Қазақ кітап басу ісіндегі алғашқы кітап шығарушылар тәжірибесі

Пән: Полиграфия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ

БАСПА ІСІ ЖӘНЕ ДИЗАЙН КАФЕДРАСЫ

Диплом (Бітіру) жұмысы

Орындаған 4 курс студенті

Ғылыми жетекші

(қолы, күні)

Норма бақылаушы

(қолы, күні)

Кафедра меңгерушісінің

рұқсатымен қорғауға жіберілді

(қолы, күні)

Алматы, 2012

Қазақ кітап басу ісіндегі алғашқы кітап шығарушылар тәжірибесі

Кіріспе

Негізгі бөлім

І тарау. Қазақ баспа кітабының бірінші кезеңі (1807-1867)

Алғашқы қазақ кітаптары
Қазақстан баспаханалар

ІІ тарау. Қазақ баспа кітабы дамуы тарихының екінші кезеңі (1867-1900)

2. 1 Алғашқы қазақ баспагерлері

2. 2 Миссионерлік әдебиеттер

ІІІ тарау. Қазақ баспа кітабы тарихының үшінші кезеңі (1900-1917)

3. 1 Ағартушыларымыздың қазақ қолтума төл кітаптарына бетбұрысы

3. 2 Бұғауда бұлқынған дәуірсөз

Қорытынды

І тарау. Қазақ баспа кітабының бірінші кезеңі (1807-1867)

1. 1 Алғашқы қазақ кітаптары

Кітап тарихы тарих ғылымымен ұштасады. Қолмен жазылсын, баспа түрінде болсын, кітап өзі шыққан елдің, тіпті әлемнің тарихына тікелей қатысты. Қазақ халқының Орталық Азиядағы туыстас, бауырлас түрік халықтарымен ортақ тарихы бар да, 1456 жылдан бастап жеке хандық болудан кейінгі тарихы бар. Ал XVIII ғасырдың басы мен 1917 жылғы Қазан төңкерісі аралығындағы кезеңнің өзіне тән ерекшеліктері болды. Ресейдің құрамына кірген Қазақстан уақыт өте келе отар елге айналды. Сол кезеңде қалыптаса бастаған қазақ кітабы қазынасы мен кітап ісінің басқа да салаларына өз әсерін тигізді.

Кітап ісінің дамуына қоғам, қоғам дамуына кітап ықпал етпек. Осы қағиданы тірек еткенде, қазақ кітабының төңкеріске дейінгі (1917) тарихын негізгі екі дәуірге жіктеп қарауымыз керек. Біріншісі - қолжазба кітап тарихын қамтиды. Екіншісі - түгел баспа кітапқа арналады [1, 5] . Қазақ баспа кітабы дәуірін негізгі үш кезеңге бөлеміз. Бірінші кезең - 1807-1867, екіншісі - 1867-1900, үшіншісі - 1900-1917 жылдарды қамтиды.

Қолжазба кітап қазынасын жасауда Қазақстан Ресей секілді елдермен тең дәрежеде келе жатқан халқымыз баспа кітапқа келгенде кешеуілдеді. Тұңғыш әлемдік баспа кітап Алманияда 1445 жылдар шамасында жарық көрсе, Чехияда кітап басу ісі 1468 жылы басталды. Ресейде 1564 жылы жарияланса, қазақ кітабы бұлардан екі-үш ғасыр кейін шықты [1, 64] . Мұның себебін XVIII ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы кезіндегі Қазақстанның мәдени, экономикалық, рухани хал-ахуалынан көреміз. Еліміздің тағдырына тікелей әсер еткен тарихи оқиғаларды төмендегідей қорытындылап жинақтауға болады.

1. XVIII ғасырдың орта шенінде қазақ халқының жоңғар, шүршіт басқыншылығына қарсы 200 жылға созылған соғыстың жеңіспен, абыроймен, түбегейлі аяқталды.

2. Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама қасіретінен халқымыз бір қазаққа келген нәубеттен екінші қазақтың құтылып кете алмайтыны ел санасына мақтап орнады. Бірліктің бастауы құт-берекеде екеніне көз жеткізді.

3. Қазақ халқы Орталық үкімет пен аймақтар (ру, тайпа, жүздер) арасында жарасымды, бейбіт қатынас орнату қажеттігін түсінді. Абылай ханның келуімен елде тыныштық пен татулық орнап, ру, жүздер арасындағы алауыздық біршама азайды.

4. Абылай хан Ресей, Қытай секілді алып мемлекеттер арасында төмендемей, өзін еркін ұстап, ел тыныштығы мен жер бүтіндігін сақтау мақсатында ақылды саясат жүргізе білді.

Осылайша қазақ елінің елдігі жаңа сатыға көтеріле бастады. Жоңғар басқыншылығынан азат болған еліміз бірқатар тарихи себептермен қайта тұралады. Соғыс салдарынан қайта бас көтеруге ішкі-сыртқы ахуал бөгет болды.

1. 1781 жылы Абылай ханның дүние салуынан кейінгі жерде ел қайта бөлшектенді [1, 65] . Қазақ Ордасы ауызбіршіліктен айырылып, жекешеленіп, бір-бірімен бақталаса бастады.

2. Қазақтың бір ту астына бірігуіне әуелден қарсы Ресейге қазақ хандығының бөлінуі тиімді болды. XVIII ғасырдың 20-сыншы жылдарының алғашқы жартысында-ақ Кіші жүз бен Орта жүзде хандық өкімет мүлде жойылған-тын. Ресей Қазақстанның автономия болып кіргенінің өзін азсынып, хандық билікті түбірімен жойды. Ресей империясымен соғысып шейіт кеткен Кенесары Қасымұлы Қазақ Ордасының соңғы ханы болды. Осылайша Қазақстан ХІХ ғасырдың ортасында бодан, отар елге айналды.

Ресей өз отарын Қазақстан жеріне бекіністер салудан бастады. Орынбор, Орск, Орал, Гурьев (Атырау), Омбы, Семей, Петропавл (Қызылжар), Верный (Алматы), Павлодар (Кереку), Ақмола, Сергиополь (Аякөз), Өскемен, Қапал сияқты қамалдар қазақ даласын құрсауына алды. Аталған қалалар өркениет орталығына айналып, Қазақстанның экономикасы мен мәдениетін дамытуға атсалысты.

Қазақстанды әр түрлі жолдармен, әскери күшпен басып алған Ресей империясы оны қолда ұстап тұру үшін көшпенділер тұрмыс жағдайын, салт-дәстүрін, мәдениетін зерттеуге кірісті. Шығыстану ғылымы өрістеп, жоғарыда аталған қалаларда орыс мектептері ашыла бастады. Мектептер орыс тілімен қатар араб, парсы, түркі тілдерін үйретіп, топография және жер өлшеу ісінен сабақтар жүргізілді. Қазақ баласынан тілмаш, писарь даярлады. 1813 жылы Омбыда кадет корпусы, 1825 жылы Орынборда әскери училищесі ашылды. Аталған білім ошақтарынан Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин сынды ғалым, педагог, ағартушылар бітірді.

Патша өкіметі елімізде өз билігін нығайту жолында XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейін Ислам дінін уағыздауға кірісті. Мектептерде қазақ балаларын мұсылмандыққа баулып, Бұхара, Самарқанд, Ташкент шаhарларындағы медреселерде шәкірттердің білімін ұстартып, араб тілімен қоса филисофиясын үйретті. Осы саясатты жүзеге асыру барысында діни әдебиетті шығарумен шұғылданатын алғашқы баспаханалар бой көтере бастады.

Араб графикасы бойынша баспа ісін ұйымдастыруға ең алғаш Петр І патша мұрындық болды. «Түрік баспаханасы» деп аталатын шағын кәсіпорын жорық баспаханасы («походная типография») саналатын [1, 68] .

Түрік баспаханасына атақты орыс ақыны, сатиригі Антиох Кантемирдің әкесі Дмитрий Кантемир (1673-1723) князь басшылық етті. Философ әрі тарихшы, Молдавия билеушісі Дмитрий Кантемир ұлы Петр патшаның болды. Молдавияны Ресей құрамына енгізген де осы - Д. Кантемир. Кезінде парсы жорығына қатысқанда баспахананы Астраханьға дейін су жолымен алып барады. Жорық баспаханасы деп аталуы да сондықтан.

XVIII ғасырдың жетпісінші жылдары араб шрифтісі Ресей ғылым Академиясының баспаханасында пайда болған. 1777 жылы Мәскеу университетінің оқу бағдарламасына татар тілі енгізілді. Сол кезден бастап мұнда араб шрифтісін құйып өндіре бастайды. Сөйтіп мұсылман халықтарын үкімет құжаттарымен таныстыруға мүмкіндік туды. Ең бастысы - мұсылмандарға арналып кітап басыла бастады. Құран Кәрім солардың арасында бірінші жарық көрген кітап [1, 68] .

Құран Кітап Ресейде араб шрифтісін құя бастағаннан кейін екі жылдан соң жарық көрді. Орталық Азия аймақтарындағы мұсылмандарға арналған алғашқы Құран 1779 жылы 3600 дана таралыммен Петербург қаласында басылып шыққан. Кейінгі жылдары бұл істі Қазан қаласы өз қолына алды. 1853-1859 жылдар аралығында бір ғана Құран Кәрімнің өзі 82 мың данамен басылып шыққан [1, 68] . 1779 жылы Ресей астанасы Петербургте басылған Құран Кәрімнің қазақ даласына жеткені даусыз. Қазақ кітабының алғашқы кезеңі, туып қалыптасуы осы тарихи оқиғалармен тығыз байланысты. Мұсылмандарға арналған әдебиеттерді басу ісі Қазанға ауысқаннан кейін қазақ-татар қарым-қатынасы жаңа сатыға көтерілді. Төңкеріске дейінгі жарық көрген қазақ кітаптарының үштен екі бөлігі Қазан баспаханаларынан шыққан. Татар баспагерлері қазақ кітабын ғана емес, түрік, араб, прасы, монғол тілдеріндегі әдебиеттерді бастырды. ХІХ ғасырда Қазан қаласы Шығыс халықтары тілдерінде кітап басудан Петербург қаласынан кейінгі ірі орталыққа айналды.

Қазақ кітабы тарихқа алғашқы қадамын осылай бастады. Оған тән қасиет -

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында дін кітаптары көбірек шығып, кең таралды. Сонымен қатар бірлі-екілі ұлттық басылымдар бой көрсете бастады. Алғаш тұсауы кесілген қазақ кітаптарының шығуына тоқталсақ. Мұсылмандар үшін баспаханалар ұйымдастырғанда Ресей әкімшілігі ең әуелі Құран Кәрім кітабын бастырды. Сондай-ақ бұл дәуірде қазақ даласында баспахана болған жоқ. Сондықтан төл ана тілімізде кітап та болмағандығы түсінікті.

1800 жылы 9 мамырда Қазанда Шығыс халықтары үшін арнаулы баспа ашылып, осы жылдан бастап шығыс халықтарының тілдерінде кітаптар шығара бастаған [2, 5] . Қазақ кітабы тарихын алғаш жүйелеген қазақ ғалымы Әбіш Жиреншин 1801 жылы Қазанда араб тілінде «Аттаджи» («Аттықожа») атты түсіндіргіш (3000 дана) және татар-қазақ балаларына арналған «Әліп-бе» кітабы алғаш рет басылып шығарылғанын жазады.

Қазақстан мен Орта Азия халықтары арасында мәдениет таратуға қарсы М. Л. Магницкий патша өкіметіне жолдаған өзінің бір хатында: «Мұсылман халықтары үшін кітап шығару үкіметке көп пайда келтірері сөзсіз. Сондай-ақ бұл кітаптар дін иелерінің халықты бағындырудағы құралына айналады. Ал татарлар үшін «Евангелияны» таратудағы бірден-бір жолы - кітап шығару», - дейді [3, 28] .

1807 жылы шыққан «Сейфүлмәлік» кітабы шағатай тілінде жазылған. Себебі ХІХ ғасырдың басында таза қазақ тілінде кітап шығару мүмкін емес-тін. Ресейде көне славян тілі XVI ғасырдың өзінде орыс жазба әдебиет тілінің негізіне алынып келсе, Қазақстанда ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін және одан кейін де кітаби тіл немесе көне түркі әдеби тілі сөйлеу тілімен қатар жазба әдеби тілімізде қолданылып келді. Кітаби тіл яки шағатай тілі - қоспа тіл. Онда түрік, қазақ, татар, араб-парсы сөздері мен грамматикалық формалары, стилистикалық фигуралар аралас-құралас жүреді [1, 70] .

Орталық Азия мұсылмандарына көне кітаби тілмен қатар араб тілі де ортақ. Араб мәдениетімен, әдебиетімен байланысымыз даламызға Ислам дінінің келуімен, сол дінді қабылдауымызбен VII-VIII ғасырлардан бері үзілген жоқ. Құран Кәрім - қазақтың да қасиетті кітабы. Бұл - бір. Екіншіден, қазақтың көптеген кітаптары Қазанда, Ресейде басылды. Бірақ бұл ол кітаптар қазақ кітабына жатпайды деген ұғым туғызбаса керек. «Сейфүлмәлік» «Азия» баспасынан 1807 жылы шықты. Бұл шағатай, қазақ, татар тілдері аралас шығыс аңызына құрылған ғашықтық дастан еді. Оны қазақтың тұңғыш кітабы деп атауға себеп алғаш баспа жүзін көрген шығарма болуы ғана емес, қазақ арасында кең таралғандығы. Оқиға желісі «Мың бір түн» ертегісінен алынса да, қазаққа жақын шығарма. Халық пен зиялы қауым жылы қабылдап, қазақтың жалпақ жұрты тіліне ауысып, айтып жүрер дастанға айналды.

«Сейфүлмәлікті» қазақ халқының төл шығармасы деуге тағы бір дәлел - оның ғасырдан аса уақыт бойы дүркін-дүркін басылып, қалың жұртқа таралғандығы, оқушысын ғана емес, ел ішінде жатталып, тыңдаушысын тапқандығы [1, 71] . Библиографияшылардың осыған дейін тапқан нұсқалары төмендегідей:

1. Сейфүлмәлік. Қазан, Қазан гимназиясының баспаханасы, 1807. 115б.

Юсуф Исмағил ұғлы Апанайдың тасрифы (115-бетте)

2. Қисса-и Сейфүлмәлік шаhзаде ағазкярдан Бәдиғұлжамал перизат. Қазан, 1882.

3. Қисса-и Сейфүлмәлік. Қазан, 1895. 75 б.

4. Қисса-и Сейфүлмәлік. Қазан, 1897. 75 б.

5. Қисса-и Ғабдұлмәлік. Шәмсуддин Хусаинов уәрсәрәләрі Қазанда. Қазан. Университет табиғханасы. 1902. 56 б.

6. Қисса-и Сейфүлмәлік Бәдиғұлжамал. Жүсіпбек Шәйхусламұлының мәәллифатынан бітті. 1896-шы жылда 12-ші майда. Мосаннифтің ләқаб есімі Таңшолақ бола-дүр. Қазанда кітапшы Исмағил Шәмсуддинов. Қазан. Университет табиғқанасы. 103. 49 б.

7. Қисса-и Сейфүлмәлік Бәдиғ-ул-жамал. Жүсіпбек Шәйхулислам ұғлының мәәллифатынан бітті 1876-шы жылда 12-ші майда. Мосәннифтің ләқаб есімі Таңшолақ бол-дүр. Қазан. 1908. 49 б.

8. Қисса-и Ғабдулмәлік. Нәшері: Шәмсуддин бин Хұсаин. Қазан. Университет табиғханасы. 1904. 56 б.

9. Қисса-и Сейфүлмәлік. Нәшері: Шәмсуддин Хусаинов уәрсәләрі. Қазан. Б. Л. Домбровский матбәғасі. 1909. 55 б.

10. Қисса-и Сейфүлмәлік. Нәшері: Шәмсуддин Хусаинов уәрсәсі. Қазан. Б. Л. Домбровский матбәғасы. 1914. 55 б [4, ] .

Бұл жөнінде Шериаздан Елеукенов пен Жұмағыз Шалғынбаева «Қазақ кітабының тарихы» кітабында: «Сейфүлмәлік» шығармасының қазақ назиралық нұсқалары үшке жіктелетіндігі. Біреуі 1807 жылы шыққан шағатай тіліндегісі. Екіншісін - белгілі шығыстанушы В. В. Радлов халық аузынан жазып алған. Кейін мұның сәл өзгертілген түрін Жүсіпбек Шайхисламов бастырған. Ғабдүлмәлік хақындағы Домбровский баспасынан шыққандары да сол нұсқадан айнымайды. Тек белгісіз себептермен бас қаhарман есімдері өзгертілген. Үшінші нұсқа Қытай мен Монғолияда «Ақыт ақын» деген атымен әйгілі Ақыт Ұлымжыұлы Қарымсақовтікі. Оалрдың ұзын саны беске жетеді, бас кейіпкер бірде Сейфүлмәлік, бірде Ғабдүлмәлік делінген, басқа пәлендей өзгерістері жоқ [1, 72], - деп жазады.

«Сейфүлмәлік» дастаны қазақтың санасына, жүрегіне терең орнықты. Әсет Найманбаевтың «Сейфүлмәлік - Жамалдай, бейнетіңе көнсем-ай» деген ән жолдары осы жырдың кейіпкерлеріне қатысты айтылған. Бұл дастан талай ғажайып оқиғаларды жырлайды, ғашық жігіттің сүйгеніне жету жолындағы күресі тыңдаушысын, оқушысын иіріп әкетеді. Ақыт ақын «Сейфүлмәлік» поэмасын Шығыс Түркістандағы Махмұди ханның бұйрығы бойынша жазғанын ескерте келе:

Қисса бітті, хаққа шүкір, есен-аман,

Мың үш жүз жиырма екіде болды тамам.

Бұл пақырға дұға қылың, оқығандар,

Тартылсын жүре бермей енді қалам, -

дейді. Мұнда жырдың аяқталған уақыты хижра бойынша берілген деп есептесек, біздің жыл санауымыз бойынша бұл - 1904 жыл. «Сейфүлмәлік» ХІХ ғасыр бойы және ХХ ғасырдың бас кезінде жиі басылуы сол кездегі қазақ жұртының кітапқа зәруліктері аңғарылады.

«Сейфүлмәлік» дастанының ел арасында кең таралуына тағы бір себеп - оқырманының көптігі. Патшалы Ресей отар елінің жағдайын зерттеу мақсатымен ауыл-аймақтарға мектептер салған болатын. Қара танитын балалардың көбеюі сауаттылықты арттырды. Халық арасынан сұраныс болғандықтан, кітап дүркін-дүркін басылып тұрды. Қазақ кітабының туып қалыптасу яғни бірінші кезеңі жарты ғасырға жуық уақытты қамтыса да, небары оннан аса аталым кітап жарық көрген. Бірақ мұны азырқанудың қажеті жоқ. Себебі ат үстінде жүріп жер бүтіндігін сақтауды өздеріне мақсат тұтқан көшпенді халықтың еркіндігі ендігі жерде Ресейге тәуелді болып қалды. Алғаш жарық көрген кітаптар алуан түрлі тақырыпты қамтымаса да, оқырманның, автордың дүниені танып-білуге құмарлығын аңғаруға болады.

1809 жылы «Қозы Көрпеш» қиссасы жарық көрді. 1819 жылы Ибрагим Хальфин Ысқақұлының татар тіліндегі «Шыңғыс хан мен Ақсақ Темір» хандар тарихы жарық көрді. 1801-1820 жылдар аралығында қазақ, татар тілдерінде 38 кітап басылған [2, 5] .

Дүние жүзі тарихынан хабардар ететін кітаптарды ерекше атап өтуге тиіспіз. Жарық көрген жылы - 1825.

Біріншісінің авторы Орта Азия тарихшысы Әбілғазы Баhадур Арабмұхаммедұлының (1605-1664) «Шежіри и түркі» кітабы. Тегі түркі халықтарының шежіресінен сыр шертер еңбек шағатай тілінде жазылған.

Екіншісі Насыреддин Бурғанэддин ұғлының түрік тілінде жазылған «Қисасу Рубғуз» еңбегі. 1859, 1891 жылдары Қазан университеті баспаханасынан жарық көрген кітап Шығыстың тарихи тұлғаларының өмірінен қызықты деректер ұсынады [1, 76] .

Татар зерттеушісі Абрар Каримуллин 1831 жылы Қазан университетінің баспаханасынан «Иғланаме. Қырғыз халқына» деген кітап шыққанын айтады. Тіпті бұл кітапты тұңғыш кітап деп атауды ұсынады. Өз мақаласында: «Бұл жылдары қазақ сахарасында оба ауруы дендеп, кісі өлімінің көбейіп бара жатқан кезі еді. Осы індетке қарсы қолданылатын шараның бірі - аурудың зардабын түсіндіріп, одан сақтандыру, емдеу шараларын көрсету болды. Оны әрине әр үйге, ауылға барып лекция оқу арқылы жүзеге асыру қиын еді. Сондықтан Орынбор округінің генерал-губернаторы Сухтелин баспасөз арқылы таратуды жөн деп тауып, сол кездегі мұсылман баспаханаларына заказ берген. Арап харіпімен басылған осы кітаптың бір данасы күні бүгін Татар АССР-ның Мемлекеттік Орталық архивінде сақтаулы тұр», - деп көрсетеді [5, 146] .

1857 жылы түрік тіліне аударылған «Бабыр-нама» кітабы қазақ даласына тікелей қатысы бар кітап. Авторы Үндістанда Ұлы Моғолдар мемлекетінің негізін қалаған сұлтан Заhиреддин Мұхаммед Бабыр (1483-1530) .

Қазақ баспа кітабы тарихының бірінші кезеңіне ерекше көрік беріп тұрған басылым - атақты «Жамиғ ат тауарих». 1851 жылы Қазан қаласынан жарық көрген бұл кітаптың авторы да қазақ - белгілі тарихшы Қадырғали Жалаири, - тілі де қазақша [1, 76] . Қазақ елінің тарихы жөніндегі бұл еңбегін Борис Годуновтың тапсырмасы бойынша жазған. Себебі бұл еңбек патшаға арналған және алғашқы тарауында соның билік жүргізу жүйесін сипаттайды. Ш. Уәлиханов бұл кітаптың аңыздан гөрі ақиқаты басым екенін атап көрсеткен. Байұзақ Албани өзінің «Тарихи таным» кітабында Қадырғали Жалаири есімінің тарихта Әбілғазы, Бенаи, Бабыр сияқты ғұлама тарихшылармен қатар аталатынын, Н. И. Ильминский, И. Н. Березин, В. В. Вельяминов-Зернов сынды орыс ғалымдары бұл еңбекті жоғары бағалағанын жазады. «Жылнамалар жинағының» жалғыз көшірме данасын Қазан университеті кітапханасына татар ғалымы И. Халфин тапсырған екен. «Монғол-түрік шежіресі жинағы» деген атпен профессор И. Н. Березин құрастырған кітаптың екінші томына енген бұл еңбектің алғысөзіне құрастырушы: «Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың негізгі бөлігі Рашид-ад Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз», - дейді. Тарихшы М. Қойгелдиев: «Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербургтен табылған екінші көшірмесінде де еңбектің автор берген аты жоқ болып шықты да, ол сол «Жылнамалар жинағы» аталған күйінде қала берді», - деп жазған.

Осы жылдары Сүлеймен Бақырғанидың еңбектері басылып шықты. «Китаб и хулясету ль халисет» - «Таза сусын» деп аталатын Абулқасым кітабы 1851 жылы Қазан университеті баспаханасынан араб тілінде жарыққа шықты. Бұл еңбекті жариялаған Бадахшани деген кісі.

Сүлеймен Бақырғанидың еңбектері бірінші кезеңде ең көп жарияланған басылымдар. Мысалы, «Хакім Ата» дейтін кітабы 1845, 1846, 1857, 1888 жылдары кейде арасына жыл салып, бес дүркін басылған. «Тағы ғажап» дейтін бәйіті және бар. Ол 1856 жылы бастапқы кітабы сияқты түрік тілінде шыққан [1, 77] .

Бұхарада туып, 1713 жылы қайтыс болған шайхы Аллаяр софыны қазақ халқы жақсы білген. «Мурад алғарифини» (Білімдіден шыққан сөз) деп аталатын өлеңмен жазылған кітабын медреселерде оқитын, көп өлеңдерін ел жатқа білген. Бұл оқулық Қазан университеті баспаханасында 1859 жылы басылып шығады.

Ильминскийдің қазақ тілі мен әдебиетінің үлкен қамқор болғаны бұрыннан айтылып жүр. 1857 жылы Марабай ақынның аузынан жаздырып алып, 1862 жылы Қазан университетінің баспаханасынан қазақтың халық эпосы «Ер Тарғынды» бастырады. Бұл эпосты көзінің тірісінде Қазанда өз қаржысына төрт рет бастырған (1871, 1876, 1879, 1883), ал ол қайтыс болған соң «Ер Тарғынды» үш рет 1893, 1899, 1913 жылдары татар нашриатшысы Шамсуддин Хусаинов қайта бастырған. Сонымен «Ер Тарғынның» алғаш жалпы таралымы 29 мың дана болып барлық басылымы Қазанда жарық көрген [5, 146] .

Біріншіден, осы таза қазақ тілінде шыққан кітаптың баспа кітап идеясын толық қанағаттандырып, толық мәнінде жүзеге асырып нағыз бұқаралық сипат алуы. Екіншіден, бұл қазақ кітабының ана тілімізді, туған әдебиетімізді сақтаудағы рөлі айрықша екенін Ш. Елеукеов пен Ж. Шалғынбаева өз еңбектерінде баса көрсеткен.

«Ер Тарғын» поэмасын үлкен бастама деудегі себеп - сол тұста қазақ елі отар ел бола тұра, таза қазақ тілінде баспа бетін көрген кітапта халық қазынасы мол насихатталған. Бір өкініштісі, қазақтың тұңғыш кітабы атанған «Сейфүлмәлік» шағатай тілінде жарық көрді. Онымен сөйлеп, жазбаған адам мәдениеттен құр қалғандай көрінді.

1. 2 Қазақстан баспаханалар

ХІХ ғасырда араб шрифтісі бойынша кітап басу орталығы Қазақ шаhары болды. Азия, Қазан университеті баспаханалары бүкіл ғасыр бойы шығыс губернияларын кітапқа зәруліктен құтқарды. Мұндай тапсырыстар Орынбор генерал-губернаторынан түсіп отырған. Келе-келе жергілікті жерлерден баспахана ашу ісі қолға алынды. Патша өкіметі қазақ даласының сұлтан-правительдерімен хат жазу арқылы байланысып тұру қажеттігін біліп, ақыры генерал-губернатор Сухтелиннің сұрауы бойынша Орынбор қаласындағы Әскери баспаханаға араб шрифтілері жеткізіледі. Баспахананың араб бөлімшесіне терімшілік жұмысқа Орынбордың Неплюев училищесінде оқып жүрген Мұхаммед-Гирей Бекчурин шақырылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.