Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылым тарихының зерттеудегі теориялық методологиялық мәселелері
1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылым тарихының зерттеудегі теориялық методологиялық мәселелері.
2. Билер мен батырлардың қоғамдық саяси.қызметінің тарихнамасы
3. Билердің қазақ қоғамындағы ролі туралы көзқарастар.
4. Батырлар туралы зерттеулер
5. Батырлар туралы зенрттеулер сноска дипломда
6. Қазақ қоғамындағы батырлар институтының зерттелуі
7. Қазақ қоғамындағы әйел.ананың орны мәселесінің зерттелуі.
8. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
2. Билер мен батырлардың қоғамдық саяси.қызметінің тарихнамасы
3. Билердің қазақ қоғамындағы ролі туралы көзқарастар.
4. Батырлар туралы зерттеулер
5. Батырлар туралы зенрттеулер сноска дипломда
6. Қазақ қоғамындағы батырлар институтының зерттелуі
7. Қазақ қоғамындағы әйел.ананың орны мәселесінің зерттелуі.
8. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Казіргі кезде «батыр» сөзінің этималогиясы туралы нақты ғылыми дәлелденген ортақ пікір жоқ. Бірақ бұл сөздің бір ерекшелігі қандай тіл құрамында қолданылмасын барлық тілдердегі ұғымы бір. Сонымен бірге «батыр» сөзі Қиыр Шығыстағы алтай тіл семьясына жататын халықтардан бастап, батысында Шығыс Европадағы славян тілдес халықтарда, солтүстігінде фин-угор тіл семьясына жататын халықтарды, ал оңтүстікте Солтүстік Кавказ халықтары арасында кең тараған сөз болды. Бұл феноменнің басты себебі көшпелі дүниенің қозғалысқа түсуіне байланысты жаңа әлеуметтік топ «батырлардың» қалыптасуы болды.
Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, «батыр» сөзінің этималогиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топка «батыр» сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан ұғым деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады.
1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте «богатырь» -түрік сөзі. Бахгатур, багадур, батур, батырь, батор – деген әртүрлі формада қолданылған және ол багатырь сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы кітабында кездеседі дегенді атап көрсеткен. [3, 18 б.].
Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігінде «батыр» сөзінің ешқандайда орыстық тамыры жок, ол алғашқы кезде татарлардың әскер басы титулы ретінде қолданылғанын және батырлардың тек тарлар заманынан бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін фйта келіп, татарлар кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері – храбрь сияқты сөздеодің пайдаланылғанын айтады. [3, 18 б.]. Ал М.Фасмер сөздігінде «батыр» сөзінің орталық Волга3 жерінде артель старшинасы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің «батыр» сөзінен шыққан дейді. Ол «ержүрек, күшті, шаба алатын адам» орыстың «богатырымен» ұқсас деп есептейді. Сематикалық тұрғыдан атамен сөзімен салыстыруға болатындығын атап өтеді. [3, 18 б].
Бір қатар зерттеушілер «батыр» сөзінің этималогиясына ерекше мән бере отырып, оның түрк халықтарының арасында кеңінен тарауын VІ ғасырдан бастау алып, ІХ-Х ғасырларда Волга бойындағы түркі тілдес булгарлар мен хазарлар арасында тарай бастады деп есептейді.
Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, «батыр» сөзінің этималогиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топка «батыр» сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан ұғым деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады.
1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте «богатырь» -түрік сөзі. Бахгатур, багадур, батур, батырь, батор – деген әртүрлі формада қолданылған және ол багатырь сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы кітабында кездеседі дегенді атап көрсеткен. [3, 18 б.].
Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігінде «батыр» сөзінің ешқандайда орыстық тамыры жок, ол алғашқы кезде татарлардың әскер басы титулы ретінде қолданылғанын және батырлардың тек тарлар заманынан бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін фйта келіп, татарлар кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері – храбрь сияқты сөздеодің пайдаланылғанын айтады. [3, 18 б.]. Ал М.Фасмер сөздігінде «батыр» сөзінің орталық Волга3 жерінде артель старшинасы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің «батыр» сөзінен шыққан дейді. Ол «ержүрек, күшті, шаба алатын адам» орыстың «богатырымен» ұқсас деп есептейді. Сематикалық тұрғыдан атамен сөзімен салыстыруға болатындығын атап өтеді. [3, 18 б].
Бір қатар зерттеушілер «батыр» сөзінің этималогиясына ерекше мән бере отырып, оның түрк халықтарының арасында кеңінен тарауын VІ ғасырдан бастау алып, ІХ-Х ғасырларда Волга бойындағы түркі тілдес булгарлар мен хазарлар арасында тарай бастады деп есептейді.
1. Б.П.Пальванова. Октябрь және Түркменстан әйелдері. – Ашхабад, 1967.
2. А.К.Балтабаева «Вовлечение казахских женщин в сферу государственного управления Казахстана» ( 20-30 гг. ХХ в.): Дис. канд. ист. наук. М; 1995
3. О.Қазиев «Қөшпелі қазақ өркениетіндегі әйел құқығының мәртебесі» ( ХVІІІ-ХІХ ғғ. бас кезені) Заң ғыл. канд. Дис. А; 2005
4. Ж.Р.Әбішева «1926-1941 жылдардағы қазақ әйелдерінің арасындағы қоғамдық-саяси жұмыс» Тарих ғыл. канд. Дис. Алматы 2003.
5. Ю.А. Зуев . О формах этносоциальной организации кочевых народов Центральной Азии в древности и средневековье: пестрая орда, сотня. – Военное искусство кочевников Центральной Азии и Казахстана. (Эпоха древности и средневековья). Алматы, 1998
6. С.Г.Кляшторный «Древнетюркские рунические памятники как мсточник по истории Средней Азии. М. 1964
7. А.И.Левшин «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996
8. Г.А.Федоров-Давыдов. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов. М. 1966
9. Л.Гумилев «Көне түріктер», Алматы 1994
10. Е.Б.Бекмаханов. «Қазақстанның Россияға қосылуы». М; 1957
11. Х.Арғынбаев. Қазақтың отбасылық дәстүрлері; Алматы , 2005
12. Ж.Әбішева. Әйелдердің кеңестік құрылысқа тарту жұмыстары. (1920-1930 жж.) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда ун-тінің хабаршысы 1999. № 2
13. А.И.Кенжина. Түркі фольклор деректеріндегі әйел бейнесі. ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (47). 2007
2. А.К.Балтабаева «Вовлечение казахских женщин в сферу государственного управления Казахстана» ( 20-30 гг. ХХ в.): Дис. канд. ист. наук. М; 1995
3. О.Қазиев «Қөшпелі қазақ өркениетіндегі әйел құқығының мәртебесі» ( ХVІІІ-ХІХ ғғ. бас кезені) Заң ғыл. канд. Дис. А; 2005
4. Ж.Р.Әбішева «1926-1941 жылдардағы қазақ әйелдерінің арасындағы қоғамдық-саяси жұмыс» Тарих ғыл. канд. Дис. Алматы 2003.
5. Ю.А. Зуев . О формах этносоциальной организации кочевых народов Центральной Азии в древности и средневековье: пестрая орда, сотня. – Военное искусство кочевников Центральной Азии и Казахстана. (Эпоха древности и средневековья). Алматы, 1998
6. С.Г.Кляшторный «Древнетюркские рунические памятники как мсточник по истории Средней Азии. М. 1964
7. А.И.Левшин «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996
8. Г.А.Федоров-Давыдов. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов. М. 1966
9. Л.Гумилев «Көне түріктер», Алматы 1994
10. Е.Б.Бекмаханов. «Қазақстанның Россияға қосылуы». М; 1957
11. Х.Арғынбаев. Қазақтың отбасылық дәстүрлері; Алматы , 2005
12. Ж.Әбішева. Әйелдердің кеңестік құрылысқа тарту жұмыстары. (1920-1930 жж.) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда ун-тінің хабаршысы 1999. № 2
13. А.И.Кенжина. Түркі фольклор деректеріндегі әйел бейнесі. ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (47). 2007
Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылым тарихының зерттеудегі теориялық
методологиялық мәселелері.
Казіргі кезде батыр сөзінің этималогиясы туралы нақты ғылыми
дәлелденген ортақ пікір жоқ. Бірақ бұл сөздің бір ерекшелігі қандай тіл
құрамында қолданылмасын барлық тілдердегі ұғымы бір. Сонымен бірге батыр
сөзі Қиыр Шығыстағы алтай тіл семьясына жататын халықтардан бастап,
батысында Шығыс Европадағы славян тілдес халықтарда, солтүстігінде фин-угор
тіл семьясына жататын халықтарды, ал оңтүстікте Солтүстік Кавказ халықтары
арасында кең тараған сөз болды. Бұл феноменнің басты себебі көшпелі
дүниенің қозғалысқа түсуіне байланысты жаңа әлеуметтік топ батырлардың
қалыптасуы болды.
Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, батыр
сөзінің этималогиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бөліп қарастыруға
болады. Бірінші топка батыр сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан ұғым
деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады.
1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте богатырь -түрік сөзі.
Бахгатур, багадур, батур, батырь, батор – деген әртүрлі формада қолданылған
және ол багатырь сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы кітабында
кездеседі дегенді атап көрсеткен. [3, 18 б.].
Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігінде батыр
сөзінің ешқандайда орыстық тамыры жок, ол алғашқы кезде татарлардың әскер
басы титулы ретінде қолданылғанын және батырлардың тек тарлар заманынан
бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін фйта келіп, татарлар
кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері – храбрь сияқты сөздеодің
пайдаланылғанын айтады. [3, 18 б.]. Ал М.Фасмер сөздігінде батыр сөзінің
орталық Волга3 жерінде артель старшинасы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы
айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің батыр
сөзінен шыққан дейді. Ол ержүрек, күшті, шаба алатын адам орыстың
богатырымен ұқсас деп есептейді. Сематикалық тұрғыдан атамен сөзімен
салыстыруға болатындығын атап өтеді. [3, 18 б].
Бір қатар зерттеушілер батыр сөзінің этималогиясына ерекше мән бере
отырып, оның түрк халықтарының арасында кеңінен тарауын VІ ғасырдан бастау
алып, ІХ-Х ғасырларда Волга бойындағы түркі тілдес булгарлар мен хазарлар
арасында тарай бастады деп есептейді.
Мысалы, белгілі түркітанушы С.Г. Кляшторный багатур термин-титулы
көне түркілер арасында VІ ғасырдан бастап тарай ьастады деп есептесе [4,
113 б.], ал Минорский Х ғасырда хазарлар арасында кеңінен тараған багатар
титулын Аланияның билеуші топтары қолдана бастады. Бұл сөзді багаир
түрінде аландар арасында кеңінен тарағанын Ибн Руст жазып кетсе, ал грузин
хроникаларында да осы ұғым кездеседі деп жазды . В.Б. Пфафф осетин
княздарында татарлардың құрметті Багатар титулы VІІ ғасырда хазарлармен
араласудың нәтижесінде пайда боды деп жазса , ал В.Ф. Миллер түрік
сөздері, соның ішінде Багатар сөзі де, осетин тіліне ХІІІ ғасырдағы
татарлардың Солтүстік кавказды бағындырған кезіне дейін енген сияқты.
Бахатур сөзі қыпшақтарда болған сияқты деп жазды. Г. Моравчик б.э. І
мыңжылдығының екінші жартысында түркі тайпаларында кеңінен тарады, соның
ішінде булгар ақсүйектері ІХ-Х ғасырларда қабылдады деп есептесе, де ал
Артомонов осы кезеңде хазарларда да тарады деп жазды [3, 19 б].
Қазақстандық белгілі зерттеуші И. Ерофеева: тюрко-монгольское слово
батыр, багатур, бахадур первоначально означало храбреца, вызывающего
врага перед битвой на противоборство. В этой транскрипции оно еще в ХІV в.
проникло в русский язык, потеснив более ранний, автахтонный термин
южнославянской книжности "храбр", т.е. "воитель". Наряду с русской калькой
данного термина - "богатырь" - в Московском государстве конце ХV- первой
трети ХVІ в для обозначения иноземных храбрых воинов уже использовался
собственно тюркоязычный термин "батыр", подтверждением чему могут служить
одельные земечания небезызвестного автора "Записок о Московии", германского
посла Сигизмунда Герберштейна (1486-1566), впервые услышавшего это
найменование от русских людей, - деп тұжырым жасайды [5, 33 б.].
Сондай-ақ батыр сөзінің моңғолдарға дейін де болғандығын патша
әскерінің генерал-лейтенанты, әскери-оқу комитетінің бас штаб мүесі болған
М.Иванин еңбектерінде: ... из оставшихся сведений видно, что отец и дед
Темудзина был храбрыми воинами, грабили Китай и за свои военные подвиги
получили название батырей (багату или багадур ), т.е. выражая по нашему,
богатырей или степных героев [6, 36], -деген деректер келтіріледі.
Батыр немесе багатурь сөзі орыс жылнамаларында тек монғол-татар
кезеңінде пайда болғанымен белгілі ақын, зерттеуші Олжас Сүлейменов АЗиЯ
атты еңбегінде Игорь полкы туралы жырдағы бойтур сөзін батыр сөзімен
байланыстырады. Ол батыр сөзінің -буйтур, батыр, батур, боотур, богатырь
делініп пайдаланылғанынғ мүндағы буйтур сөзінде буй-ағы, жабайы дегенді
білдірсе, тур-өгіз, бұқа деген мағынада айтылады, осы екі сөз косылып
айбынды, күшті, өгіздей күшті дегенді білдірсе керек деген болжамдар жасап
өтеді.[7, 51 б.] О.Сүлейменовтың бұл пікірледі кей жағдайларда VІІ-VІІІ
ғасырлардағы оғыз батырлар жыры туралы баяндалатын Қорқыт ата кітабіндағы
Дерсе хан ұғлы Бұқаш хан туралы жырымен түйіндес болып келеді. Бұл жырда
басты кейіпкер Дерсе ханның құдайдан сұрап алған жалғыз ұлы күшті бұқамен
айқасып, жіңіске жетіп, осыған орай оның азан шақырылып қойылған атты
өзгертіліп бұқаны жеңген айбатының құрметіне Бұқаш өзгертілгені бізге жыр
жолдарынан белгілі [8, 11 б].
Зерттеушілердің екінші бір тобы батыр сөзінің түп төркіні көне
арийлерден басталады деп есептейді. Мысалы, О.Ф. Миллер багадур сөзі
татар сөзі емес, санкриттік bagadhara, яғни бақыт иесі, жолы болғыш
дегенді білдіреді , ал орыстың богатырь сөзі праарейлік бастауға тән- дген
пікір ұстанады. [3, 19 б].
Ал енді зерттеушілердің үшінші тобы- батыр сөзін бастауын монғол
тілінен іздейді. Мысалы, В.В. Радлов батыр сөзін монғол тіліне жатқызады.
Сондай-ақ Б.Я. Владимирцев батыр лауазымының моңғол дәуірнде де болғанын
және оның кейбір кірме сөздермен ауысып тайшы, бұйрық, ноян, тегін,
бұйрық аталғанын айтады [3, 20 б].
Батыр сөзі көнеарийлік немесе монғол тілінен шықты деп дәлелдеп
жүрген зерттеушілердің басым болігі көне руникалық жазулар мен түркі
дәуіріндегі жазба деректерде батыр сөзінің болмауын алға тартады. Осыған
байланысты ерте түркі дәуірінде батыр сөзінің орнына ер сөзінің кең
қолданылғанын айтып өткіміз келеді. Мысалы, Р.С. Липец Күлтегіннің Үлкен
және кіші жазбасының өн бойында кездесетін эпосқа тән баяндау тәсілдерін
талдай келсе, ескерткіштің лексикасы да эпосқа тән екендігін алға
тартады.[9, 84 б].
Ал енді батыр сөзінің этнонимінің, яғни мағынасына келетін болсақ
онда зерттеушілердің басым бөлігі ортақ пікірде сияқты.
Белгілі қазақ тарихын зерттеушілердің бірі М.В. Вяткин батыр сөзінің
екі түрлі нұсқасын ұсынған болатын: бірінші нұсқасы бойынша батыр қара
халық арасынан шыққан батыл, жауынгер, ер жүрек адамды айтса, екінші
нұсқасында батыр деп ерекше жауынгерлік өнер иесі
[10, 108 б]. –дей келе бұл сөздің түп-төркінін моңғолдың - bagatur,
орыстың - богатырь сөздерінің мағынасымен төркіндес келеді деп өз ойын
жалғастырады. [10, 109]
М. Вяткин батыр сөзінің ХVІ ғасырға дейін де адамның есіміне қосылып
айтылатын титул ретінде пайдаланып келе жатқанын, ал бахадур, багатур,
ерекше батылдығы үшін кей жағдайда толы батыр яғни толық батыр деп те
қолданылады және ХV ғасырға дейін бұл титул бек деп аталып моңғолдың
нойан, араб-парсылардың әмір лауазымымен мағыналас болып, ХV ғасырдан
бастап оның би лауазымымен орайласқаны туралы тұжырым жасаған. Революцияға
дейінгі кезеңдегі белгілі ғалым Л. Костенко өзінің зерттеуінде батыр сөзі
түркі-моңғолдың баһадур, ba,tur, багадур, бакхату-деген сөздерден шыққан,
негізгі мағынасы ер жүрек, қаһарман, батыл дегенді білдіретінін атап өтеді.
[3, 20 б].
ХХ ғасырдың І-жартысындағы қазақ тарихындағы есімі ерекше аталатын
тарихшы ғалым Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов еңбектерінде батыр - термині
түріктің багадур, бакхатур деген сөздерінен шыққан. Ол тіпті сонау
ықылым замандардан-ақ сыртқы жаудан қорғану үшін арнайы топтардың
топтасқнын айта келіп, оны әсекри қолбасшы басқарғанына тоқталады. Осындай
топтардың ерекше көзге түскен каһармандарын батыр деп атаған. Батыр сөзі
қазақ және түркі тілдерінде де күресуші, күшті, батыр, ержүрек дегенді
білдіреді деп тұжырымдайды. Зерттеуші Кенесары ханның жақын серігі Төлебай
батырды жеке батырлық ерекшелігімен көзге түскендігіне байланысты Жеке
батыр атағаны туралы дерек келтіреді [11, 98 б]. Е. Бекмаханов кейінгі
кезеңдері руаралық қақтығыстар кезінде немесе барымтаға шығып көзге
түскендерді де батыр атай бастағанын қынжыла жеткізеді. Батыр атағына
кедей адамдар да қол жеткізе алған. Олардың қатарына Арғын Бүхарбай батыр,
шұбыртпалы Ағыбай батырларды қосады [11, 99 б].
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихына қатысты материалдар атты
еңбек авторлары қазақтар өздерінің ерлігімен де, қуат-күшімен де бүкіл
әлемге танылған халық дей келе, батырлықтың халық арасында ежелден бар
екенін жазады [12, 28 б]. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы атты еңбек авторлары Р. Сыздықов мен М.Койгелдиев бахадур тұлғасы
екі мағынада: бірінші-батыр, жүректі адам, екіншісі- сол батыр адамға
берілетін атақты білдіреді. Бахадур сөзі моңғол билігі тұсында феодалдық
қоғамдағы әскери иреарзияның титулы болған, ал бек сөзі ханнан кейінгі
билеушінің титулы деп жазады [13, 57 б; 68 б].
Кеңестік дәуір кезіңіне тән көптеген сөздіктерде батыр терминінің
мәні В.В. Радлов, М.П. Вяткин, Е. Бекмаханов пікірлерімен бір арнаға
тоғысып жатады. Атап айтса, Қазақ Кеңес Энциклопедиясында [14, 199 б]. Көне
түркі сөздігінде [15, 89 б], Большая Советская энциклопедия [16, 339 б],
және т.б. сөздіктерде батыр- араб және иран тілдеріндегі бахадур-
жауапкершілік кездерімен, әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге
түскен ержүрек, қаһарман адамдара берілетін құрметті атақ - деген
мәліметтер келтірілген. Қазақ тілі түсіндірме сөздігі деген еңбекте
Батыр ел қамы үшін жаумен сайысқан тарихи қаһарман, алып ер деген
анықтама берілген. [17, 152 б]. В. Даль сөздігінде Волга бойында батыр деп
ат үстінде бұзықтық жасаушыларды, жігіттік көрсетушілерді, батырлық
жоруылдар жасаушыларды атайтындығы, батырлықтың мүрагерлікке
қалдырылмайтыны жазылған. Сонымен қатар В. Даль батыр азиаттықтарда
білікті күш иесі, батыл, жеңіскер, сабаз, шабандоз дегенді білдіреді,-дей
келе батыр лауазымының атаққа берілетініне де тоқталған.[3, 21 б.].
Орыстың филологиялық сөздігінде батыр-күшті адам, сабаз, шабандоз
мағынасын білдіретінін оқуға болады. [3, 21 б.] Ал, Қазақстан Республикасы
өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кездерде жарық көрген Қазақстан Ұлттық
энциклопедиясының екінші томында батыр сөзі парсының баһадур-ержүрек,
батыл, батыр-әскери өнерді жақсы меңгерген, жау түсірер ерлігімен аты
шыққан қаһарман адамға берілетін құрметті атақ,-делінген [18, 184 б].
Соннымен батыр сөзінің мәні ержүрек, батыл, әскери өнерді жетік
меңгерген, ерлігімен атты шыққан деген мағына беретіндігіне көз жеткіземіз.
Ал, батыр атағы тек ғана адамның жеке бас қасиеттеріне, яғни батыр сөзінің
жоғарыдағы анықтамасына ғана сәйкес келетін тұлғаға ғана берілетін атақ
деген тұжырым жасаймыз.
Би сөзі Диплом сноска карау
Би сөзінің этимологиясы жайлы қазіргі күні бірауызды келісіліп –
пішілген тұжырымды пікір жоқ. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударған Ш.
Уәлиханов би сөзінің түбірін көне түркінің бек және бей сөздеріне
тіреп, оның негізгі мағынасы сотты білдіретінін атап көрсеткен. [42, 87
б]. Мұнан кейінгі уақытта А. Леонтьев би сөзін билеу етістігінен
туындата келіп, оның басқарушы мағынасында қолданылғанын айтса, [43, 54
б], В.В. Бортольд би түркінің бек лауазымының варианты, осман
түркілерінде бұл термин бей фопмасында қолданылып, біріншіден, қара
халықтан да, билеуші династиядан да бөлек тұрған шонжарларды, екіншіден
тайпа немесе рудың жетекшісі ретінде князьды, үшіншіден сөздің кең
мағынасында кез келген басқарушыны білдіреді дейді. [44, 35-36, 225-226,
502 бб.]. В. Бортольд тәрізді В. Радлов та би сөзінің үш түрлі мағынасын
келтірген болатын: би- князь, патша, қожайын (господинь); би - сот
(судья); би - дана, шешен. [43, 54 б.]. Кеңес дәуірінде жарық көрген
кейбір сөздіктерде би термині осы В. Радловқа негізделе отырып билеуші,
қожайын, көсем, князь мағынасында түсіндіріледі. [4, 54 б].
Құрбанғали Халид Би – бектен, бек – бүюктен қысқарған атаулар. Бүюк
– үлкен, зор мағынасында айтылған, - дейді. [45, 87 б.].
Кейінгі зерттеушілер арасында мұндай тұжырымды О. Сүлейменов
қайталайды. [46, 54 б].
Аталмыш терминнің шығу төркініне байланысты С. Аманжолов айрықша
көзқарас ұстанады. Оның ойынша, берік (мысалы, ақыл берік мағынасында
айтылатын) сөзінен бек ( бек мықты), ал одан би сөзі туындайды.
Ендеше бек сөзі – белгілі танымал, бекзат ұғымын, ал би - сот, судья
билеуші ұғымын білдіреді. [43, 55 б.].
Қазіргі ғалым – зерттеушілердің басым көпшілігі Ш. Уәлиханов пен А.
Леонтьевтің тұжырымын қолдайды. Мәселен, ХV-ХVІІІ – ғасырлардағы қазақ
хандықтарының тарихына қатысты материалдардың автролары академик В.В.
Бартольдты қайталап, бек, би сөздерінің рубасы мағынасын білдіретінін
және осы мағынада ол арабтың әмір, сол сияқты моңғолдың ноян сөздерінің
синонимі болып табылатынын айтса [47, 35, 64 бб.], Т. Сұлтанов келтірілген
пікірге қоса, би сөзінің ежелгі түркінің бек сөзінен бас алатынын және
бұл орйда терминнің ХV-ғасырға дейінгі деректерден мүлдем ұшыраспайтындығын
айтады. [24, 351 б.]. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы
атты құнды зерттеу еңбегінің авторлары Р. Сыздыкова мен М. Койгелдиев би
сөзін бек сөзінің бір варианты ретінде қарастыра келіп, бек - ханнан
кейінгі билеушінің титулы, ал би вариантымен ру-тайпаның басшысын,
билеушісін немесе билеуші топтың өкілін атаған деп жазады. [48, 68 б.].
Қарастырылып өткен ғылыми болжамдардың айналып келгенде бір ғана пікір
төңірегінде тоқаласып жатқанын байқау қиын емес. Би сөзі ежелгі түркінің
бек сөзінен бас алады да, негізінен басқару, билеу, билік ету
ұғымдарын білдіреді. Олай болса, би сөзінің пайда болу уақыты да ежелгі
түркі заманына тірелетіні даусыз. Десек те, терминдерге (шендер мен әскер
түрлерінің атаулары, топонимдер мен этнонимдерге т.б. ) келетін болсақ,
егер тарихшының өзі, әр түрлі жеке сөздердің этимологиясына емес, оқиғалар
комплексіне сүйене отырып, мәселені өзі шешіп алмаса, бұл сөздердің мәнісін
ашу ісінде... ешкім көмек бере алмайды, өйткені әлгі оқиғалар шоғырын
сипаттау үстінде осынау қиын сөздер әр түрлі үйлесімде кездесіп отырады
ғой. [47, 17 б.]
Шын мәнінде де, V – VІІ – ғасырларға жататын көне түркі жазбаларнда
би сөзі ұшыраспағанымен, бек сөзі жиі кездеседі. Мәселен, Күлтегін
ескерткішінің кіші жазуында түркі қағанының оңындағы – шад апат бектер,
солындағы таркандар, бұйрық бектер жайлы айтылатыны бар. [24, 53 б.].
Бұл жерде бек сөзінің мағынасы қағаннан кейінгі лауазым білдіріп тұрғаны
айқын. Алайда, ежелгі түркі қоғамының әлеуметтік жүйесінде қаған (хан)
әулетіне жататын аксүйек ябғулар, шадтар, тарқандар және бұйрықтармен қатар
қара халықтан шыққан бектердің болғаны да әбден дәлелденген нәрсе. А.
Бернштамның көрсетуінше: түркі қағаны қалыптасып келе жатқан жаңа таптың –
бектердің мүддесін қозғаушы. Соңғыларының бір бөлігінің сот билігін
атқарушылар мен салық жинаушылар ретінде хан әулетіне тікелей қатысы бар.
[43, 56 б.]. Ал бектердің екінші бөлігі болса, ол негізінен қара халық –
будынмен байланысты. Ал енді, ХІ – ғасырдың туындысы болып табылатын
Махмуд Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік, яғни Түркі тілдерінің сөздігі
кітабіндағы бек сөзінің мағынасы да белгілі бір лауазым иесін білдіретіні
шек келтірмейді. Мысалы: Күнде сығат жоқ, бетте қайту жоқ, Батырмен
ұрыспа, бектермен тұрыспа [48, 36, 42 бб.] және тағы сол сияқты. VІІ- ІХ
ғасырлар туындысы болып есептелетін Оғыз-нама жырында Оғыз қаған бектері
мен ел-жұртына қарап:
Мен сендерге болдым қаған!
Алалық жай, тағы қалқам!
Тамға бізге болсын бұйан
Көк бөрі болсын ұран -
дейтіні бар.
Назар аудару қажет, О. Сүлейменов Игорь полкі туралы жырдаға
Сятославтың Игорьді үш рет буим деп атағанын, жырда буим сөзінің көп
кезестіріліп және буй түбірінің, жырдың аудармашылары айтқандай буйный,
яғни ашушаң, қатігез мағынасында емес, атағы биік, атақты
мағынасында қолданылатындығын дәлелдейді. [46, 54-55 бб.]. Оғыз қағанының
жоғарыда келтірілген сөзіндегі бұйан сөзі көне түркі тілінде ізгілікті
мағынасын білдіретіндіктен, [43, 57 б.] V-ХІІ ғасырлар аралығын қамтитын
түркі кезеңінде бек сөзі тек қана лауазым иелерін ғана емес, сонымен
қатар рулар мен тайпалардың бетке ұстар игі-жақсыларын білдірген болар деп
ойлаймыз. Жалпы, түркі тіліндегі бек термині игі-жақсы мағынасында осы
күнге дейін қолданылады: бек жігіт, бек көркем және т.с.с., ал әйелдерге
қатысты бегім термині жағымды кейіпте кеңінен айтылатыны белгілі: бегім
сұлу, бегім айдай , т.б.
Л. Гумилев ежелгі түркі қоғамының әлеуметтік құрылымын қарастыру барысында
бектердің қара халықты билеуге қойылған ел басқарушылары ретінде
сипаттайды. Мұның дәлелі ретінде көне түркі жазуларындағы бектер мен
будын, яғни қара халықтың үнемі қосақтала аталуы және будынның қатардағы
жауынгерлерді, ал бектердің көп аса әскербасылар санын құрайтындығы
көлденең тартылады. [49, 60 б.] Шындығында да, ежелгі түркілер дәуірі мен
ІХ-ХІІ ғасырлардағы Оғыз мемлекеті, Қарлұқ мемлекеті, Түркеш қағандығы,
Қарахан мемлекеті тәрізді саяси бірлестіктердің әлеуметтік құрылымынан
дәстүрлі түрде орын алған бектер, ақсүйектік және мұрагерлік заңына
негізделген қағандыққа қарағанда, әлеуметтік топтардың төменгі жіктеріне
біршама жақын, халықтың қайнаған ортасынан шығып, табиғи талантының
арқасында абырой беделге ие болған ру-тайпа жетекшілерінен құралған деуге
толық негіз бар.
ІІ-тарау. Билер мен батырлардың қоғамдық саяси-қызметінің тарихнамасы
ІІ.1. Билердің қазақ қоғамындағы ролі туралы көзқарастар.
ІІ.2. Батырлар туралы зерттеулер
Сноска дипломда
Қазақ қоғамындағы билер институты мәселесі революцияға дейінгі авторлар
болсын, немесе кеңес дәуірі ғалымдары тарапынан болсын қандай да бір арнайы
зерттеу тақырыбы ретінде қарастырылмаса да, аталыш мәселе жанама түрде
көтерілген еңбектер баршылық. Бұл ретте тарихшылар қазақ қоғамындағы билер
туралы шағын болса да өте бағалы пікірлер жазып қалдырған Шоқан Шыңғысұлы
Уәлихановқа көп борыштар. Қазіргі күні, Ш. Уәлихановтың қазақ қоғамындағы
билер институты хақындағы құнды тұжырымдары, бұл мәселені одан ары
зерттеушілер үшін аса маңызды методологиялық негіздеме болып табылады десек
артық айтқандық емес. Ең бастысы, Шоқан сол уақыттың өзінде-ақ көтеріліп
отырған мәселенің қоғамдық маңызын айқындап берген болатын: Если 40-летнее
русское владычество, внесшее много совершенно новых элементов в
общественную жизнь киргизского народа, не имело никакого влияния на древний
киргизкий суд биев, если суд этот мог устоять против неблагоприятных
условий русского законодательства..., ясно что он вполне удовлетваряет
настояшему развитию киргизского народа . [42, 90 б.]
Қазақ даласының Ресей империясының қол астына қарауына байланысты,
ХVІІІ-ғвсырда қазақ өлкесіне орыс оқымысты чиновниктері көптеп келе
ьастағаны белгілі. ХІХ-ғасырдағы дала өлкесінің жалпы жағдайы, қазақ
халқының арғы-бергі тарихы, шарувшылығы мен әлеуметтік-саяси хал-ахуалы,
әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі жайында бірқатар құнды пайымдаулар қалдырған А.
И. Левшин, Н. П. Рычков, Н. И. Гродеков, Д,Андре, И. А. Козлов, Л. Ф.
Баллюзек өз жазбаларында негізінен сол Шоқан еңбектеріне сүйенген.
Аталмыш орыс чиновниктерінің жазбалары қазақ халқының әлеуметтік және
этникалық тарихын зерттеумен айналысқан революцияға дейінгі шығыстанушылар
еңбектерінің үрдісінде, этнографиялық мәліметтерді жинақтау және
сипаттаудан аса алмай, фактілік материалдарды эмперикалық тұрғыдан
тіркеумен ғана шектеледі. Десек те, аталмыш автордың жазбалары қазақтың
дәстүрлі материалдық және рухани мәдениетінің атрибуттік сипаттамасын беру
арқылы белгілі бір бағыттамалық құндылыққа ие. Мысалы, қазақтың тұңғыш
конституциясы іспетті Жеті жарғы ескерткішінің Г. Спасскийден кейінгі
барынша толық нұсқасын алғаш болып келтірген А. Левшин би институтының кей
кезеңдерде хан институтынан да үстем түсіп отырғандығын айтса, [68, 165 б.]
Н. Рычков бидің беделі ол шыққан ру немесе тайпаның саны мен күш-қуатына
тәуелді леп көрсету арқылы, жалпы би институтының қазақ қоғамының ру-
тайпалық құрылымына тығыз байланысты қарастыру қажеттігін негіздеді. [43,
13 б.] Осыған ұқсас пікірді А. Добросмыслов та қайталайтыны бар. [43, 13
б.] Ал Н. Гродеков болса, кейбір елеулі дейтін емес қылмыстардың билер
құзырына кірмейтінін, оның есесіне биге тілі тигендердің жауапқа
тартылатынын сөз етеді. [43, 13 б.]
1846 жылы қазақ даласына келіп, жергілікті халықтың әдет-ғұрып құқығына
байланысты материалдар жинаған айрықша тапсырмалар чиновнигі Д, Андре,
Торғай облысының губернаторы болған Л. Баллюзек, Ақмола облыстық басқармасы
статистика бөлімінің хатшысы И. Козлов тәрізді ресей әкімшілік өкілдері
жазбаларының құндылығы сонда, олар елге танымал би, батыр, ақсақалдардың өз
аузынан жазып алынып, би институтының практикалық қырына көңіл аудару
арқылы түрлі әлеуметтік топтардың қоғам өміріндегі орны мен рөлін
айқындауға тырысады.
Дегенмен, бұл авторлардың жазбалары ХІХ-ғасырдың ортасында жинақталып,
сол ғасырдың 60-80 жылдары жариялануы себепті. Өзінің қоғамдық
эволюциясында шырқау биікке көтерілген ХVІІІ-ғасырдағы би институтты мен
саяси-әлеуметтік дағдарысқа ұшыраған ХІХ-ғасырдағы би институты ешбір
салыстыруға келмейді.
Көрнекті орыс ориенталисі, Таяу және Орталық Шығыс елдері халықтарының
филологиясы, тарихы, географиясы, мәдениеті мен діні хақындағы 400-ден аса
көлемді ғылыми еңбектердің авторы академик В. В. Бартольд Орта Азия тарихын
түпдеректер негізінде жүйелі түрде зерттеген алғашқы оқымыстыдардың бірі.
Көтеріліп отырған мәселеге қатысты оның би сөзінің шығу төркініне
байланысты пікірлері ден қойдырады.
Қазақ қоғамындағы билік һәм билер институты турасында терең де дәл
тұжырымдар Абай Құнанбаев пен оның творчествалық сын мектебінің өкілі
Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектеріндеде кездеседі. [74, 42-46 бб.] Атап,
айтқанда, өзінің Қара сөздерінде Абай: Бұл билік деген біздің қазақ
ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келе бермейді. Бұған бұрынғы Қасым
ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолын, Әз Тәуке ханның Күлтөбенің
басында күнде кеңес болғанда Жеті жарғысын білмек керек, [73, 13-14
бб.] – деп жазады. Іс жүзінде, Абай бір жағынан Қасым ханның Қасқа жолы,
Есім ханның Ескі жолы және Жеті жарғы араларындағы тарихи байланысқа
меңзеп отырса, екінші жағынан келтірілген үзіндіден зерттеуші Жеті
жарғының пайда болу уақыты жөнінде жанама дерек алып отыр. Айта кету
керек, Абай қазақ қоғамындағы би институты жайлы жазып қана қоймай, сонымен
қатар 1885 жылы Қарамолада жиналып, арнайы ереже жасап шығапған билер
кеңесінің жұмысына белсенді түрде ат салысқан, ат салысып қана қоймай,
ереже авторларының бірі болғандығы белгілі. Сол сияқты, Абайдың 1890
жылдары төбе би сайланғаны туралы мәліметтер де кездеседі.
Қазақтың би және билік құрылымдары турасында Абайдың туысы әрә шәкірті
Шәкәрім де бірқатар бағала пікірлер айтқан кісі. Өзінің 1914 жылы Қазақ
газетінде жарық көрген Би һәм билік туралы атты мақаласында ол қазақ
билеріне тән, бірақ ұмыт болған ескі жолдар мен ережелерді қайта көтеріп,
қолайлысын уақыт талабына сай бейімдеп, жаңғырту қажеттігін негіздейді. Ол
би институтының ХІХ-ғ. аяғы мен ХХ-ғ. басындағы дағдарысының себебі билік
туралы қазақтың ескі жолының жазылмай алғандығынан деп есептейді. [73, 59
б.]
Дегенмен, тарих ғылымының бүгінгі даму деңгейі тұрғысынан алғанда
аталған авторлардың еңбектері жалпы алғанда баяндамалық дәрежесінен
көрінді. Сондықтан да, олардың информациялық мазмұны басым деп айтуға негіз
бар. Әрине, революцияға дейінгі еңбектердің қазақ қоғамындағы билер
институтының тарихи панорамасын ғылыми түрде бейнелей алуы мүмкін емес.
Оның үстіне, хронологиялық жағынан алғанда, бұл авторлар сөз боп отырған
кезеңге біршама жақын тұр да, ал қандай да бір тарихи құбылыстың ішкі
мазмұны уақыт өте келе айқындала түсетіндігі мәлім.
1917 жылғы Ресейде басталған Қазан төңкерісіне дейін де, одан кейін де
қазақ даласындағы әдет-ғұрып заңдары мен оған қатысты саяси-әлеуметтік
мәселелерге А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Б. Сыртанов сынды қоғамдық һәм
саяси қайраткерлердің қай-қайсы да көңіл бөлген. Алайда, олардың барлығының
зерттеу объектісі сол кездегі қалыптасқан саяси ахуалға байланысты қазақ
еліндегі сот билігінің мүмкін құрылымы болғандығы заңда еді. Мәселен, А.
Байтұрсынов өзінің 1911 жылы Тағы да народный сот хақында атты
мақаласында қазақтың дәстүрлі билік институтына халық соты деген анықтама
бере келіп былай дейді: Народный сот дегеніміз қазақтың ғадетіндегі
қағидалар бойынша айтылатұғын билік. Бұрынғы әділ биліктің қолында билік
қазақтың неше түрлі дертін жазатұғын дәрі еді... Қазақта қандай уақиғалар
турасында қандай қағидалар бар – жиыстырып, кемі болса, толықтырып,
ескірегі болса, жаңартып, ақсақалдар, яки народный судьялар сондай қағида
қазақта барлығын куәландырып, тиісті орынға бекіттіріп, бастырып шығарса,
билерге ол қазық болар еді.. [75, 211-212 бб.] Осыған ұқсас пікірді үш жыл
өткен соң Ә. Бөкейханов та қайталап, қазақ қоғамына тән би мен билік
дәстүрінің өзіндік ерекшеліктері барлығын, ендеше оны өзгерттуге тырысудың
мүлдем қажетсіздігін дәлелдейді: Бұл биді, билікті жоғалтып, қазақты орыс
судьясына қарату керек деп орыс айтады, шариғатқа қарату керек деп біздің
моллалар айтады. Біз мұның екеуіне де қол қоймаймыз. [77, 167 б.] Ал енді,
кейбір зерттеушілер Ынтыммақ ережесі аталып, Қапал маңындағы бір қауым ел
арасында жетекшілікке алынған жергілікті басқару ережесінің авторы болған
Б.Сыртанов халық соты ретінде дәстүрлі би институтының орнына ақсақалдар
билігін орнықтыру қажеттігін негіздеген деп есептейді [77, 48-49 б].
Қазақ қоғамының дәстүрлі әлеуметтік институттары, оның ішінде билер
статусы жөнінде бірқатар құнды тұжырымдар қалдырған қазақ зиялылырының
қатарында М. Тынышпаевтың орны айрықша. Оның 1925 жылы Ташкент қаласында
жарық көрген Қазақ халқының тарихына байланысты метериалдар атты еңбегі
ғылыми деректігі мен методологиялық тиянақтылығы жағынан әлі күнге дейін өз
маңызын жоғалтқан жоқ. Бұл еңбекті, кейіннен жазылып, ХVІІІ- ғасырдың 20-30
жылдарындағы қазақ-жоңғар соғыстары мұқият талдаған Ақтабан шұбырынды
мақаласымен толықтыра түскен М. Тынышбаев, басты назарды билер институты
мен оның жекелеген өкілдерінің сот ретіндегі емес, әкімшілік-басқару және
рухани-идеологиялық функцияларына аударуға бейім. [71, 151, 161 бб. ] Мұның
өзі, М. Тынышпаевтың тұстасы, қазақ маман-тарихшыларының алғашқы буынына
жататын С. Асфендяровтың оны шовинистік пиғылы үшін айыптауына жол ашқаны
айқын. Әрине, бұл жерде С. Асфендияровты қандай да бір ғылыми немесе
азаматтық көзқарас тұрғысынан кінәлау тіпті де орынсыз. Себебі, таптық
идеологияға негізделген тоталитарлық жүйе енде-енді орныға бастаған ХХ-
ғасырдың 30-жж. басқаша болуы мүмкін де емес еді. Олай болса, іргетасы сол
кезде-ақ қалана бастаған ғылымның саяси идеологияға бағындырылуы сияқты
келеңсіз құбылыстан өзінің 1935 жылы басылып шыққан Қазақстанның ежелгі
дәуірден бергі тарихы еңбегінде С.Асфендияров та сырт қала алмағаны әбден
түсінікті. [72, 111-112 бб.] Оның үстіне, мұндай келеңсіздік бұдан былайғы
кезеңде кеңестік, оның ішінде отандық тарих ғылымында жалпылама тән
құбылысқа айналғандығы ақиқат. Сондықтан болар, 1935-1985 жж. аралығында
билер институты қазақ қоғамының дәстүрлі әдет-ғұрып құқығы шеңберінде
қарастырылып, негізінен заң ғылымы, оның ішінде мемлекет және құқық тарихы
саласымен шектеліп келеді.
КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің жария түрде диссертация қорғау туралы
1934 ж. 13 қаңтардағы қаулысынан бергі уақыт ішінде қозғалып отырған
тақырыпқа жазылған ғылыми диссертациялар өте аз. Біз бұл ретте қазақ
қоғамына тән дәстүрлі әлеуметтік қарым-қатынастардағы билер институтының
рөлі турасындағы мәселе жанама түрде қарастырылған ғылыми еңбектерқатарында
сонау 1945 жылы филология ғылымы саласынан қорғалған Әмина Мәметованың
Қазақтың шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның орны
диссертациясын ғана айтай аламыыз.
КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы филиалының Тіл, әдебиет және
тарих институтында қорғалған А. Мәметованың диссертациясы қазақстандық
тарих ғылымында ауыз әдебиетінің үлгілері тарихи дерек ретінде
қарастырылған алғашқы ғылыми жұмыс болып табылады.
Диссертацияның өз атынан-ақ көрініп тұрғандай, еңбекте шешен билер,
олардың өмірбаяндары, айтқан билік-шешімдері турасында әңгімелер
келтіріліп, шешендік сөздердің әдеби-филологиялық анализі жасалады.
Дегенмен, А. Мәметова билер институтының мәдени мұраны сақтау,
әлпештеужөнінде бұлай ата салтын бұзбай ұстап, нақыл сөздерін, өнегелі
істерін, өрістетіп, төңірекке жаюға, кейінгі буынға жеткізуге сеп ьолған
тарихи рөлін өте орынды атап өтеді. [78, 65 б.] Сонымен қатар, А. Мәметова
шешендік өнерге анықтама беруге тырысып, оның тарихилығына, халық арасына
үгіт-насихат, үлгі-өнеге тарату мен кейінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие беру
тәрізді аса маңызды әлеуметтік қырына назар аудартады. [78, 73, 127 бб.]
Дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік тарихына байланысты
мәселелермен Ұлы Отан соғысы тұсында ресейлік зерттеушілер, оның ішінде
Қазақстанға келіп, көбі 1946 жылы құрылған Қазақ КСР-і Ғылым Академиясының
Тарих, археология және этнография институтында қызмет істеген ғылымдар көп
айналасқаны белгілі. Шын мәнінде, Е. Бекмаханов, М. П. Вяткин, А. Г.
Аполлова сияқты ғылымдардың отандық тарих ғылымына, әсіресе қазақ халқының
этногенезі мен этникалық тарихына, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын
зерттеуге қосқан үлестері қомақты.
Е. Бекмахановтың Қазақстанның Россияға қосылу процесі мен оның
объективті салдары аса бір ғылыми байыптылықпен талқыланып, ХVІІІ-ғасырдың
аяғы мен ХІХ-ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық
және саяси дамуы жан-жақты зерттеген Қазақстан ХІХ-ғасырдың 20-40
жылдарында еңбегі (1947 ж.) патша өкіметі белсенді түрде жүргізіле
бастаған отаршылдық қанауға байланысты түрлі әлеуметтік жіктердің бірігу
тенденциясын айқындап қана қоймай, халық пен билеуші топтардың ортақ мүдде-
саяси тәуелсіздік жолында тізе қосқан күресінің тарихи көрінісін объективті
түрде сипаттап берген болатын. Сондықтан да, монография таптық идеология
тұрғысынан зиянды деп табылып, оның авторы болса көп жылдар бойы саяси
қысым мен қуғынға түсті.
Іс жүзінде қазақ қоғамындағы ақсүйек, қарасүйек, төре, қарашы
ұғымдары мен сұлтан, би, батыр, бай, төленгіт тәрізді әлеуметтік
категориялардың алғаш рет талдаған Е. Бекмахановтың пікірінше, қазақ
қоғамындағы билер айрықша құқықтық және экономикалық артықшылықтарға ие
билеуші топ өкілдері. Ақсүйек тұқымы боп есептелетін сұлтандармен
салыстырғанда билер көшпелі қауымның өз ортасынан шыққан ру-тайпа игі-
жақсылары. [11, 75 б.]
Өзінің 1947 жылы шыққан Батыр Сырым. Қазақстандағы ХVІІІ-ғасыр
соңындағы азаттық қозғалысы атты монографиясында М. Вяткин Е.
Бекмахановтың соңын ала қазақ қоғамындағы түрлі әлеуметтік категориялар мен
олардың термиологиясына талдау жасайды. Атап көрсететін жәйт сол, М. Вяткин
қазақтың билері мен қырғыздың манаптары арасындағы тарихи байланыстылық
пен саяси-әлеуметтік біртектілікке Ш. Уәлихановтан сон арнайы назар
аударған зерттеуші. М. Вяткин би институтын шығу төркінін сонау Дешті-
Қыпшақ қоғамына дейінгі дәуірден іздеу керек деген пікір айтады. [10, 107-
109 бб.]
Соғыстан кейінгі жылдары жарық көріп, ХVІІІ-ғасырдағы қазақ қоғамының
әлеуметтік құрылымы, әлеуметтік терминология мен әлеуметтік категориялар
мұқият қарастырған ғылыми монографиалардың бірі Н.Г. Аполлованың
Қазақстанның ХVІІІ-ғасырдың 30-40 жж. Россияға қосылуы болып табылады.
Орталық архивтерден алынған құжаттарды сыни сараптау, көлемді тарихи
материалдардың тарихи анализін жасау тұрғысынан өте шебер орындалған Н.Г.
Аполлованың еңбегі, орыс-қазақ қарым-қатынастары және Қазақстанның Ресейге
қосылу процесінің сыртқы және ішкі факторларын жан-жақты қарастырумен
қатар, түрлі әлеуметтік топтардың аталмыш мәселеге көзқарасын талдау арқылы
ерекшеленеді. Монографиялық жұмыстың ХVІІІ-ғасырдағы қазақ хандығының саяси
құрылымы арнайы қарастырылған тарауында Н. Г. Аполлова хан билігі, халық
жиналысы, хан сайлау дәстүрі, ақсақалдар кеңесі, билер кеңесі, батырлар
тәрізді саяси және әлеуметтік институттарға тоқтай келіп, олардың тарихи
функцияларын атап өтеді. Мәселен, монография авторының ойынша ХVІІІ-
ғасырдың алғашқы ширегі билер институтының айтарлықтай күшейген тұсы. [79,
95 б.]
50-жылдардың басында қайта жандана бастаған отандық қоғамдық ғылымдар
қатарында тарихи зерттеулер де бар болғанымен, қозғалып отырған тақырып
төңірегіндегі еңбектер негізінен қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-ғұрып
құқығы шеңберінде заң ғылымы саласы бойынша жүзеге асырыла бастады.
Дегенмен, 1955 жылы шыққан Т.М. Құлтелеевтің Қазақтардың қылмыстық әдет-
ғұрып құқығы. (Қазақстанның Россияға қосылуынан совет өкіметінің орнауына
дейін) еңбегін билер институты тәрізді әлеуметтік құбылыс төңірегінде
бірқатар бағалы тұжырымдар жасалған тарихи зерттеу деп бағалауға болады.
Қазақ қоғамының таптық құрылымы мен феодалдық қанау формаларын талқылай
келіп, Т. М. Құлтелеев сол уақытқа тән таптық-ғылыми идеология шеңберінен
шыға алмай билер деп ру-тайпалардың феодалдарға айналған жетекшілерін
атаған. Қарасүйек феодалдардың басқа топтарымен салыстырғанда, билер
басқару және сот функйияларын атқанған деп жазады. [80, 35 б.] Алайда,
мұның өзі 1867-1868 жж. патша өкіметінің қазақ даласында жүргізген саяси-
әкімшілік реформалары, олардың себебі мен салдары, дәстүрлі билер
институтын саналы түрде жоюға бет алған отаршылдық саясаты әшкереленген бұл
монографиялық еңбектің маңызына еш нұсқан келтіре алмаса керек.
ХVІІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақ қоғамында әлеуметтік институттар мен
олардың қоғамдық ролі турасында бірқатар бағалы пайымдаулар мен тұжырымдар
жасалған ғылыми еңбектер 1958-1971 жж. аралығында жарық көріп, отандық
тарих ғылымына тың серпіліс алып келгені белгілі. Олардың арасында С.З.
Зиманов, С. Аманжолов, С. Толыбеков, С.Л. Фукс тәрізді ғалым-
зерттеушілердің еңбектері айрықша назар аударуға тұрады.
1958 жылы жарық көрген ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың
қоғамдық құрылысы, одан екі жыл кейін шыққан ХVІІІ-ғасырдың соңы және ХІХ-
ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның саяси құрылысы (1960 ж.) атты
монографияларында С. Зиманов қазақ қоғамындағы әлеуметтік, саяси және
экономикалық қарым-қатынастарды, олардың көшпелі қоғам жағдайындағы
ерекшеліктерін, меншік түрлері мен жер қатынастарын зерттей келіп, қазақ
халқына тән саяси билік формаларына тоқталады. Е. Бекмаханов, М.
Вяткиндердің ізімен С. Зиманов мол архивтік, нормативтік және ауызекі
деректер негізінде сұлтан, би, тархан, старшина, бай, кедей,
шаруа, жатақ, құл, төлеңгіт тәрізді әлеуметтік топтарға ғылыми
талдау жасап, олардың қазақ қоғамының саяси және экономикалық өмірінен
алатын орнын біршама тиянақты түрде дәлелдейді. [81, 184-287 бб.] Әсіресе,
заңгер-ғалым билер институтының ХVІІІ-ғасырдың соңы мен ХІХ-ғасыр
барысындағы қоғамдық қызметін жіті зерттеп, оның патша өкіметі тарапынан
жүргізілген саяси-әкімшілік реформалары нәтижесінде дағдарысқа ұшырау
процесін, хандық институт пен билер институтының ара қатынасын мұқият
саралайды. [81, 117-127]
Көрнекті тіл маманы әрі тарихшы С. Аманжоловтың Қазақ тілінің
диалектикасы мен тарихының мәселелері монографиясы тек қазақ тілі мен
қазақ тарихы емес, сол сияқты жалпы түркология саласындағы іргелі
еңбектердің бірі болып табылады.[80, 66]
Алайда, алғаш рет 1959 жылы ХVІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақтардың қоғамдық-
экономикалық құрылысы тақырыбымен жарық көріп, 1971 өңделіп, толықтырылған
түлде ХVІІ-ғ. – ХХ-ғ. басындағы қазақтардың көшпелі қоғамы деген атпен
қайта шыққан ғылыми еңбектің авторы С. Толыбеков Тәуке хан жыл сайын үш
жүз өкілдерінің басы қосылатын феодалдық съездер шақырып отырды. Осындай
съездердің бірінде Тәуке ханның Ережесі (Жеті жарғысы ) қабылданған еді
деп жазған С. Зимановты сынға алып, ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ көшпелі
хандығы мемлекеттіліктің бастапқы сатысында тұрған әскери демократия
үрдісінде соғыс және тонаумен ғана айналысты. Қазақ сұлтандары мен
батырлары, билері мен байлары тонаудан басқаны білген емес... Жыл сайынғы
съездер Тәуке хан енгізген қандайлық бір жаңа институт емес, қайта нағыз
әскери демократия дәуірінің қалдығы деп біржақты әрі атүсті қорытынды
жасайды. [28, 342, 344] Мұның өзі, тоқырау жылдарындағы тарих ғылымының
шектен тыс идеологияландырылуы желісінде орын алғаны анық.
С. Фукстың ХVІІІ-ғасыр мен ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдет-
ғұрпына арналған еңбегі осы саладағы соңғы көлемді ғылыми монография болып
табылса да, аталмыш мәселеге байланысты қандай да бір тың мәлімет, жаңа
қорытынды жасалған жұмыс деуге келіңкіремейді. Алайда, аталмыш автор, би
институтының ХVІІІ-ғасыр аяғында, яки Абылай хан билігі тұсында-ақ әлсірей
ьастағанын, бұл ретте кінәліні өлім жазасына кесу тәрізді қашанда халық
жиналысы мен билер кеңесінің құзырында болып келген мәселені хан
институтының жекелеген өкілдері өз бетінше шеше бастағанынан көруге
болатынын дұрыс атап көрсетеді. [43,25]
Көшпелі қоғамдағы билер институтының тарихи эволюциясы, оның дәстүрлі
қоғамдық қатынастардан алатын орны мен үлес-салмағын айқындау үстінде
Қазақстанның ерте және кейінгі орта ғасырлар тарихына байланысты жазылған
кеңес дәуірі тұсындағы ресейлік ғалымдарының, атап айтқанда Л.Н.Гумилев
[49, 62], С.А. Плетнева , А.Новосельцев еңбектері біршама септігін тигізе
алады.
Бұрынғы КСРО ғана емес, сонымен қатар бүкіл дүние жүзін дерлік қамтыған
және Қазақстанды дербес мемлекет ретінде тарих сахнасына алып шыққан 90-
жылдардың басындағы геосаяси құрылымдық өзгерістер отандық ғылымызға, оның
ішінде тарих ғылымына тың серпін алып келгені даусыз. Саяси және
идеологиялық қасаңдық пен ғылыми тарөрістілік, таптық сыңаржақтылық
салдарынан өн бойы, әсіресе кеңес дәуіріндегі жылнамасы түгелдей
ақтандаққа айналған қазақ тарихына байланысты көптеген еңбектер жарық
көріп, әлә де болса жарық көруде. Отандық тарих ғылымындағы мұндай сапалық
өзгерістерді диплом жұмысымның бір тараушасына алынған билер институты, осы
мәселемен тығыз байланысты қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрып құқығына арналған
зертеулерден де айқын аңғарылады. Бұл орайда Н.Өсерұлы, З.Кенжалиев және
т.б. ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдарда отандық қоғамдық ғылымдар көшпелі
қоғамның өзіндік ерекшеліктері, оның саяси, әлеуметтік және экономикалық
дамуындағы тарихи жалпылық пен жалқылықтың арақатынасы мәселелеріне ден қоя
бастағаны байқалып отыр. Мәселен, ғалым-зерттеуші ретінде қазақ әдет-ғұрып
құқығы, оның ішінде Жеті жарғы мәселесімен көп айналысқан Н. Өсерұлы
билер институтын өз алдына бөлек әлеуметтік құрылым ретінде емес, оның
жекелеген өкілдері арқылы бағалауға бейім. Сондықтан да болар, ол билердің
тек шежіре-тарихнамалық, шешендік және заңгерлік рөлдерін тиянақтаумен
шектеледі.[83, 12]
Заң ғылымы саласынан жазылғанымен, қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-
ғұрпы ғана емес, сол сияқты әлеуметтік-мәдени және рухани таным-
тіршілігіндегі өркениеттілік ерекшеліетерді ашуға ұмтылуы себепті тарих
және филисофия ғылымдары үшін де бағалы болып табылатын З.Кенжалиевтің
Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет атты еңбегінде билер
институтының сипаттамасын мүлдем тыңынан түсіндіріп, қазақ әдет-ғұрып
құқығының нормалары мен институттарының тарихи функциясы дау-дамайлардың
алдын алу, оларды болдыртпауға әрекет жасау, ал талас-тартыс туындап жатса
уақытысында жылдам, қоғамда қалыптасқан әділдік, теңдік ұғымдары және
принциптері негізінде шешу еді, - деп көрсетеді.[84, 69 б.] Айта кету
керек, З. Кенжалиев бұрын белгісіз болып келген ХІХ-ғасырға жататын билер
ережелерінің бірқатар нұсқаларын айналымға түсірген зерттеушілердің бірі.
[84]
Аталған заңгер ғалымдарға қарағанда, тарихшылар Р.Сүлейменов, В.
Моисеев, Б.-А.Б. Кочекаев, М.Арын, М.Қойгельдиев, Р.Сыздықова, Ж.Артықбаев,
С.Өтениязовтар басты назарды билер институтының тарихи даму барысындағы
қоғамдық әлеуметтік және саяси рөлдеріне аударады.
Б.-А.Б. Кочекаев өзінің зерттеу нысанасына айналған ХV-ХVІІІ ғасырлар
аралығындағы ноғай-орыс қарым-қатынастарын қарастыру барысында Ноғай
ордасының саяси құрылымын тиянақтап өтуге тырысады. Алайда, билер институты
тап осы Ноғай ордасы тарихында ең жоғарғы рөл атқарғандықтан, автор ноғай
билерінің формаьды түрдегі мәртебесін атап қана қоймай, [86, 38-39 бб.]
оның саяси және әлеуметтік эволюциясына, қоғамдық мазмұнына шолу жасауы
керекті.
Сол сияқты, Р.Сүлейменов пен В.Моисеев қазақ қоғамындағы билер
институтына қатысты өздерінің алдарындағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене
отырып тұжырым жасаудан аса алмай, Төле, Қазыбек және Әйтеке сияқты қазақ
билерінің жекелеген тарихи оқиғаларға байланысты рөлін айтумен шектеледі.
[43, 27 б.]
М. Арын бидің басқа халықтарға қарағанда қазақтар үшін төл ұғым
екендігіне, әлеуметтік статусы жағынан оның батырдан жоғары тұрғандыған
дәлелдесе, [55, 71-72 бб.] М. Қойгелдиев билер институты жекелеген
өкілдерінің қазақ хандығының сыртқы саясатында атқарған дипломатиялық
рөліне көңіл қояды. Ал Р. Сыздықова болса, өзінің М. Қойгелдиевпен бірігіп
жазған Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы атты зерттеу
еңбегінде де, сол сияқты одан екі жыл бұрын шыққан Жалаири Жәми ат-
Тауарихының тілі монографиясында да би сөзінің этималогиясына үңіліп,
оның алғашында, яки орта ғасырларда рубасы, тек кейінен барып, ХVІІІ-ХІХ
ғғ. ғана сот мағынасын білдіре бастағанына ден қояды. [13, 68 б.]
Ж. Артықбаев пен С. Өтениязовтарға келсек, бұлардың алғашқысы соңғы
уақытта ресейлік ғалымдар афро-азиялық көшпелі тайпалардың қоғамдық
жүйесіне байланыстырып жүрген патронимиялық жүйені, қазақ қоғамының
дәстүрлі әлеуметтік құрылымына сәйкестендіруге бейім. Ж.Артықбаевтың
пікірінше би дегеніміз қара халық өкілдерінің көтерілетін ең биік шегі.
Бұл жерде би институтының саяси үлес-салмағы айтылып отырғаны түсінікті.
[61, 118 б.] Ал енді би институтының патша өкіметі тарапынан жүргізілген
әкімшілік-саяси реформалар жағдайындағы дағдарысы мен ХІХ-ғасырдағы
жіктелісін С. Өтениязов сипаттайды. Оның ойынша, аталған уақытта қазақ
арасында билердің екі түрлі болған: біріншісі –ертеден келе жатқан
дәстүрді жалғастырушы, яғни халық таңдаулылары. Екіншісі – патша өкіметінің
нақсүйері, халыққа жек көрінішті болса да, пышағы май үстінде жүрген, яғни
қызметкер би, өкіметтен жалақы, халықтан пара алушы.
Қазақ қоғамындағы билер институты жайлы сөз қозғалған тұста оның
шешендік өнері тәрізді құбылысқа тығыз байланыстылығын атап өту мүмкін
емес. Жоғарыда айтылып өткен Ә. Мәметованың ізімен бұл мәселе турасында
кейінгі кезде бірқатар ғылыми зерттеулер жүзеге асырылып, жарық көрді.
Мәселен, С.Қасқабасов, Б. Адамбаев, А. Бұлдыбаева, Б.Шканова, С. Негимовтер
шешендік сөздердің табиғаты, логикалық-композициялық құрылысы, тақырыбы мен
түрлері, әдебилігі мен тарихилығы, ұлттық әдебиет пен өнер фольклор
дамуындағы орны туралы теориялық пайымдаулар жасаса, Н. Төрекұл, М.
Қазбековтер қазақ тарихындағы есімі белгілі билер мен шешендердің сөздерін
жинастырып құрастырушылар ретінде танымал. Алайда, бұл еңбектердің
теориялық-методологиялық негізін М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Қоңыратбаев
тәрізді ғалымдар қалап кеткені белгілі.
Осы кезеңге дейін зерттешілер билер институтының тарихи маңызын тек
құқықтық тұрғыдан қарастырып келе жатыр. Ал оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
методологиялық мәселелері.
Казіргі кезде батыр сөзінің этималогиясы туралы нақты ғылыми
дәлелденген ортақ пікір жоқ. Бірақ бұл сөздің бір ерекшелігі қандай тіл
құрамында қолданылмасын барлық тілдердегі ұғымы бір. Сонымен бірге батыр
сөзі Қиыр Шығыстағы алтай тіл семьясына жататын халықтардан бастап,
батысында Шығыс Европадағы славян тілдес халықтарда, солтүстігінде фин-угор
тіл семьясына жататын халықтарды, ал оңтүстікте Солтүстік Кавказ халықтары
арасында кең тараған сөз болды. Бұл феноменнің басты себебі көшпелі
дүниенің қозғалысқа түсуіне байланысты жаңа әлеуметтік топ батырлардың
қалыптасуы болды.
Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, батыр
сөзінің этималогиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бөліп қарастыруға
болады. Бірінші топка батыр сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан ұғым
деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады.
1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте богатырь -түрік сөзі.
Бахгатур, багадур, батур, батырь, батор – деген әртүрлі формада қолданылған
және ол багатырь сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы кітабында
кездеседі дегенді атап көрсеткен. [3, 18 б.].
Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігінде батыр
сөзінің ешқандайда орыстық тамыры жок, ол алғашқы кезде татарлардың әскер
басы титулы ретінде қолданылғанын және батырлардың тек тарлар заманынан
бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін фйта келіп, татарлар
кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері – храбрь сияқты сөздеодің
пайдаланылғанын айтады. [3, 18 б.]. Ал М.Фасмер сөздігінде батыр сөзінің
орталық Волга3 жерінде артель старшинасы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы
айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің батыр
сөзінен шыққан дейді. Ол ержүрек, күшті, шаба алатын адам орыстың
богатырымен ұқсас деп есептейді. Сематикалық тұрғыдан атамен сөзімен
салыстыруға болатындығын атап өтеді. [3, 18 б].
Бір қатар зерттеушілер батыр сөзінің этималогиясына ерекше мән бере
отырып, оның түрк халықтарының арасында кеңінен тарауын VІ ғасырдан бастау
алып, ІХ-Х ғасырларда Волга бойындағы түркі тілдес булгарлар мен хазарлар
арасында тарай бастады деп есептейді.
Мысалы, белгілі түркітанушы С.Г. Кляшторный багатур термин-титулы
көне түркілер арасында VІ ғасырдан бастап тарай ьастады деп есептесе [4,
113 б.], ал Минорский Х ғасырда хазарлар арасында кеңінен тараған багатар
титулын Аланияның билеуші топтары қолдана бастады. Бұл сөзді багаир
түрінде аландар арасында кеңінен тарағанын Ибн Руст жазып кетсе, ал грузин
хроникаларында да осы ұғым кездеседі деп жазды . В.Б. Пфафф осетин
княздарында татарлардың құрметті Багатар титулы VІІ ғасырда хазарлармен
араласудың нәтижесінде пайда боды деп жазса , ал В.Ф. Миллер түрік
сөздері, соның ішінде Багатар сөзі де, осетин тіліне ХІІІ ғасырдағы
татарлардың Солтүстік кавказды бағындырған кезіне дейін енген сияқты.
Бахатур сөзі қыпшақтарда болған сияқты деп жазды. Г. Моравчик б.э. І
мыңжылдығының екінші жартысында түркі тайпаларында кеңінен тарады, соның
ішінде булгар ақсүйектері ІХ-Х ғасырларда қабылдады деп есептесе, де ал
Артомонов осы кезеңде хазарларда да тарады деп жазды [3, 19 б].
Қазақстандық белгілі зерттеуші И. Ерофеева: тюрко-монгольское слово
батыр, багатур, бахадур первоначально означало храбреца, вызывающего
врага перед битвой на противоборство. В этой транскрипции оно еще в ХІV в.
проникло в русский язык, потеснив более ранний, автахтонный термин
южнославянской книжности "храбр", т.е. "воитель". Наряду с русской калькой
данного термина - "богатырь" - в Московском государстве конце ХV- первой
трети ХVІ в для обозначения иноземных храбрых воинов уже использовался
собственно тюркоязычный термин "батыр", подтверждением чему могут служить
одельные земечания небезызвестного автора "Записок о Московии", германского
посла Сигизмунда Герберштейна (1486-1566), впервые услышавшего это
найменование от русских людей, - деп тұжырым жасайды [5, 33 б.].
Сондай-ақ батыр сөзінің моңғолдарға дейін де болғандығын патша
әскерінің генерал-лейтенанты, әскери-оқу комитетінің бас штаб мүесі болған
М.Иванин еңбектерінде: ... из оставшихся сведений видно, что отец и дед
Темудзина был храбрыми воинами, грабили Китай и за свои военные подвиги
получили название батырей (багату или багадур ), т.е. выражая по нашему,
богатырей или степных героев [6, 36], -деген деректер келтіріледі.
Батыр немесе багатурь сөзі орыс жылнамаларында тек монғол-татар
кезеңінде пайда болғанымен белгілі ақын, зерттеуші Олжас Сүлейменов АЗиЯ
атты еңбегінде Игорь полкы туралы жырдағы бойтур сөзін батыр сөзімен
байланыстырады. Ол батыр сөзінің -буйтур, батыр, батур, боотур, богатырь
делініп пайдаланылғанынғ мүндағы буйтур сөзінде буй-ағы, жабайы дегенді
білдірсе, тур-өгіз, бұқа деген мағынада айтылады, осы екі сөз косылып
айбынды, күшті, өгіздей күшті дегенді білдірсе керек деген болжамдар жасап
өтеді.[7, 51 б.] О.Сүлейменовтың бұл пікірледі кей жағдайларда VІІ-VІІІ
ғасырлардағы оғыз батырлар жыры туралы баяндалатын Қорқыт ата кітабіндағы
Дерсе хан ұғлы Бұқаш хан туралы жырымен түйіндес болып келеді. Бұл жырда
басты кейіпкер Дерсе ханның құдайдан сұрап алған жалғыз ұлы күшті бұқамен
айқасып, жіңіске жетіп, осыған орай оның азан шақырылып қойылған атты
өзгертіліп бұқаны жеңген айбатының құрметіне Бұқаш өзгертілгені бізге жыр
жолдарынан белгілі [8, 11 б].
Зерттеушілердің екінші бір тобы батыр сөзінің түп төркіні көне
арийлерден басталады деп есептейді. Мысалы, О.Ф. Миллер багадур сөзі
татар сөзі емес, санкриттік bagadhara, яғни бақыт иесі, жолы болғыш
дегенді білдіреді , ал орыстың богатырь сөзі праарейлік бастауға тән- дген
пікір ұстанады. [3, 19 б].
Ал енді зерттеушілердің үшінші тобы- батыр сөзін бастауын монғол
тілінен іздейді. Мысалы, В.В. Радлов батыр сөзін монғол тіліне жатқызады.
Сондай-ақ Б.Я. Владимирцев батыр лауазымының моңғол дәуірнде де болғанын
және оның кейбір кірме сөздермен ауысып тайшы, бұйрық, ноян, тегін,
бұйрық аталғанын айтады [3, 20 б].
Батыр сөзі көнеарийлік немесе монғол тілінен шықты деп дәлелдеп
жүрген зерттеушілердің басым болігі көне руникалық жазулар мен түркі
дәуіріндегі жазба деректерде батыр сөзінің болмауын алға тартады. Осыған
байланысты ерте түркі дәуірінде батыр сөзінің орнына ер сөзінің кең
қолданылғанын айтып өткіміз келеді. Мысалы, Р.С. Липец Күлтегіннің Үлкен
және кіші жазбасының өн бойында кездесетін эпосқа тән баяндау тәсілдерін
талдай келсе, ескерткіштің лексикасы да эпосқа тән екендігін алға
тартады.[9, 84 б].
Ал енді батыр сөзінің этнонимінің, яғни мағынасына келетін болсақ
онда зерттеушілердің басым бөлігі ортақ пікірде сияқты.
Белгілі қазақ тарихын зерттеушілердің бірі М.В. Вяткин батыр сөзінің
екі түрлі нұсқасын ұсынған болатын: бірінші нұсқасы бойынша батыр қара
халық арасынан шыққан батыл, жауынгер, ер жүрек адамды айтса, екінші
нұсқасында батыр деп ерекше жауынгерлік өнер иесі
[10, 108 б]. –дей келе бұл сөздің түп-төркінін моңғолдың - bagatur,
орыстың - богатырь сөздерінің мағынасымен төркіндес келеді деп өз ойын
жалғастырады. [10, 109]
М. Вяткин батыр сөзінің ХVІ ғасырға дейін де адамның есіміне қосылып
айтылатын титул ретінде пайдаланып келе жатқанын, ал бахадур, багатур,
ерекше батылдығы үшін кей жағдайда толы батыр яғни толық батыр деп те
қолданылады және ХV ғасырға дейін бұл титул бек деп аталып моңғолдың
нойан, араб-парсылардың әмір лауазымымен мағыналас болып, ХV ғасырдан
бастап оның би лауазымымен орайласқаны туралы тұжырым жасаған. Революцияға
дейінгі кезеңдегі белгілі ғалым Л. Костенко өзінің зерттеуінде батыр сөзі
түркі-моңғолдың баһадур, ba,tur, багадур, бакхату-деген сөздерден шыққан,
негізгі мағынасы ер жүрек, қаһарман, батыл дегенді білдіретінін атап өтеді.
[3, 20 б].
ХХ ғасырдың І-жартысындағы қазақ тарихындағы есімі ерекше аталатын
тарихшы ғалым Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов еңбектерінде батыр - термині
түріктің багадур, бакхатур деген сөздерінен шыққан. Ол тіпті сонау
ықылым замандардан-ақ сыртқы жаудан қорғану үшін арнайы топтардың
топтасқнын айта келіп, оны әсекри қолбасшы басқарғанына тоқталады. Осындай
топтардың ерекше көзге түскен каһармандарын батыр деп атаған. Батыр сөзі
қазақ және түркі тілдерінде де күресуші, күшті, батыр, ержүрек дегенді
білдіреді деп тұжырымдайды. Зерттеуші Кенесары ханның жақын серігі Төлебай
батырды жеке батырлық ерекшелігімен көзге түскендігіне байланысты Жеке
батыр атағаны туралы дерек келтіреді [11, 98 б]. Е. Бекмаханов кейінгі
кезеңдері руаралық қақтығыстар кезінде немесе барымтаға шығып көзге
түскендерді де батыр атай бастағанын қынжыла жеткізеді. Батыр атағына
кедей адамдар да қол жеткізе алған. Олардың қатарына Арғын Бүхарбай батыр,
шұбыртпалы Ағыбай батырларды қосады [11, 99 б].
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихына қатысты материалдар атты
еңбек авторлары қазақтар өздерінің ерлігімен де, қуат-күшімен де бүкіл
әлемге танылған халық дей келе, батырлықтың халық арасында ежелден бар
екенін жазады [12, 28 б]. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы атты еңбек авторлары Р. Сыздықов мен М.Койгелдиев бахадур тұлғасы
екі мағынада: бірінші-батыр, жүректі адам, екіншісі- сол батыр адамға
берілетін атақты білдіреді. Бахадур сөзі моңғол билігі тұсында феодалдық
қоғамдағы әскери иреарзияның титулы болған, ал бек сөзі ханнан кейінгі
билеушінің титулы деп жазады [13, 57 б; 68 б].
Кеңестік дәуір кезіңіне тән көптеген сөздіктерде батыр терминінің
мәні В.В. Радлов, М.П. Вяткин, Е. Бекмаханов пікірлерімен бір арнаға
тоғысып жатады. Атап айтса, Қазақ Кеңес Энциклопедиясында [14, 199 б]. Көне
түркі сөздігінде [15, 89 б], Большая Советская энциклопедия [16, 339 б],
және т.б. сөздіктерде батыр- араб және иран тілдеріндегі бахадур-
жауапкершілік кездерімен, әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге
түскен ержүрек, қаһарман адамдара берілетін құрметті атақ - деген
мәліметтер келтірілген. Қазақ тілі түсіндірме сөздігі деген еңбекте
Батыр ел қамы үшін жаумен сайысқан тарихи қаһарман, алып ер деген
анықтама берілген. [17, 152 б]. В. Даль сөздігінде Волга бойында батыр деп
ат үстінде бұзықтық жасаушыларды, жігіттік көрсетушілерді, батырлық
жоруылдар жасаушыларды атайтындығы, батырлықтың мүрагерлікке
қалдырылмайтыны жазылған. Сонымен қатар В. Даль батыр азиаттықтарда
білікті күш иесі, батыл, жеңіскер, сабаз, шабандоз дегенді білдіреді,-дей
келе батыр лауазымының атаққа берілетініне де тоқталған.[3, 21 б.].
Орыстың филологиялық сөздігінде батыр-күшті адам, сабаз, шабандоз
мағынасын білдіретінін оқуға болады. [3, 21 б.] Ал, Қазақстан Республикасы
өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кездерде жарық көрген Қазақстан Ұлттық
энциклопедиясының екінші томында батыр сөзі парсының баһадур-ержүрек,
батыл, батыр-әскери өнерді жақсы меңгерген, жау түсірер ерлігімен аты
шыққан қаһарман адамға берілетін құрметті атақ,-делінген [18, 184 б].
Соннымен батыр сөзінің мәні ержүрек, батыл, әскери өнерді жетік
меңгерген, ерлігімен атты шыққан деген мағына беретіндігіне көз жеткіземіз.
Ал, батыр атағы тек ғана адамның жеке бас қасиеттеріне, яғни батыр сөзінің
жоғарыдағы анықтамасына ғана сәйкес келетін тұлғаға ғана берілетін атақ
деген тұжырым жасаймыз.
Би сөзі Диплом сноска карау
Би сөзінің этимологиясы жайлы қазіргі күні бірауызды келісіліп –
пішілген тұжырымды пікір жоқ. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударған Ш.
Уәлиханов би сөзінің түбірін көне түркінің бек және бей сөздеріне
тіреп, оның негізгі мағынасы сотты білдіретінін атап көрсеткен. [42, 87
б]. Мұнан кейінгі уақытта А. Леонтьев би сөзін билеу етістігінен
туындата келіп, оның басқарушы мағынасында қолданылғанын айтса, [43, 54
б], В.В. Бортольд би түркінің бек лауазымының варианты, осман
түркілерінде бұл термин бей фопмасында қолданылып, біріншіден, қара
халықтан да, билеуші династиядан да бөлек тұрған шонжарларды, екіншіден
тайпа немесе рудың жетекшісі ретінде князьды, үшіншіден сөздің кең
мағынасында кез келген басқарушыны білдіреді дейді. [44, 35-36, 225-226,
502 бб.]. В. Бортольд тәрізді В. Радлов та би сөзінің үш түрлі мағынасын
келтірген болатын: би- князь, патша, қожайын (господинь); би - сот
(судья); би - дана, шешен. [43, 54 б.]. Кеңес дәуірінде жарық көрген
кейбір сөздіктерде би термині осы В. Радловқа негізделе отырып билеуші,
қожайын, көсем, князь мағынасында түсіндіріледі. [4, 54 б].
Құрбанғали Халид Би – бектен, бек – бүюктен қысқарған атаулар. Бүюк
– үлкен, зор мағынасында айтылған, - дейді. [45, 87 б.].
Кейінгі зерттеушілер арасында мұндай тұжырымды О. Сүлейменов
қайталайды. [46, 54 б].
Аталмыш терминнің шығу төркініне байланысты С. Аманжолов айрықша
көзқарас ұстанады. Оның ойынша, берік (мысалы, ақыл берік мағынасында
айтылатын) сөзінен бек ( бек мықты), ал одан би сөзі туындайды.
Ендеше бек сөзі – белгілі танымал, бекзат ұғымын, ал би - сот, судья
билеуші ұғымын білдіреді. [43, 55 б.].
Қазіргі ғалым – зерттеушілердің басым көпшілігі Ш. Уәлиханов пен А.
Леонтьевтің тұжырымын қолдайды. Мәселен, ХV-ХVІІІ – ғасырлардағы қазақ
хандықтарының тарихына қатысты материалдардың автролары академик В.В.
Бартольдты қайталап, бек, би сөздерінің рубасы мағынасын білдіретінін
және осы мағынада ол арабтың әмір, сол сияқты моңғолдың ноян сөздерінің
синонимі болып табылатынын айтса [47, 35, 64 бб.], Т. Сұлтанов келтірілген
пікірге қоса, би сөзінің ежелгі түркінің бек сөзінен бас алатынын және
бұл орйда терминнің ХV-ғасырға дейінгі деректерден мүлдем ұшыраспайтындығын
айтады. [24, 351 б.]. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы
атты құнды зерттеу еңбегінің авторлары Р. Сыздыкова мен М. Койгелдиев би
сөзін бек сөзінің бір варианты ретінде қарастыра келіп, бек - ханнан
кейінгі билеушінің титулы, ал би вариантымен ру-тайпаның басшысын,
билеушісін немесе билеуші топтың өкілін атаған деп жазады. [48, 68 б.].
Қарастырылып өткен ғылыми болжамдардың айналып келгенде бір ғана пікір
төңірегінде тоқаласып жатқанын байқау қиын емес. Би сөзі ежелгі түркінің
бек сөзінен бас алады да, негізінен басқару, билеу, билік ету
ұғымдарын білдіреді. Олай болса, би сөзінің пайда болу уақыты да ежелгі
түркі заманына тірелетіні даусыз. Десек те, терминдерге (шендер мен әскер
түрлерінің атаулары, топонимдер мен этнонимдерге т.б. ) келетін болсақ,
егер тарихшының өзі, әр түрлі жеке сөздердің этимологиясына емес, оқиғалар
комплексіне сүйене отырып, мәселені өзі шешіп алмаса, бұл сөздердің мәнісін
ашу ісінде... ешкім көмек бере алмайды, өйткені әлгі оқиғалар шоғырын
сипаттау үстінде осынау қиын сөздер әр түрлі үйлесімде кездесіп отырады
ғой. [47, 17 б.]
Шын мәнінде де, V – VІІ – ғасырларға жататын көне түркі жазбаларнда
би сөзі ұшыраспағанымен, бек сөзі жиі кездеседі. Мәселен, Күлтегін
ескерткішінің кіші жазуында түркі қағанының оңындағы – шад апат бектер,
солындағы таркандар, бұйрық бектер жайлы айтылатыны бар. [24, 53 б.].
Бұл жерде бек сөзінің мағынасы қағаннан кейінгі лауазым білдіріп тұрғаны
айқын. Алайда, ежелгі түркі қоғамының әлеуметтік жүйесінде қаған (хан)
әулетіне жататын аксүйек ябғулар, шадтар, тарқандар және бұйрықтармен қатар
қара халықтан шыққан бектердің болғаны да әбден дәлелденген нәрсе. А.
Бернштамның көрсетуінше: түркі қағаны қалыптасып келе жатқан жаңа таптың –
бектердің мүддесін қозғаушы. Соңғыларының бір бөлігінің сот билігін
атқарушылар мен салық жинаушылар ретінде хан әулетіне тікелей қатысы бар.
[43, 56 б.]. Ал бектердің екінші бөлігі болса, ол негізінен қара халық –
будынмен байланысты. Ал енді, ХІ – ғасырдың туындысы болып табылатын
Махмуд Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік, яғни Түркі тілдерінің сөздігі
кітабіндағы бек сөзінің мағынасы да белгілі бір лауазым иесін білдіретіні
шек келтірмейді. Мысалы: Күнде сығат жоқ, бетте қайту жоқ, Батырмен
ұрыспа, бектермен тұрыспа [48, 36, 42 бб.] және тағы сол сияқты. VІІ- ІХ
ғасырлар туындысы болып есептелетін Оғыз-нама жырында Оғыз қаған бектері
мен ел-жұртына қарап:
Мен сендерге болдым қаған!
Алалық жай, тағы қалқам!
Тамға бізге болсын бұйан
Көк бөрі болсын ұран -
дейтіні бар.
Назар аудару қажет, О. Сүлейменов Игорь полкі туралы жырдаға
Сятославтың Игорьді үш рет буим деп атағанын, жырда буим сөзінің көп
кезестіріліп және буй түбірінің, жырдың аудармашылары айтқандай буйный,
яғни ашушаң, қатігез мағынасында емес, атағы биік, атақты
мағынасында қолданылатындығын дәлелдейді. [46, 54-55 бб.]. Оғыз қағанының
жоғарыда келтірілген сөзіндегі бұйан сөзі көне түркі тілінде ізгілікті
мағынасын білдіретіндіктен, [43, 57 б.] V-ХІІ ғасырлар аралығын қамтитын
түркі кезеңінде бек сөзі тек қана лауазым иелерін ғана емес, сонымен
қатар рулар мен тайпалардың бетке ұстар игі-жақсыларын білдірген болар деп
ойлаймыз. Жалпы, түркі тіліндегі бек термині игі-жақсы мағынасында осы
күнге дейін қолданылады: бек жігіт, бек көркем және т.с.с., ал әйелдерге
қатысты бегім термині жағымды кейіпте кеңінен айтылатыны белгілі: бегім
сұлу, бегім айдай , т.б.
Л. Гумилев ежелгі түркі қоғамының әлеуметтік құрылымын қарастыру барысында
бектердің қара халықты билеуге қойылған ел басқарушылары ретінде
сипаттайды. Мұның дәлелі ретінде көне түркі жазуларындағы бектер мен
будын, яғни қара халықтың үнемі қосақтала аталуы және будынның қатардағы
жауынгерлерді, ал бектердің көп аса әскербасылар санын құрайтындығы
көлденең тартылады. [49, 60 б.] Шындығында да, ежелгі түркілер дәуірі мен
ІХ-ХІІ ғасырлардағы Оғыз мемлекеті, Қарлұқ мемлекеті, Түркеш қағандығы,
Қарахан мемлекеті тәрізді саяси бірлестіктердің әлеуметтік құрылымынан
дәстүрлі түрде орын алған бектер, ақсүйектік және мұрагерлік заңына
негізделген қағандыққа қарағанда, әлеуметтік топтардың төменгі жіктеріне
біршама жақын, халықтың қайнаған ортасынан шығып, табиғи талантының
арқасында абырой беделге ие болған ру-тайпа жетекшілерінен құралған деуге
толық негіз бар.
ІІ-тарау. Билер мен батырлардың қоғамдық саяси-қызметінің тарихнамасы
ІІ.1. Билердің қазақ қоғамындағы ролі туралы көзқарастар.
ІІ.2. Батырлар туралы зерттеулер
Сноска дипломда
Қазақ қоғамындағы билер институты мәселесі революцияға дейінгі авторлар
болсын, немесе кеңес дәуірі ғалымдары тарапынан болсын қандай да бір арнайы
зерттеу тақырыбы ретінде қарастырылмаса да, аталыш мәселе жанама түрде
көтерілген еңбектер баршылық. Бұл ретте тарихшылар қазақ қоғамындағы билер
туралы шағын болса да өте бағалы пікірлер жазып қалдырған Шоқан Шыңғысұлы
Уәлихановқа көп борыштар. Қазіргі күні, Ш. Уәлихановтың қазақ қоғамындағы
билер институты хақындағы құнды тұжырымдары, бұл мәселені одан ары
зерттеушілер үшін аса маңызды методологиялық негіздеме болып табылады десек
артық айтқандық емес. Ең бастысы, Шоқан сол уақыттың өзінде-ақ көтеріліп
отырған мәселенің қоғамдық маңызын айқындап берген болатын: Если 40-летнее
русское владычество, внесшее много совершенно новых элементов в
общественную жизнь киргизского народа, не имело никакого влияния на древний
киргизкий суд биев, если суд этот мог устоять против неблагоприятных
условий русского законодательства..., ясно что он вполне удовлетваряет
настояшему развитию киргизского народа . [42, 90 б.]
Қазақ даласының Ресей империясының қол астына қарауына байланысты,
ХVІІІ-ғвсырда қазақ өлкесіне орыс оқымысты чиновниктері көптеп келе
ьастағаны белгілі. ХІХ-ғасырдағы дала өлкесінің жалпы жағдайы, қазақ
халқының арғы-бергі тарихы, шарувшылығы мен әлеуметтік-саяси хал-ахуалы,
әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі жайында бірқатар құнды пайымдаулар қалдырған А.
И. Левшин, Н. П. Рычков, Н. И. Гродеков, Д,Андре, И. А. Козлов, Л. Ф.
Баллюзек өз жазбаларында негізінен сол Шоқан еңбектеріне сүйенген.
Аталмыш орыс чиновниктерінің жазбалары қазақ халқының әлеуметтік және
этникалық тарихын зерттеумен айналысқан революцияға дейінгі шығыстанушылар
еңбектерінің үрдісінде, этнографиялық мәліметтерді жинақтау және
сипаттаудан аса алмай, фактілік материалдарды эмперикалық тұрғыдан
тіркеумен ғана шектеледі. Десек те, аталмыш автордың жазбалары қазақтың
дәстүрлі материалдық және рухани мәдениетінің атрибуттік сипаттамасын беру
арқылы белгілі бір бағыттамалық құндылыққа ие. Мысалы, қазақтың тұңғыш
конституциясы іспетті Жеті жарғы ескерткішінің Г. Спасскийден кейінгі
барынша толық нұсқасын алғаш болып келтірген А. Левшин би институтының кей
кезеңдерде хан институтынан да үстем түсіп отырғандығын айтса, [68, 165 б.]
Н. Рычков бидің беделі ол шыққан ру немесе тайпаның саны мен күш-қуатына
тәуелді леп көрсету арқылы, жалпы би институтының қазақ қоғамының ру-
тайпалық құрылымына тығыз байланысты қарастыру қажеттігін негіздеді. [43,
13 б.] Осыған ұқсас пікірді А. Добросмыслов та қайталайтыны бар. [43, 13
б.] Ал Н. Гродеков болса, кейбір елеулі дейтін емес қылмыстардың билер
құзырына кірмейтінін, оның есесіне биге тілі тигендердің жауапқа
тартылатынын сөз етеді. [43, 13 б.]
1846 жылы қазақ даласына келіп, жергілікті халықтың әдет-ғұрып құқығына
байланысты материалдар жинаған айрықша тапсырмалар чиновнигі Д, Андре,
Торғай облысының губернаторы болған Л. Баллюзек, Ақмола облыстық басқармасы
статистика бөлімінің хатшысы И. Козлов тәрізді ресей әкімшілік өкілдері
жазбаларының құндылығы сонда, олар елге танымал би, батыр, ақсақалдардың өз
аузынан жазып алынып, би институтының практикалық қырына көңіл аудару
арқылы түрлі әлеуметтік топтардың қоғам өміріндегі орны мен рөлін
айқындауға тырысады.
Дегенмен, бұл авторлардың жазбалары ХІХ-ғасырдың ортасында жинақталып,
сол ғасырдың 60-80 жылдары жариялануы себепті. Өзінің қоғамдық
эволюциясында шырқау биікке көтерілген ХVІІІ-ғасырдағы би институтты мен
саяси-әлеуметтік дағдарысқа ұшыраған ХІХ-ғасырдағы би институты ешбір
салыстыруға келмейді.
Көрнекті орыс ориенталисі, Таяу және Орталық Шығыс елдері халықтарының
филологиясы, тарихы, географиясы, мәдениеті мен діні хақындағы 400-ден аса
көлемді ғылыми еңбектердің авторы академик В. В. Бартольд Орта Азия тарихын
түпдеректер негізінде жүйелі түрде зерттеген алғашқы оқымыстыдардың бірі.
Көтеріліп отырған мәселеге қатысты оның би сөзінің шығу төркініне
байланысты пікірлері ден қойдырады.
Қазақ қоғамындағы билік һәм билер институты турасында терең де дәл
тұжырымдар Абай Құнанбаев пен оның творчествалық сын мектебінің өкілі
Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектеріндеде кездеседі. [74, 42-46 бб.] Атап,
айтқанда, өзінің Қара сөздерінде Абай: Бұл билік деген біздің қазақ
ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келе бермейді. Бұған бұрынғы Қасым
ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолын, Әз Тәуке ханның Күлтөбенің
басында күнде кеңес болғанда Жеті жарғысын білмек керек, [73, 13-14
бб.] – деп жазады. Іс жүзінде, Абай бір жағынан Қасым ханның Қасқа жолы,
Есім ханның Ескі жолы және Жеті жарғы араларындағы тарихи байланысқа
меңзеп отырса, екінші жағынан келтірілген үзіндіден зерттеуші Жеті
жарғының пайда болу уақыты жөнінде жанама дерек алып отыр. Айта кету
керек, Абай қазақ қоғамындағы би институты жайлы жазып қана қоймай, сонымен
қатар 1885 жылы Қарамолада жиналып, арнайы ереже жасап шығапған билер
кеңесінің жұмысына белсенді түрде ат салысқан, ат салысып қана қоймай,
ереже авторларының бірі болғандығы белгілі. Сол сияқты, Абайдың 1890
жылдары төбе би сайланғаны туралы мәліметтер де кездеседі.
Қазақтың би және билік құрылымдары турасында Абайдың туысы әрә шәкірті
Шәкәрім де бірқатар бағала пікірлер айтқан кісі. Өзінің 1914 жылы Қазақ
газетінде жарық көрген Би һәм билік туралы атты мақаласында ол қазақ
билеріне тән, бірақ ұмыт болған ескі жолдар мен ережелерді қайта көтеріп,
қолайлысын уақыт талабына сай бейімдеп, жаңғырту қажеттігін негіздейді. Ол
би институтының ХІХ-ғ. аяғы мен ХХ-ғ. басындағы дағдарысының себебі билік
туралы қазақтың ескі жолының жазылмай алғандығынан деп есептейді. [73, 59
б.]
Дегенмен, тарих ғылымының бүгінгі даму деңгейі тұрғысынан алғанда
аталған авторлардың еңбектері жалпы алғанда баяндамалық дәрежесінен
көрінді. Сондықтан да, олардың информациялық мазмұны басым деп айтуға негіз
бар. Әрине, революцияға дейінгі еңбектердің қазақ қоғамындағы билер
институтының тарихи панорамасын ғылыми түрде бейнелей алуы мүмкін емес.
Оның үстіне, хронологиялық жағынан алғанда, бұл авторлар сөз боп отырған
кезеңге біршама жақын тұр да, ал қандай да бір тарихи құбылыстың ішкі
мазмұны уақыт өте келе айқындала түсетіндігі мәлім.
1917 жылғы Ресейде басталған Қазан төңкерісіне дейін де, одан кейін де
қазақ даласындағы әдет-ғұрып заңдары мен оған қатысты саяси-әлеуметтік
мәселелерге А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Б. Сыртанов сынды қоғамдық һәм
саяси қайраткерлердің қай-қайсы да көңіл бөлген. Алайда, олардың барлығының
зерттеу объектісі сол кездегі қалыптасқан саяси ахуалға байланысты қазақ
еліндегі сот билігінің мүмкін құрылымы болғандығы заңда еді. Мәселен, А.
Байтұрсынов өзінің 1911 жылы Тағы да народный сот хақында атты
мақаласында қазақтың дәстүрлі билік институтына халық соты деген анықтама
бере келіп былай дейді: Народный сот дегеніміз қазақтың ғадетіндегі
қағидалар бойынша айтылатұғын билік. Бұрынғы әділ биліктің қолында билік
қазақтың неше түрлі дертін жазатұғын дәрі еді... Қазақта қандай уақиғалар
турасында қандай қағидалар бар – жиыстырып, кемі болса, толықтырып,
ескірегі болса, жаңартып, ақсақалдар, яки народный судьялар сондай қағида
қазақта барлығын куәландырып, тиісті орынға бекіттіріп, бастырып шығарса,
билерге ол қазық болар еді.. [75, 211-212 бб.] Осыған ұқсас пікірді үш жыл
өткен соң Ә. Бөкейханов та қайталап, қазақ қоғамына тән би мен билік
дәстүрінің өзіндік ерекшеліктері барлығын, ендеше оны өзгерттуге тырысудың
мүлдем қажетсіздігін дәлелдейді: Бұл биді, билікті жоғалтып, қазақты орыс
судьясына қарату керек деп орыс айтады, шариғатқа қарату керек деп біздің
моллалар айтады. Біз мұның екеуіне де қол қоймаймыз. [77, 167 б.] Ал енді,
кейбір зерттеушілер Ынтыммақ ережесі аталып, Қапал маңындағы бір қауым ел
арасында жетекшілікке алынған жергілікті басқару ережесінің авторы болған
Б.Сыртанов халық соты ретінде дәстүрлі би институтының орнына ақсақалдар
билігін орнықтыру қажеттігін негіздеген деп есептейді [77, 48-49 б].
Қазақ қоғамының дәстүрлі әлеуметтік институттары, оның ішінде билер
статусы жөнінде бірқатар құнды тұжырымдар қалдырған қазақ зиялылырының
қатарында М. Тынышпаевтың орны айрықша. Оның 1925 жылы Ташкент қаласында
жарық көрген Қазақ халқының тарихына байланысты метериалдар атты еңбегі
ғылыми деректігі мен методологиялық тиянақтылығы жағынан әлі күнге дейін өз
маңызын жоғалтқан жоқ. Бұл еңбекті, кейіннен жазылып, ХVІІІ- ғасырдың 20-30
жылдарындағы қазақ-жоңғар соғыстары мұқият талдаған Ақтабан шұбырынды
мақаласымен толықтыра түскен М. Тынышбаев, басты назарды билер институты
мен оның жекелеген өкілдерінің сот ретіндегі емес, әкімшілік-басқару және
рухани-идеологиялық функцияларына аударуға бейім. [71, 151, 161 бб. ] Мұның
өзі, М. Тынышпаевтың тұстасы, қазақ маман-тарихшыларының алғашқы буынына
жататын С. Асфендяровтың оны шовинистік пиғылы үшін айыптауына жол ашқаны
айқын. Әрине, бұл жерде С. Асфендияровты қандай да бір ғылыми немесе
азаматтық көзқарас тұрғысынан кінәлау тіпті де орынсыз. Себебі, таптық
идеологияға негізделген тоталитарлық жүйе енде-енді орныға бастаған ХХ-
ғасырдың 30-жж. басқаша болуы мүмкін де емес еді. Олай болса, іргетасы сол
кезде-ақ қалана бастаған ғылымның саяси идеологияға бағындырылуы сияқты
келеңсіз құбылыстан өзінің 1935 жылы басылып шыққан Қазақстанның ежелгі
дәуірден бергі тарихы еңбегінде С.Асфендияров та сырт қала алмағаны әбден
түсінікті. [72, 111-112 бб.] Оның үстіне, мұндай келеңсіздік бұдан былайғы
кезеңде кеңестік, оның ішінде отандық тарих ғылымында жалпылама тән
құбылысқа айналғандығы ақиқат. Сондықтан болар, 1935-1985 жж. аралығында
билер институты қазақ қоғамының дәстүрлі әдет-ғұрып құқығы шеңберінде
қарастырылып, негізінен заң ғылымы, оның ішінде мемлекет және құқық тарихы
саласымен шектеліп келеді.
КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің жария түрде диссертация қорғау туралы
1934 ж. 13 қаңтардағы қаулысынан бергі уақыт ішінде қозғалып отырған
тақырыпқа жазылған ғылыми диссертациялар өте аз. Біз бұл ретте қазақ
қоғамына тән дәстүрлі әлеуметтік қарым-қатынастардағы билер институтының
рөлі турасындағы мәселе жанама түрде қарастырылған ғылыми еңбектерқатарында
сонау 1945 жылы филология ғылымы саласынан қорғалған Әмина Мәметованың
Қазақтың шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның орны
диссертациясын ғана айтай аламыыз.
КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы филиалының Тіл, әдебиет және
тарих институтында қорғалған А. Мәметованың диссертациясы қазақстандық
тарих ғылымында ауыз әдебиетінің үлгілері тарихи дерек ретінде
қарастырылған алғашқы ғылыми жұмыс болып табылады.
Диссертацияның өз атынан-ақ көрініп тұрғандай, еңбекте шешен билер,
олардың өмірбаяндары, айтқан билік-шешімдері турасында әңгімелер
келтіріліп, шешендік сөздердің әдеби-филологиялық анализі жасалады.
Дегенмен, А. Мәметова билер институтының мәдени мұраны сақтау,
әлпештеужөнінде бұлай ата салтын бұзбай ұстап, нақыл сөздерін, өнегелі
істерін, өрістетіп, төңірекке жаюға, кейінгі буынға жеткізуге сеп ьолған
тарихи рөлін өте орынды атап өтеді. [78, 65 б.] Сонымен қатар, А. Мәметова
шешендік өнерге анықтама беруге тырысып, оның тарихилығына, халық арасына
үгіт-насихат, үлгі-өнеге тарату мен кейінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие беру
тәрізді аса маңызды әлеуметтік қырына назар аудартады. [78, 73, 127 бб.]
Дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік тарихына байланысты
мәселелермен Ұлы Отан соғысы тұсында ресейлік зерттеушілер, оның ішінде
Қазақстанға келіп, көбі 1946 жылы құрылған Қазақ КСР-і Ғылым Академиясының
Тарих, археология және этнография институтында қызмет істеген ғылымдар көп
айналасқаны белгілі. Шын мәнінде, Е. Бекмаханов, М. П. Вяткин, А. Г.
Аполлова сияқты ғылымдардың отандық тарих ғылымына, әсіресе қазақ халқының
этногенезі мен этникалық тарихына, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын
зерттеуге қосқан үлестері қомақты.
Е. Бекмахановтың Қазақстанның Россияға қосылу процесі мен оның
объективті салдары аса бір ғылыми байыптылықпен талқыланып, ХVІІІ-ғасырдың
аяғы мен ХІХ-ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық
және саяси дамуы жан-жақты зерттеген Қазақстан ХІХ-ғасырдың 20-40
жылдарында еңбегі (1947 ж.) патша өкіметі белсенді түрде жүргізіле
бастаған отаршылдық қанауға байланысты түрлі әлеуметтік жіктердің бірігу
тенденциясын айқындап қана қоймай, халық пен билеуші топтардың ортақ мүдде-
саяси тәуелсіздік жолында тізе қосқан күресінің тарихи көрінісін объективті
түрде сипаттап берген болатын. Сондықтан да, монография таптық идеология
тұрғысынан зиянды деп табылып, оның авторы болса көп жылдар бойы саяси
қысым мен қуғынға түсті.
Іс жүзінде қазақ қоғамындағы ақсүйек, қарасүйек, төре, қарашы
ұғымдары мен сұлтан, би, батыр, бай, төленгіт тәрізді әлеуметтік
категориялардың алғаш рет талдаған Е. Бекмахановтың пікірінше, қазақ
қоғамындағы билер айрықша құқықтық және экономикалық артықшылықтарға ие
билеуші топ өкілдері. Ақсүйек тұқымы боп есептелетін сұлтандармен
салыстырғанда билер көшпелі қауымның өз ортасынан шыққан ру-тайпа игі-
жақсылары. [11, 75 б.]
Өзінің 1947 жылы шыққан Батыр Сырым. Қазақстандағы ХVІІІ-ғасыр
соңындағы азаттық қозғалысы атты монографиясында М. Вяткин Е.
Бекмахановтың соңын ала қазақ қоғамындағы түрлі әлеуметтік категориялар мен
олардың термиологиясына талдау жасайды. Атап көрсететін жәйт сол, М. Вяткин
қазақтың билері мен қырғыздың манаптары арасындағы тарихи байланыстылық
пен саяси-әлеуметтік біртектілікке Ш. Уәлихановтан сон арнайы назар
аударған зерттеуші. М. Вяткин би институтын шығу төркінін сонау Дешті-
Қыпшақ қоғамына дейінгі дәуірден іздеу керек деген пікір айтады. [10, 107-
109 бб.]
Соғыстан кейінгі жылдары жарық көріп, ХVІІІ-ғасырдағы қазақ қоғамының
әлеуметтік құрылымы, әлеуметтік терминология мен әлеуметтік категориялар
мұқият қарастырған ғылыми монографиалардың бірі Н.Г. Аполлованың
Қазақстанның ХVІІІ-ғасырдың 30-40 жж. Россияға қосылуы болып табылады.
Орталық архивтерден алынған құжаттарды сыни сараптау, көлемді тарихи
материалдардың тарихи анализін жасау тұрғысынан өте шебер орындалған Н.Г.
Аполлованың еңбегі, орыс-қазақ қарым-қатынастары және Қазақстанның Ресейге
қосылу процесінің сыртқы және ішкі факторларын жан-жақты қарастырумен
қатар, түрлі әлеуметтік топтардың аталмыш мәселеге көзқарасын талдау арқылы
ерекшеленеді. Монографиялық жұмыстың ХVІІІ-ғасырдағы қазақ хандығының саяси
құрылымы арнайы қарастырылған тарауында Н. Г. Аполлова хан билігі, халық
жиналысы, хан сайлау дәстүрі, ақсақалдар кеңесі, билер кеңесі, батырлар
тәрізді саяси және әлеуметтік институттарға тоқтай келіп, олардың тарихи
функцияларын атап өтеді. Мәселен, монография авторының ойынша ХVІІІ-
ғасырдың алғашқы ширегі билер институтының айтарлықтай күшейген тұсы. [79,
95 б.]
50-жылдардың басында қайта жандана бастаған отандық қоғамдық ғылымдар
қатарында тарихи зерттеулер де бар болғанымен, қозғалып отырған тақырып
төңірегіндегі еңбектер негізінен қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-ғұрып
құқығы шеңберінде заң ғылымы саласы бойынша жүзеге асырыла бастады.
Дегенмен, 1955 жылы шыққан Т.М. Құлтелеевтің Қазақтардың қылмыстық әдет-
ғұрып құқығы. (Қазақстанның Россияға қосылуынан совет өкіметінің орнауына
дейін) еңбегін билер институты тәрізді әлеуметтік құбылыс төңірегінде
бірқатар бағалы тұжырымдар жасалған тарихи зерттеу деп бағалауға болады.
Қазақ қоғамының таптық құрылымы мен феодалдық қанау формаларын талқылай
келіп, Т. М. Құлтелеев сол уақытқа тән таптық-ғылыми идеология шеңберінен
шыға алмай билер деп ру-тайпалардың феодалдарға айналған жетекшілерін
атаған. Қарасүйек феодалдардың басқа топтарымен салыстырғанда, билер
басқару және сот функйияларын атқанған деп жазады. [80, 35 б.] Алайда,
мұның өзі 1867-1868 жж. патша өкіметінің қазақ даласында жүргізген саяси-
әкімшілік реформалары, олардың себебі мен салдары, дәстүрлі билер
институтын саналы түрде жоюға бет алған отаршылдық саясаты әшкереленген бұл
монографиялық еңбектің маңызына еш нұсқан келтіре алмаса керек.
ХVІІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақ қоғамында әлеуметтік институттар мен
олардың қоғамдық ролі турасында бірқатар бағалы пайымдаулар мен тұжырымдар
жасалған ғылыми еңбектер 1958-1971 жж. аралығында жарық көріп, отандық
тарих ғылымына тың серпіліс алып келгені белгілі. Олардың арасында С.З.
Зиманов, С. Аманжолов, С. Толыбеков, С.Л. Фукс тәрізді ғалым-
зерттеушілердің еңбектері айрықша назар аударуға тұрады.
1958 жылы жарық көрген ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың
қоғамдық құрылысы, одан екі жыл кейін шыққан ХVІІІ-ғасырдың соңы және ХІХ-
ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның саяси құрылысы (1960 ж.) атты
монографияларында С. Зиманов қазақ қоғамындағы әлеуметтік, саяси және
экономикалық қарым-қатынастарды, олардың көшпелі қоғам жағдайындағы
ерекшеліктерін, меншік түрлері мен жер қатынастарын зерттей келіп, қазақ
халқына тән саяси билік формаларына тоқталады. Е. Бекмаханов, М.
Вяткиндердің ізімен С. Зиманов мол архивтік, нормативтік және ауызекі
деректер негізінде сұлтан, би, тархан, старшина, бай, кедей,
шаруа, жатақ, құл, төлеңгіт тәрізді әлеуметтік топтарға ғылыми
талдау жасап, олардың қазақ қоғамының саяси және экономикалық өмірінен
алатын орнын біршама тиянақты түрде дәлелдейді. [81, 184-287 бб.] Әсіресе,
заңгер-ғалым билер институтының ХVІІІ-ғасырдың соңы мен ХІХ-ғасыр
барысындағы қоғамдық қызметін жіті зерттеп, оның патша өкіметі тарапынан
жүргізілген саяси-әкімшілік реформалары нәтижесінде дағдарысқа ұшырау
процесін, хандық институт пен билер институтының ара қатынасын мұқият
саралайды. [81, 117-127]
Көрнекті тіл маманы әрі тарихшы С. Аманжоловтың Қазақ тілінің
диалектикасы мен тарихының мәселелері монографиясы тек қазақ тілі мен
қазақ тарихы емес, сол сияқты жалпы түркология саласындағы іргелі
еңбектердің бірі болып табылады.[80, 66]
Алайда, алғаш рет 1959 жылы ХVІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақтардың қоғамдық-
экономикалық құрылысы тақырыбымен жарық көріп, 1971 өңделіп, толықтырылған
түлде ХVІІ-ғ. – ХХ-ғ. басындағы қазақтардың көшпелі қоғамы деген атпен
қайта шыққан ғылыми еңбектің авторы С. Толыбеков Тәуке хан жыл сайын үш
жүз өкілдерінің басы қосылатын феодалдық съездер шақырып отырды. Осындай
съездердің бірінде Тәуке ханның Ережесі (Жеті жарғысы ) қабылданған еді
деп жазған С. Зимановты сынға алып, ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ көшпелі
хандығы мемлекеттіліктің бастапқы сатысында тұрған әскери демократия
үрдісінде соғыс және тонаумен ғана айналысты. Қазақ сұлтандары мен
батырлары, билері мен байлары тонаудан басқаны білген емес... Жыл сайынғы
съездер Тәуке хан енгізген қандайлық бір жаңа институт емес, қайта нағыз
әскери демократия дәуірінің қалдығы деп біржақты әрі атүсті қорытынды
жасайды. [28, 342, 344] Мұның өзі, тоқырау жылдарындағы тарих ғылымының
шектен тыс идеологияландырылуы желісінде орын алғаны анық.
С. Фукстың ХVІІІ-ғасыр мен ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдет-
ғұрпына арналған еңбегі осы саладағы соңғы көлемді ғылыми монография болып
табылса да, аталмыш мәселеге байланысты қандай да бір тың мәлімет, жаңа
қорытынды жасалған жұмыс деуге келіңкіремейді. Алайда, аталмыш автор, би
институтының ХVІІІ-ғасыр аяғында, яки Абылай хан билігі тұсында-ақ әлсірей
ьастағанын, бұл ретте кінәліні өлім жазасына кесу тәрізді қашанда халық
жиналысы мен билер кеңесінің құзырында болып келген мәселені хан
институтының жекелеген өкілдері өз бетінше шеше бастағанынан көруге
болатынын дұрыс атап көрсетеді. [43,25]
Көшпелі қоғамдағы билер институтының тарихи эволюциясы, оның дәстүрлі
қоғамдық қатынастардан алатын орны мен үлес-салмағын айқындау үстінде
Қазақстанның ерте және кейінгі орта ғасырлар тарихына байланысты жазылған
кеңес дәуірі тұсындағы ресейлік ғалымдарының, атап айтқанда Л.Н.Гумилев
[49, 62], С.А. Плетнева , А.Новосельцев еңбектері біршама септігін тигізе
алады.
Бұрынғы КСРО ғана емес, сонымен қатар бүкіл дүние жүзін дерлік қамтыған
және Қазақстанды дербес мемлекет ретінде тарих сахнасына алып шыққан 90-
жылдардың басындағы геосаяси құрылымдық өзгерістер отандық ғылымызға, оның
ішінде тарих ғылымына тың серпін алып келгені даусыз. Саяси және
идеологиялық қасаңдық пен ғылыми тарөрістілік, таптық сыңаржақтылық
салдарынан өн бойы, әсіресе кеңес дәуіріндегі жылнамасы түгелдей
ақтандаққа айналған қазақ тарихына байланысты көптеген еңбектер жарық
көріп, әлә де болса жарық көруде. Отандық тарих ғылымындағы мұндай сапалық
өзгерістерді диплом жұмысымның бір тараушасына алынған билер институты, осы
мәселемен тығыз байланысты қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрып құқығына арналған
зертеулерден де айқын аңғарылады. Бұл орайда Н.Өсерұлы, З.Кенжалиев және
т.б. ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдарда отандық қоғамдық ғылымдар көшпелі
қоғамның өзіндік ерекшеліктері, оның саяси, әлеуметтік және экономикалық
дамуындағы тарихи жалпылық пен жалқылықтың арақатынасы мәселелеріне ден қоя
бастағаны байқалып отыр. Мәселен, ғалым-зерттеуші ретінде қазақ әдет-ғұрып
құқығы, оның ішінде Жеті жарғы мәселесімен көп айналысқан Н. Өсерұлы
билер институтын өз алдына бөлек әлеуметтік құрылым ретінде емес, оның
жекелеген өкілдері арқылы бағалауға бейім. Сондықтан да болар, ол билердің
тек шежіре-тарихнамалық, шешендік және заңгерлік рөлдерін тиянақтаумен
шектеледі.[83, 12]
Заң ғылымы саласынан жазылғанымен, қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-
ғұрпы ғана емес, сол сияқты әлеуметтік-мәдени және рухани таным-
тіршілігіндегі өркениеттілік ерекшеліетерді ашуға ұмтылуы себепті тарих
және филисофия ғылымдары үшін де бағалы болып табылатын З.Кенжалиевтің
Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет атты еңбегінде билер
институтының сипаттамасын мүлдем тыңынан түсіндіріп, қазақ әдет-ғұрып
құқығының нормалары мен институттарының тарихи функциясы дау-дамайлардың
алдын алу, оларды болдыртпауға әрекет жасау, ал талас-тартыс туындап жатса
уақытысында жылдам, қоғамда қалыптасқан әділдік, теңдік ұғымдары және
принциптері негізінде шешу еді, - деп көрсетеді.[84, 69 б.] Айта кету
керек, З. Кенжалиев бұрын белгісіз болып келген ХІХ-ғасырға жататын билер
ережелерінің бірқатар нұсқаларын айналымға түсірген зерттеушілердің бірі.
[84]
Аталған заңгер ғалымдарға қарағанда, тарихшылар Р.Сүлейменов, В.
Моисеев, Б.-А.Б. Кочекаев, М.Арын, М.Қойгельдиев, Р.Сыздықова, Ж.Артықбаев,
С.Өтениязовтар басты назарды билер институтының тарихи даму барысындағы
қоғамдық әлеуметтік және саяси рөлдеріне аударады.
Б.-А.Б. Кочекаев өзінің зерттеу нысанасына айналған ХV-ХVІІІ ғасырлар
аралығындағы ноғай-орыс қарым-қатынастарын қарастыру барысында Ноғай
ордасының саяси құрылымын тиянақтап өтуге тырысады. Алайда, билер институты
тап осы Ноғай ордасы тарихында ең жоғарғы рөл атқарғандықтан, автор ноғай
билерінің формаьды түрдегі мәртебесін атап қана қоймай, [86, 38-39 бб.]
оның саяси және әлеуметтік эволюциясына, қоғамдық мазмұнына шолу жасауы
керекті.
Сол сияқты, Р.Сүлейменов пен В.Моисеев қазақ қоғамындағы билер
институтына қатысты өздерінің алдарындағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене
отырып тұжырым жасаудан аса алмай, Төле, Қазыбек және Әйтеке сияқты қазақ
билерінің жекелеген тарихи оқиғаларға байланысты рөлін айтумен шектеледі.
[43, 27 б.]
М. Арын бидің басқа халықтарға қарағанда қазақтар үшін төл ұғым
екендігіне, әлеуметтік статусы жағынан оның батырдан жоғары тұрғандыған
дәлелдесе, [55, 71-72 бб.] М. Қойгелдиев билер институты жекелеген
өкілдерінің қазақ хандығының сыртқы саясатында атқарған дипломатиялық
рөліне көңіл қояды. Ал Р. Сыздықова болса, өзінің М. Қойгелдиевпен бірігіп
жазған Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы атты зерттеу
еңбегінде де, сол сияқты одан екі жыл бұрын шыққан Жалаири Жәми ат-
Тауарихының тілі монографиясында да би сөзінің этималогиясына үңіліп,
оның алғашында, яки орта ғасырларда рубасы, тек кейінен барып, ХVІІІ-ХІХ
ғғ. ғана сот мағынасын білдіре бастағанына ден қояды. [13, 68 б.]
Ж. Артықбаев пен С. Өтениязовтарға келсек, бұлардың алғашқысы соңғы
уақытта ресейлік ғалымдар афро-азиялық көшпелі тайпалардың қоғамдық
жүйесіне байланыстырып жүрген патронимиялық жүйені, қазақ қоғамының
дәстүрлі әлеуметтік құрылымына сәйкестендіруге бейім. Ж.Артықбаевтың
пікірінше би дегеніміз қара халық өкілдерінің көтерілетін ең биік шегі.
Бұл жерде би институтының саяси үлес-салмағы айтылып отырғаны түсінікті.
[61, 118 б.] Ал енді би институтының патша өкіметі тарапынан жүргізілген
әкімшілік-саяси реформалар жағдайындағы дағдарысы мен ХІХ-ғасырдағы
жіктелісін С. Өтениязов сипаттайды. Оның ойынша, аталған уақытта қазақ
арасында билердің екі түрлі болған: біріншісі –ертеден келе жатқан
дәстүрді жалғастырушы, яғни халық таңдаулылары. Екіншісі – патша өкіметінің
нақсүйері, халыққа жек көрінішті болса да, пышағы май үстінде жүрген, яғни
қызметкер би, өкіметтен жалақы, халықтан пара алушы.
Қазақ қоғамындағы билер институты жайлы сөз қозғалған тұста оның
шешендік өнері тәрізді құбылысқа тығыз байланыстылығын атап өту мүмкін
емес. Жоғарыда айтылып өткен Ә. Мәметованың ізімен бұл мәселе турасында
кейінгі кезде бірқатар ғылыми зерттеулер жүзеге асырылып, жарық көрді.
Мәселен, С.Қасқабасов, Б. Адамбаев, А. Бұлдыбаева, Б.Шканова, С. Негимовтер
шешендік сөздердің табиғаты, логикалық-композициялық құрылысы, тақырыбы мен
түрлері, әдебилігі мен тарихилығы, ұлттық әдебиет пен өнер фольклор
дамуындағы орны туралы теориялық пайымдаулар жасаса, Н. Төрекұл, М.
Қазбековтер қазақ тарихындағы есімі белгілі билер мен шешендердің сөздерін
жинастырып құрастырушылар ретінде танымал. Алайда, бұл еңбектердің
теориялық-методологиялық негізін М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Қоңыратбаев
тәрізді ғалымдар қалап кеткені белгілі.
Осы кезеңге дейін зерттешілер билер институтының тарихи маңызын тек
құқықтық тұрғыдан қарастырып келе жатыр. Ал оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz