зерттеушілердің байқауы бойынша меншікті иелену жоғарғы математика
ретінде бағалауға болады деп санайды. Себебі бұл салада жұмыстарды атқару
үшін жоғарғы деңгейдегі дискуссиялау мен жалпылау қасиеттеріне ие болуы
қажет.
Зерттеудің мақсаты - Қазақстандағы меншік құқығын қорғау мәселе-
лерінің кешенді зерттеуін жүргізуден тұрады. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай
бірқатар мәселелерді шешу керек: азаматтық құқықтағы меншік құқығын қорғау
мәселелеріне кешенді-теориялық зерттеулер жүргізу, қорғау тәсілдерін
жетілдіру, меншік құқығын қорғау саласында пайда болатын, дамитын және
тоқтатылатын азаматтық құқықтық қатынастарды зерттеу.
Магистрлік жұмысымның негізгі міндеттері болып, 1) меншікті қорғау
туралы азаматтық заңдарға қысқаша анализ жасау; 2) осы заңдардың
тәжірибиеде қолданылуын талдау; 3) қолданыстағы меншікті қорғау туралы
заңдарды жетілдіру және туындаған мәселелер бойынша өз ойымды тұжырымдау.
Аталған міндеттерді мен толық орындадым.
Зерттеудің пәні - меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық жағ-
дайы, меншік құқығын қорғау саласындағы қатынастарды қазақстандық және
халықаралық тұрғыдан заңды реттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы болып – Қазақстан Республикасы азаматтық
құқығындағы меншік құқығының заттық құқықтарын қорғаудағы тәжірибеде
кездесетін бірқатар даулы мәселелер қарастырылған. Сол даулы мәселелерді
шешу үшін мынандай бірнеше қағиданы ұсынамыз:
Біріншіден, тәжірибе көрсеткендей, меншік құқығын тану туралы
азаматтық істер тек мүлікті титулды иеленуші мен нақты иеленушінің
арасында ғана емес, тиісті органдардың (жылжымайтын мүлікті тіркеу
орталығы, мемлекеттік автоинспекциясы, нотариустар және тағы басқалар)
мүлікке қатысты құқықты немесе осыларға байланысты келісім-шарттарды
ресімдеуден бас тартқан кезде, мүлікке қатысты құқықты сот арқылы тану
қажет.
Екіншіден, негаторлық талап қоюдың мазмұнын өзгерту қажет, яғни құқық
бұзушылықтың салдарын түзеу талаптарын шектеп, негаторлық қорғау жүйесінің
аясын кеңейте түскен дұрыс. Ол үшін негаторлық қорғауға тек меншік иесінің
құқығын бұзғанда емес, оны бұзу қаупі туғанда да жүгіну керек. Негаторлық
талап қою шын мәнінде кемшілікті түзеуде тек құқық пайдалануға ғана
бағытталмауы керек. Сонымен бірге ол билік ету құқығын да қамтуға тиіс.
Сонымен қатар өңделген мүлікке байланысты дауларды Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 237 бабын қолдану арқылы шешуге
болады. Бұндай жағдайда виндикациялық талапты қолданбас бұрын затқа меншік
құқығы танулуы қажет.
Үшіншіден, сот меншік иесіне виндикациялық талапты қанағаттандырудан
бас тарта отырып, адал ниетті алушыны мүліктің меншік иесі деп тануы қажет.
Осылай істі шешу, біздің ойымызша, мүліктің кімге жататындығын және оның
құқықтық жағдайы да анықталатын еді.
Төртіншіден, мүлікті арестен босату немесе тізімнен шығару туралы
талапты негаторлық талап деп саралауымыз керек. Себебі кімнің мүлкі
кездесоқ арестке не тізімге алынса, ол адам мүлікке билік ету, ал кейбір
жағдайларда пайдалану құқығынан айрылады. Алайда меншік иесі титулды
иеленуші белгілі бір жағдайда мүлікке арест салынған уақытта сонымен қатар
алынып қойылған мүлікті иелену құқығынан да айырылады. Бұл жағдайда мүдделі
тұлғаның мүлікті арестен босату немесе тізімнен шығару туралы талабы өзінің
заңдық табиғаты бойынша виндикациялық талап болып кетеді.
Бесіншіден, шаруашылық жүргізу құқығы негізінде, оралымды басқару
құқығы негізінде және өзге де заттық құқықтар негізінде тұлғаға тиесілі
мүлікті қорғау мақсатымен аталған тұлға меншік иесіне де заттық құқықтық
талаптар қоя алады. Ал егер меншік иесі мен титулды иеленушінің арасындағы
мүлік шарттық қатынас арқылы анықталса, иеленушінің тиісті талаптары
міндеттемелік-құқықтық қатынастар арқылы беріледі деп саралауымыз керек.
Зерттеу жұмысының ғылыми - теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
азаматтық айналымда пайда болатын барлық қатынастарды дәстүрлі реттеу
мүмкін еместігі туралы теориялық гипотезаны, сондай-ақ, Қазақстанда және
халықаралық деңгейде меншік құқығын қорғаудың құқықтық ретелуінің
тұжырымдамасын жасауын ұсынамыз.
Сондай-ақ, меншік құқығын қорғау саласындағы қатынастарға қолданыстағы
заңнаманың нормаларын пайдалануға болатындығы, бірақ оларды әлі де
жетілдіру керектігі, ал теориялық тұрғыдан меншік құқығын қорғау мәселелері
азаматтық құқық ғылымымен қатар бірқатар құқық салаларымен шешілетіндігі
туралы теориялық қорытынды жасаймыз.
Меншік құқығын қорғау саласында көптеген проблемалар бар екендігі
зерттеу жұмысынан байқалады.
Қазақстан Республикасындағы меншікті қорғаудың азаматтық құқықтық
тәсілдеріне байланысты заң әдебиеттерінде жеткілікті дәрежеде көрініс
таппаған мәселелерді қарастырамыз. Осы мәселе бойынша теориялық және
практикалық кешенді зерттеулерді жүргізуге талпындық.
Сонымен қатар бұл магистрлік жұмыста Алматы қаласының №2 Бостандық
аудандық сотының, №2 Алмалы аудандық соттарының меншік құқығын қорғауға
байланысты қаралған азаматтық істері мысал ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, алты
тараудан, қорытындыдан, аннотациядан, магистрлік диссертацияға қосымшадан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жиі қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері: меншік құқығы,
виндикациялық талап, негаторлық талап, заттық-құқықтық әдіс, міндеттемелік-
құқықтық әдіс, титулды иеленуші және тағы басқалар.
Магистрлік диссертация тақырыбына 2005 жылы мамыр айындағы ЗАҢ
журналында Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдері атты
тақырыпта мақала жарияланды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігіне арналған 2006 жылдың 10 ақпанында Астана қаласында өткен
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырудың бүкіләлемдік тенденциялары
атты халықаралық ғылыми практикалық конференцияға Виндикациялық талап:
теориялық және тәжіребиелік мәселелері атты баяндамамен қатыстым.
1-тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық – құқықтық тәсілдері жөніндегі
жалпы ережелер
Құқықты қорғау сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп
құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар
тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтарды қалпына келтіруді
қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтың заңның негізгі
бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2 бабы) [3].
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан проф.
В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонымды : Құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді [5, 96 б.].
Демек, кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен
бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен
оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері. Азаматтық Кодекстің 15
тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік
иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің
мүддесін қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және
юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе
дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып
табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұлға мемлекеттік немесе
басқа да құзыретті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.)
шағынады. Жоғарыда аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына
келтіру және бұзушылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды
қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы
және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын
азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот арқылы жүзеге асады.
Азаматтық Кодекстің 9 бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін
қарастырады. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын
қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап
шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі
[3].
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық
қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік
иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына
шағымданады.
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны
иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзыретті органдарға бармай өз бетімен
қорғануын білдіреді. Азаматтық Кодекстің тұжырымдарында аталған әрекеттер
азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы ұғымымен байланысты (АК-тің 9
бабы) және меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғаудың бір әдісі
ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңдық табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді [
6, 22 б.]. Біздің ойымызша, өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің
тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның
салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде
әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып
табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын
қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білу
керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келді.
Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті
алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық құқықтық сипаты
бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға
арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта
көрсетілген мерзімді затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса)
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институттарына негізделеді, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, ақыр аяғында қорғайды [ 7, 443 б.].
Ал меншік құқығын қорғаудың заттық құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы
талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық
құқықтық) бермейді. Бұл орайда шетелдердегі талап қою бәсекесі деп
аталатын жағдайларды қолдамайды.
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық
құқықтық, не міндеттемелік құқыққа да жатпайтын ерекше қорғау тобы
белгіленген [8, 306 б.]. Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе
өлді деп жарияланған азаматтың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің
29,32 баптары), кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып
табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9,10 баптарында
қарастырылған. Бұл баптарда бұрын соңды заңдарда қаралмаған жолдары
көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік
мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан
айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың
жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық
зиян ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік
органдарының заңға қайшы келетін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың
лауазымды адамдарының әрекетімен (әрекетсіздігімен) келтірілген залалды
өтеу механизмі енгізілген (АК-тің 9 бабының 5 тармағы) [3].
Азаматтық құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз: 1) зат иесінің ол
затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі
(виндикация); 2) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып
отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап); 3) затты жойып
жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның орнын толтыру (ақшалай құнын
өтеу); 4) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған,
виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға
болмайтын заттың құқын зат иесіне ақшалай төлеу[9, 276-292 б ].
Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол
қалпында иемдену, пайдалану және оған билік ету мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған. Талап ету, яғни бұзылған меншік құқығын қалпына келтіру
туралы –затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні
жою туралы сотқа қойылған талап заттық-құқықтық талап деп аталады. Аталған
әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына жатады - мұндай жағдайда
меншік иесіне ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар міндеттемелік
талаптар деп аталады.
Қорғау құқығының мәселесі бұл тек материалдық құқықтың ғана проблемасы
емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да проблемасы болып
табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында қорғау
құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда
талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлықтай алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап
қою құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады деген пікірге
тоғысады [10, 30-32 б.].
Мұндай көзқарастар континентальды құқықтың талап қою теориясы үшін де
сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер осыған
байланысты былай дейді: Талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын немесе
жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, талап қою дегеніміз
оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну
құқығынан басқа ештеңе де емес [11, 92 б.]. Лео Розенберг (ГФР) болса,
талап қою – сот шешімі арқылы құқықты қорғау үшін сотқа жүгіну деп
анықтама береді [12, 380 б.].
Осы анықтамалардың қайсысы болса да талап қоюды белгілі бір тұлғаның
тиісті мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим
құқығының анықтамасымен сәйкес келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада
және талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін
ұсынады [13, 332 б.]. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды
зерттеген авторлардың талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу
(процессуалдық) нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да
В.П.Грибанов құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен
шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар
екендігін көлденең тартады [14, 162 б.].
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық рәсімдерді
жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға байланысты
жалпы іс жүргізу тәртібі өте ауқымды болғанын айта кеткен жөн. Сондықтан да
азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу, әсіресе бұйрық арқылы
іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13 тарауы), ықшамдай түсу
сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды. Әдебиеттерге қарағанда,
көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар екендігін көреміз, айталық,
ол көне рим, ағылшын, басты герман және швед үлгілері түрінде кездеседі
[15, 102 б.]. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы преторлық қорғау
нысанында болды. Претор өтініш берушінің тілегі бойынша қандай да бір
әрекеттерді тоқтататын болған, бұл орайда ол өтініш берушінің бұзылған
мүддесін ескерген. Мұндай үкім интердикті деп аталады [16, 44 б]. Ал герман
құқығында да шарт қойылған және сөзсіз сот бұйрығынан немесе тыйым салуынан
көрінеді, онда жауапкердің қойылған мәселе бойынша ақталуына жол
берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру жауапкерді шақырмай-ақ және оның
түсіндірмесін тыңдамай-ақ талап қоюшының бір жақты өтінішімен жүзеге
асырылады.
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазан революциясына дейінгі ресейлік сот іс
жүргізуінде болған. Кейін, РСФСР-дың 1923 жылғы азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығымен рәсімі енгізілген еді [17].
Бірақ 1964 жылы қабылданған Қазақ КСР азаматтық іс жүргізу Кодексінде ондай
институт түбегейлі алынып тасталды[18].
Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы енгізілді, ал Чехияда ол төлем бұйрығы
деп аталды (АІЖК-нің 172-174 баптары), чек және вексельдік бұйрықтар
түрінде белгілі болды [19, 266 б.].
Сот бұйрығы институтына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы
тұрғысынан азаматтық құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот
қаулысының мұндай ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп
отыр.
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139 бабына сәйкес, сот бұйрығы
былайша айқындалады: өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу
немесе жылжымайтын мүлікті борымшкерді немесе өндіріп алушыны олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қаралмай-ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады[20].
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар
ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды.
Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола
алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын
мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған
жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік
құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің
заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру
мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес
объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Меншік құқығын қорғау барлық құқық салаларымен жүзеге асырылады.
Мысалы, конституциялық құқық меншік құқығын қорғаудың жалпы қағидаларын
бекітеді, әкімшілік құқық пен қылмыстық құқық біреудің мүлкін заңсыз
иеленушіге жауаптылық белгілейді. Іс жүргізушілік құқық нақты бір
материалдық құқық нормасын қолдану тәртібін анықтайды. Отбасылық құқығы
ерлі зайыптылар мен балалардың меншік қатынастары мен оларды қорғау
мәселелерін реттейді. Ал еңбек құқығы жұмыс берушінің мүлкіне зиян
келтірген жұмысшыға материалдық жауапкершілік жүктеу нормасының мазмұнын
құрайды. Сол сияқты басқа да құқық салалары немесе институттар да (мысалы,
жер, қаржы, салық, банкілік және өзге құқық салалары) меншік құқығын
қорғауды жүзеге асырады.
Сондықтан меншік құқығын қорғау мәселесін толық көлемде зерттеу үшін
оның басқа құқық салаларымен қалай реттелетінін анықтауымыз керек.
Қазақстан Республикасындағы меншікті қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдері
азаматтық құқықтағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Азаматтық
құқық меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық тәсілдерін зерттейтін
ғылым [21, 472 б.]. Азаматтық құқықты зерттеушілердің байқауы бойынша
меншікті иеленуді жоғарғы математика ретінде бағалауға болады деп санайды.
Себебі, бұл салада жұмыстарды атқару үшін жоғарғы деңгейдегі теориалық
дискуссиялау қасиетіне ие болуы қажет.
Кеңес дәуірінің аздаған цивилистері ғана меншікті иелену мәселесіне
тоқталған. Ал қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аумағында осы мәселе
бойынша тек бірнеше жұмыстар жарияланған. Бұл еңбектер проф. М.К.Сүлейменов
пен з.ғ.к. С.Скрябинге тиесілі [22, 40 б.]. Азаматық құқық меншік құқығын
қорғаудың құқықтық нормаларының жүйесінде ерекше орын алады. Бұл азаматтық
құқық пәнімен байланысты. Азаматтық кодекстің 1-ші бабына сәйкес, азаматтық
заңдар мен тауар ақша және өзге де мүліктік қатынастар және мүлікке
қатысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Меншік ерекше қоғамдық,
яғни ерікті қатынастары болып азаматтық құқықтың пәні табылады [23, 98
б.].
Азаматтық–құқықтық қорғаудың көздейтін мақсаты меншік иесінің заңсыз
айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің затын пайдаланудағы
кедергілерді жою болып табылады [4, 290 б.].
Меншікті азаматтық – құқықтық қорғау ғылымда кең және тар көлемде
түсіну қарастырылған. Меншікті азаматтық-құқықтық қорғаудың кең көлемі
қоғамның экономикалық қатынастарын кедергісіз дамуын және жақсы қамтамасыз
етілуіне бағытталған азаматтық құқық нормаларымен көзделген барлық әдіс-
тәсілдердің жиынтығы. Меншікті азаматтық-құқықтық қорғаудың тар көлемі деп
бұзылған заңды мүдделерді қорғау және де меншік құқығын тану немесе қалпына
келтіруге бағытталған әдіс-тәсілдер мен заңда көрсетілген шаралардың
жиынтығын айтамыз. Меншік құқығының бұзылу сипаты мен мазмұнына байланысты
меншік иесінің мүдделерін заңды жолмен қамтамасыз ету үшін азаматтық
құқықта әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады.
Әдебиеттерде осы әдіс-тәсілдерді квалификациялау мәселесіне әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Мысалы А.А.Сергеевтің пікірінше азаматтық құқықта
меншікті қорғаудың 4 әдісі бар.
Олар: 1) заттық-құқықтық әдіс; 2) міндеттемелік-құқықтық әдіс; 3)
заттық-құқыққа да міндеттемелік-құқыққа да жатпайтын, бірақ азаматтық-
құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын меншік құқығын қорғаудың
әдісінің бір түрі; 4) заңда көрсетілген негіздер бойынша меншік құқығы
тоқтатылған жағдайда меншік иесінің мүдделерін қорғауға бағытталған меншік
құқығын қорғаудың бір әдесі; Енді осыларға қысқаша тоқталып кетейік. Меншік
құқығын қорғаудың заттық-құқықтық әдісі белгілі бір міндеттемеге байланысты
емес және меншік иесінің өзінің меншігін иелену, пайдалану, билік ету
немесе осы өкілеттіктерді жүзеге асыруға кедергі келтіретін мән-жайларды
жоюға бағытталған белгілермен сипатталады [24, 212б].
Соған сәйкес заттық-құқықтық әдістерге мынандай талап-арыздар жатады:
1) меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету; 2) меншік
құқығын тану туралы талап арыз; Нақты субъективтік құқық сияқты меншік
құқығы тек осы аталған талап-арыздардың көмегімен қорғалады.
О.С.Иоффе меншік құқығын заттық-құқықтық әдіс арқылы қорғау шарттарына
мыналарды көрсетеді: біріншіден, субъективтік азаматтық құқық емес, нақты
меншік құқығы бұзылуы қажет. Егер меншік құқығы емес, басқа да субъективтік
азаматтық құқықтар бұзылса, мұндай жағдайда бұзылған құқықты қорғауға
қатысты азаматтық құқықтық институттар қолданылуға жатады. Екіншіден,
жасалынған құқық бұзушылық меншіктің құқықтық қатынастарының тоқтатылуына
алып келуі керек. Егер құқық бұзушылық меншік құқығының қатынастарын
тоқтатылуына алып келсе, меншік иесі өз мүдделерін меншік құқығы туралы
нормаларымен қорғай алмайды [21, 472 б, 476-479 б.].
Меншік құқығын қорғаудың екінші тобын міндеттемелік-құқықтық әдістер
құрайды. Бұл топқа мынандай талап-арыздардың түрлері жатады: 1) шартты
орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау салдарынан келген зиянды өтеу
туралы; 2) деликтік міндеттеме шегінде зиянның орнын толтыру туралы; 3)
аренда, сақтау шарттарының мерзімінің бітуіне орай мүлікті қайтару туралы
талап; 4) негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерге қатысты
мүлікті қайтару туралы талап және тағы басқа талап-арыздар жатады. Сонымен,
міндеттемелік-құқықтық талаптар меншік құқығын тікелей қорғауға
бағытталмағанмен, меншік құқығын қорғау әдістерінің сипатына ие болып,
меншік иесінің мүдделерін қорғауда кеңінен түсіндіріледі [25, 397 б.].
Міндеттемелік-құқықтық әдіс меншік құқығын тікелей емес, жанама түрде
қорғайды [26, 442-443 б.].
Е.А.Суханов заттық-құқықтық әдіс пен міндеттемелік-құқықтық әдістерді
салыстыра отырып, олардың мынандай ерекшеліктерін атап көрсетеді: а) меншік
құқығы тікелей (мысалы, мүлік ұрланса немесе алынса) бұзылса, ол заттық-
құқықтық әдіс арқылы қорғалады. Ал мүлік (мысалы, жалдау шарты бойынша
мүлік меншік иесіне қайтарылмаса) құқық бұзушы мен меншік иесі арасында
белгілі бір құқықтық қатынасқа түсу нәтижесінде бұзылса, ол міндеттемелік-
құқықтық әдіс арқылы қорғалады [27, 209-210 б.]. Бұл аталған тұжырыммен
келісуге болмайды. Себебі деликтік қатынас кезінде зиян келгенге дейін зиян
келтіруші мен жәбірленушінің арасында белгілі бір құқықтық қатынас болған,
болмағандығын анықтау қиын. Басқа жағдайда (мысалы, жалға алушының мүлікті
жойып жіберуі) меншік иесіне келген шығындарды деликтік құқық арқылы емес,
шарт нормаларымен толтыруы тиіс. Өзінің соңғы шыққан еңбегінде Е.А.Суханов
осы ерекшеліктерді айыра түсті. Заттық-құқық жанама түрде де бұзылуы
мүмкін, яғни көп жағдайда міндеттемелік-құқық бұзушылықтың нәтижесінде орын
алады. Мысалы, меншік иесіне мүлікті шарт бойынша қайтаруға тиісті тұлға
(жалға алушы, сақтаушы, тасымалдаушы) мүлікті қайтарудан бас тартқан
жағдайда меншік құқығын міндеттемелік-құқықтық әдіс арқылы қорғауы тиіс
[28, 302-311 б.].
Бұл байланыстан мына фактіні ерекше ескеруіміз керек. Шарттың мерзімі
біткен уақытта меншік иесіне мүлік қайтарылмаған жағдайда виндикациялық
талап қолданылмайды. Себебі шарттың мерзімі бітсе де, меншік иесіне мүлікті
қайтару міндеттемесі сақталады.
Меншік құқығын қорғаудың үшінші тобын меншік құқығын қорғауда заттық-
құқықтық әдіске де міндеттемелік-құқықтық әдіске де жатпайтын, бірақ
азаматтық-құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын әдісі жатады. Мысалы,
өлді деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларға
байланысты меншік иесінің мүлкін қорғау жөніндегі талап. ҚР АКнің 30-бабына
сәйкес, хабар-ошарсыз кеттi деп танылған адам келген немесе оның тұрған
жерi белгiлi болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз кеттi деп тану туралы
және оның мүлкiне қорғаншылық белгiлеу туралы шешiмнiң күшiн жояды. Сонымен
қатар 32-бабына сәйкес, 1) Өлдi деп жарияланған адам тiрi оралған немесе
оның тұрған жерi белгiлi болған жағдайда сот тиiстi шешiмнiң күшiн жояды.
2) Азамат өзiнiң қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан
азамат өлдi деп жарияланғаннан кейiн сол адамға тегiн көшiп, сақталып
қалған мүлкiн қайтарып берудi талап ете алады. 3) Егер өлдi деп жарияланған
адамның мүлкiн оның заңды мұрагерi үшiншi бiр адамдарға берiп, олар
мүлiктiң сатып алу бағасын адам тiрi оралған кезге дейiн толық төлемеген
болса, төленбеген соманы талап ету құқығы тiрi оралған адамға көшедi. 4)
Өлдi деп жарияланған азаматтың мүлкi ақысы төленетiн мәмiле бойынша өзiне
көшкен адамдар оған бұл мүлiктi қайтаруға, ал оларда мүлiк жоқ болған
жағдайда, егер мүлiктi алған кезде олар өлдi деп жарияланған азаматтың тiрi
екендiгiн бiлгенi дәлелденсе, мүлiктiң құнын өтеуге мiндеттi. 5) Мүлiктi
иелiктен шығарушы адам өлдi деп жарияланған адамның мүлiктi иелiктен шығару
кезiнде тiрi екендiгiн бiлген болса, мүлiктi қайтарып беру немесе оның
құнын өтеу мiндетiн мүлiктi алушымен бiрге мойнына алады. 6) Егер өлдi деп
жарияланған адамның мүлкi мұрагерлiк құқық бойынша мемлекетке өтiп, сатылып
кеткен болса, адамды өлдi деп жариялау туралы шешiмнiң күшi жойылғаннан
кейiн оған мүлiктiң құн төленетiн күнгi нарықтық бағасы ескерiле отырып,
оны сатудан түскен сома қайтарылады.
Мәмілелердің жарамсыздығын тану кезінде тараптардың мүдделерін қорғау ҚР
АК-нің 157 бабымен, яғни 1) мәмiленiң нысанына, мазмұнына және
қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерiк бiлдiру бостандығына қойылатын
талаптар бұзылған жағдайда мүдделi адамдардың, тиiстi мемлекеттiк органның
не прокурордың талабы бойынша мәмiле жарамсыз деп танылуы мүмкiн. 2) мәмiле
жарамсыздығының негiздемелерi, сондай-ақ оны жарамсыз деп тануды талап
етуге құқығы бар адамдардың тiзбесi осы Кодексте не өзге де заң
құжаттарында белгiленедi. 3) мәмiле жарамсыз деп танылған жағдайда
тараптардың әрқайсысы екiншi тарапқа мәмiле бойынша алынғанның бәрiн
қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкiн болмаған жағдайда құнын
ақшалай өтеуге мiндеттi. 4) егер мәмiле қылмыстық мақсатқа жетуге
бағытталып, екi тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәмiле
бойынша алғандарының немесе алуға тиiстi болғандарының бәрi соттың шешiмi
немесе үкiмi бойынша тәркiленуге тиiс. Мұндай мәмiленi бiр тарап орындаған
ретте, екiншi тараптан алғандарының бәрi және одан мәмiле бойынша бiрiншi
тарапқа тиесiлiнiң бәрi тәркiленуге тиiс. Егер тараптардың ешқайсысы да
орындауға кiрiспеген болса, мәмiледе орындалуы көзделгеннiң бәрi
тәркiленуге тиiс. 5) қылмыстық мақсатқа жету жөнiндегi жымысқы ниет
тараптардың бiрiнде ғана болған жағдайда оның мәмiле бойынша алғандарының
бәрi екiншi тарапқа қайтарылуы тиiс, ал соңғысының алғаны не оған мәмiле
бойынша тиесiлiсi тәркiленуге тиiс. 6) нақты мән-жайларды ескере отырып,
сот осы баптың 4 және 5-тармақтарында көзделген салдарды, жарамсыз мәмiле
бойынша алынған, не алынуға тиiс мүлiктi тәркiлеуге қатысты бөлiгiнде
iшiнара не толық қолданбауға құқылы. Бұл бөлiкте осы баптың 3-тармағында
көзделген салдар басталады. 7) осы баптың 3-6-тармақтарында көзделген
салдармен қоса, сот мәмiленiң жарамсыз болуын туғызған әрекеттердi жасауға
кiнәлi тараптан мәмiленi жарамсыз деп тануға байланысты екiншi тараптың
залалын оның пайдасына өндiрiп беруi мүмкiн. 8) жарамсыз мәмiле заңдық
салдарға әкелiп соқтырмайды, бұған мәмiленiң жарамсыздығына байланысты және
ол жасалған кезден бастап жарамсыз мәмiлелер кiрмейдi. 9) мәмiленi жарамсыз
деп тани отырып, сот нақты мән-жайларды ескеру арқылы оның одан әрi
орындалуына тыйым салумен шектелуге құқылы [3].
Меншік құқығын қорғаудың төртінші тобын заңда көзделген негіздер бойынша
меншік құқығының тоқтатылуына байланысты меншік иесінің мүдделерін қорғауға
бағытталған азаматтық-құқықтық әдістері жатады.
Мұндай талаптарды Е.А.Суханов жария билікке қойылатын талаптарға, яғни
мемлекеттік органдарға қойылатын талаптарға жатқызады. Е.А.Сухановтың
пікірінше, мемлекеттік билік органдарына дәстүрлі заттық-құқық пен
міндеттемелік құқықтық талаптар, егер олар мүліктік қатынасқа тең
қатысушылар ретінде қатыспаса қолданылмайды. Бірақ жария билік жеке
тұлғалардың заттық-құқықтарын заңды немесе заңсыз әрекеттерімен бұзуы
немесе шектеуі мүмкін. Бұндай жағдайда меншік құқығын қоғаудың ерекше
әдістерін қолдануды талап етеді [29, 297б].
ҚР АК-нің 266 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы меншiк құқығын
тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы құжаттарды қабылдау
нәтижесiнде меншiк иесiне келтiрiлген залалдарды меншiк иесiне Қазақстан
Республикасы толық көлемiнде өтейдi. Бірақ сот тәжірибесіде осындай
негіздер бойынша даулар кездеспейді.
Ал ҚР АК-нің 267 бабына сәйкес, 1) егер мемлекеттiк басқару органының,
жергiлiктi өкiлдi немесе атқарушы органның, не лауазымды адамның заңдарға
сәйкес келмейтiн қалыпты немесе жеке қуат шығаруы салдарынан меншiк иесiнiң
және басқа адамдардың өзiне тиесiлi мүлiктi иелену, пайдалану және оған
билiк ету жөнiндегi құқықтары бұзылса, мұндай құжат меншiк иесiнiң немесе
құқығы бұзылған адамның талап қоюы бойынша сот тәртiбiмен жарамсыз деп
танылады. 2) нақты iс бойынша сот шешiм шығарған жағдайда мемлекеттiк
басқару органдарының, жергiлiктi өкiлдi немесе атқарушы органның заң
құжаттарына қайшы келетiн құжаттары қолданылмайды.
3) аталған құжаттарды шығару салдарынан меншiк иесiне келтiрiлген залал
тиiстi өкiмет немесе басқару органының тиiстi бюджет қаражатынан толық
көлемiнде өтелуге тиiс. Сонымен қатар мына мән-жайларды ескеру қажет. ҚР АК-
нің 9 бабының 5 бөлігіне сәйкес, мемлекеттiк өкiмет билiгi органының, өзге
де мемлекеттiк органның заңдарға сай келмейтiн құжат шығаруы, сондай-ақ осы
органдардың лауазымды адамдарының әрекетi (әрекетсiздiгi) салдарынан
азаматқа немесе заңды тұлғаға келтiрiлген залалды Қазақстан Республикасы
немесе тиiсiнше әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс өтеуге тиiс [3].
Әдебиеттерде меншік құқығын қорғау әдістерінің басқа да
классификациялары ұсынылған, бірақ солардың бәрінде азаматтық құқықтағы
заттық-құқықтық әдіс пен міндеттемелік-құқықтық әдістің жекелеген
әдістерінің арасындағы айырмашылықтары дискуссияланбады. Мысалы,
Е.А.Суханов Меншік құқығын қорғауда кең тараған ерекше талапқа мынаны
жатқызады: мүлікті тізімнен шығару. Бұл меншікті азаматтық, соның ішінде
заттық-құқықтық қорғаудың ерекше әдісі болып табылады [30, 612-624 б.]. Ал
Н.М.Флорова меншікті қорғаудың 3 түрін көрсетеді: біріншісі, заттық-
құқықтық әдіс, екіншісі міндеттемелік-құқықтық әдіс. Ал үшінші әдіске
меншік құқығын тану туралы талаптар мен мемлекеттік билік пен басқару
органдарына қойылатын талаптарды жатқызады [31, 342-348 б.]. У.К. Ихсанов
талаптардың 2 түрін ғана көрсетеді. Олар заттық-құқықтық және міндеттемелік-
құқықтық талаптар [32, 437 б.].
Сонымен азаматтық құқық меншік құқығын қорғаудың әр түрлі әдіс
тәсілдерін қолдануды көздейді.
Қорыта айтатын болсақ, меншік құқығы барлық құқық салаларымен
қорғалады. Соның ішінде азаматтық құқықта меншік құқығы кең және тар
мағынада қорғау әдістері қарастырылған. Әдебиеттерде меншік құқығын
азаматтық-құқықтық әдістер арқылы қорғау мәселесіне әр түрлі пікірлер
айтылған. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары меншік құқығын заттық-
құқықтық әдіс арқылы қорғаудың 3 түрін қарастырады: а) меншік құқығын тану
туралы талап; б) виндикациялық талап; және в) негаторлық талап.
2-тарау. Меншік құқығын тану туралы талапты құқықтық қамтамасыз ету
мәселелері
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 259 бабына сәйкес,
меншік иесі меншік құқығын тануды талап етуге құқылы. Аталмыш норма
Қазақстан заңдарында жаңадан енгізілген [3]. Себебі меншік құқығын тану
туралы талаптар 1963 жылғы Қазақ ССР азаматтық кодексінде де, 1991жылғы
Кеңес ССР мен республикалардың азаматтық заңдарының негізіне де жеке талап
болып қарастырылмаған.
Бұл жөнінде В.А.Жакенов былай дейді: бұрын виндикациялық немесе
негаторлық талап болып қаралған меншік құқығын тану туралы талаптың енді
құқықтық жағдайына байланысты туындаған даулардың тоқтатылуына алып
келеді. Бірақ бұл талаптың құқықтық жағдайы туралы ғылыми даулар әлі де
бар. Мысалы У.К.Ихсановтың пайымдауы бойынша: Көптеген цивилистер меншік
құқығын тану туралы талапты заттық-құқықтық талаптардың қатарына
жатқызады. Бірақ, 1964 ж Азаматтық заң мен қазіргі таңда әрекет ететін
Азаматтық кодексте меншік құқығын тану туралы талапты дербес талап ретінде
қарастырмайды. Меншік құқығын тану туралы талапты дәстүрлі заттық-құқықтық
талаптың ішінде, яғни виндикациялық немесе негаторлық талаптардың ішінде
қаралуы мүмкін [32, 437-439 б.]. Біздің ойымызша, У.К.Ихсановтың пікірімен
келісуге болмайды. Себебі ол қазіргі кезде әрекет ететін азаматтық
кодекстің 259 бабына және сот тәжірибиесіне қайшы келеді. Меншік құқығын
тану туралы талапты дербес талап ретінде қарастыруға жаңа аргументтер бар.
Яғни, Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде меншік құқығын қорғау
әдістеріне меншік құқығын тану туралы талап жеке норма ретінде
қарастырылмаған. Онда тек бұндай талаптарға (виндикациялық пен негаторлық
талаптармен салыстырғанда) азғантай аналитикалық материалдар ғана
жатқызылған. Аталған жағдай меншік құқығын тану туралы талаптың меншік
құқығын қорғаудың заттық-құқықтық әдістердің жүйесіне кіруі жөніндегі
түсініктер орыс цивилистикалық ғылымында бұрын да, қазіргі кезде де орын
алып отыр. Бірақ кейбір авторлардың пікірлерінше: ресей азаматтық
заңдарында меншік құқығын тану туралы талап дербес талап болып
қарастырылмайды. Бұндай талап виндикациялық немесе негаторлық талаптардың
құрамына кіреді - дейді. Басқа авторлар бұл талапты дербес заттық-құқықтық
талап ретінде қарастырады.
О.Ю.Скворцов меншік құқығын тану туралы талаптарды виндикациялық пен
негаторлық талаптармен салыстыра отырып, олардың жеке сипаттарын анықтай
отырып, меншік құқығын қорғаудағы заттық-құқықтық әдістердің өз ішіндегі
бәсеке болатынын атап көрсетті. Меншік иесі өз мүлкінен айрылған жағдайда,
виндикациялық талап қоюы мүмкін немесе оны меншік құқығын тану туралы талап
деп сотқа ұсынуы мүмкін. Даулы мүлікке меншік құқығын тану үшін талапкер
ұсынылған дәлелдемелерге негіздей отырып, сот өз шешімін шығарады. Бірақ
сот шешімінің қарар бөліктерінің мазмұны әр түрлі тұжырымдалуы мүмкін.
Мысалы, виндикациялық талап қойылған жағдайда, жауапкерге мүлікті қайтару
туралы талап императивті сипатқа ие болады. Ал егер талапкермен меншік
құқығын тану туралы талап қойылса, даулы мүлікке құқықты фактілерді анықтау
арқылы жүзеге асырады. Талаптардың бәсекелестік қабілетін абсолюттеу дұрыс
емес болатын еді. Себебі, ол белгілі бір шектерде ғана мүмкін болады.
Виндикациялық талап пен меншік құқығын тану туралы талаптардың арасындағы
бәсекелестік мына жағдайда болады, егер сотта өз құқығын қорғау үшін
жүгінген тұлға даулы мүлікті иеленбесе. Ал егер талапкер мүлікке иелік
етсе, виндикациялық талап қою мүмкін болмайды. Алайда меншік иесі даулы
мүлікті нақты иеленіп отырса да, меншікке қатысты құқығы дауланып жатқанда
меншік құқығын тану туралы талаппен сотқа жүгінуі мүмкін. Меншік құқығын
тану туралы талап беруі үшін даулы мүліктің мүдделі тұлға да ма әлде үшінші
тұлғаның иелігінде ме, оның маңызы жоқ болып табылады[33, 177б].
Меншік құқығын тану туралы талап бойынша А.П.Сергеев былай дейді: бұл
талапты дербес талап ретінде қарастырмасақ, оны нақты бір іс бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz