Қазақ даласындағы шешендік өнер

1. Шешендік өнердің шығу тарихы.
2. Шешендік сөздер және оны зерттеу.
3. Шешендік сөздердің түрлері.
4. Қазақтың белгілі шешендері.
5. Ақындық пен шешендік . егіз өнер.

Шешендік өнер қай қоғамда болса да халыққа, қалың көпшілікке әсер ететін, оның санасын, сезімін баурап, жігерін тасытатын қуатты құрал болып келген, ол өнер күні бүгінге дейін сол күшін, қасиетін жойған жоқ.
Шешендік өнердің тууы, қалыптасуы жалпы тіл өнерінің шығуымен, адам қоғамының пайда болуымен байланысты. Өйткені әрбір қоғамның өзіне лайықты қарым – қатынасы болатыны сияқты оның өзіне лайықты ойлау, сөйлеу мәдениеті, озық ойлы, шебер тілді адамдары да болатыны даусыз. Алайда, жүйелі ойлау, шебер сөйлеу сөз өнері ғылым ретінде біздің жыл санауымыздан көп бұрын шығып қалыптасқан.
Шешендік өнер туралы ғылымды – халықаралық тілде риторика дейді.
Риторика ғылымының негізін салған грек, софист абдерлік Протаргор (б.д.д. 444 жылы туған) деп есептелді. Протагор көптеген қоғамдық ғалымдардың негізін салған Сократпен (469 – 399) , Платонмен (427 – 347) замандас, бірінші рет рет софистер арасында сөз жарыстыру, сөзбен айтысуды бастаған, өзі де замандастарымен сөз сайысына түскен белгілі шешен болған кісі. Протагор шешендік өнерге байланысты “Айтыс өнері” (“Искусства спорить”), “Тартыс туралы” (“О борьбе”) , “Ғылымдар туралы” (“О науках”), “Өктем сөз” (“Повелительное слово”) және “Жарыс сөз” (“Прения”) атты еңбектер жазған.
Классикалық дәуір кезіндегі Грецияда Протагордан кейінгі шешендік өнерді жалғастырушылар леонтилік Георгий (483 – 375) , халкедондық Фразимах, элидалық Гиппий болды.
Софистердің анықтамасы бойынша, шешендік өнерриторика дегеніміз – сендіре білу, яғни тыңдаушының санасына, сезіміне және еркіне әсер ету, ықпал жасау деген сөз.(2) Риторика логика, психология, әсіресе философия ғылымдарымен тығыз байланысты.
Шешендік сөздер, негізінде үш түрлі болады: кеңес сөз, билік сөз, салтанатты сөз. Шешендік сөздің құрлысы үш бөлімнен тұрады: кіріспе, баяндау жене қорытынды. Шешендік өнердің шығуы, қалыптасуы және дамуы белгілі шешендердің есімдерімен, олардың мазмұнды, маңызды сөздерімен белгіленеді. Мысалы, ежелгі Грецияда, біздің жыл санауымыздан арғы 500 – 300 жылдар аралығында атақты он шешен өмір сүрген. Солардың арасында Лисий мен Исократтың, әсіресе Демосфеннің қызметтері мен шешендік шеберліктері ерекше аталады.
Демосфен (384 – 322) шешендік өнердің ең жоғарғы шеберлігіне жеткен адам, ол Афины мемлекетіне жаулап алу қатерін туғызған аталы – балалы македондық Филипп және Ескендір патшаларға қарсы сөздерімен даңқы шыққан қоғам қайраткері. Шешеннің 19 сөзі сақталған.(3)
Грециядан кейінгі шешендік өнердің ерекше дамыған елі Рим республикасы. Грек өнері мен білімінің тетелес мұрагері болған Римде Красс, Антоний бастаған атақты шешен қолбасылар, қоғам қайраткерлері өткен. Алайда, олардың барлығы да айтулы шешен Марк Туллий Цецеронның қатарында күн қасындағы ай сияқты көмескі көрінеді. М.Т. Цицеронның сақталған 27 сөзінің ішінде Л.С. Каталинаға қарсы айтылған төрт сөзі(4) шешендік шеберліктің шыңы болып табылады.

1. “Шешендік сөздер” Алматы “Ғылым” 1999 жыл Автор: Балтабай Адамбаев
2. “Қазақ әдебиетінің тарихы”
Қазақ ССР – ның “Ғылым” баспасы Алматы 1967 ж