Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім

Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері.
Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы

ІІІ Қорытынды

ІV Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Соңғы кездері әлемдік экономика құрылымында қызмет саласының маңыздығы жоғарлауына байланысты, оны тереңірек зерттеу мәсеслесі туындап отыр. Әлемдік экономиканың бұл саласы әлі күнге дейін нашар зерттелген. Сондықтан әлі де қызметтер мен әлемдік алмасудың күннен күнге өсіп жатқан масштабына қарамастан, қызметке берілген нақты анықтама жоқ, қызмет түрлерінің бәрімен мойындалған жіктелуі жасалмаған, сондай-ақ қызмет саласын реттейтін жетік жүйе жоқ.

Дамыған елдер үшін, дәл осылай дамушы елдер үшін де экономикалық өсуге әсер ету үшін қызмет саласының дамуын тездету басты міндетке айналып отыр. Алайда бұл қызметтердің өзін және олардың жалпы ел дамуына әсерін нақтылап зерттемейінше мүмкін емес.

Соңғы жылдары қызметтер маңызын өсу үрдісі байқалып отырғаны бәрімізге танымал, сонымен қатар қызмет саласының өсімі материалды өндіріс өсімінен жоғары болып отыр. Қызмет саласы шаруашылықтың ірі секторына айналды оған әлемдік ЖІӨ-нің 62-75% тиеселі ( бұл тауарлармен сауда үлесінен айтарлықтай үлкен), мұнда жұмыс істейтіндердің 63-75% шоғырланған, бұдан басқа ол еңбектің техникалық қамтамасыз етілуінің өсуіне, жаңарақ технолнгиялардың ендірілуіне және т. б. өз септігін тигізеді.

Қызмет саласын зерттеу оған қатысты түсініктер мен сипаттамаларды анықтап, талдауды қажет етеді. Сондықтан ең алдымен қызмет түсінігін қарастыру қажет.

Қазіргі кездегі теория мен тәжірибеде қызмет терминіне берілген біртекті анықтама жоқ. Негізінен әр түрлі көзқарастарға сәйкес қызмет түсінігі, не сәйкесінше еңбек қызметінің нәтижесі, не қызметтің өзі деп қарастырылады. Кейбір жағдайларда қызмет процесс және еңбек қызметі нәтижесінің бірлестігі ретінде қарастырылады.

Қызмет категориясын әр түрлі тұрғыдан түсіндіру оның материалдығына, тауарлылығына және басқа да сипаттамаларына қатысты болуы мүмкін.

Осылайша қызмет категориясын түсінуге қатысты теориялық аспектілердің бірқатары қазіргі уақытта белсенді талдануда.

1 Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету нарығының қалыптасуы және дамуы.

1. 1 Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері.

Дәстүрлі түрде қызмет саласы халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, халыққа қызмет көрсету бойынша байланыс және осы сияқты облыстардағы сала ретінде қарастырылды. Қандай да бір жағдайларда бұл салаға қосымша тұрмыстық және коммуналды шаруашылық, мәдениет пен шығармашылық, білім мен басқару және тағы басқалары енгізілді.

Алайда бұл салаға жатқызылатын барлық қызмет түрлері материалды емес сипаттағы, халыққа қызмет көрсетулер ретінде қарастырылды.

Бірақ қызмет саласын бұлай түсіндіру өте шартты болып табылады. Өйткені біріншіден қызметтер жай тұлғаларға да, заңды тұлғаларға (кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер) да ұсынылуы мүмкін.

Екіншіден көп қызметтер материалдысипатта болулары мүмкін (сервисті қызметердің бірқатары, инжинирингтік қызметтер, транспорт пне байланыс қызметтері және т. б. )

Күнделікті қолданыста қызмет түсінігі кең мағынада қолданылады: қоғамдық ұйымдастырылған бастамада немесе қандай да бір басқа мақсаттармен ақы үшін немесе қандай да бір нәрсе істеп беру. Алайда әдіснамалық аспектіде қызмет түсінігі нақтырақ анықтаманы қажет етеді, өйткені ол қызмет саласының мәнін түсінуде маңызды болып табылады.

Осыған орай ғылыми әдебиетте бірнеше сәйкесінше түсіндірмелерді бөліп көрсетуге болады. Осылайша К. Марк қызмет түсінігі мен тауардың немесе қызметтің тұтынушылық құнының әсерімен салыстырды. Оның пікірінше: қызмет- бұл тауардың не еңбектің тұтынушылық құнының пайдалы әсері. Бұл анықтамаға сәйкес қызметтер тікелей адам еңбегі нысанында, сондай-ақ тауардың әсерінің нысананда бола алады. Күнделікті өмірде адам тұрақты түрде тұтыну заттары ретінде тауарлар мен, қызметтермен немесе қызмет көрсетушілердің еңбегімен пайдаланады. Мысалы, уақытты өлшеп, сағат адамға қызмет көрсетеді, дәл осылай әр түрлі бағдарламалар көрсететін теледидар және тағы басқа заттар. Бірақ адамның көп қажеттіліктері еңбек қызметі арқылы қанағаттандырылады және бұл қызметтің пайдалы әсері қызметтің тұтынушылық құны болып табылады.

Кейбір экономистердің пікірінше тікелей еңбек процесін қызмет деп түсінуге болмайды, қызмет- бұл еңбектің пайдалы қасиеттері. Тұтынушылық құн тек затпен ғана емес, сондай-ақ пайдалы қызмет түрінде де көрініс таба алатындықтан, оларды ажырату үшін материалды емес тұтынушылық құнға қызмет атауын берді.

Американдық ғалым Ф. Котлер қызмет түсінігін оның тауарлы табиғатына, пайдалылық пен құндылық қасиеттеріне сүйене отырып сипаттайды: қызмет- бұл көзге көрінбейтін және қандай да бір нәрсеге иелік етуге әкелмейтін бір жақ екіншісіне ұсына алатын кез- келген шара немесе тиімділік.

Басқа американдық экономист Т. П. Хиллдің пікірінше қызмет қандай да бір экономикалық бірліктің алдын ала рұқсатымен басқа экономикалық бірліктің қызметі нәтижесінде біріншісіне қатысты тұлғаның немесе тауардың жағдайының өзгеруі ретінде анықталуы мүмкін.

Бұл анықтамалар 19ғ-дың соңында неміс экономистерімен ұсынылған және 20 ғ батыстың саяси экономикасына үлкен әсер еткен пайдалылық теориясына сүйенеді. Жоғарыда келтірілген екі анықтамада қызмет саласы өндіріс саласына экономикалық тең етіліп қарастырылады.

Алайда пайдалалық тұрғысынан қызметтерді жіктеу өте күрделі.

Қызметтің ортақ анықтамасының боламуы салдарынан көп жағдайда бұл экономикалық категорияның талдауы қызмет секторына кіретін қызмет түрлерін атаумен шектеледі. Бұл көлік, туризм, сақтандыру, банктік және қаржылық қызметтер, жылжымайтын мүлікпен және құрал- жабдықтарды жалға алумен байланысты қызметтер, жарнама, бухгалтерлік іс, білім беру, басқару сұрақтары бойынша кеңес беру, заңдық, техникалық және басқа кәсіби қызметтер, инжиниринг, байланыс, сонымен қатар ақпараттық есептік қызметтер. Қызмет салаларын бұлай атап өту олардың экономикалық мәні мен ерекшелігін ашпайды.

Қызметтің мәнін анықтауда ғана емес, бұнымен қоса олардың жіктелуі де әр түрлі тұрғыдан қарастырылады. Ең алдымен қызметтер олармен атқарылатын экономикалық функцияларына сәйкес жіктеледі: бөлуші ( көлік, фрахт, байланыс, сауда) ; өндірістік ( банктік, қаржылық, сақтандыру, кеңес беру, заңдық, жылжымайтын мүлікпен келісімдер, инжиниринг, лизинг, құрал жабдықты жөндеу) ; әлеуметтік ( денсаулық сақтау, білім беру, қайырымдылық, пошталық, үкіметтік) ; тұтынушылық немесе жеке ( мейрамханалар, қонақ үйлер, ойын-сауық салалары, үй қызметтері) .

Бөлуші және өндірістік қызметтер « тауарлыбағытталған » деп қарастырылады, өйткені бұл қызмет түрлері өндірістік сектормен байланысты. Әлеуметтік және жеке қызметтер негізінен көбірек тұтынушыға, оның табысына, жасына, ұлттық дәстүріне бағытталады. В. Хиндлидің, А. Смиттің, Б. Хекманның, Р. Штерннің пікірлерінше қызметтерді екі топқа бөлуге болады: сыртқы сауда объектісі бола алатын қызметтер, көлік қызметтері, байланыс, банктік, сақтандыру келісім шарттары және осы сияқты басқа қызметтер; өз табиғаты бойынша экспорт заты бола алмайтын қызметтер. Бұл жеке және мемлекеттік қызметтер.

М. А. Катузиян қызметтерді келесідей топтастыруға ұсынады: бірінші топты «жаңа» қызметтер құрайды (білім беру, денсаулық сақтау, ойын-сауық қызметтері) . Екінші топқа қосымша қызметтер жатқызылады ( банктік, қаржылық, көліктік) . Және үшінші топқа дәстүрлі үй қызметтері енгізіледі. Бұл тұрғыдан қарастыруға сәйкес жаа қызметтер - бұл тұтынушылардың табыстары мен бос уақыттарының өсуіне ерекше сезімтал қызмет түрлері. Олардың жалпылық тұтынылуы тарихи жаңа феномен болғандықтан олар «жаңа» қызметтер ретінде сипатталады. Қосымша қызметтер индустриализациямен тығыз байланысты қызмет түрлерінен тұрады. Ал дәстүрлерге өзінің экономикалық маңыздылығын жоғалтқан қызметті жатқызған.

Теориялық тұрғыдан бұндай жіктелуді мүлдем теріске шығаруға болмайды, өйткені М. А. Катуазин қызметтерді экономикалық маңыздылық тұрғысынан көрсетті. Алайда олардың өмірлік қолданыс тұрғысынан ол жеткілікті түрде тиімді емес және «моральды ескірген» деп айтуға да болады, бұны бірқатар факторлармен түсіндіруге болады.

Бір жағынан, ғылыми техникалық процесстің, сұраныстың жоғарлауы слдарынан аталып өтілген топтардың біреуіне де жатқызуға болмайтын қызметтердің жаңа түрлері пайда болды. Екінші жағынан, қызмет саласының дамуы олардың көбінің өндірісі халықаралық сипатқа ие болуына алып келді. Бұл жағдайда қызметтердің өздері экспорты заты болмайды, ал оларды өндіруге арналған шетел филиалдары мен компаниялары түріндегі капитал болады.

Мысалы, 90ж басында әлемдік қызмет саласында тікелей шетел инвестициялаиы көлемінің 40% орналасқан болды.

Бірқатар авторлардың пікірінше қызметтердің технологиялық мазмұнына байланысты жіктелуі заман талабына дәлірек келеді. Онда екі топ бөлінеді: білімге негізделген қызметтер ( сақтандыру, кәсіби және техникалық қызметтер, жарнама, медициналық көмек, білім беру, кейбір үкіметтік қызметтер) ; «Үшінші деңгейлік» қызметтер керісінше адам капиталын қажетсінуі төменрек және олар өндірістік әдістер бойынша көбірек стандартталған. Бұл жіктеу қызмет нарығының дамуы технологиялық сипаттағы өзгерістермен байланысына сүйенеді.

Алайда бұл сызбанұсқа да экономикалық ғылым талаптарына жауап бермейді. Біріншіден екі топ қызметтерінің барлық түрлері дерлік кәсіби білімді талап етеді. Екіншіден қазіргі өмірде және жалпы экономикада ерекше мәнге ие қызмет түрлері көрсетілмеген компьютерлік бағдарламалаудың барлық түрлері, шоу-бизнес және ойын-сауық индустриясының басқа формалары, қаржылық қызметтердің барлық түрлері, сондай-ақ дәстүрлі, бірақ тұтыну көлемі мен маңыздылығы бойынша өсуші көлік, байланыс, сауда сияқты қызметтер. Үшіншіден, қызмет ету сипаты және экономикалық құрылымы бойынша мүлджем әртүрлі қызмет түрлері бір топқа біріктірілген. Осылайша сипаты және экономикалық құрылымы бойынша сақтандыру мен білім беру немесе франчайзинг пен туризмді біріктіруге келмейтін сияқты.

А. Сламкулова қызмет саласының негізігі облыстарын келесідей жіктеуге ұсынады:

- ақпараттық қызметтер, ақпараттық қызметтер ( интернет және компьютері қамтамасыз етудің барлық түрлері; бұқаралық ақпарат құралдары; кез-келген жарнама; ақпарат таратудың басқа әдістері) ; консалтингтік; ақпараттық білім беру (білім беру жүйесі; білім тарату мен алудың басқа әдістері; кәсіби дайындықтың барлық түрлері) ; сайентологиялық (ғылыми және шығармашылық қызмет) ; ойын- сауық индустриясы ;

- коммуникациялық қызметтер (көлік байланыс) ;

- витальды қызметтер (денсаулық сақтау, санитарлық және гигиеналық қызметтердің барлық түрлер;

- әлеуметтік тұрмыстық қызметтер: тұтынушылық тағайындалған тауарлар саудасы; тамақтану саласы (мейрамханалар, кафелер, асханалар және т. б. ) ; тұрмыстық қызмет көрсету саласы (шаштараздардан бастап қонақ үйлерге дейін) ; тұрмыстық коммуналды сала (құрылыстан басқа) ; демалыс және туризм индустриясы; үй қызметтері;

- делдалдық қызметтер (өндіріс саласын және жалпы нарықтық экономиканың қызмет етуін қамтамасыз ететіндер) ; қаржылық қызметтер (оның ішінде банктердің және басқа да мекемелердің қызметтері; халықтың белгілі бір топтарының әл ауқаттылығын сақтауды қамтамасыз ететін, бірақ сонымен қатар қызмет етулеріне нарықтық коммерциялық сипатына тән сақтандыру, зейнеткерлер қорлары мен компанияларының қызметтері; өндірісті делдалдық қамтамасыз ету (инвестициялық, трастік, лизингтік және тағы басқа осы сияқты қызметтер) ; өндірістік тағайындалған тауарлар саудасы; заңды және жәй тұлғалардың әлеуметтік қажеттіліктерін нарықтық қамтамасыз ету (заңды қызметтер, ноториалды қызметтер, ұйымдастыру мен басқару облысында кәсіби экономистер мен мамандар қызметтері және т. б. ) ; агробизнес саласында кеңестік және басқарушылық қызметтер.

- өндірістік- техникалық қызметтер: өндірісті материалды емес инженерлік- техникалық қамтамасыз ету (конструкторлық қызмет, жаңа технологиялық процесстерді жасау және жетілдіру) ; өндіріс саласындағы жөндеу қызметтері; тұтыну саласындағыжөндеу қызметтері.

Ұсынылып отырған анықтамада бірқатар артықшылықтар бар. Біріншіден, ол нақты бір әлеуметтік- мәдени бүтіннің (қоғамның, жеке елдің және тағы осы сияқты), халықтың әлеуметтік қабатының, жекелеген адамдар топтарының әр түрлі қызмет түрлерінде қажеттіліктерінің динамикасын, сипаттамасын анықтауды жеңілдетеді.

Сонымен қатар маған қызмет саласының келесідей жіктелгені тиімді, әрі ыңғайлы көрінеді:

- әлеуметтік мәдени қызметтер секторы ( білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау, туризм, ойын-сауық қызметтері) ;

- материалды-тұрмыстық қызметтер секторы (тұрмыстық коммуналды шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, рекреациялық қызметтер жүйесі, қоғамдық тамақтану) ;

- іскерлік, ақпараттық және инженерлі- технологиялық қызметтер секторы (банктік және сақтандыру қызметі, ақпараттық желілік қызметтер) .

Қызметтерді классификациялау негізіне қызметтердің басқа игіліктерден айырмашылығын өндіруші мен тұтынушының арасындағы арақатынасын жатқызуға болады. Қызметтердің иерархиясында екінші белгі болып қызметтердің қаншалықты материалданғандығына немесе қаншалықты адам еңбегін талап ететіні саналады.

Қызметтердің мәнін анықтайтын өндіруші мен тұтынушы арасындағы тікелей ара қатынас болғандықтан, онда жеке тұтынушылық қызметтердің бірінші деңгейін анықтау адам факторының салымы басым қызмет көрсетулер мен байланысты. Мұнда жатқызуға болатындар:

- ғылым және білім беру;

- денсаулық сақтау (сонымен қатар дене шынықтыру мен спорт) ;

- мәдениет пен өнер;

- бос уақыт өткізу қызметтері;

- рекреациялық қызметтер;

-шаштараздардың, сән салондарының қызметтері, қарттарды күту;

- аяқ киім жөндеу, киім тігу, жобалар жасау сияқты тапсырыстар негізіндегі қызметтер;

- бөлшек сауда және басқа да қызметтер.

Тұтынушы мен өндіруші арасындағы ара қатынынас аса белсенді болмайтын, сонымен қатар оларда заттық факторлардың қатысу дәрежесі жоғары болатын қызметтерді тұтынушылық тағайындалған қызметтердің екінші деңгейіне жатқызуға болады:

- жолаушылар көлігі;

- телекоммуникация және ақпараттық қызмет көрсету;

- қаржылық -несиелік сала және сақтандыру қызметтері;

- тұрмыстық- коммуналдық қызметтер, тұрғын үйлерді және басқа өндірістік емес қорларды жөндеу;

- тұрмыстық сипаттағы бірқатар қызметтер (моншалар, кір жуу мекемлері, тұрмыстық техниканы жөндеу) ;

- тамақтану мен баспананы қамтамасыз ету бойынша қызметтер (қонақ үйлер, пәтер бюролары, мейрамханалар және тағы басқалар) .

Қызметтерді жіктеудің тағы бір нысаны:

- өндірістік ( инжиниринг, лизинг, құрал-жабдықтарды жөндеу және т. б. ) ;

- бөлуші (сауда, көлік, байланыс) ;

- кәсіби (банктер, сақтандыру, қаржылық, кеңес беру, жарнама және басқалар) ;

- тұтынушылық (үй шаруашылығымен жән уақыт өткізумен байланысты қызметтер) ;

- қоғамдық (теледидар, радио, білім, мәдениет)

Іскерлік (кәсіби) қызметтердің жаңа түрлері - жылжымайтын мүлікпен сауда, уақытша бос құралдарды орналастыру, ақпараттық, маркетингтік және жарнамалық қызметтер, бухгалтерлік баланстар мен есеп берулерді құрастыру;

Балаларды оқыту және тәрбиелеу бойынша қызметтер- гувернанткалар, жеке бала бақшалар мен мектептер;

Қоғамның қажеттіліктері туындайтын басқа қызметтер.