Қазіргі саяси журналистика
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. ҚАЗІРГІ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН ТАКТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ тарау. ҚАЗАҚ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІІ тарау. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ПӘРМЕНДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. ҚАЗІРГІ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН ТАКТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ тарау. ҚАЗАҚ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІІ тарау. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ПӘРМЕНДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Туынды қай тақырыпта болса да оны жазу үшін журналист те, жазушы да өзіндік қолтаңбасымен келуді қалайды. Ал мұндай шеберлік ізденімпаздық пен терең білімділікті талап етері сөзсіз. Бүгінгі бітіру жұмысымызға телевизиядағы саяси журналистика тақырыбын арқау еткен соң төрт жылдық білім мен тәжірибенің күшін сарқып, ауқымды тақырыпқа орайлас ізденісімізді қазақ тележурналистикасының тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған ғылыми еңбектерді және аталған тақырыпта қалам тартқан публицистердің жазбаларымен танысудан бастадық (Совет Масғұтовтың «Көгілдір экран−өмір айнасы», Марат Барманқұловтың «Жанры печати, радиовещания и телевидения», «Телевидение: деньги и власть», Галия Ибраеваның «Телевидение Казахстана в условиях становления демократической государственности» т.б).
«Адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса пәрменді насихат құралы» \1, 17-б\ тележурналистикадағы саясат тақырыбын тереңінен сараптап, кең талқыға салған зерттеушілердің қатары сирек екенін мойындауымыз керек. Жас зерттеуші ретінде бұл ізденісімізде қазіргі қазақ теледидарындағы саяси журналистиканың көрінісіне баға беріп, оның бүгінгі демократиялық қоғамдағы қызметі мен беделін анықтауды басты назарымызда ұстадық. Ең алдымен саясат ұғымын саналы түрде анықтап, оның журналистикамен ажырамас байланысын түсіндірмес бұрын Американың саясатшысы Г.Лассуеэллдің (1902—1978) өзінше жүйелеген БАҚ-тың негізгі қызметтеріне тоқталсақ: 1) әлемдегі болып жатқан жағдай туралы хабарлар жинап тарату; 2) хабарларды «редакциялау», таңдау және түсінік беру;
3) қоғамдық пікір қалыптастыру; 4) мәдениетті тарату. Жоғарыда айтылғандардың қатарына бесінші етіп оның қоғамды саясаттандыруы мен бұқара халықты саяси ағартушылығын қосуға болар еді. Тележурналистика азаматтар мен билік органдарына ең маңызды оқиғалар туралы мағлұматтар жинайды, таратады, оларға баға береді. Осындай негізгі қызметтері арқылы Үкіметтің, парламенттің, партиялар мен қозғалыстардың іс-әрекеттері, қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірі туралы пікір, көзқарас қалыптастырады. Ғалым, зерттеуші М.Барманқұлов ақпарат пен саясаткердің имиджі туралы «Журналистердің айтуы бойынша, олардың негізгі мақсаты – шынайы ақпарат жеткізу. Саясаткерлердің ойынша, журналистика дегеніміз—ақпарат. Ал ол ақпарат олардың бейнесін жақсы жағынан көрсету болып табылады деп есептейді. Олардың шынайы бейнесін емес, аудитория алдында тартымды етіп көрсету. Бұл дегеніміз театр ғой »-деп жазады. Зерттеуші ғалымның бұл пікірін құптай отырып, қазіргі қоғамда тележурналистика кімге қызмет етеді деген сұраққа бүгінгі дық жұмысымызда жауап беруге талпындық. Сондықтан саяси журналистиканың өзімізге ғана мәлім қырларын қарастырғанда, бұл мәселе зайырлы, құқықтық мемлекетіміз бен демократиялық қоғам үшін өзекті әрі көкейкесті.
«Адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса пәрменді насихат құралы» \1, 17-б\ тележурналистикадағы саясат тақырыбын тереңінен сараптап, кең талқыға салған зерттеушілердің қатары сирек екенін мойындауымыз керек. Жас зерттеуші ретінде бұл ізденісімізде қазіргі қазақ теледидарындағы саяси журналистиканың көрінісіне баға беріп, оның бүгінгі демократиялық қоғамдағы қызметі мен беделін анықтауды басты назарымызда ұстадық. Ең алдымен саясат ұғымын саналы түрде анықтап, оның журналистикамен ажырамас байланысын түсіндірмес бұрын Американың саясатшысы Г.Лассуеэллдің (1902—1978) өзінше жүйелеген БАҚ-тың негізгі қызметтеріне тоқталсақ: 1) әлемдегі болып жатқан жағдай туралы хабарлар жинап тарату; 2) хабарларды «редакциялау», таңдау және түсінік беру;
3) қоғамдық пікір қалыптастыру; 4) мәдениетті тарату. Жоғарыда айтылғандардың қатарына бесінші етіп оның қоғамды саясаттандыруы мен бұқара халықты саяси ағартушылығын қосуға болар еді. Тележурналистика азаматтар мен билік органдарына ең маңызды оқиғалар туралы мағлұматтар жинайды, таратады, оларға баға береді. Осындай негізгі қызметтері арқылы Үкіметтің, парламенттің, партиялар мен қозғалыстардың іс-әрекеттері, қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірі туралы пікір, көзқарас қалыптастырады. Ғалым, зерттеуші М.Барманқұлов ақпарат пен саясаткердің имиджі туралы «Журналистердің айтуы бойынша, олардың негізгі мақсаты – шынайы ақпарат жеткізу. Саясаткерлердің ойынша, журналистика дегеніміз—ақпарат. Ал ол ақпарат олардың бейнесін жақсы жағынан көрсету болып табылады деп есептейді. Олардың шынайы бейнесін емес, аудитория алдында тартымды етіп көрсету. Бұл дегеніміз театр ғой »-деп жазады. Зерттеуші ғалымның бұл пікірін құптай отырып, қазіргі қоғамда тележурналистика кімге қызмет етеді деген сұраққа бүгінгі дық жұмысымызда жауап беруге талпындық. Сондықтан саяси журналистиканың өзімізге ғана мәлім қырларын қарастырғанда, бұл мәселе зайырлы, құқықтық мемлекетіміз бен демократиялық қоғам үшін өзекті әрі көкейкесті.
1. Назарбаев Н. Шынайы ақпарат азат қоғамға керек // Жас Алаш.-2002.- 14 наурыз.
2. Назарбаев Н.Ә. Жаһандану және жалпы адамзаттық міндет // Егемен Қазақстан.- 2004. – 23 ----------------------------------------------------
3. Омашев Н. Радио журналистика. – Алматы: Экономика, 2005.- 320 6.
4. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары.-Алматы: Білім, 2006.-352 б.
5. Байділдинов Л.Ә. Теориялық саясаттану.-Алматы: ОФППИ Интнрлигал, 2005.-264 б.
6. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік?.-Алматы: Қазақ университеті, 2007.-217 б.
7. Корконосенко С.Г. Основы творческой деятельности журналиста.-Санкт-Петербург: Правда, 2000.-с.274.
8. Практическая журналистика в Казахстане: Учебное пособие.-Алматы, 2006.-Международный центр журналистики «MediaNet», 2006.-348 с.
9. Вячеслав А. Парламентская журналистика. Опыт Казахстана и Великобритании. Практическое руководство.:-Алматы, 2007.-140 с.
10. Масғұтов С. Көгілдір экран-өмір айнасы-Алматы: Мектеп, 1976.-131 б.
11. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.-Алматы:
12. КазГУ, 1974. –с.128.; Телевидение: деньги или власть?-Алматы: Санат,1997.-с.268.
13. Ибраева Г. Телевидение Казахстана в условиях становление демократической государственности. –Алматы: Қазақ университеті, 1995.-с.260.
14. Шыңғысова Н. Қазақ теледидары жастар бағдарламасының проблемалары. Филол. Ғыл. Канд.дисс. авто-реф.-Алматы, 1999.-27б.
15. Байжанов С. Мәртебесі биік міндеттер // Социалистік Қазақстан.-1982.— 7 мамыр.
16. Юровский А. Советская телевизионная журналистика. Проблемы становления и развития. Автореф. Докт. Филол. Наук.-М., 1973. - с. 59.
17. Смайылов К. Жеті қыр, бір сыр.- Алматы, Атамұра, 2000.-222 б.
18. Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы.- Алматы, Қазақ университеті, 1992.-264 б.
19. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық ізденістері хақында // Қаз МУ хабаршысы. Журналистика сериясы.-1998.-№3.- 33-39 бб.
20. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары.- Алматы, Мектеп, 1968.-243 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Жаһандану және жалпы адамзаттық міндет // Егемен Қазақстан.- 2004. – 23 ----------------------------------------------------
3. Омашев Н. Радио журналистика. – Алматы: Экономика, 2005.- 320 6.
4. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары.-Алматы: Білім, 2006.-352 б.
5. Байділдинов Л.Ә. Теориялық саясаттану.-Алматы: ОФППИ Интнрлигал, 2005.-264 б.
6. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік?.-Алматы: Қазақ университеті, 2007.-217 б.
7. Корконосенко С.Г. Основы творческой деятельности журналиста.-Санкт-Петербург: Правда, 2000.-с.274.
8. Практическая журналистика в Казахстане: Учебное пособие.-Алматы, 2006.-Международный центр журналистики «MediaNet», 2006.-348 с.
9. Вячеслав А. Парламентская журналистика. Опыт Казахстана и Великобритании. Практическое руководство.:-Алматы, 2007.-140 с.
10. Масғұтов С. Көгілдір экран-өмір айнасы-Алматы: Мектеп, 1976.-131 б.
11. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.-Алматы:
12. КазГУ, 1974. –с.128.; Телевидение: деньги или власть?-Алматы: Санат,1997.-с.268.
13. Ибраева Г. Телевидение Казахстана в условиях становление демократической государственности. –Алматы: Қазақ университеті, 1995.-с.260.
14. Шыңғысова Н. Қазақ теледидары жастар бағдарламасының проблемалары. Филол. Ғыл. Канд.дисс. авто-реф.-Алматы, 1999.-27б.
15. Байжанов С. Мәртебесі биік міндеттер // Социалистік Қазақстан.-1982.— 7 мамыр.
16. Юровский А. Советская телевизионная журналистика. Проблемы становления и развития. Автореф. Докт. Филол. Наук.-М., 1973. - с. 59.
17. Смайылов К. Жеті қыр, бір сыр.- Алматы, Атамұра, 2000.-222 б.
18. Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы.- Алматы, Қазақ университеті, 1992.-264 б.
19. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық ізденістері хақында // Қаз МУ хабаршысы. Журналистика сериясы.-1998.-№3.- 33-39 бб.
20. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары.- Алматы, Мектеп, 1968.-243 б.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. ҚАЗІРГІ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН
ТАКТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ тарау. ҚАЗАҚ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІІ тарау. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ
ПӘРМЕНДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
9
КІРІСПЕ
Туынды қай тақырыпта болса да оны жазу үшін журналист те,
жазушы да өзіндік қолтаңбасымен келуді қалайды. Ал мұндай шеберлік
ізденімпаздық пен терең білімділікті талап етері сөзсіз. Бүгінгі бітіру
жұмысымызға телевизиядағы саяси журналистика тақырыбын арқау еткен соң төрт
жылдық білім мен тәжірибенің күшін сарқып, ауқымды тақырыпқа орайлас
ізденісімізді қазақ тележурналистикасының тарихы, теориясы, тәжірибесіне
арналған ғылыми еңбектерді және аталған тақырыпта қалам тартқан
публицистердің жазбаларымен танысудан бастадық (Совет Масғұтовтың Көгілдір
экран−өмір айнасы, Марат Барманқұловтың Жанры печати, радиовещания и
телевидения, Телевидение: деньги и власть, Галия Ибраеваның
Телевидение Казахстана в условиях становления демократической
государственности т.б).
Адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса пәрменді
насихат құралы \1, 17-б\ тележурналистикадағы саясат тақырыбын тереңінен
сараптап, кең талқыға салған зерттеушілердің қатары сирек екенін
мойындауымыз керек. Жас зерттеуші ретінде бұл ізденісімізде қазіргі
қазақ теледидарындағы саяси журналистиканың көрінісіне баға беріп, оның
бүгінгі демократиялық қоғамдағы қызметі мен беделін анықтауды басты
назарымызда ұстадық. Ең алдымен саясат ұғымын саналы түрде анықтап, оның
журналистикамен ажырамас байланысын түсіндірмес бұрын Американың
саясатшысы Г.Лассуеэллдің (1902—1978) өзінше жүйелеген БАҚ-тың негізгі
қызметтеріне тоқталсақ: 1) әлемдегі болып жатқан жағдай туралы хабарлар
жинап тарату; 2) хабарларды редакциялау, таңдау және түсінік беру;
3) қоғамдық пікір қалыптастыру; 4) мәдениетті тарату. Жоғарыда
айтылғандардың қатарына бесінші етіп оның қоғамды саясаттандыруы мен бұқара
халықты саяси ағартушылығын қосуға болар еді. Тележурналистика
азаматтар мен билік органдарына ең маңызды оқиғалар туралы мағлұматтар
жинайды, таратады, оларға баға береді. Осындай негізгі қызметтері арқылы
Үкіметтің, парламенттің, партиялар мен қозғалыстардың іс-әрекеттері,
қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірі туралы пікір, көзқарас
қалыптастырады. Ғалым, зерттеуші М.Барманқұлов ақпарат пен саясаткердің
имиджі туралы Журналистердің айтуы бойынша, олардың негізгі мақсаты –
шынайы ақпарат жеткізу. Саясаткерлердің ойынша, журналистика
дегеніміз—ақпарат. Ал ол ақпарат олардың бейнесін жақсы жағынан көрсету
болып табылады деп есептейді. Олардың шынайы бейнесін емес, аудитория
алдында тартымды етіп көрсету. Бұл дегеніміз театр ғой -деп жазады.
Зерттеуші ғалымның бұл пікірін құптай отырып, қазіргі қоғамда
тележурналистика кімге қызмет етеді деген сұраққа бүгінгі дық жұмысымызда
жауап беруге талпындық. Сондықтан саяси журналистиканың өзімізге ғана
мәлім қырларын қарастырғанда, бұл мәселе зайырлы, құқықтық мемлекетіміз бен
демократиялық қоғам үшін өзекті әрі көкейкесті.
Қазіргі қоғамда саясатты-телевизиясыз, телевизияны-саясатсыз
елестету мүмкін емес. Өйткені бұқаралық коммуникацияның құдіреті саналатын
телевизиясыз қандай белсенді саяси партия болсын өз идеясына қолдау таппауы
мүмкін. Әлемді билеп отырған саясаткерлердің өздері бағынатындай,
телевизияның құдіреті неде? Телевизияның баспасөз, радио сынды ақпарат
құралдарымен салыстырғандағы басты ерекшелігі—бейнені көрсету мен оны бір
уақытта түсіндіре білуінде, көрерменді оқиға ортасына апаруы мен адамның
сезіміне тікелей әсер ете алу қабілетінде. Бір сөзбен айтқанда, көгілдір
экран көрерменге өз көзімен көргендей керемет әсер сыйлайды. Бұл өз
кезегінде телеаудитория үшін Мен көрдім. Яғни ол – шындық деген
психологиялық тоқтамға әкелетіні даусыз. Украиналық социолог ғалым Георгий
Почепцов жүргізген зерттеу бойынша, эфирден айтылған сөздердің тек он алты
пайызы ғана көрермендер есінде қалса, визуалды түрде берілген мәліметтердің
отыз төрт пайызының аудитория есінде сақталатыны анықталған. Вербалды
түрде, яғни ауызша айтылған ақпараттарды қайталау кезінде сауалнамаға
қатысқандардың отыз екі пайызы қателессе, визуалды мәліметтерді айтып беру
кезінде олардың тек он бес пайызы ғана дұрыс жауап бермеген. Телевизия мен
радионың күш-қуат айырмашылығына келсек, аудитория радиодан естігендерінің
жетпіс пайызын ұмытып қалатын болса, телеарнадан көргендерінің тек елу
пайызын ғана естен шығарып алатындығы белгілі болды. Бұл
телевизия—визиуалды логиканы алып келді деген сөз\2\ Осы нақты
дәлелдерден соң саясаттағылардың әлем телміріп отырған көгілдір жәшікке
неліктен талпынатындығы айтпай-ақ түсінікті.
Адам, оның өмірін және бостандықтары мен құқықтарын мемлекеттің
ең қымбат қазынасы ретінде бағалап, оны заңдылық ретінде Ата заңымыздың
алғашқы бабында бекіттік. Демократиялық қоғам азаматтарға өзінің саяси
көзқарасы мен ой−пікірлерін еш бүкпесіз білдіру бостандығымен қатар
ақпарат алу және оны тарату еркіндігін де сыйлайтындығымен ерекшеленеді.
Ал Ақпаратты бірінші білген адам әлемді билейді деген қағида негізіне
сүйенсек, ақпарат таратушы журналист қауымы үшін жауапкершіліктің жүгі
ауыр. Журналистикадағы ақпарат ұғымының басты екі мағынасын Құдайберген
Тұрсын былай қарастырған: Біріншіден, журналистика аудиторияға жететін
барлық мәліметтердің жиынтығы. Халықтың таным-түсінігін, ой-парасатын
тереңдететін, ойлау қабілетін ұлғайтатын телерадио хабарлар мен газет-
журнал, баспа жарияланымдарының бәрі де ақпарат ұғымының аясына
қоныстайды. \3, 39-б \
Ақпарат тек хабардың ғана сипаты емес, хабар мен оны тұтынушының
арасындағы қарым—қатынас сипаты. Өйткені тұтынушыға жеткен соң ғана хабар
ақпаратты бөліп шығарады.\4, 94-б\ \ Оның шынайылығы мен дәлдігін сақтап,
халыққа дәйекті жеткізу—журналистің міндеті. Алайда ақпараттағы оқиғаның
өзектілігі мен оны таратудағы мақсат айқын болуы шарт. Ең әуелі көрермен
деп аталатын халық аудиториясының ол ақпаратқа деген сұранысын анықтап
алуымыз қажет. Осы тұрғыдан келгенде саяси журналистиканың қоғамға
қажеттілігі туралы зерттеуімізді дық жұмысымыздың Қазіргі саяси
журналистиканың стратегиясы мен тактикасы деп аталатын алғашқы тарауына
арқау еттік. Сондықтан саяси процестердегі тележурналистиканың қызметі
және саяси ақпарат немесе ақпарат берудегі саясаттың орны туралы
ізденісімізді осы бірінші тарауда жүйеледік. Сондай-ақ аталған тарауда
саяси билік пен журналистиканың қоғамдағы қызметтерін салыстырып,
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін де сөз еттік. Ал Қазақ саяси
журналистиканың қалыптасуы және дамуы деп аталатын екінші тарауда тәуелсіз
Қазақстандағы саяси идеологияның иірімдері туралы айта келіп, қазақ
телевизиясындағы алғашқы саяси хабарлардың басты мақсат-мүддесін
талқылауды міндетімізге алдық.
Зерттеу барысында Қазақстанның ақпарат кеңістігінде өзіндік орны
бар Хабар, Қазақстан, КТК, 31арна, Астана т.б телеарналардан
таралатын ақпараттық хабарларды жіті қадағалап көруге тура келді. Айна-
ақпарат, Жеті күн, Түйін сөз, Информбюро, Тұжырым, Кім?,
Бетпе-бет, Назар, Күндерек сияқты бағдарламалардың ақпарат берудегі
ерекшеліктерін ескере отырып, аталған теле көрсетілімдердегі ақпараттық
құндылыққа баға беруді Қазіргі қазақ телевизиясындағы саяси
журналистиканың пәрменділігі атты үшінші тарауымыздың еншісіне қалдырдық.
Бітіру жұмысымызда біздің көздеген басты мақсатымыз қазіргі
телевизиядағы саяси журналистиканың даму бағыттарын сараптау болмақ.
I тарау. Қазіргі саяси журналистиканың стратегиясы мен тактикасы
Журналистер өзіндік қолтаңбасымен ақпаратты жеткізуді шеберлік деп
қабылдайды. Бірақ оларға артылар жүк –ақпаратпен көрерменді хабардар ету
ғана, оның міндетіне иландыру, нандыру жатпайтынын \5, 43-б\ заңдылық деп
қарауға тағы болмайды. Қазіргі қоғамдық өмірде саясат термині
төмендегідей түсінік береді: Біріншіден, мемлекеттің қызметін, адамдардың
үлкен топтарының (әлеуметтік, этникалық, кәсіби, жыныстық, жас
ерекшеліктік) арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеудегі мемлекеттік
билік органдарының қызметін көрсетеді Осы қызметтердің бақылаушысы, әрі
насихатшысы ретінде тележурналистикадағы саяси бағдарламалардың пішініне
орай оқиға үш бағытта өрбиді. Егер саясаткер жаңалық жасаушы болса, ол
теле студияға үлкен құрметпен шақырылатыны сөзсіз. Егер хабарға қатысушы
тұлғаның саяси танымалдығы аз болса, журналист тарапынан қозғалар
тақырыптың ауқымы да тар деген сөз. Хабарға қатысушы тұлғаның ұстанымы,
саяси көзқарасы телеарна басшылығының пікіріне қайшы келсе, ол саясаткерге
бұл телеарнадан ешқашан да мінбер ұсынылмасы\6, 54-б\ анық.
Саясат—қоғамдық сананың маңызды формасы, қоғам өміріндегі саяси
процестердің түрлі формадағы көрінісі. Француз социологы
Р.Ж. Шварценберг саяси журналистиканы: Саяси ақпараттың берілу
процесі мен саяси жүйенің түрлі элементтері арасындағы ақпараттың таралуы-
деп айқындайды. Осы тұрғыда Д. Макквейл БАҚ қызметтерінің саяси деңгейін
былай қарастырады: 1) Ақпараттық: елдегі, әлемдегі болып жатқан оқиғаларды
хабарлау, оған басқарушы топтың қарым-қатынасын белгілеу.
2) Корреляциондық: ақпаратты түсіндіру және талдау; әрекеттегі үкімет пен
үстемдік етуші нормалардың қолдауын қамтамасыз ету; әлеуметтендіру;
жекелеген субъектілердің күшін үйлестіру; 3) Континутивтік: басым
мәдениетті транслияциялау, әлеуметтік құндылықтырды қолдау; 4) Көңіл
көтерушілік: көңіл көтеру құралдарын қамтамасыз ету, әлеуметтік
ауыртпалықты жеңілдету.
Вашингтондағы Американ университетінің журнализм профессоры, доктор
Лэйрд Андерсон АҚШ БАҚ−ң функцияларын бес бағыт бойынша атап көрсетеді.
Біріншіден, елді ақпаратпен қамтамасыз ету, екіншіден талдап, сараптау
жасап түсіндіру, үшіншіден көңіл көтеру, төртіншіден философиялық ой
тастап, эстетикалық тәрбие беру, бесіншіден экономикалық миссия, яңни
жарнама арқылы халыққа қызмет көрсету\7, 85-б\
Функция−латынның funetio яғни жасау, орындау, қызметтің мақсаты,
міндеті деген мағынаны білдіретін сөзінен шыққан. Болгарлық ғалым
Вл. Симеонов БАҚ—хабарлау, жарнамалық, ағартушылық, ұстаздық,
эстетикалық, басқарушылық, қарым−қатынастық, бұқаралық пікір қалыптастыру
т.с.с функциялар атқарады\8, стр14\−десе, Ғалым Г.И. Хмара
журналистика−ақпарат тарату, ағартушылық, тәрбиелік, басқарушылық, көңіл
көтеру (гедонизм) қызметтерін атқарады \9\ деп анықтайды.
Билік органдарымен БАҚ арасындағы өзара байланыс қоғамдық
қатынастардың аса күрделі салаларының бірі. Оның үстіне қазіргі заманғы
жаһандану мен ақпараттар үрдістері БАҚ-ның беделін едәуір көтеретіні
шындық. Соңғы жылдары БАҚ әсіресе, телевизия қоғам және мемлекет туралы
ақпараттың негізгі көзіне айналды. Мұны мемлекеттік билік органдары өз
қызметінде ерекше сезінеді және оған обьективті түрде мүдделі. Бұл
мәселенің бірнеше қыры бар. Біріншіден, бүгінде БАҚ-сыз еліміздегі қоғамдық-
саяси жүйенің қалыпты қызмет жасауы мүмкін емес. Екіншіден, олар қоғамның
демократиялық жолмен дамуының аса маңызды құралы болып табылады. Үшіншіден,
демократия мен азаматтық қоғамның әлеуметтік үрдісінде дамуы
тележурналистикада кең құқықтық өріс алып, қызмет жүйесін заңмен реттеуге
мүмкіндік берді. Саяси жүйенің барлық элементтері қызметіне әсер отырып,
тележурналистика олардың іс қимылына жаңалықтар әкеліп, серпінділік
береді, жан бітіреді, әлеуметтік топтың мүддесімен байланыстырады. Мысалы,
саяси партиялардың танымалдылығы, бұқаралығы, беделі және ықпалдылығы
бүгінде олардың өз мақсаттарына эфир мүмкіндігін пайдалану деңгейіне
байланысты десек қателеспейміз.
Мәселен, Нұр-Отан Халықтық демократиялық партиясының өз
бағдарламалары негізінде жүргізген іс-шаралары Хабар агенттігі мен
Қазақстан ұлттық телеарнасының жаңалықтар топтамасынан тыс қалған емес.
Аталған партияның республикалық деңгейдегі ғана емес қала, аудан көлемінде
ұйымдастырған жиындарына дейін жіті бақылап, оған журналист арнайы
репортаж жасап, хабардар етсе, мұны тележурналистиканың насихатшылық
қызметі деп анықтама береміз.
Журналист, әрі ғалым Н.Омашев хабар таратудың сан қырлы міндеттерін
үшке топтастырады:
1)Ақпараттық; 2)Қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті (интеграциялық
міндет, қоғамдық пікірді жеткізу мен қалыптастыру, қарым-қатынас, тәрбие,
үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары); 3)Мәдени-ағартушылық
міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және ойын-сауықтық функциялары. \10,
25б\
Тележурналистика ...саясаттың субъектісі ретінде саяси сана мен қоғамның
саяси мәдениетін қалыптастырады \11, стр 56.\ Саяси қатынастарды бейнелеп,
оларды түсініп-сезінетін, адамдардың бұл саладағы іс-әрекеттеріне бағыт-
бағдар беретін әлеуметтік түсініктер, көзқарастар жиынтығы саяси
идеологияның маңызды қызметтері: идеологияның танымдық рөлі. Ол саяси
жүйені, саяси өмірді суреттеп түсіндіреді. Екінші, бағдарламалық қызметі,
ол қоғам, әлеуметтік прогресс, тұлға және билік және т.с.с түсініктер
туралы мағлұмат беріп, адамның іс-әрекетіне бағыт-бағдар көрсетеді. Ал
жұмылдыру, іске тарту қызметі қоғамның жоғары, құнды идеяларын алға тартып,
мақсат-мүдделерді айқындап, қоғамдығ әлеуметтік топтарды бір іске
жұмылдырады, рухтандырады. Саяси идеологиягның төртінші қызметі
амортизациялық деп аталады. Бұл саяси іс-әрекетті (түсіндіру тәсілі болып,
идеология әлеуметтік шиеленістерді бәсеңдетеді. Бесінші, бағалау қызметі;
идеология халық санасына қоғамның қазіргі және болашақтағы дамуына өлшемдік
баға берелік жағдай жасайды, үстемдік етіп отырған қоғамдық тәртіпке
белгілі бір көзқарас тудырады. Саяси идеология тележурналистикамен тығыз
байланысты. Бүгінгі таңда олар қоғамдық сананы қалыптастыруда шынайы
болмыстан кейінгі негізгі құрал болып отыр. Демократиялық қоғамда
тележурналистика қоғамлық пікірлермен қатар заңға сүйенеді. Олар өздері
журналистік тергеу жүргізе алады. Тергеу қорытындылары жарық көргеннен
кейін маңызды саяси шешімдер қабылданады. Саяси оқиғаларды шынайы бейнелеу,
тарату мемлекеттің тұрақтылығын арттырады. Қоғамды тиімді басқаруға
мүмкіндік береді. Телевизия әр түрлі мақсатта пайдаланылуы мүмкін. Олар
азаматтардың саяси сауатын көтеруі, өзінің адамгершілігін сезінуі, абыройын
жоғары ұстау, еркіндікке, әлеуметтік әділдікке ұмтылыс, саяси процеске
салауатты, білікті қатынасуға мүмкіндік жасайды. Тележурналистиканың рөлі
Президент, парламент сайлаулары кезінде, әсіресе, артады. Олар үгіт-
насихат, жарнама т.б арқылы саяси серкелер туралы кеңейтілген мағлұматтар
беріп, арнайы бейнесін (имиджін) жасайды. Мұнда да саяси басшыны қай
қырынан көрсетіп, оған қаншалықты уақыт бөлудің де маңызы зор. Сондықтан
демократиялық қоғамда мұндай келеңсіз жағдайларды болдырмаудың өз жолдарын
іздейді. Қазіргі заманда саяси идеологияның көптеген түрлері бар.
Тележурналистикада ақпараттық хабар—ең өнімді жанр. Қоғамдық-саяси
мазмұнына сай әркімге ең жақын әрі тартымды жанр болып табылатындықтан
электронды ақпарат құралдары одан тыс болуы мүмкін емес.
Теле эфирдегі насихаттық міндет көбінесе, қоғамдық—саяси ақпаратқа
және П. Лайнбарджер Насихаттың бірінші қаруыдеп баға берген жаңалықтар
қызметіне жүктеледі. \ 12, стр55 \
Хабар арнасының 6 маусым (2007жыл) күні кешкі жаңалықтарда \
сағ.20.17—20.20 аралығы \ Нұр-Отан ХДП-ның Батыс Қазақстан облысының
Ақжайық ауданында өткізген конференциясы туралы 3 минуттық сюжетті
репортаж халыққа ұсынылды. Оқиғаны түсіндіріп, оның шынайы бояуын көрсету
үшін эфирде уақыттың құнды және оны ұтымды пайдалану үлкен шеберлік екенін
білеміз. Алайда, саяси журналистикада тақырыптың өзектілігінен де жоғары
тұратын мақсаттар болатыны түсінікті.
Белгілі бір тақырып бойынша көрсетілім жасау дегеніміз айтуға
оңай болғанымен іс жүзінде өте күрделі іс. Ол үшін журналист, публицист
өзіне жоғары талап қоя білуі керек, өзін қатаң тәртіпке бағындыруға тырысуы
қажет. Тақырып дегеніміз журналистің тәжірибесінен туындайтын, оны таңдап
алу талғамы арқылы анықталатын өмірдің өз өнімі.\13, 230 б\
Тақырыптың таңдалуы—редакцияның тапсырысы мен журналистің
мамандануына қатысты болатын тұстары бар. Сондықтан тақырып деген ұғымға
журналистің субъективтік мінезі ықпал етпей тұрмайды. Тақырыпқа
талғампаздықпен қараудың да бірнеше шарттары бар: Журналист таңдаған
тақырыбын жетік танып, игеруі керек, оны көрерменнің ұғымынан әлдеқайда
артық, терең біліп пайымдауға міндетті. Екіншіден, тақырып, сол кезеңдегі
міндет-мақсатқа сай келіп, көрерменнің сұранысы мен қажеттілігін өтейтін
деңгейде болуы шарт. Қоғамдық қозғалыстың жаңа кезеңдерін журналист
өзгелерден бұрын сезінуге тиіс. Ең маңызды, өткір мәселені дұрыс таңдап
алудан тақырыптың тағдыры шешілмек. Ол үшін ізденіс керек екенін айтудың
өзі артық. Тақырып дегеніміз, сайып келгенде, көрсетілім жасаудың негізгі
себебі.
Зерттеу тақырыбымыздың нысаны болған саясат субъектілеріне жеке адам,
индивид, әлеуметтік топтар, мемлекеттік билік және саяси элитаны
топтастырып, билік ұғымына анықтама берсек, ...билікті адамдар
қауымдастығына тұтастықты сақтау үшін оның құрылымдық элементтеріне
мақсатты әсерін тигізетін белсенді, жігерлі бастама ретінде, осы
қауымдастықтың ішкі және сыртқы проблемаларын шешуге бағытталған
ұйымдастырушы әрекет ретінде де сипаттауға болады.\14, 65-б\
Саяси биліктің қызметтерін саяси журналистиканың қоғамдық
идеологиялық, насихатшылдық қызметтерімен салыстыра қарауымызға болады.
Қоғамда ұйымдастырушылық, идеологиялық, мәжбүрлеу, көндіру, келісім
қызметі, басқару қызметтерімен мәртебесі биік саналатын билік
тәжірибесінде фактіні жеткізетін бірнеше қысқа сөйлем аудиторияның
эмоциясын тудырып, бірнеше минут уақыттың ішінде көрерменнің өз пікірі
қалыптасып үлгеретіні дәлелденген. Саяси ақпарат таратушы төмендегі
мәселелерің шешімін табуы қажет: Халық ақпаратты шынайы, қаз қалпында
қабылдай ала ма? Дерек және ой пікірді, комментарийді тең деңгейде түсіне
ме? Жасаған қорытынды, айрықша дерек, оның себептерінің ықпалы бола ма?
Нәтижесінде ақпарат қабылдаушының обьективтік жағдай туралы түсінігінде
қандай ілгерілеушілік болады?
Қазіргі ұлттық тележурналистикамыздың атқарып отырған функциялары мен
қоғамдық қажеттігін, талаптарына қарап, басты принциптерді жүйелесек,
(Принцип-латынның-principium-негіз, бастау деген сөзінен шыққан. Өзара
ұқсас бірнеше мағынамен қоғамдық- саяси салада кеңінен қолданылады):
1. Шынайылық. 2. Жеделдік. 3.Ашық жариялылық. 4. Плюралистік (көп
жариялылық). 5.Бұқарашылдық 6. Тепе –теңдікті сақтау:
Демократиялық қоғамдағы ақпарат құралдарының функцияларын белгілі
журналист, ғалым Қ. Шамақайұлы \15, 101-102 бб\былай жіктейді: Бірінші,
ақпарат тарату, екінші, танымдық, үшінші, ұйымдастырушылық, төртіншіден
басқару құралы (бақылау,жасау арқылы), бесіншіден, қарым-қатынастық,
алтыншы, көңіл көтеру (эстетикалық тәрбие). Француз ғалымы Б.Вуайеннің
Қоғамдағы топтар материалдық байлықты өзара айырбастамай тұра алмайды. Сол
сияқты көзқарастар, көңіл-күй ауаны, ақпараттар да өзара алмастырылмаса,
қоғамдағы байланыс үзіледі. Топтардың және қоғам мүшелерінің ортақ
мүдделері жойылады-деген сөзі ақпарат таратудың қаншалықты маңызды
екендігін айғақтай түседі.
Негізінде тележурналистиканы қоғамдық бақылаушы ретінде бағалап, Ахмет
Байтұрсынұлының газет халықтың көзі, құлағы деп өткен ғасырдың басында
айтып кеткен сөзіне келіп тоқтаймыз. Еуропадағы Адам құқығы жөніндегі
сотының анықтауынша, азаматтық журналистика дегеніміз- демократиялық
прогрестің қозғаушы күші, қорғаушысы, эксперті және бұқаралық күзетшісі
екен.
Ендеше осыдан келіп, төртінші билік пен басқарушы, атқарушы, сот
биліктерінің арасындағы қарым-қатынас мәселесі туындайды. Онда шешімін
күткен мәселелердің бар екендігін зерттеушілер мойындаған. Осыларға жеке
жеке тоқталсақ, төмендегідей:
Тележурналистика әр түрлі топтардың қоғамдық мүдделерін білдіреді.
Сондықтан журналистика өз билігін көптің атынан әр түрлі мүдделер мен
позицияларды білдіру жолымен жүзеге асырады. Кейде телеарналар арасында
түсінбеушіліктер, қайшылықтар туындайды да олар қоғамдағы түрлі топтардың
жақтастарына айналып, жіктеледі. Сондай-ақ, қоғамдағы журналистиканың
мүмкіндігін пайдалана алмайтын белгілі топтар да болады. Оның қоғамдық-
экономикалық, әлеуметтік жақтарын айтпағанның өзінде әкімшілік, билік
иелері тарапынан шектеулер қойылып жатпасына кепілдік жоқ. Биліктің құқығы
мен заңдылықтарын, оның нормасын қалай түсінеміз, қалай пайдалана білеміз
деген мәселе тағы бар.
Саяси элитаның маңызды рөлі оның лидерлік функцияны атқаруында жатыр.
Өзінің әлеуметтік мәртебесі бойынша, шығармашылық әлеуетінің болуы арқылы,
ол өзіне саяси бастаманы алуға, мақсатты қағидаларды жасақтауға және саяси
процесті қажетті арнаға бағыттауға қабілетті. КСРО-ның саяси элитасы—КОКП
партократиясының әміршіл-әкімшіл жүйенің дамуының нәтижесінде
қалыптасқандығы белгілі. Бұл басқару қызметінің тәжірибесін жетік меңгерген
саяси бастамашыл әлеуметтік топ болды және осы топтан ТМД елдерін жаңа
экономикалық және саяси құрылым жолына түсіріп, экономикалық реформаларды
және қоғамдық өмірдің демократиялануын жүзеге асырған саяси элитаның өзегін
құраған шағын топ бөлініп шықты.
БАҚ саясатын зерттеген саясаттанушы−ғалым Бейбіт Исабаев: Мемлекеттің
ресми саясатына либералды көзқарастағы БАҚ онымен ішінара келіспеуі де
мүмкін. Қоғам дамуының демократиялық заңдылықтарын негізге ала отырып, өз
ұсыныс−пікірлерін, көзқарастарын ресми мемлекеттік басылымдар мен
оппазициялық бағыттағылардың ортасынан іздейді. Либералды көзқарастағы
ақпарат құралдарының ресми саясатпен келіспейтін пікірлері үлкен серпіліс
туғыза қоймайды. Өйткені сыни көзқарастар тұрақты, жүйелі түрде қоғамның
назарында болмауы себепті саяси−әлеуметтік серпілісі де реңсіздеу
болады−дейді.\16, 55-б\
Жасыратыны жоқ, саяси тақырып (мазмұн) автордың көкірегінде сайрап
тұрғанымен сол қалпында туындыға айнала алмайды. Тақырып табылған сәттен іс
басталады. Тақырыпты тереңдеп тануға, қоғамдық-саяси өмірдегі орнын
белгілеуге кірісу керек. Ең бастысы автордың өз туындысына деген сыни
көзқарас, ұқыптылық керек. Автордың өз қателерін көре білуі, оны
жетілдіріп өңдей алуы, мақаласының кем-кетігін дер кезінде толықтыратын
қабілеттілігі аса маңызды. Тақырыптың ашылуы, жетік түрде өңделуі,
толықтырылып жетілдірілуі көрсетілімдердің шеберлік деңгейін анықтайды. Кез
келген әдеттегі оқиға көрсетілім тақырыбына арқау бола алмайды. Тақырыптың
көтерер жүгінің салмағы ауыр. Ол өмірдің санқилы көріністері туралы
журналистің толғанысы болумен бірге қоғамдық-саяси , әлеуметтік-
экономикалық аса мағызды әрі тың ой болуға тиіс . Атақты жазушы
М.Горкийдің айтқан бір сөзі бар: Әрбір дерек сан жүздеген жіптермен
шырмалған түйіндердің қосындысы, яғни, рухани, ой, ақыл, жүрек қаны мен
көз жасы, дарын-қабілеттің тамшысы. Әр дерек өмірмен терең тамырлас
келеді.
ІІ тарау. Қазақ саяси журналистикасының қалыптасуы және дамуы
Адамзаттың тарихи—қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса
пәрменді насихат құралы\17, 17бет\ болған көгілдір экранға қазақ жұрты
1958 жылдың 8 наурызында куә болғанын білеміз. Саяси-идеологиялық әрі
экономикалық-әлеуметтік жағынан Кеңес Одағына тәуелді болғандықтан, сол
уақытта отандық теледидарымыздың коммунистік парияның мүддесі тұрғысынан
социолистік идеяның құралына айналуы түсінікті. Қазақ телевизиясында екі
тілді программаларды жеке-жеке шоғырлап, белгілі ретпен эфирге беру
принципі бірінші болып жүзеге асырылды. Бұл Қазақ телевизиясының Одақ
көлемінде екі тілде хабар беретін студиялар программасын жоспарлау, жүйелеу
ісіне қосқан үлесі\18, 27-б\ екені анық. Қазақстан Комапартиясының Орталық
Комитеті радио мен теледидардың жұмыстарын жіті бақылап, қадағалап, кезеңге
сай міндеттер жүктеп отырды. Кеңестік тележурналистиканың басты қызметі
–қоғамдық пікірді партияның саясатында белгіленген мақсаттар мен
міндеттерге сәйкес қалыптастыру арқылы аудиторияға тұрақты ықпал ету болды.
Сонымен бірге марксизм-ленинизм тұрғысынан қоғамдық өмірдің көкейтесті
құбылыстарын түсіндіретін, бағалайтын шығармаларды жасау және тарату; сол
заманның жанды тарихын жасау; қоғамдық сананы қалыптастыруға қатысу;
көпшіліктің және жекелеген тұлғалардың тәжірибелік қызметін жандандыру;
халыққа қоғамдық-саяси өмірдің маңызды оқиғалары туралы хабарлап отыру
басты қағидаға айналды. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті радио мен
теледидардың жұмыстарын қадағалап, кезеңге сай міндеттер жүктеп отырды.
... Радиохабар мен телевидениенің комитеттеріне
халық арасындағы саяси жұмыста радионы кеңінен пайдаланып,... қазақ
халқының КПСС XXI съезінің тарихи шешімдерін жүзеге асырудағы нақтылы
табыстары мен тамаша келешегін айқын және нанымды көрсететін арнаулы
прграммалардың, телевидениелік фильмдердің және басқа хабарлардың
телевидение арқылы үнемі беріліп тұруы қамтамасыз етілсін...\19\—делінген
міндеттер экран қызметкерлеріне жүктелді. СОКП Орталық Комитеті 1960 жылы
29 қаңтарда Кеңестік телевизияның олан әрі дамуы туралы арнайы қаулы
қабылдады. Осы қаулыда теледидар дамуының болашақ үрдісі, тың
мүмкіндіктерін ашу жолдары сараланды. Кеңестік теледидар маркстік-лениндік
идея рухындағы халық бұқарасына коммунистік тәрбие берудің маңызды құралы
болып табылады. Қаулыда теледидарды халықты, соның ішінде бұқаралық саяси
жұмыспен аз қамтылған бөлігін күнделікті саяси, мәдени тұрғыдан тәрбиелеу
үшін тың ізденістер танытуы талап етілді.
СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің 1960 жылғы 20 сәуірде қабылдаған Республикада радиохабарларды
және телевизияны одан әрі дамыту туралы қаулысы теледидардың даму барысын
тездетіп, оның өз мүмкіндіктерін кеңінен ашуына негіз қалады. Кеңестік
теледидар қалың бұқараны марксизм-ленинизм идеялары рухында тәрбиелеуге,
буржуазиялық идеологиямен ымырасыз күреске жол ашып, елді ақпаратпен
қамтамасыз етудің аса мәнді көздерінің бірі болды.\20, 15-б\
Қазақ тележурналистикасының дамуы мен қалыптасуын зерттеген Құдайберген
Тұрсын СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай шығармашылық ұжымдардың
перспективалық жұмыс бағдарламаларын қарастырып, сол кезеңге тән болған
негізгі бағыттарды былайша жүйелей отырып, ең алғашқы бағыт ретінде
...қоғамдық –саяси хабарлардың сапасын жақсарту, оның тақырыптарын
ұлғайту, эфирдегі мерзімін өзгерту. деп атап көрсетеді.
Кеңес теледидары, оған тәуелді Қазақ теледидары да партия
нұсқауынан шыға алмады. Аудитория үшін зәру тақырыптардың (тіл, ғарыш,
дін, дәстүр, діл) көпшілігі жабық болды. Кеңес теледидары әрдайым өзінің
тәжірибесін өз-өзіне жеткілікті санады.Саяси-экономикалық, әлеуметтік
–мәдени салалардағы жаңаша ойлау үрдісінің телехабарларда объективті
көрініс табуы оңайға соқпады. 1985 жылдың сәуір айынан бастап қоғамда
қайта құру және жаңарту үрдісі басталды. Республиканың түрлі салаларындағы
саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер, әр түрлі көзқарастар, ой еркіндігі
теледидар хабарларының бағытын, мазмұнын өзгертті. Демократия алдымен там-
тұмдап жұрттың санасында қозғалысқа түсті. Кейін ұшқыннан жалын
лаулады—деді Камал Смайылов.\21,174-б\
Жетпіс жыл бойына партияның саясатына риясыз бой ұсынып, сол кезеңнің
беделін бағалаған халықтың бұл өзгерістерді бірден қабылдай қоюы оңайға
түспеді. Бір қоғамнан екінші қоғамға өтудегі көпшіліктің мұндай
дағдарысының болуы заңды да еді. Бұл құбылысты дер кезінде байқаған
теледидар басшылары телехабарлар мазмұнын жетілдіріп, оларда талдамалы
сараптау әдісін қолдануға мол орын берді. Телешығарылымдарды бүгінгі күннің
обьективті өміріне жақындап, қоғамдық—саяси құбылыстарды көрерменге
ұғынықты түсіндіре білді, әрі бір мезгілде ұлттық сана-сезім сілкінісін
тудырды. Демократия табалдырығын аттаған аяқ артқан алғашқы жылдары тіл,
дін, ұлттық дәстүр, мәдени мұра, имандылықты жаңғыртып, тарихтағы тың
деректерді ашуға атсалысқан бағдарламалар мамандар пікірімен дәйектеліп
отырылды.
Қайта құру лебі мен жариялылық та телеарнаға елеулі өзгерістің қажеттігін
байқатты. Сөйтіп 1990 жылы Қазақ теледидарында салалық бас редакциялар
орнына үш шығармашылық бірлестік Парасат, Сана, Мұрагер пайда болды.
Парасат-қоғамдық—саяси тақырыптағы хабарларды даярлаумен айналысты. Осы
кезеңде өмірге келген Біз, Қоғамдық қабылдау, Ақиқат, Тарих.
Уақыт. Шындық, Тікелей эфир, Ашық студия, Жетпіс жеті күн теле
хабарлары тоталитарлық кезеңнің ағымындағы проблемаларды өткір сынға алды.
Көрермен өз ой—пікірлерін эфирден ашық айтуға мүмкіндік алды.
Хабар таратуда жаңа тақырыптық бағыттардың пайда болуы теледидарды
парламенттік журналистиканы орнықтырды. Онда құқықтық мекемелер қызметі
ғана емес, әрі депутаттық сайлау алдындағы күресте айқын бағыт алды.
Сөйтіп, редакция саясаты мен журналист позициясы эфирдегі ақпарат пен
насихаттың арақатынасы күрделі мәселелерді туындатты. Телевизия алдындағы
өткір мәселе-парламентпен қатынасты жолға қою, мәжілістегі пайдалы пікір-
талас кезінде ауқымды аудиториямен түсіністік орнату, жаңа кезеңде өмір
ағымын реттеп отыратын, сан алуан көзқарастар тоғысындағы құқықтық
нормалардың аса тиімді дегендерін көрерменге ұсыну болды. Депутаттар мен
журналистердің бірлескен күш-жігері соңғы жылдары парламенттік теледидардың
еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде айырықша құбылыс екендігіне көз жеткізді.
Парламентаризм мен теледидар мүмкіндігін біріктіру құқықтық мемлекет
қрылымындағы жариялылық элементінің жаңа бір қырларын ашты. Залдағы
камераның әрекетке қатыстылығы депутат көңіл-күйін өз ісінен басқа жаққа
аударады, әлде шешен депутатқа артықшылық береді деген қауіптілік те
тәжірибеде негізсіз болып шықты. Парламенттік теледидарға қарсылық
білдірушілер бүгінде оны демократияның әйнегі, көрерменмен арадағы
электрондық көпір деп орынды атап жүр.
Еліміздегі жоғары құқықтық органның кезекті сессиясын ашу не жабу
рәсімдері, Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауы, аса маңызды
шаралар эфирде тікелей беріледі. Парламенттің күн сайынғы ағымдағы
жұмыстарынан жаңалықтарда сюжеттер көрсетіліп не арнаулы Тікелей эфирде-
депутат және Парламент рубрикаларымен қазақ-орыс тілдерінде апта сайын
Қазақстан ұлттық арнасынан беріліп тұрады. Әлем елдерінің көпшілігінде
парламенттік теледидар өз қызметіне ерте кірісті.
Теледидар бұрыннан елге танымал қайраткерлердің шыншыл саяси портреттерін
жасауға көмектесті. Жаңа көшбасшылар пайда болып, олар ел арасында танылып,
үкіметтік органдар қызметіне жоғарылатылды. Мәжіліс сессиясынан хабар беру
кезіндегі теледидардың тағы бір ерекшелігі байқалды. Ол-Парламент жұмысына
бақылау жасаудың өзіндік қоғамдық бақылаушылық қызметі болып табылады.
Төртінші биліктің екі қызметінің бірі Үкімет органдарын қадағалау;
екіншісі—қоғамдық пікірді қалыптастыру. Сайлаушылар парламенттік пікірталас
кезінде өздерінің кімге сенім білдіргендеріне көздерін жеткізуге, әрі
оларды өзге депутаттармен жан-жақты салыстыра қарауға мүмкіндік алды.
Сөйтіп, депутаттардың сан-саладағы күнделікті жұмысында теледидардың
қоғамдық бақылаушылық қызметінің рөлі маңызды болып табылды.
Алматы телестудиясының 1958жылғы эфирден өткен телехабарлары тақырыптық,
мазмұндық жағынан былайша жүйеленді: қоғамдық-саяси хабарлар КПСС Орталық
Комитеті июнь Пленумының шешімдерін жүзеге асырамыз, КПСС 21 съезі
шешімдеріндегі кейбір теориялық мәселе- лер циклынан
Социолистік мемлекетті дамыту және нығайту туралы деген тақырыпта мақала,
документті киноочерк, көпшілікке арналған ғылыми фильм, Қазақстандық мол
астық үшін фото және кинорепортаж, Ауыл қалаға, Малшылардың сөзіне ісі
сай деген тақырыптармен съезд шешімдері, бесжылдықтың алға қойған
міндеттері мен мақсаттарынан туындады.
Телевизияның маңызы оны бұқаралығында емес. Телевизоры бар әрбір семья
өзінің бос уақытының едәуір бөлігін көгілдір экран алдында өткізеді.
Сондықтан да телевизия әрбір семьяның өміріне күн сайын, сағат сайын
көптеген пайдалы жаңалықтар әкеледі, адамның бос уақытын сан алуан және
мазмұнды ете түседі\22\
Ақпараттардағы басты кемшіліктердің бірі—республика мен обылыстың
күнделікті өмірінен шұғыл жаңалыұтар аз беріліп, әңгіме—дидактикалық
сарындағы хабарлардың үстем болуы. Соған байланысты КСРО Министрлер Кеңесі
жанындағы Мемлекеттік Телерадио Комитет 1960 жылы 4сәуірдегі бұйрығында
Көптеген радио—және телехабарлар ... мақсатсыз, үгітшілік, іске
жұмылдырушылық мақсатқа бағыт ұстанбай, керісінше, өмірмен жанды
байланыссыз, дәлелі сенімсіз, ұзақ сандармен аудиторияны жалықтырады.
Хабарлар тақырыптары да кездейсоқ және көпшілігі жалпыламалықтан әрі
аспайды – деп осы бағыттағы жұмысты шұғыл түрде қолға алуға жергілікті
телестудияларға тапсырма береді.
Ақпараттық жаңалықтар сюжеттерінен-шағын фельетондар, түскен дабыл
бойынша қабылданған шаралар, мәтінсіз сұхбат, түрлі анкеталар, көрермендер
хаттары, қысқаша аннотациялар, театр премьералары, музыкалық сәлемдемелер
орныға бастады.
Соңғы жаңалықтарда алдымен жағымды мәселелер хабарланып, екінші кезекте
кемшіліктер көрсетілді. Соның нәтижесінде, аяқталмаған құрылыстар, қоғамдық
құндылықтарға деген немқұрайдылық, техникаға деген жауапсыздық, сын
бағытындағы сюжеттердің негізгі тақырыптарына айналды.
Көгілдір экран арқылы беріліп тұрған Ленин және Қазақстан атты лениндік
лекторийдің көтерген жүгі де салмақты болды. Қазақстан туралы лениндік
документтер циклы Ильич өсиеттері бойынша Кеңестік Қазақстанда орындалып
жатқан ұлы өзгерістерге арналған еді. Сол кезең идеология қызметкерлеріне
лениндік мұраны байсалды насихаттауды қатаң міндеттеген тұс болатын.
Телевизияда үнемі беріліп тұрған Лениндік телевизиялық университет
хабарына тарихшылар мен философтар, экономистер мен кәсіпорын басшылары
үзбей қатысты. Қазақ телевизиясы қоғамдық-саяси хабарлар бас редакциясының
1967-70 оқу жылына арналған Лениндік телевизиялық университет хабарлар
циклы оқу жоспарының тақырыптары: Коммунизмдегі солшылдықтың балалық
ауруы деген кітабы және қазіргі заманғы дүние жүзілік революциялық
процесс, Марксизм және реформизм деген еңбегі және қазіргі замандағы
реформизмге қарсы күрес; Социализм және соғыс деген еңбегі және қазіргі
кезеңдегі бейбітшілік үшін күрес; В.И.Лениннің өмірінің соңғы кезеңде
сөйлеген сөздері, жазған мақалалары мен хаттары және олардың социализм мен
коммунизм құрудағы маңызы; В.И.Ленин және Қазақстан; партия ардагерлерінің
В.И.Ленинмен кездесулері жөніндегі әңгімелері; Жастар одағының міндеттері
туралы В.И.Лениннің комсомолдың 3 сьезінде сөйлеген сөзі-жастарды
коммунистік рухта тәрбиелеудің программасы т.б. деген атаулармен экраннан
беріліп отырылды.
Студия басшылығының ақпараттық-танымдық және әлеуметтік-педагогикалық
міндеттерді шешуге деген ұмтылысы публицистикалық бағдарламалардың көлемін
молайтуға алып келді. Саяси насихатшы және үгітші ретінде теледидар
қызметінің маңызы бұрынғыдан да арта түсті. Әрине, қайта құрудың күрделі,
көп еңбекті қажет ететін үрдісін жүзеге асыру оңай болмады. Бұл үрдіс
белгілі бір жылдың айы, күнінде басталып және белгілі бір уақытта аяқталған
жоқ. Теледидар дамуының жаңа бағыты 70-інші жылдардың басында ғана
басымдылыққа ие бола бастады.
Қазақ телехабарларының қалыптасу кезінде оның денін тележурнал,
плакат, очерк, репортаж, әңгіме т.б алуан үлгідегі жанрлар мен пішіндер
құрады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап қоғамның
барлық саласында үлкен саяси өзгерістер болды: ескі жүйелер күйреп,
жасампаз жаңару дәуірі басталды. Елімізде саяси-әлеуметтік рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. ҚАЗІРГІ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН
ТАКТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ тарау. ҚАЗАҚ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІІ тарау. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ
ПӘРМЕНДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
9
КІРІСПЕ
Туынды қай тақырыпта болса да оны жазу үшін журналист те,
жазушы да өзіндік қолтаңбасымен келуді қалайды. Ал мұндай шеберлік
ізденімпаздық пен терең білімділікті талап етері сөзсіз. Бүгінгі бітіру
жұмысымызға телевизиядағы саяси журналистика тақырыбын арқау еткен соң төрт
жылдық білім мен тәжірибенің күшін сарқып, ауқымды тақырыпқа орайлас
ізденісімізді қазақ тележурналистикасының тарихы, теориясы, тәжірибесіне
арналған ғылыми еңбектерді және аталған тақырыпта қалам тартқан
публицистердің жазбаларымен танысудан бастадық (Совет Масғұтовтың Көгілдір
экран−өмір айнасы, Марат Барманқұловтың Жанры печати, радиовещания и
телевидения, Телевидение: деньги и власть, Галия Ибраеваның
Телевидение Казахстана в условиях становления демократической
государственности т.б).
Адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса пәрменді
насихат құралы \1, 17-б\ тележурналистикадағы саясат тақырыбын тереңінен
сараптап, кең талқыға салған зерттеушілердің қатары сирек екенін
мойындауымыз керек. Жас зерттеуші ретінде бұл ізденісімізде қазіргі
қазақ теледидарындағы саяси журналистиканың көрінісіне баға беріп, оның
бүгінгі демократиялық қоғамдағы қызметі мен беделін анықтауды басты
назарымызда ұстадық. Ең алдымен саясат ұғымын саналы түрде анықтап, оның
журналистикамен ажырамас байланысын түсіндірмес бұрын Американың
саясатшысы Г.Лассуеэллдің (1902—1978) өзінше жүйелеген БАҚ-тың негізгі
қызметтеріне тоқталсақ: 1) әлемдегі болып жатқан жағдай туралы хабарлар
жинап тарату; 2) хабарларды редакциялау, таңдау және түсінік беру;
3) қоғамдық пікір қалыптастыру; 4) мәдениетті тарату. Жоғарыда
айтылғандардың қатарына бесінші етіп оның қоғамды саясаттандыруы мен бұқара
халықты саяси ағартушылығын қосуға болар еді. Тележурналистика
азаматтар мен билік органдарына ең маңызды оқиғалар туралы мағлұматтар
жинайды, таратады, оларға баға береді. Осындай негізгі қызметтері арқылы
Үкіметтің, парламенттің, партиялар мен қозғалыстардың іс-әрекеттері,
қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірі туралы пікір, көзқарас
қалыптастырады. Ғалым, зерттеуші М.Барманқұлов ақпарат пен саясаткердің
имиджі туралы Журналистердің айтуы бойынша, олардың негізгі мақсаты –
шынайы ақпарат жеткізу. Саясаткерлердің ойынша, журналистика
дегеніміз—ақпарат. Ал ол ақпарат олардың бейнесін жақсы жағынан көрсету
болып табылады деп есептейді. Олардың шынайы бейнесін емес, аудитория
алдында тартымды етіп көрсету. Бұл дегеніміз театр ғой -деп жазады.
Зерттеуші ғалымның бұл пікірін құптай отырып, қазіргі қоғамда
тележурналистика кімге қызмет етеді деген сұраққа бүгінгі дық жұмысымызда
жауап беруге талпындық. Сондықтан саяси журналистиканың өзімізге ғана
мәлім қырларын қарастырғанда, бұл мәселе зайырлы, құқықтық мемлекетіміз бен
демократиялық қоғам үшін өзекті әрі көкейкесті.
Қазіргі қоғамда саясатты-телевизиясыз, телевизияны-саясатсыз
елестету мүмкін емес. Өйткені бұқаралық коммуникацияның құдіреті саналатын
телевизиясыз қандай белсенді саяси партия болсын өз идеясына қолдау таппауы
мүмкін. Әлемді билеп отырған саясаткерлердің өздері бағынатындай,
телевизияның құдіреті неде? Телевизияның баспасөз, радио сынды ақпарат
құралдарымен салыстырғандағы басты ерекшелігі—бейнені көрсету мен оны бір
уақытта түсіндіре білуінде, көрерменді оқиға ортасына апаруы мен адамның
сезіміне тікелей әсер ете алу қабілетінде. Бір сөзбен айтқанда, көгілдір
экран көрерменге өз көзімен көргендей керемет әсер сыйлайды. Бұл өз
кезегінде телеаудитория үшін Мен көрдім. Яғни ол – шындық деген
психологиялық тоқтамға әкелетіні даусыз. Украиналық социолог ғалым Георгий
Почепцов жүргізген зерттеу бойынша, эфирден айтылған сөздердің тек он алты
пайызы ғана көрермендер есінде қалса, визуалды түрде берілген мәліметтердің
отыз төрт пайызының аудитория есінде сақталатыны анықталған. Вербалды
түрде, яғни ауызша айтылған ақпараттарды қайталау кезінде сауалнамаға
қатысқандардың отыз екі пайызы қателессе, визуалды мәліметтерді айтып беру
кезінде олардың тек он бес пайызы ғана дұрыс жауап бермеген. Телевизия мен
радионың күш-қуат айырмашылығына келсек, аудитория радиодан естігендерінің
жетпіс пайызын ұмытып қалатын болса, телеарнадан көргендерінің тек елу
пайызын ғана естен шығарып алатындығы белгілі болды. Бұл
телевизия—визиуалды логиканы алып келді деген сөз\2\ Осы нақты
дәлелдерден соң саясаттағылардың әлем телміріп отырған көгілдір жәшікке
неліктен талпынатындығы айтпай-ақ түсінікті.
Адам, оның өмірін және бостандықтары мен құқықтарын мемлекеттің
ең қымбат қазынасы ретінде бағалап, оны заңдылық ретінде Ата заңымыздың
алғашқы бабында бекіттік. Демократиялық қоғам азаматтарға өзінің саяси
көзқарасы мен ой−пікірлерін еш бүкпесіз білдіру бостандығымен қатар
ақпарат алу және оны тарату еркіндігін де сыйлайтындығымен ерекшеленеді.
Ал Ақпаратты бірінші білген адам әлемді билейді деген қағида негізіне
сүйенсек, ақпарат таратушы журналист қауымы үшін жауапкершіліктің жүгі
ауыр. Журналистикадағы ақпарат ұғымының басты екі мағынасын Құдайберген
Тұрсын былай қарастырған: Біріншіден, журналистика аудиторияға жететін
барлық мәліметтердің жиынтығы. Халықтың таным-түсінігін, ой-парасатын
тереңдететін, ойлау қабілетін ұлғайтатын телерадио хабарлар мен газет-
журнал, баспа жарияланымдарының бәрі де ақпарат ұғымының аясына
қоныстайды. \3, 39-б \
Ақпарат тек хабардың ғана сипаты емес, хабар мен оны тұтынушының
арасындағы қарым—қатынас сипаты. Өйткені тұтынушыға жеткен соң ғана хабар
ақпаратты бөліп шығарады.\4, 94-б\ \ Оның шынайылығы мен дәлдігін сақтап,
халыққа дәйекті жеткізу—журналистің міндеті. Алайда ақпараттағы оқиғаның
өзектілігі мен оны таратудағы мақсат айқын болуы шарт. Ең әуелі көрермен
деп аталатын халық аудиториясының ол ақпаратқа деген сұранысын анықтап
алуымыз қажет. Осы тұрғыдан келгенде саяси журналистиканың қоғамға
қажеттілігі туралы зерттеуімізді дық жұмысымыздың Қазіргі саяси
журналистиканың стратегиясы мен тактикасы деп аталатын алғашқы тарауына
арқау еттік. Сондықтан саяси процестердегі тележурналистиканың қызметі
және саяси ақпарат немесе ақпарат берудегі саясаттың орны туралы
ізденісімізді осы бірінші тарауда жүйеледік. Сондай-ақ аталған тарауда
саяси билік пен журналистиканың қоғамдағы қызметтерін салыстырып,
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін де сөз еттік. Ал Қазақ саяси
журналистиканың қалыптасуы және дамуы деп аталатын екінші тарауда тәуелсіз
Қазақстандағы саяси идеологияның иірімдері туралы айта келіп, қазақ
телевизиясындағы алғашқы саяси хабарлардың басты мақсат-мүддесін
талқылауды міндетімізге алдық.
Зерттеу барысында Қазақстанның ақпарат кеңістігінде өзіндік орны
бар Хабар, Қазақстан, КТК, 31арна, Астана т.б телеарналардан
таралатын ақпараттық хабарларды жіті қадағалап көруге тура келді. Айна-
ақпарат, Жеті күн, Түйін сөз, Информбюро, Тұжырым, Кім?,
Бетпе-бет, Назар, Күндерек сияқты бағдарламалардың ақпарат берудегі
ерекшеліктерін ескере отырып, аталған теле көрсетілімдердегі ақпараттық
құндылыққа баға беруді Қазіргі қазақ телевизиясындағы саяси
журналистиканың пәрменділігі атты үшінші тарауымыздың еншісіне қалдырдық.
Бітіру жұмысымызда біздің көздеген басты мақсатымыз қазіргі
телевизиядағы саяси журналистиканың даму бағыттарын сараптау болмақ.
I тарау. Қазіргі саяси журналистиканың стратегиясы мен тактикасы
Журналистер өзіндік қолтаңбасымен ақпаратты жеткізуді шеберлік деп
қабылдайды. Бірақ оларға артылар жүк –ақпаратпен көрерменді хабардар ету
ғана, оның міндетіне иландыру, нандыру жатпайтынын \5, 43-б\ заңдылық деп
қарауға тағы болмайды. Қазіргі қоғамдық өмірде саясат термині
төмендегідей түсінік береді: Біріншіден, мемлекеттің қызметін, адамдардың
үлкен топтарының (әлеуметтік, этникалық, кәсіби, жыныстық, жас
ерекшеліктік) арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеудегі мемлекеттік
билік органдарының қызметін көрсетеді Осы қызметтердің бақылаушысы, әрі
насихатшысы ретінде тележурналистикадағы саяси бағдарламалардың пішініне
орай оқиға үш бағытта өрбиді. Егер саясаткер жаңалық жасаушы болса, ол
теле студияға үлкен құрметпен шақырылатыны сөзсіз. Егер хабарға қатысушы
тұлғаның саяси танымалдығы аз болса, журналист тарапынан қозғалар
тақырыптың ауқымы да тар деген сөз. Хабарға қатысушы тұлғаның ұстанымы,
саяси көзқарасы телеарна басшылығының пікіріне қайшы келсе, ол саясаткерге
бұл телеарнадан ешқашан да мінбер ұсынылмасы\6, 54-б\ анық.
Саясат—қоғамдық сананың маңызды формасы, қоғам өміріндегі саяси
процестердің түрлі формадағы көрінісі. Француз социологы
Р.Ж. Шварценберг саяси журналистиканы: Саяси ақпараттың берілу
процесі мен саяси жүйенің түрлі элементтері арасындағы ақпараттың таралуы-
деп айқындайды. Осы тұрғыда Д. Макквейл БАҚ қызметтерінің саяси деңгейін
былай қарастырады: 1) Ақпараттық: елдегі, әлемдегі болып жатқан оқиғаларды
хабарлау, оған басқарушы топтың қарым-қатынасын белгілеу.
2) Корреляциондық: ақпаратты түсіндіру және талдау; әрекеттегі үкімет пен
үстемдік етуші нормалардың қолдауын қамтамасыз ету; әлеуметтендіру;
жекелеген субъектілердің күшін үйлестіру; 3) Континутивтік: басым
мәдениетті транслияциялау, әлеуметтік құндылықтырды қолдау; 4) Көңіл
көтерушілік: көңіл көтеру құралдарын қамтамасыз ету, әлеуметтік
ауыртпалықты жеңілдету.
Вашингтондағы Американ университетінің журнализм профессоры, доктор
Лэйрд Андерсон АҚШ БАҚ−ң функцияларын бес бағыт бойынша атап көрсетеді.
Біріншіден, елді ақпаратпен қамтамасыз ету, екіншіден талдап, сараптау
жасап түсіндіру, үшіншіден көңіл көтеру, төртіншіден философиялық ой
тастап, эстетикалық тәрбие беру, бесіншіден экономикалық миссия, яңни
жарнама арқылы халыққа қызмет көрсету\7, 85-б\
Функция−латынның funetio яғни жасау, орындау, қызметтің мақсаты,
міндеті деген мағынаны білдіретін сөзінен шыққан. Болгарлық ғалым
Вл. Симеонов БАҚ—хабарлау, жарнамалық, ағартушылық, ұстаздық,
эстетикалық, басқарушылық, қарым−қатынастық, бұқаралық пікір қалыптастыру
т.с.с функциялар атқарады\8, стр14\−десе, Ғалым Г.И. Хмара
журналистика−ақпарат тарату, ағартушылық, тәрбиелік, басқарушылық, көңіл
көтеру (гедонизм) қызметтерін атқарады \9\ деп анықтайды.
Билік органдарымен БАҚ арасындағы өзара байланыс қоғамдық
қатынастардың аса күрделі салаларының бірі. Оның үстіне қазіргі заманғы
жаһандану мен ақпараттар үрдістері БАҚ-ның беделін едәуір көтеретіні
шындық. Соңғы жылдары БАҚ әсіресе, телевизия қоғам және мемлекет туралы
ақпараттың негізгі көзіне айналды. Мұны мемлекеттік билік органдары өз
қызметінде ерекше сезінеді және оған обьективті түрде мүдделі. Бұл
мәселенің бірнеше қыры бар. Біріншіден, бүгінде БАҚ-сыз еліміздегі қоғамдық-
саяси жүйенің қалыпты қызмет жасауы мүмкін емес. Екіншіден, олар қоғамның
демократиялық жолмен дамуының аса маңызды құралы болып табылады. Үшіншіден,
демократия мен азаматтық қоғамның әлеуметтік үрдісінде дамуы
тележурналистикада кең құқықтық өріс алып, қызмет жүйесін заңмен реттеуге
мүмкіндік берді. Саяси жүйенің барлық элементтері қызметіне әсер отырып,
тележурналистика олардың іс қимылына жаңалықтар әкеліп, серпінділік
береді, жан бітіреді, әлеуметтік топтың мүддесімен байланыстырады. Мысалы,
саяси партиялардың танымалдылығы, бұқаралығы, беделі және ықпалдылығы
бүгінде олардың өз мақсаттарына эфир мүмкіндігін пайдалану деңгейіне
байланысты десек қателеспейміз.
Мәселен, Нұр-Отан Халықтық демократиялық партиясының өз
бағдарламалары негізінде жүргізген іс-шаралары Хабар агенттігі мен
Қазақстан ұлттық телеарнасының жаңалықтар топтамасынан тыс қалған емес.
Аталған партияның республикалық деңгейдегі ғана емес қала, аудан көлемінде
ұйымдастырған жиындарына дейін жіті бақылап, оған журналист арнайы
репортаж жасап, хабардар етсе, мұны тележурналистиканың насихатшылық
қызметі деп анықтама береміз.
Журналист, әрі ғалым Н.Омашев хабар таратудың сан қырлы міндеттерін
үшке топтастырады:
1)Ақпараттық; 2)Қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті (интеграциялық
міндет, қоғамдық пікірді жеткізу мен қалыптастыру, қарым-қатынас, тәрбие,
үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары); 3)Мәдени-ағартушылық
міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және ойын-сауықтық функциялары. \10,
25б\
Тележурналистика ...саясаттың субъектісі ретінде саяси сана мен қоғамның
саяси мәдениетін қалыптастырады \11, стр 56.\ Саяси қатынастарды бейнелеп,
оларды түсініп-сезінетін, адамдардың бұл саладағы іс-әрекеттеріне бағыт-
бағдар беретін әлеуметтік түсініктер, көзқарастар жиынтығы саяси
идеологияның маңызды қызметтері: идеологияның танымдық рөлі. Ол саяси
жүйені, саяси өмірді суреттеп түсіндіреді. Екінші, бағдарламалық қызметі,
ол қоғам, әлеуметтік прогресс, тұлға және билік және т.с.с түсініктер
туралы мағлұмат беріп, адамның іс-әрекетіне бағыт-бағдар көрсетеді. Ал
жұмылдыру, іске тарту қызметі қоғамның жоғары, құнды идеяларын алға тартып,
мақсат-мүдделерді айқындап, қоғамдығ әлеуметтік топтарды бір іске
жұмылдырады, рухтандырады. Саяси идеологиягның төртінші қызметі
амортизациялық деп аталады. Бұл саяси іс-әрекетті (түсіндіру тәсілі болып,
идеология әлеуметтік шиеленістерді бәсеңдетеді. Бесінші, бағалау қызметі;
идеология халық санасына қоғамның қазіргі және болашақтағы дамуына өлшемдік
баға берелік жағдай жасайды, үстемдік етіп отырған қоғамдық тәртіпке
белгілі бір көзқарас тудырады. Саяси идеология тележурналистикамен тығыз
байланысты. Бүгінгі таңда олар қоғамдық сананы қалыптастыруда шынайы
болмыстан кейінгі негізгі құрал болып отыр. Демократиялық қоғамда
тележурналистика қоғамлық пікірлермен қатар заңға сүйенеді. Олар өздері
журналистік тергеу жүргізе алады. Тергеу қорытындылары жарық көргеннен
кейін маңызды саяси шешімдер қабылданады. Саяси оқиғаларды шынайы бейнелеу,
тарату мемлекеттің тұрақтылығын арттырады. Қоғамды тиімді басқаруға
мүмкіндік береді. Телевизия әр түрлі мақсатта пайдаланылуы мүмкін. Олар
азаматтардың саяси сауатын көтеруі, өзінің адамгершілігін сезінуі, абыройын
жоғары ұстау, еркіндікке, әлеуметтік әділдікке ұмтылыс, саяси процеске
салауатты, білікті қатынасуға мүмкіндік жасайды. Тележурналистиканың рөлі
Президент, парламент сайлаулары кезінде, әсіресе, артады. Олар үгіт-
насихат, жарнама т.б арқылы саяси серкелер туралы кеңейтілген мағлұматтар
беріп, арнайы бейнесін (имиджін) жасайды. Мұнда да саяси басшыны қай
қырынан көрсетіп, оған қаншалықты уақыт бөлудің де маңызы зор. Сондықтан
демократиялық қоғамда мұндай келеңсіз жағдайларды болдырмаудың өз жолдарын
іздейді. Қазіргі заманда саяси идеологияның көптеген түрлері бар.
Тележурналистикада ақпараттық хабар—ең өнімді жанр. Қоғамдық-саяси
мазмұнына сай әркімге ең жақын әрі тартымды жанр болып табылатындықтан
электронды ақпарат құралдары одан тыс болуы мүмкін емес.
Теле эфирдегі насихаттық міндет көбінесе, қоғамдық—саяси ақпаратқа
және П. Лайнбарджер Насихаттың бірінші қаруыдеп баға берген жаңалықтар
қызметіне жүктеледі. \ 12, стр55 \
Хабар арнасының 6 маусым (2007жыл) күні кешкі жаңалықтарда \
сағ.20.17—20.20 аралығы \ Нұр-Отан ХДП-ның Батыс Қазақстан облысының
Ақжайық ауданында өткізген конференциясы туралы 3 минуттық сюжетті
репортаж халыққа ұсынылды. Оқиғаны түсіндіріп, оның шынайы бояуын көрсету
үшін эфирде уақыттың құнды және оны ұтымды пайдалану үлкен шеберлік екенін
білеміз. Алайда, саяси журналистикада тақырыптың өзектілігінен де жоғары
тұратын мақсаттар болатыны түсінікті.
Белгілі бір тақырып бойынша көрсетілім жасау дегеніміз айтуға
оңай болғанымен іс жүзінде өте күрделі іс. Ол үшін журналист, публицист
өзіне жоғары талап қоя білуі керек, өзін қатаң тәртіпке бағындыруға тырысуы
қажет. Тақырып дегеніміз журналистің тәжірибесінен туындайтын, оны таңдап
алу талғамы арқылы анықталатын өмірдің өз өнімі.\13, 230 б\
Тақырыптың таңдалуы—редакцияның тапсырысы мен журналистің
мамандануына қатысты болатын тұстары бар. Сондықтан тақырып деген ұғымға
журналистің субъективтік мінезі ықпал етпей тұрмайды. Тақырыпқа
талғампаздықпен қараудың да бірнеше шарттары бар: Журналист таңдаған
тақырыбын жетік танып, игеруі керек, оны көрерменнің ұғымынан әлдеқайда
артық, терең біліп пайымдауға міндетті. Екіншіден, тақырып, сол кезеңдегі
міндет-мақсатқа сай келіп, көрерменнің сұранысы мен қажеттілігін өтейтін
деңгейде болуы шарт. Қоғамдық қозғалыстың жаңа кезеңдерін журналист
өзгелерден бұрын сезінуге тиіс. Ең маңызды, өткір мәселені дұрыс таңдап
алудан тақырыптың тағдыры шешілмек. Ол үшін ізденіс керек екенін айтудың
өзі артық. Тақырып дегеніміз, сайып келгенде, көрсетілім жасаудың негізгі
себебі.
Зерттеу тақырыбымыздың нысаны болған саясат субъектілеріне жеке адам,
индивид, әлеуметтік топтар, мемлекеттік билік және саяси элитаны
топтастырып, билік ұғымына анықтама берсек, ...билікті адамдар
қауымдастығына тұтастықты сақтау үшін оның құрылымдық элементтеріне
мақсатты әсерін тигізетін белсенді, жігерлі бастама ретінде, осы
қауымдастықтың ішкі және сыртқы проблемаларын шешуге бағытталған
ұйымдастырушы әрекет ретінде де сипаттауға болады.\14, 65-б\
Саяси биліктің қызметтерін саяси журналистиканың қоғамдық
идеологиялық, насихатшылдық қызметтерімен салыстыра қарауымызға болады.
Қоғамда ұйымдастырушылық, идеологиялық, мәжбүрлеу, көндіру, келісім
қызметі, басқару қызметтерімен мәртебесі биік саналатын билік
тәжірибесінде фактіні жеткізетін бірнеше қысқа сөйлем аудиторияның
эмоциясын тудырып, бірнеше минут уақыттың ішінде көрерменнің өз пікірі
қалыптасып үлгеретіні дәлелденген. Саяси ақпарат таратушы төмендегі
мәселелерің шешімін табуы қажет: Халық ақпаратты шынайы, қаз қалпында
қабылдай ала ма? Дерек және ой пікірді, комментарийді тең деңгейде түсіне
ме? Жасаған қорытынды, айрықша дерек, оның себептерінің ықпалы бола ма?
Нәтижесінде ақпарат қабылдаушының обьективтік жағдай туралы түсінігінде
қандай ілгерілеушілік болады?
Қазіргі ұлттық тележурналистикамыздың атқарып отырған функциялары мен
қоғамдық қажеттігін, талаптарына қарап, басты принциптерді жүйелесек,
(Принцип-латынның-principium-негіз, бастау деген сөзінен шыққан. Өзара
ұқсас бірнеше мағынамен қоғамдық- саяси салада кеңінен қолданылады):
1. Шынайылық. 2. Жеделдік. 3.Ашық жариялылық. 4. Плюралистік (көп
жариялылық). 5.Бұқарашылдық 6. Тепе –теңдікті сақтау:
Демократиялық қоғамдағы ақпарат құралдарының функцияларын белгілі
журналист, ғалым Қ. Шамақайұлы \15, 101-102 бб\былай жіктейді: Бірінші,
ақпарат тарату, екінші, танымдық, үшінші, ұйымдастырушылық, төртіншіден
басқару құралы (бақылау,жасау арқылы), бесіншіден, қарым-қатынастық,
алтыншы, көңіл көтеру (эстетикалық тәрбие). Француз ғалымы Б.Вуайеннің
Қоғамдағы топтар материалдық байлықты өзара айырбастамай тұра алмайды. Сол
сияқты көзқарастар, көңіл-күй ауаны, ақпараттар да өзара алмастырылмаса,
қоғамдағы байланыс үзіледі. Топтардың және қоғам мүшелерінің ортақ
мүдделері жойылады-деген сөзі ақпарат таратудың қаншалықты маңызды
екендігін айғақтай түседі.
Негізінде тележурналистиканы қоғамдық бақылаушы ретінде бағалап, Ахмет
Байтұрсынұлының газет халықтың көзі, құлағы деп өткен ғасырдың басында
айтып кеткен сөзіне келіп тоқтаймыз. Еуропадағы Адам құқығы жөніндегі
сотының анықтауынша, азаматтық журналистика дегеніміз- демократиялық
прогрестің қозғаушы күші, қорғаушысы, эксперті және бұқаралық күзетшісі
екен.
Ендеше осыдан келіп, төртінші билік пен басқарушы, атқарушы, сот
биліктерінің арасындағы қарым-қатынас мәселесі туындайды. Онда шешімін
күткен мәселелердің бар екендігін зерттеушілер мойындаған. Осыларға жеке
жеке тоқталсақ, төмендегідей:
Тележурналистика әр түрлі топтардың қоғамдық мүдделерін білдіреді.
Сондықтан журналистика өз билігін көптің атынан әр түрлі мүдделер мен
позицияларды білдіру жолымен жүзеге асырады. Кейде телеарналар арасында
түсінбеушіліктер, қайшылықтар туындайды да олар қоғамдағы түрлі топтардың
жақтастарына айналып, жіктеледі. Сондай-ақ, қоғамдағы журналистиканың
мүмкіндігін пайдалана алмайтын белгілі топтар да болады. Оның қоғамдық-
экономикалық, әлеуметтік жақтарын айтпағанның өзінде әкімшілік, билік
иелері тарапынан шектеулер қойылып жатпасына кепілдік жоқ. Биліктің құқығы
мен заңдылықтарын, оның нормасын қалай түсінеміз, қалай пайдалана білеміз
деген мәселе тағы бар.
Саяси элитаның маңызды рөлі оның лидерлік функцияны атқаруында жатыр.
Өзінің әлеуметтік мәртебесі бойынша, шығармашылық әлеуетінің болуы арқылы,
ол өзіне саяси бастаманы алуға, мақсатты қағидаларды жасақтауға және саяси
процесті қажетті арнаға бағыттауға қабілетті. КСРО-ның саяси элитасы—КОКП
партократиясының әміршіл-әкімшіл жүйенің дамуының нәтижесінде
қалыптасқандығы белгілі. Бұл басқару қызметінің тәжірибесін жетік меңгерген
саяси бастамашыл әлеуметтік топ болды және осы топтан ТМД елдерін жаңа
экономикалық және саяси құрылым жолына түсіріп, экономикалық реформаларды
және қоғамдық өмірдің демократиялануын жүзеге асырған саяси элитаның өзегін
құраған шағын топ бөлініп шықты.
БАҚ саясатын зерттеген саясаттанушы−ғалым Бейбіт Исабаев: Мемлекеттің
ресми саясатына либералды көзқарастағы БАҚ онымен ішінара келіспеуі де
мүмкін. Қоғам дамуының демократиялық заңдылықтарын негізге ала отырып, өз
ұсыныс−пікірлерін, көзқарастарын ресми мемлекеттік басылымдар мен
оппазициялық бағыттағылардың ортасынан іздейді. Либералды көзқарастағы
ақпарат құралдарының ресми саясатпен келіспейтін пікірлері үлкен серпіліс
туғыза қоймайды. Өйткені сыни көзқарастар тұрақты, жүйелі түрде қоғамның
назарында болмауы себепті саяси−әлеуметтік серпілісі де реңсіздеу
болады−дейді.\16, 55-б\
Жасыратыны жоқ, саяси тақырып (мазмұн) автордың көкірегінде сайрап
тұрғанымен сол қалпында туындыға айнала алмайды. Тақырып табылған сәттен іс
басталады. Тақырыпты тереңдеп тануға, қоғамдық-саяси өмірдегі орнын
белгілеуге кірісу керек. Ең бастысы автордың өз туындысына деген сыни
көзқарас, ұқыптылық керек. Автордың өз қателерін көре білуі, оны
жетілдіріп өңдей алуы, мақаласының кем-кетігін дер кезінде толықтыратын
қабілеттілігі аса маңызды. Тақырыптың ашылуы, жетік түрде өңделуі,
толықтырылып жетілдірілуі көрсетілімдердің шеберлік деңгейін анықтайды. Кез
келген әдеттегі оқиға көрсетілім тақырыбына арқау бола алмайды. Тақырыптың
көтерер жүгінің салмағы ауыр. Ол өмірдің санқилы көріністері туралы
журналистің толғанысы болумен бірге қоғамдық-саяси , әлеуметтік-
экономикалық аса мағызды әрі тың ой болуға тиіс . Атақты жазушы
М.Горкийдің айтқан бір сөзі бар: Әрбір дерек сан жүздеген жіптермен
шырмалған түйіндердің қосындысы, яғни, рухани, ой, ақыл, жүрек қаны мен
көз жасы, дарын-қабілеттің тамшысы. Әр дерек өмірмен терең тамырлас
келеді.
ІІ тарау. Қазақ саяси журналистикасының қалыптасуы және дамуы
Адамзаттың тарихи—қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса
пәрменді насихат құралы\17, 17бет\ болған көгілдір экранға қазақ жұрты
1958 жылдың 8 наурызында куә болғанын білеміз. Саяси-идеологиялық әрі
экономикалық-әлеуметтік жағынан Кеңес Одағына тәуелді болғандықтан, сол
уақытта отандық теледидарымыздың коммунистік парияның мүддесі тұрғысынан
социолистік идеяның құралына айналуы түсінікті. Қазақ телевизиясында екі
тілді программаларды жеке-жеке шоғырлап, белгілі ретпен эфирге беру
принципі бірінші болып жүзеге асырылды. Бұл Қазақ телевизиясының Одақ
көлемінде екі тілде хабар беретін студиялар программасын жоспарлау, жүйелеу
ісіне қосқан үлесі\18, 27-б\ екені анық. Қазақстан Комапартиясының Орталық
Комитеті радио мен теледидардың жұмыстарын жіті бақылап, қадағалап, кезеңге
сай міндеттер жүктеп отырды. Кеңестік тележурналистиканың басты қызметі
–қоғамдық пікірді партияның саясатында белгіленген мақсаттар мен
міндеттерге сәйкес қалыптастыру арқылы аудиторияға тұрақты ықпал ету болды.
Сонымен бірге марксизм-ленинизм тұрғысынан қоғамдық өмірдің көкейтесті
құбылыстарын түсіндіретін, бағалайтын шығармаларды жасау және тарату; сол
заманның жанды тарихын жасау; қоғамдық сананы қалыптастыруға қатысу;
көпшіліктің және жекелеген тұлғалардың тәжірибелік қызметін жандандыру;
халыққа қоғамдық-саяси өмірдің маңызды оқиғалары туралы хабарлап отыру
басты қағидаға айналды. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті радио мен
теледидардың жұмыстарын қадағалап, кезеңге сай міндеттер жүктеп отырды.
... Радиохабар мен телевидениенің комитеттеріне
халық арасындағы саяси жұмыста радионы кеңінен пайдаланып,... қазақ
халқының КПСС XXI съезінің тарихи шешімдерін жүзеге асырудағы нақтылы
табыстары мен тамаша келешегін айқын және нанымды көрсететін арнаулы
прграммалардың, телевидениелік фильмдердің және басқа хабарлардың
телевидение арқылы үнемі беріліп тұруы қамтамасыз етілсін...\19\—делінген
міндеттер экран қызметкерлеріне жүктелді. СОКП Орталық Комитеті 1960 жылы
29 қаңтарда Кеңестік телевизияның олан әрі дамуы туралы арнайы қаулы
қабылдады. Осы қаулыда теледидар дамуының болашақ үрдісі, тың
мүмкіндіктерін ашу жолдары сараланды. Кеңестік теледидар маркстік-лениндік
идея рухындағы халық бұқарасына коммунистік тәрбие берудің маңызды құралы
болып табылады. Қаулыда теледидарды халықты, соның ішінде бұқаралық саяси
жұмыспен аз қамтылған бөлігін күнделікті саяси, мәдени тұрғыдан тәрбиелеу
үшін тың ізденістер танытуы талап етілді.
СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің 1960 жылғы 20 сәуірде қабылдаған Республикада радиохабарларды
және телевизияны одан әрі дамыту туралы қаулысы теледидардың даму барысын
тездетіп, оның өз мүмкіндіктерін кеңінен ашуына негіз қалады. Кеңестік
теледидар қалың бұқараны марксизм-ленинизм идеялары рухында тәрбиелеуге,
буржуазиялық идеологиямен ымырасыз күреске жол ашып, елді ақпаратпен
қамтамасыз етудің аса мәнді көздерінің бірі болды.\20, 15-б\
Қазақ тележурналистикасының дамуы мен қалыптасуын зерттеген Құдайберген
Тұрсын СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай шығармашылық ұжымдардың
перспективалық жұмыс бағдарламаларын қарастырып, сол кезеңге тән болған
негізгі бағыттарды былайша жүйелей отырып, ең алғашқы бағыт ретінде
...қоғамдық –саяси хабарлардың сапасын жақсарту, оның тақырыптарын
ұлғайту, эфирдегі мерзімін өзгерту. деп атап көрсетеді.
Кеңес теледидары, оған тәуелді Қазақ теледидары да партия
нұсқауынан шыға алмады. Аудитория үшін зәру тақырыптардың (тіл, ғарыш,
дін, дәстүр, діл) көпшілігі жабық болды. Кеңес теледидары әрдайым өзінің
тәжірибесін өз-өзіне жеткілікті санады.Саяси-экономикалық, әлеуметтік
–мәдени салалардағы жаңаша ойлау үрдісінің телехабарларда объективті
көрініс табуы оңайға соқпады. 1985 жылдың сәуір айынан бастап қоғамда
қайта құру және жаңарту үрдісі басталды. Республиканың түрлі салаларындағы
саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер, әр түрлі көзқарастар, ой еркіндігі
теледидар хабарларының бағытын, мазмұнын өзгертті. Демократия алдымен там-
тұмдап жұрттың санасында қозғалысқа түсті. Кейін ұшқыннан жалын
лаулады—деді Камал Смайылов.\21,174-б\
Жетпіс жыл бойына партияның саясатына риясыз бой ұсынып, сол кезеңнің
беделін бағалаған халықтың бұл өзгерістерді бірден қабылдай қоюы оңайға
түспеді. Бір қоғамнан екінші қоғамға өтудегі көпшіліктің мұндай
дағдарысының болуы заңды да еді. Бұл құбылысты дер кезінде байқаған
теледидар басшылары телехабарлар мазмұнын жетілдіріп, оларда талдамалы
сараптау әдісін қолдануға мол орын берді. Телешығарылымдарды бүгінгі күннің
обьективті өміріне жақындап, қоғамдық—саяси құбылыстарды көрерменге
ұғынықты түсіндіре білді, әрі бір мезгілде ұлттық сана-сезім сілкінісін
тудырды. Демократия табалдырығын аттаған аяқ артқан алғашқы жылдары тіл,
дін, ұлттық дәстүр, мәдени мұра, имандылықты жаңғыртып, тарихтағы тың
деректерді ашуға атсалысқан бағдарламалар мамандар пікірімен дәйектеліп
отырылды.
Қайта құру лебі мен жариялылық та телеарнаға елеулі өзгерістің қажеттігін
байқатты. Сөйтіп 1990 жылы Қазақ теледидарында салалық бас редакциялар
орнына үш шығармашылық бірлестік Парасат, Сана, Мұрагер пайда болды.
Парасат-қоғамдық—саяси тақырыптағы хабарларды даярлаумен айналысты. Осы
кезеңде өмірге келген Біз, Қоғамдық қабылдау, Ақиқат, Тарих.
Уақыт. Шындық, Тікелей эфир, Ашық студия, Жетпіс жеті күн теле
хабарлары тоталитарлық кезеңнің ағымындағы проблемаларды өткір сынға алды.
Көрермен өз ой—пікірлерін эфирден ашық айтуға мүмкіндік алды.
Хабар таратуда жаңа тақырыптық бағыттардың пайда болуы теледидарды
парламенттік журналистиканы орнықтырды. Онда құқықтық мекемелер қызметі
ғана емес, әрі депутаттық сайлау алдындағы күресте айқын бағыт алды.
Сөйтіп, редакция саясаты мен журналист позициясы эфирдегі ақпарат пен
насихаттың арақатынасы күрделі мәселелерді туындатты. Телевизия алдындағы
өткір мәселе-парламентпен қатынасты жолға қою, мәжілістегі пайдалы пікір-
талас кезінде ауқымды аудиториямен түсіністік орнату, жаңа кезеңде өмір
ағымын реттеп отыратын, сан алуан көзқарастар тоғысындағы құқықтық
нормалардың аса тиімді дегендерін көрерменге ұсыну болды. Депутаттар мен
журналистердің бірлескен күш-жігері соңғы жылдары парламенттік теледидардың
еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде айырықша құбылыс екендігіне көз жеткізді.
Парламентаризм мен теледидар мүмкіндігін біріктіру құқықтық мемлекет
қрылымындағы жариялылық элементінің жаңа бір қырларын ашты. Залдағы
камераның әрекетке қатыстылығы депутат көңіл-күйін өз ісінен басқа жаққа
аударады, әлде шешен депутатқа артықшылық береді деген қауіптілік те
тәжірибеде негізсіз болып шықты. Парламенттік теледидарға қарсылық
білдірушілер бүгінде оны демократияның әйнегі, көрерменмен арадағы
электрондық көпір деп орынды атап жүр.
Еліміздегі жоғары құқықтық органның кезекті сессиясын ашу не жабу
рәсімдері, Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауы, аса маңызды
шаралар эфирде тікелей беріледі. Парламенттің күн сайынғы ағымдағы
жұмыстарынан жаңалықтарда сюжеттер көрсетіліп не арнаулы Тікелей эфирде-
депутат және Парламент рубрикаларымен қазақ-орыс тілдерінде апта сайын
Қазақстан ұлттық арнасынан беріліп тұрады. Әлем елдерінің көпшілігінде
парламенттік теледидар өз қызметіне ерте кірісті.
Теледидар бұрыннан елге танымал қайраткерлердің шыншыл саяси портреттерін
жасауға көмектесті. Жаңа көшбасшылар пайда болып, олар ел арасында танылып,
үкіметтік органдар қызметіне жоғарылатылды. Мәжіліс сессиясынан хабар беру
кезіндегі теледидардың тағы бір ерекшелігі байқалды. Ол-Парламент жұмысына
бақылау жасаудың өзіндік қоғамдық бақылаушылық қызметі болып табылады.
Төртінші биліктің екі қызметінің бірі Үкімет органдарын қадағалау;
екіншісі—қоғамдық пікірді қалыптастыру. Сайлаушылар парламенттік пікірталас
кезінде өздерінің кімге сенім білдіргендеріне көздерін жеткізуге, әрі
оларды өзге депутаттармен жан-жақты салыстыра қарауға мүмкіндік алды.
Сөйтіп, депутаттардың сан-саладағы күнделікті жұмысында теледидардың
қоғамдық бақылаушылық қызметінің рөлі маңызды болып табылды.
Алматы телестудиясының 1958жылғы эфирден өткен телехабарлары тақырыптық,
мазмұндық жағынан былайша жүйеленді: қоғамдық-саяси хабарлар КПСС Орталық
Комитеті июнь Пленумының шешімдерін жүзеге асырамыз, КПСС 21 съезі
шешімдеріндегі кейбір теориялық мәселе- лер циклынан
Социолистік мемлекетті дамыту және нығайту туралы деген тақырыпта мақала,
документті киноочерк, көпшілікке арналған ғылыми фильм, Қазақстандық мол
астық үшін фото және кинорепортаж, Ауыл қалаға, Малшылардың сөзіне ісі
сай деген тақырыптармен съезд шешімдері, бесжылдықтың алға қойған
міндеттері мен мақсаттарынан туындады.
Телевизияның маңызы оны бұқаралығында емес. Телевизоры бар әрбір семья
өзінің бос уақытының едәуір бөлігін көгілдір экран алдында өткізеді.
Сондықтан да телевизия әрбір семьяның өміріне күн сайын, сағат сайын
көптеген пайдалы жаңалықтар әкеледі, адамның бос уақытын сан алуан және
мазмұнды ете түседі\22\
Ақпараттардағы басты кемшіліктердің бірі—республика мен обылыстың
күнделікті өмірінен шұғыл жаңалыұтар аз беріліп, әңгіме—дидактикалық
сарындағы хабарлардың үстем болуы. Соған байланысты КСРО Министрлер Кеңесі
жанындағы Мемлекеттік Телерадио Комитет 1960 жылы 4сәуірдегі бұйрығында
Көптеген радио—және телехабарлар ... мақсатсыз, үгітшілік, іске
жұмылдырушылық мақсатқа бағыт ұстанбай, керісінше, өмірмен жанды
байланыссыз, дәлелі сенімсіз, ұзақ сандармен аудиторияны жалықтырады.
Хабарлар тақырыптары да кездейсоқ және көпшілігі жалпыламалықтан әрі
аспайды – деп осы бағыттағы жұмысты шұғыл түрде қолға алуға жергілікті
телестудияларға тапсырма береді.
Ақпараттық жаңалықтар сюжеттерінен-шағын фельетондар, түскен дабыл
бойынша қабылданған шаралар, мәтінсіз сұхбат, түрлі анкеталар, көрермендер
хаттары, қысқаша аннотациялар, театр премьералары, музыкалық сәлемдемелер
орныға бастады.
Соңғы жаңалықтарда алдымен жағымды мәселелер хабарланып, екінші кезекте
кемшіліктер көрсетілді. Соның нәтижесінде, аяқталмаған құрылыстар, қоғамдық
құндылықтарға деген немқұрайдылық, техникаға деген жауапсыздық, сын
бағытындағы сюжеттердің негізгі тақырыптарына айналды.
Көгілдір экран арқылы беріліп тұрған Ленин және Қазақстан атты лениндік
лекторийдің көтерген жүгі де салмақты болды. Қазақстан туралы лениндік
документтер циклы Ильич өсиеттері бойынша Кеңестік Қазақстанда орындалып
жатқан ұлы өзгерістерге арналған еді. Сол кезең идеология қызметкерлеріне
лениндік мұраны байсалды насихаттауды қатаң міндеттеген тұс болатын.
Телевизияда үнемі беріліп тұрған Лениндік телевизиялық университет
хабарына тарихшылар мен философтар, экономистер мен кәсіпорын басшылары
үзбей қатысты. Қазақ телевизиясы қоғамдық-саяси хабарлар бас редакциясының
1967-70 оқу жылына арналған Лениндік телевизиялық университет хабарлар
циклы оқу жоспарының тақырыптары: Коммунизмдегі солшылдықтың балалық
ауруы деген кітабы және қазіргі заманғы дүние жүзілік революциялық
процесс, Марксизм және реформизм деген еңбегі және қазіргі замандағы
реформизмге қарсы күрес; Социализм және соғыс деген еңбегі және қазіргі
кезеңдегі бейбітшілік үшін күрес; В.И.Лениннің өмірінің соңғы кезеңде
сөйлеген сөздері, жазған мақалалары мен хаттары және олардың социализм мен
коммунизм құрудағы маңызы; В.И.Ленин және Қазақстан; партия ардагерлерінің
В.И.Ленинмен кездесулері жөніндегі әңгімелері; Жастар одағының міндеттері
туралы В.И.Лениннің комсомолдың 3 сьезінде сөйлеген сөзі-жастарды
коммунистік рухта тәрбиелеудің программасы т.б. деген атаулармен экраннан
беріліп отырылды.
Студия басшылығының ақпараттық-танымдық және әлеуметтік-педагогикалық
міндеттерді шешуге деген ұмтылысы публицистикалық бағдарламалардың көлемін
молайтуға алып келді. Саяси насихатшы және үгітші ретінде теледидар
қызметінің маңызы бұрынғыдан да арта түсті. Әрине, қайта құрудың күрделі,
көп еңбекті қажет ететін үрдісін жүзеге асыру оңай болмады. Бұл үрдіс
белгілі бір жылдың айы, күнінде басталып және белгілі бір уақытта аяқталған
жоқ. Теледидар дамуының жаңа бағыты 70-інші жылдардың басында ғана
басымдылыққа ие бола бастады.
Қазақ телехабарларының қалыптасу кезінде оның денін тележурнал,
плакат, очерк, репортаж, әңгіме т.б алуан үлгідегі жанрлар мен пішіндер
құрады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап қоғамның
барлық саласында үлкен саяси өзгерістер болды: ескі жүйелер күйреп,
жасампаз жаңару дәуірі басталды. Елімізде саяси-әлеуметтік рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz