Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері

Жоспар
Кіріспе

І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1.1 Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері.
1.2 Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
1.3 Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
1.4 Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
1.5 Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы

ІІІ Қорытынды
ІV Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Соңғы кездері әлемдік экономика құрылымында қызмет саласының маңыздығы жоғарлауына байланысты, оны тереңірек зерттеу мәсеслесі туындап отыр. Әлемдік экономиканың бұл саласы әлі күнге дейін нашар зерттелген. Сондықтан әлі де қызметтер мен әлемдік алмасудың күннен күнге өсіп жатқан масштабына қарамастан, қызметке берілген нақты анықтама жоқ, қызмет түрлерінің бәрімен мойындалған жіктелуі жасалмаған, сондай-ақ қызмет саласын реттейтін жетік жүйе жоқ.
Дамыған елдер үшін, дәл осылай дамушы елдер үшін де экономикалық өсуге әсер ету үшін қызмет саласының дамуын тездету басты міндетке айналып отыр. Алайда бұл қызметтердің өзін және олардың жалпы ел дамуына әсерін нақтылап зерттемейінше мүмкін емес.
Соңғы жылдары қызметтер маңызын өсу үрдісі байқалып отырғаны бәрімізге танымал, сонымен қатар қызмет саласының өсімі материалды өндіріс өсімінен жоғары болып отыр. Қызмет саласы шаруашылықтың ірі секторына айналды оған әлемдік ЖІӨ-нің 62-75% тиеселі ( бұл тауарлармен сауда үлесінен айтарлықтай үлкен), мұнда жұмыс істейтіндердің 63-75% шоғырланған, бұдан басқа ол еңбектің техникалық қамтамасыз етілуінің өсуіне, жаңарақ технолнгиялардың ендірілуіне және т.б. өз септігін тигізеді.
Қызмет саласын зерттеу оған қатысты түсініктер мен сипаттамаларды анықтап, талдауды қажет етеді. Сондықтан ең алдымен қызмет түсінігін қарастыру қажет.
Қазіргі кездегі теория мен тәжірибеде қызмет терминіне берілген біртекті анықтама жоқ. Негізінен әр түрлі көзқарастарға сәйкес қызмет түсінігі, не сәйкесінше еңбек қызметінің нәтижесі, не қызметтің өзі деп қарастырылады. Кейбір жағдайларда қызмет процесс және еңбек қызметі нәтижесінің бірлестігі ретінде қарастырылады.
Қызмет категориясын әр түрлі тұрғыдан түсіндіру оның материалдығына, тауарлылығына және басқа да сипаттамаларына қатысты болуы мүмкін.
Осылайша қызмет категориясын түсінуге қатысты теориялық аспектілердің бірқатары қазіргі уақытта белсенді талдануда.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері.
2. Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
3. Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
4. Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
5. Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы

ІІІ Қорытынды
ІV Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Соңғы кездері әлемдік экономика құрылымында қызмет саласының маңыздығы
жоғарлауына байланысты, оны тереңірек зерттеу мәсеслесі туындап отыр.
Әлемдік экономиканың бұл саласы әлі күнге дейін нашар зерттелген.
Сондықтан әлі де қызметтер мен әлемдік алмасудың күннен күнге өсіп жатқан
масштабына қарамастан, қызметке берілген нақты анықтама жоқ, қызмет
түрлерінің бәрімен мойындалған жіктелуі жасалмаған, сондай-ақ қызмет
саласын реттейтін жетік жүйе жоқ.
Дамыған елдер үшін, дәл осылай дамушы елдер үшін де экономикалық өсуге
әсер ету үшін қызмет саласының дамуын тездету басты міндетке айналып
отыр. Алайда бұл қызметтердің өзін және олардың жалпы ел дамуына әсерін
нақтылап зерттемейінше мүмкін емес.
Соңғы жылдары қызметтер маңызын өсу үрдісі байқалып отырғаны бәрімізге
танымал, сонымен қатар қызмет саласының өсімі материалды өндіріс өсімінен
жоғары болып отыр. Қызмет саласы шаруашылықтың ірі секторына айналды оған
әлемдік ЖІӨ-нің 62-75% тиеселі ( бұл тауарлармен сауда үлесінен
айтарлықтай үлкен), мұнда жұмыс істейтіндердің 63-75% шоғырланған, бұдан
басқа ол еңбектің техникалық қамтамасыз етілуінің өсуіне, жаңарақ
технолнгиялардың ендірілуіне және т.б. өз септігін тигізеді.
Қызмет саласын зерттеу оған қатысты түсініктер мен сипаттамаларды
анықтап, талдауды қажет етеді. Сондықтан ең алдымен қызмет түсінігін
қарастыру қажет.
Қазіргі кездегі теория мен тәжірибеде қызмет терминіне берілген
біртекті анықтама жоқ. Негізінен әр түрлі көзқарастарға сәйкес қызмет
түсінігі, не сәйкесінше еңбек қызметінің нәтижесі, не қызметтің өзі деп
қарастырылады. Кейбір жағдайларда қызмет процесс және еңбек қызметі
нәтижесінің бірлестігі ретінде қарастырылады.
Қызмет категориясын әр түрлі тұрғыдан түсіндіру оның материалдығына,
тауарлылығына және басқа да сипаттамаларына қатысты болуы мүмкін.
Осылайша қызмет категориясын түсінуге қатысты теориялық аспектілердің
бірқатары қазіргі уақытта белсенді талдануда.

1 Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету нарығының қалыптасуы және
дамуы.
1.1 Қызмет көрсету нарығының қызмет ету мәні және негізгі принциптері.
Дәстүрлі түрде қызмет саласы халыққа тұрмыстық қызмет көрсету,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, халыққа қызмет көрсету
бойынша байланыс және осы сияқты облыстардағы сала ретінде қарастырылды.
Қандай да бір жағдайларда бұл салаға қосымша тұрмыстық және коммуналды
шаруашылық, мәдениет пен шығармашылық, білім мен басқару және тағы
басқалары енгізілді.
Алайда бұл салаға жатқызылатын барлық қызмет түрлері материалды емес
сипаттағы, халыққа қызмет көрсетулер ретінде қарастырылды.
Бірақ қызмет саласын бұлай түсіндіру өте шартты болып табылады. Өйткені
біріншіден қызметтер жай тұлғаларға да, заңды тұлғаларға (кәсіпорындар,
ұйымдар, мекемелер) да ұсынылуы мүмкін.
Екіншіден көп қызметтер материалдысипатта болулары мүмкін (сервисті
қызметердің бірқатары, инжинирингтік қызметтер, транспорт пне байланыс
қызметтері және т.б.)
Күнделікті қолданыста қызмет түсінігі кең мағынада қолданылады:
қоғамдық ұйымдастырылған бастамада немесе қандай да бір басқа
мақсаттармен ақы үшін немесе қандай да бір нәрсе істеп беру. Алайда
әдіснамалық аспектіде қызмет түсінігі нақтырақ анықтаманы қажет етеді,
өйткені ол қызмет саласының мәнін түсінуде маңызды болып табылады.
Осыған орай ғылыми әдебиетте бірнеше сәйкесінше түсіндірмелерді бөліп
көрсетуге болады. Осылайша К.Марк қызмет түсінігі мен тауардың немесе
қызметтің тұтынушылық құнының әсерімен салыстырды. Оның пікірінше: қызмет-
бұл тауардың не еңбектің тұтынушылық құнының пайдалы әсері. Бұл
анықтамаға сәйкес қызметтер тікелей адам еңбегі нысанында, сондай-ақ
тауардың әсерінің нысананда бола алады. Күнделікті өмірде адам тұрақты
түрде тұтыну заттары ретінде тауарлар мен, қызметтермен немесе қызмет
көрсетушілердің еңбегімен пайдаланады. Мысалы, уақытты өлшеп, сағат
адамға қызмет көрсетеді, дәл осылай әр түрлі бағдарламалар көрсететін
теледидар және тағы басқа заттар. Бірақ адамның көп қажеттіліктері еңбек
қызметі арқылы қанағаттандырылады және бұл қызметтің пайдалы әсері
қызметтің тұтынушылық құны болып табылады.
Кейбір экономистердің пікірінше тікелей еңбек процесін қызмет деп
түсінуге болмайды, қызмет- бұл еңбектің пайдалы қасиеттері. Тұтынушылық
құн тек затпен ғана емес, сондай-ақ пайдалы қызмет түрінде де көрініс
таба алатындықтан, оларды ажырату үшін материалды емес тұтынушылық құнға
қызмет атауын берді.
Американдық ғалым Ф.Котлер қызмет түсінігін оның тауарлы табиғатына,
пайдалылық пен құндылық қасиеттеріне сүйене отырып сипаттайды: қызмет-
бұл көзге көрінбейтін және қандай да бір нәрсеге иелік етуге әкелмейтін
бір жақ екіншісіне ұсына алатын кез- келген шара немесе тиімділік.
Басқа американдық экономист Т.П. Хиллдің пікірінше қызмет қандай да
бір экономикалық бірліктің алдын ала рұқсатымен басқа экономикалық
бірліктің қызметі нәтижесінде біріншісіне қатысты тұлғаның немесе
тауардың жағдайының өзгеруі ретінде анықталуы мүмкін.
Бұл анықтамалар 19ғ-дың соңында неміс экономистерімен ұсынылған және
20 ғ батыстың саяси экономикасына үлкен әсер еткен пайдалылық теориясына
сүйенеді. Жоғарыда келтірілген екі анықтамада қызмет саласы өндіріс
саласына экономикалық тең етіліп қарастырылады.
Алайда пайдалалық тұрғысынан қызметтерді жіктеу өте күрделі.
Қызметтің ортақ анықтамасының боламуы салдарынан көп жағдайда бұл
экономикалық категорияның талдауы қызмет секторына кіретін қызмет
түрлерін атаумен шектеледі. Бұл көлік, туризм, сақтандыру, банктік және
қаржылық қызметтер, жылжымайтын мүлікпен және құрал- жабдықтарды жалға
алумен байланысты қызметтер, жарнама, бухгалтерлік іс, білім беру,
басқару сұрақтары бойынша кеңес беру, заңдық, техникалық және басқа
кәсіби қызметтер, инжиниринг, байланыс, сонымен қатар ақпараттық есептік
қызметтер. Қызмет салаларын бұлай атап өту олардың экономикалық мәні мен
ерекшелігін ашпайды.
Қызметтің мәнін анықтауда ғана емес, бұнымен қоса олардың жіктелуі де
әр түрлі тұрғыдан қарастырылады. Ең алдымен қызметтер олармен атқарылатын
экономикалық функцияларына сәйкес жіктеледі: бөлуші ( көлік, фрахт,
байланыс, сауда); өндірістік ( банктік, қаржылық, сақтандыру, кеңес беру,
заңдық, жылжымайтын мүлікпен келісімдер, инжиниринг, лизинг, құрал
жабдықты жөндеу); әлеуметтік ( денсаулық сақтау, білім беру,
қайырымдылық, пошталық, үкіметтік); тұтынушылық немесе жеке (
мейрамханалар, қонақ үйлер, ойын-сауық салалары, үй қызметтері).
Бөлуші және өндірістік қызметтер тауарлыбағытталған деп
қарастырылады, өйткені бұл қызмет түрлері өндірістік сектормен
байланысты. Әлеуметтік және жеке қызметтер негізінен көбірек тұтынушыға,
оның табысына, жасына, ұлттық дәстүріне бағытталады. В.Хиндлидің,
А.Смиттің, Б.Хекманның, Р.Штерннің пікірлерінше қызметтерді екі топқа
бөлуге болады: сыртқы сауда объектісі бола алатын қызметтер, көлік
қызметтері, байланыс, банктік, сақтандыру келісім шарттары және осы
сияқты басқа қызметтер; өз табиғаты бойынша экспорт заты бола алмайтын
қызметтер. Бұл жеке және мемлекеттік қызметтер.
М.А.Катузиян қызметтерді келесідей топтастыруға ұсынады: бірінші топты
жаңа қызметтер құрайды (білім беру, денсаулық сақтау, ойын-сауық
қызметтері). Екінші топқа қосымша қызметтер жатқызылады ( банктік,
қаржылық, көліктік). Және үшінші топқа дәстүрлі үй қызметтері енгізіледі.
Бұл тұрғыдан қарастыруға сәйкес жаа қызметтер – бұл тұтынушылардың
табыстары мен бос уақыттарының өсуіне ерекше сезімтал қызмет түрлері.
Олардың жалпылық тұтынылуы тарихи жаңа феномен болғандықтан олар жаңа
қызметтер ретінде сипатталады. Қосымша қызметтер индустриализациямен
тығыз байланысты қызмет түрлерінен тұрады. Ал дәстүрлерге өзінің
экономикалық маңыздылығын жоғалтқан қызметті жатқызған.
Теориялық тұрғыдан бұндай жіктелуді мүлдем теріске шығаруға болмайды,
өйткені М.А.Катуазин қызметтерді экономикалық маңыздылық тұрғысынан
көрсетті. Алайда олардың өмірлік қолданыс тұрғысынан ол жеткілікті түрде
тиімді емес және моральды ескірген деп айтуға да болады, бұны бірқатар
факторлармен түсіндіруге болады.
Бір жағынан, ғылыми техникалық процесстің, сұраныстың жоғарлауы
слдарынан аталып өтілген топтардың біреуіне де жатқызуға болмайтын
қызметтердің жаңа түрлері пайда болды. Екінші жағынан, қызмет саласының
дамуы олардың көбінің өндірісі халықаралық сипатқа ие болуына алып келді.
Бұл жағдайда қызметтердің өздері экспорты заты болмайды, ал оларды
өндіруге арналған шетел филиалдары мен компаниялары түріндегі капитал
болады.
Мысалы, 90ж басында әлемдік қызмет саласында тікелей шетел
инвестициялаиы көлемінің 40% орналасқан болды.
Бірқатар авторлардың пікірінше қызметтердің технологиялық мазмұнына
байланысты жіктелуі заман талабына дәлірек келеді. Онда екі топ бөлінеді:
білімге негізделген қызметтер ( сақтандыру, кәсіби және техникалық
қызметтер, жарнама, медициналық көмек, білім беру, кейбір үкіметтік
қызметтер); Үшінші деңгейлік қызметтер керісінше адам капиталын
қажетсінуі төменрек және олар өндірістік әдістер бойынша көбірек
стандартталған. Бұл жіктеу қызмет нарығының дамуы технологиялық сипаттағы
өзгерістермен байланысына сүйенеді.
Алайда бұл сызбанұсқа да экономикалық ғылым талаптарына жауап
бермейді. Біріншіден екі топ қызметтерінің барлық түрлері дерлік кәсіби
білімді талап етеді. Екіншіден қазіргі өмірде және жалпы экономикада
ерекше мәнге ие қызмет түрлері көрсетілмеген компьютерлік
бағдарламалаудың барлық түрлері, шоу-бизнес және ойын-сауық
индустриясының басқа формалары, қаржылық қызметтердің барлық түрлері,
сондай-ақ дәстүрлі, бірақ тұтыну көлемі мен маңыздылығы бойынша өсуші
көлік, байланыс, сауда сияқты қызметтер. Үшіншіден, қызмет ету сипаты
және экономикалық құрылымы бойынша мүлджем әртүрлі қызмет түрлері бір
топқа біріктірілген. Осылайша сипаты және экономикалық құрылымы бойынша
сақтандыру мен білім беру немесе франчайзинг пен туризмді біріктіруге
келмейтін сияқты.
А.Сламкулова қызмет саласының негізігі облыстарын келесідей жіктеуге
ұсынады:
- ақпараттық қызметтер, ақпараттық қызметтер ( интернет және
компьютері қамтамасыз етудің барлық түрлері; бұқаралық ақпарат құралдары;
кез-келген жарнама; ақпарат таратудың басқа әдістері); консалтингтік;
ақпараттық білім беру (білім беру жүйесі; білім тарату мен алудың басқа
әдістері; кәсіби дайындықтың барлық түрлері); сайентологиялық (ғылыми
және шығармашылық қызмет); ойын- сауық индустриясы ;
- коммуникациялық қызметтер (көлік байланыс);
- витальды қызметтер (денсаулық сақтау, санитарлық және гигиеналық
қызметтердің барлық түрлер;
- әлеуметтік тұрмыстық қызметтер: тұтынушылық тағайындалған тауарлар
саудасы; тамақтану саласы (мейрамханалар, кафелер, асханалар және т.б.);
тұрмыстық қызмет көрсету саласы (шаштараздардан бастап қонақ үйлерге
дейін); тұрмыстық коммуналды сала (құрылыстан басқа); демалыс және туризм
индустриясы; үй қызметтері;
- делдалдық қызметтер (өндіріс саласын және жалпы нарықтық
экономиканың қызмет етуін қамтамасыз ететіндер); қаржылық қызметтер (оның
ішінде банктердің және басқа да мекемелердің қызметтері; халықтың белгілі
бір топтарының әл ауқаттылығын сақтауды қамтамасыз ететін, бірақ сонымен
қатар қызмет етулеріне нарықтық коммерциялық сипатына тән сақтандыру,
зейнеткерлер қорлары мен компанияларының қызметтері; өндірісті делдалдық
қамтамасыз ету (инвестициялық , трастік, лизингтік және тағы басқа осы
сияқты қызметтер); өндірістік тағайындалған тауарлар саудасы; заңды және
жәй тұлғалардың әлеуметтік қажеттіліктерін нарықтық қамтамасыз ету (заңды
қызметтер, ноториалды қызметтер, ұйымдастыру мен басқару облысында кәсіби
экономистер мен мамандар қызметтері және т.б.); агробизнес саласында
кеңестік және басқарушылық қызметтер.
- өндірістік- техникалық қызметтер: өндірісті материалды емес
инженерлік- техникалық қамтамасыз ету (конструкторлық қызмет, жаңа
технологиялық процесстерді жасау және жетілдіру); өндіріс саласындағы
жөндеу қызметтері; тұтыну саласындағыжөндеу қызметтері.
Ұсынылып отырған анықтамада бірқатар артықшылықтар бар. Біріншіден, ол
нақты бір әлеуметтік- мәдени бүтіннің (қоғамның, жеке елдің және тағы осы
сияқты), халықтың әлеуметтік қабатының, жекелеген адамдар топтарының әр
түрлі қызмет түрлерінде қажеттіліктерінің динамикасын, сипаттамасын
анықтауды жеңілдетеді.
Сонымен қатар маған қызмет саласының келесідей жіктелгені тиімді, әрі
ыңғайлы көрінеді:
- әлеуметтік мәдени қызметтер секторы ( білім беру, мәдениет,
денсаулық сақтау, туризм, ойын-сауық қызметтері);
- материалды-тұрмыстық қызметтер секторы (тұрмыстық коммуналды
шаруашылық,тұрмыстық қызмет көрсету, рекреациялық қызметтер жүйесі,
қоғамдық тамақтану);
- іскерлік, ақпараттық және инженерлі- технологиялық қызметтер
секторы (банктік және сақтандыру қызметі, ақпараттық желілік
қызметтер).
Қызметтерді классификациялау негізіне қызметтердің басқа игіліктерден
айырмашылығын өндіруші мен тұтынушының арасындағы арақатынасын
жатқызуға болады. Қызметтердің иерархиясында екінші белгі болып
қызметтердің қаншалықты материалданғандығына немесе қаншалықты адам
еңбегін талап ететіні саналады.
Қызметтердің мәнін анықтайтын өндіруші мен тұтынушы арасындағы
тікелей ара қатынас болғандықтан, онда жеке тұтынушылық қызметтердің
бірінші деңгейін анықтау адам факторының салымы басым қызмет көрсетулер
мен байланысты. Мұнда жатқызуға болатындар:
- ғылым және білім беру;
- денсаулық сақтау (сонымен қатар дене шынықтыру мен спорт);
- мәдениет пен өнер;
- бос уақыт өткізу қызметтері;
- рекреациялық қызметтер;
-шаштараздардың, сән салондарының қызметтері, қарттарды күту;
- аяқ киім жөндеу, киім тігу, жобалар жасау сияқты тапсырыстар
негізіндегі қызметтер;
- бөлшек сауда және басқа да қызметтер.
Тұтынушы мен өндіруші арасындағы ара қатынынас аса белсенді
болмайтын, сонымен қатар оларда заттық факторлардың қатысу дәрежесі
жоғары болатын қызметтерді тұтынушылық тағайындалған қызметтердің
екінші деңгейіне жатқызуға болады:
- жолаушылар көлігі;
- телекоммуникация және ақпараттық қызмет көрсету;
- қаржылық –несиелік сала және сақтандыру қызметтері;
- тұрмыстық- коммуналдық қызметтер, тұрғын үйлерді және басқа
өндірістік емес қорларды жөндеу;
- тұрмыстық сипаттағы бірқатар қызметтер (моншалар, кір жуу
мекемлері, тұрмыстық техниканы жөндеу);
- тамақтану мен баспананы қамтамасыз ету бойынша қызметтер (қонақ
үйлер, пәтер бюролары, мейрамханалар және тағы басқалар).
Қызметтерді жіктеудің тағы бір нысаны:
- өндірістік ( инжиниринг, лизинг, құрал-жабдықтарды жөндеу және
т.б.);
- бөлуші (сауда, көлік, байланыс);
- кәсіби (банктер, сақтандыру, қаржылық, кеңес беру, жарнама
және басқалар);
- тұтынушылық (үй шаруашылығымен жән уақыт өткізумен байланысты
қызметтер);
- қоғамдық (теледидар, радио, білім, мәдениет)
Іскерлік (кәсіби) қызметтердің жаңа түрлері – жылжымайтын мүлікпен
сауда, уақытша бос құралдарды орналастыру, ақпараттық, маркетингтік
және жарнамалық қызметтер, бухгалтерлік баланстар мен есеп берулерді
құрастыру;
Балаларды оқыту және тәрбиелеу бойынша қызметтер- гувернанткалар,
жеке бала бақшалар мен мектептер;
Қоғамның қажеттіліктері туындайтын басқа қызметтер.
6. Қазақстанда қызмет көрсету нарығының даму жағдайы
Қызмет саласы - бұл қоғамдық өндіріс саласында функционалды
тағайындалуы материалды және материалды емес қызметтерді өндіруден және
өткізуден көрініс табатын салалар мен қызмет түрлерінің жиынтығы.
Кейбір авторлар қызмет саласына келесідей анықтама береді: қызмет
саласы- бұл кәсіпорындармен, ұйымдармен, сондай-ақ жай тұлғалар мен
көрсетілетін қызметтердің әр түрлі түрінің өндірісін біріктіретін
жалпылама категория. Яғни бұл авторлар жеке тұлғалармен ұсынылатын
қызметтер де қызмет саласының құрамына енетінін бөліп көрсеткен.
Материалды өндіріс саласымен салыстырғанда қызмет саласына бірқатар
ерекшіліктер тән:
- тауарлардан өзгеше, қызметтер негізінен бір уақытта өндіріліп,
тұтынылады (бүгінгі күні поездардағы бос орындардыкелесі күнге қосу
мүмкін емес, дәл осылай кинотеатрларда, театрларда сатылмаған билеттер
және т.б.). Бұл қызметтердің сұранысы мен ұсынысые реттеу проблемасына
әкеледі.
- қызметтер жиі өнімге мүлдем қарама қарсы деп қарастырылады,
алайда қазір өнеркәсіпте де қызмет көрсетудің ролі ұлғаюда (құрал
жабдықтарды жөндеу, сатудан кейінгі қызмет көрсету және тауарларды
сатумен байланысты басқа да қызметтер). Осыдан көп жағдайда қызметте
өнім элементі, дәл осылай өнімді сатуда да қызмет элементі орын алады.
- материалды игіліктерді тұынудан өзгеше, қызметтерді тұтыну
шексіз, Тұтынушы әдетте қызметтердің бірнеше түрлеріне сұраныс
қалыптастырады (тұрмыстық қызметтердің дамыған саласы ойын-сауыққа,
демалысқа уақыттың пайда болуына мүмкіндік береді, туризмнің дамуы
байланыс қызметтеріне, қоғамдық тамақтануға және т.б. сұранысты
ұлғайтады);
- әлеуметтік қызметтердің (денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет)
жоғары қоғамдық маңыздылығы жекелеген қызмет түрлеріне жеңілдіктердің,
дотациялардың, тегін ұсынылудың болуын анықтап берді;
- қызмет сферасында салыстырулардың қиындығы әсері орын алады:
қызметте неғұрлым заттық компонент аз болса, соғұрлым клиенттерге әр
түрлі ұйымдардың қызметтерін салыстыру қиынырақ болады. Қызметтер
нарығында ұзақ уақыт бойы істеп келе жатқан ұйымдар сәйкесінше ертерек
көрсетілген қызметтердің нәтижелеоімен таныстыру арқылы танымал ете
алады. Алайда заттық компоненті азырақ қызметтерді ұсынатын ұйымдардың
қызметтерінің сапасын бағалау өте қиын.
- тұрғын үй мен қызметтері мен коммуналды қызметтердің,
рекреациялық қызметтердің мәдени қызметтермен және қоғамдық тамақтану
мен сауда қызметтерінің бірігу процесі интенсивті жүріп жатыр.
Қызметтердің таза салалары азаюда және олар кешенді сипат алуда.
- материалды өндіріс саласымен салыстырғанда әдетте қызмет саласы
шетел бәсекесінен мемлекетпен қорғалады. Сонымен қатар көп елдеоде
көлік және байланыс, қаржылық және сақтандыру қызметтері, ғылым, білім
беру, денсаулық сақтау, коммунаоды қызметтер дәстүрлі түрде толығымен
немесе жартылай мемлекет меншігінде болады. Көп елдердің үкіметтерінің
санауынша қызметтер импорты ұлттық қауіпсіздік пен тәуелсіздікке қауіп
төндіруі мүмкін, сондықтан ол тауарлар саудасымен салыстырғанда қатал
бақыланады.
- қызметтердің өндірушісі мен тұтынушысының тікелей қарым қатынасқа
түсуі салдарынан қызмет көрсетудің сапасы адамдық еңбек ресурстарының
сапалық құрамынан тәуелді болады.
Қазіргі уақытта қызмет саласы эконмиканың ең перспективалы және тез
дамушы салаларының біріне айналып отыр. Ол қызметтің кең ауқымын
қамтып отыр: сауда мен көліктен бастап, қаржыландыру, сақтандыру мен
делдалдылықтың әр түрлі түрлеріне дейін. Барлық ұйымдар дерлік қандай
да болмасын дәрежеде қызмет көрсетеді.
Дамыған елдер тәжірибесі өндіріс күрделенген сайын және нарық
тауарлармен қаныққан сайын қызметтерге де сұраныс жоғарылайды.
Негізінен екі себеп бойынша қызметтер нарығы басқа нарықтардан
өзгешеленеді:
- қызмет асы көрсеткенге дейін болмайды. Бұл қызметтерді алғанға
дейін оларды салыстырып, бағалау мүмкіндігін жояды.Тек күтіліп орырған
нәтиже мен алынғанды ғана салыстыруға болады.
- қызметтерге анықталмағандықтың жоғары дәрежесі тән.Бұл
клиенттерді тиімсіз жағдайға қояды, ал сатушыларға қызметтерді нарыққа
жылжытуға қиындатады.
Қызметтер нарығына ену, тауарлар нарығына кірумен салыстырғанда
әлдеқайда қиын. Қызмет нарығында табиғи монополиялардың орын алуы өте
жиі кездеседі. Сондай-ақ ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан маңызды қызмет
түрлерін қорғау үшін мемлекеттік реттеу қажет.
Шартты түрде қызмет саласын реттеудің үш деңгейін бөліп көрсетуге
болады: ұлттық, екі жақтық және көп жақтық.
Реттеудің ең маңызды ұлттық шаралары медицина, білім беру сияқты
қызметтердің маңызды салаларында, яғни ұлттық салаларында стандартты
қалыптастыруға және сақтауға, қызметтердің ішкі нарығын шетел
бәсекелестерден қорғауға және қызметтер экспортын ынталандыруға
бағытталған.
Әдетте , қызметтердің ішкі нарығын реттеу шаралары негізінде елдің
саяси, экономикалық және әлеуметтік мүдделері жатады: жергілікті
жұмысшы күшінің жұмыспен қамтылуы, қызметтердің басты сфераларында
жергілікті жұмысшыкүшінің жұмыспен қамтылуы, қызметтердің басты
салаларында жергілікті кәсіпкерлерді қолдау, ұлттық қорғаныс мүдделерін
ескеру, ішкі капитал салымдарының өсімін ынталандыру, ұлттық мәдени
құндылықтарды сақтаужәне т.б.
Ұлттық реттеудің алты негізгі бағытын көрсетуге болады:
- елдің төлем балансын жақсарту мақсатында шетел валютасымен
операцияларды шектеу шаралары:валюта айырбастаудың белгілі бір
ережелері, шетелге шығарылатын сомаларды шектеу, шетел валютасында
төлемдер мерзімін ұзарту;
- ұлттық өндіріс қызметтерінің тұтынылуын кеңейтуге бағытталған,
мемлекеттік сатып алулар жүйесі ( көлік байланыс және тағы басқалар);
- қызметтер ұлттық салаларының ішкі және сыртқы нарықтарда бәсеке
қабілеттіліктерін жоғарылату мақсатында жеңілдіктер беру арқылы олардың
дамуын ынталандыру ( субсидиялар, жеңілдетілген салық салу арқылы). Бұл
теңіз бен авиациялық көлік, киноөнеркәсібі және тағы басқалары болуы
мүмкін.
- экономиканың ұлттық салаларын, оның ішінде қызметтердің кейбір
салаларын (сақтандыру, банк ісі, жарнама, бухгалтерлік есеп, және тағы
басқалар) нығайту мақсатында тікелей капитал салымдарын шектеу
шаралары.
- шетел фирмалары шетел азаматтарын жалдау бойынша шектеулер.
Бірқатар елдердің банктер мен сақтандыру фирмаларының қызметін
реттейтін заңнамасында шетел фирмаларындағы басқарушы қызметтерде
қабылдаушы ел азаматтары болу қажетілігі айтылған.
- шетел кәсіпорындарына дифференциацияланған салық салу. Шетел
фирмаларының филиалдарына, жергілікті кәсіпорындармен салыстарғанда
жоғарырақ салық салынуы мүмкін.
Аталған шаралардан басқа мемлекет қызметтердің жекелеген салаларын
реттеудің әдейі шараларын жасауы мүмкін.
Біріншіден, қызметтердің ұлттық саларының заңмен реттелуі ( ҚР
банктер және банктік қызмет туралы заңы, Білім туралы заңы).
Мысалы, ҚР Білім туралы заңына сәйкес барлық мемлекеттік емес білім
беру мекемелері міндетті мемлекеттік тіркеуден өту қажет, содан кейін
бұндай мекемелер білім беумен басқару органдарынан лицензия алулары
қажет. Лицензиялау барысында оқу бағдарламалары мен жоспарлары
бағаланбайды, білім беру қызметінің мемлекеттік салалық стандартына
сәйкестігі тексеріледі.
Екіншіден, белгілі бір қызметтер импортына тікелей шектеу қою
немесе тиым салу. Осыайша, ақпараттық қызметтер облысында шетел
қолданушыларына ұлттық мәліметер банкіне кіруге шектеулер әрекет етеді.
Көп мемлекеттерде жарнамалық фильмдердің, радио және теле
бағдарламалардың импортына тиым салынған.
Үшіншіден, шетел компаниялардың қызметердің ішкі нарықтағы
қызметтеріне шектеулер орнату. Мысалы, шетелдің заң фирмаларына тек
халықаралық құқық бойынша ғана кеңес беруге рұқсат беру.
Қызметтердің белгілі бір түрлерінің импортын шектеу үшін
лицензиялау, техникалық стандарттар, квоталар, салықтар және тағы осы
сияқтылар жиі қолданылады.
Осылайша қызметтермен халықаралық және ішкі сауданың өсуі, оның
диверсификациясы және қызмет саласында бәсекенің күшеюі оны реттеудегі
қажетілікті күшейту. Бұны екі жақтық мемлекеттік келісімдер және көп
жақты реттеу арқылы жүзеге асыруға болады. Халықаралық ұйымдар
шеңберінде қызметтермен сауданы реттеу ( көп жақты реттеу) реттеудің
маңызды түрі болып табылады.
Өткен жүз жыл ішінде қызмет саласының өзі де кординалды өзгерді.
Ғасырдың басында ұсынылатын қызметтер шеңбері шектелген болды, ал жалпы
құрылымды сауда, көлік, тұрмыстық және үй қызметтері басым болды,
қазіргі уақыта қызметтердің 160-тан аса түрі ( БСҰ-ның жіктеуіне
сәйкес) есептеліп отыр.
Қызметтер экономикасының дамуы тек жай ғана сандық өзгерістерге,
тек қана шаруашылық секторлары арасында ресурстар мен өнімдердің
бөлінуі пропорциялардың өзгеруіне ғана келіп тірелмейді. Бұл сапалық
сипаттағы да процесс, онда материалды емес өндіріс формаларының мәнінің
өсуі, қоғамның өмірінде қызметтердің рөлі мен орнының өзгеруі көрініс
табады. Аса маңызды өзгеріс- бұл ғылымның, білімнің, десаулық
сақтаудың, мәдениеттің қоғамның дамуына салатын салымның өсуі, олардың
экономикалық өсудің, әлеуметтік прогресстің, өмір сапасын арттырудың
басты факторларына айналуы болап отыр.
Қызмет саласы эволюциясының маңызды заңдылығы ол матриалды
өндірістен бөлек дамымайды, онымен интеграциялана дамиды және бұл
итеграция тереңдігінен қазіргі щаруашылықтың тиімділігі тәуелді. Заттық
өнім мен қызметтің ара қатынасының өсуі бірнеше бағыт бойынша жүзеге
асып жатыр. Өнеркәсіпте қызмет түрінде көрініс табатын еңбек
функциялары көбейіп отыр, тұрақты түрде инженерлі-техникалық, әкімшілік
персонал саны мен оның заттық өнім өндірісіне қатысу дәрежесі өсіп
отыр. Тауарлар мен қызметтер өндірісі өскен сайын бұл секторлардың
саларалық байланыстары көп тармақталып және күрделеніп отыр:
қызметтерде материалды жабдықтану мен қамтамасыз етілу деңгейінің
сапасы жоғарылауда; заттық өндірісте қызметтерге шығындар жалпы
өндірістік шығындардың ірі статьясына айналып отыр.
XXғ. Соңғы он жылдығында шаруашылықтың бұл екі типінің өзара
айланысы жаңа сатыға көтерілді: әмбебап қолдануға арналған жаңа
технологияларды қызмет және заттық өнім бірігіп кеткен.Бұл өзара ену
ақпараттық коммуникациялық кешен, медиабизнесте, баспа ісі сияқты
қызмет саларында көрініс тапқан.
Экономика салаларының ең перспективалы және тез қарқынмен дамушы,
қызмет түрлерінің өте кең ауқымын қамтитын сала қызмет саласы болып
табылады.
Қазақстанда өтпелі кезеңді бастан кешіріп отырған басқа елдердегі
сияқты қызмет саласының жедел қарқынмен дамуын көптеген факторлар
анықтап береді: шаруашылық етуші субьектілердің экономикалық
тәуелсіздік жағдайына ие болуы; қызмет саласында капитал айналымының
тез жүзеге асуы; қызмет түрлерінің көбі үлкен көлемдегі бастапқы
капиталды, жоғары біліктілікті талап етпейді және тағы басқалар. Міне
қызмет саласының осындай ерекешеліктері елімізде шаруашылық
байланыстары үзілген өнеркәсібіміз тоқырауға ұшырап, жұмыссыздық
деңгейі өсіп кеткен кезде қызмет саласы бұл проблеманы шеше алатын
катализаторға айналды. Қызмет нарығы тұрақты бәсекелеуші
кәсіпорындармен толықтырылып отырды, бұл көрсетілетін қызметтер
көлемінің біртіндеп өсуіне, сондай-ақ көрсетілетін қызметтер спектрінің
кеңеюіне әсер етті.
1995 жылы көрсетілген ақылы қызметтердің жалпы көлемі 47860,4млн.
теңгені, 1996 жылы- 64682,5млн. теңгені және 1997 жылы 77848,5 млн.
теңгені құрады, ал сәйкесінше кезеңдерге өсу 69,6% және 84,5% құрады.
1995 жыл мен 1997 жыл уақыт кезеңі аралығында көрсетілген
қызметтердің жалпы көлемінде басым үлесті коммуналды шаруашылық
қызметтері мен жолаушылар көлігінің қызметтері алды және осы кезең
барысында қызметтердің бұл категориясының басым болуы үрдісінің тұрақты
басым болу үрдісінің тұрақты болуы байқалды. Осылайша, коммуналды
қызметтердің үлесі жалпы қызметтер көлемінің үштен бір бөлігін құрады.
Осы кезең аралығында республикада туристік-экскурсиялық қызметтер
көлемі ұлғайды, олардың үлесі 0,4%-тен 0,9%-ке дейін өсті, денсаулық
сақтау қызметтерінің 1,5%-тен 2,3%-ке дейін өсуі байқалды. Байланыс
қызметтерінің үлесі жедел қарқынмен жоғарлады: 8,6%-тен 12,4%-ке дейін.
Қызметтеің басқа түрлерінің үлес салмақтары елеусіз болып, 0,1% мен
2,0% аралығында болды.
Жекелеген қызмет түрлерінің өсуімен қатар тұрмыстық қызмет
көлемдерінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.