Қазақстан Республикасы қаржы нарығын талдау

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ
1.1. Қаржы нарығы туралы жалпы түсініктер және қаржы нарығының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. АD.АS және IS.LM үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1. Құнды қағаздар нарығының инфақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Қазақстан Республикасының қаржы қызметін реттеу жүйесі және қаржы секторының даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын- соңды болған емес.
Қаржы рыногы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа рыноктармен(капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б. рыноктармен) етене байланысты (1.1 сызбаны қараңыз) [2.436-бет]
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы рыногы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғүрлым тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай-ақ несие рыногы түрінде де іс- әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым (жалпы ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен жүниежүзілік практикамен байланысты , өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.

1. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М. Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
2. Құлпысбаеа С. Қаржы: Оқулық.- Алматы: 2007.
3. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғылов А.Қ. Қаржы менедженті. Оқу құралы. – Алматы: 1999.
4. ҚР қаржыгерлер ассоциасының хабаршысы, 2004ж.
5. Қ.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов Орысша – қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі, 2001. – 344 бет
6. Экономика негіздері №3, 2008
7. Экономика негіздері №5-6
8. Экономика негіздері №3, 13 бет
9. Ветрова Н.С. Финаосирование социальных программ в странах Запада.-М., Наука 1993-142cтр.
10. Егемен Қазақстан 24 сәуір, 2007 жыл

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ
1.1. Қаржы нарығы туралы жалпы түсініктер және қаржы нарығының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. АD-АS және IS-LM үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ
2.1. Құнды қағаздар нарығының инфақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Қазақстан Республикасының қаржы қызметін реттеу жүйесі және қаржы
секторының даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Қаржы нарығы
1. Қаржы нарығы туралы жалпы түсініктер және қаржы нарығының қызметі.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы рыногы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа
рыноктармен(капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
рыноктармен) етене байланысты (1.1 сызбаны қараңыз) [2.436-бет]

1.1. сызба. Экономикалық жүйедегі рыноктың өзара байланысы

4
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы рыногы
қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғүрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай-ақ несие
рыногы түрінде де іс- әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр
түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін
неғұрлым (жалпы ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногы
ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар
категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен жүниежүзілік
практикамен байланысты , өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі
меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.

1.2. сызба. Қаржы рыногының құрылымы.

Ақша рыногы дегеніміз қолма- қол ақша ғана емес, қолма- қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногы.
Кредит рыногы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына
қызмет етеді.[2.437-бет]

5
Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы рыногында сатып алу- сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар-
ақша және бағалы (ақшалай қағаздар болып табылады).
Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздаар рыногы маңызды
орын алады. Қор құндылықтарының- бағалы қағаздар мен туынды бағалы
қағаздардың айналысымен байланысты болғандықтан оны қор рыногы деп те
атайды. Қор рыногы термині бастапқыды бағалы қағаздармен мәміле
жасалынатын және рәсімделетін мекеменің – қор биржасының атымен байланысты.

Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар рыногының болуы яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлармен қызмет көрсетулер бойынша сұранымы мен
ұсынымның теңгерілімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру:
бұған қолма-қол және қолма- қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау
жатады;
3) Кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни кредит
ресурстарын еркін рынокқа орналастыру; кредит ресурстарының қозғалысы
Орталық банктың пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің
міндетті резервтерінің нормасын ашық ақша рыногында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мынылар жатады:
1) Бәсекені дамытумен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының меншікті барлық
нысандарының кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да
кен дербестігі;
2) қаржы ресурстарының қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдары орталықтан қаржыландырудың
қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомствовалық қайта бөлудің
азаюы;
3) шарушылық жүргізуші субъектілер халықтың бағалы қағаздарға және басқа
активтерге инвистицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды тоқтату
республиканық, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс

6
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алудың және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен айқындалып қоймайды.
Оның жұмыс істеуі әкімшіл әміршіл экономикаға тән сатылас әдістің орнына
деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді.
Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы
ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте жеңіл байланыстыру іс- әрекет
етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару
есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық
жағдайын тұрақтандырады. Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу
жолымен белгілеу жолымен бизнестің нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік
береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың
неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы
сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыпстасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама- қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды- олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға
ұзақ мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімдіі
инвестициялар үшін жылжымайтын дүние- мүлікке, тауарларға, еркін
айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша- кредит операциялары жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналасы бірқатар
елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси
болмыстары не ол, не бұл кәсіпорындарының рентабелділігіне қатысты ұзақ
мерзімді болжамның мүмкіндігі жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.
Қаржы рыногының жандауы корпоративтік бағалы қағаздарды- экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы рыногының бұл сегменті жақсы дамыды, бұл жалпы экономикалық
әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды элементтерді кіріктіретін ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әртүрлі
тұрпаттағы окционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында тиіс.[2.440-бет]

1.2. AD-AS және IS-LM үлгілерінің бір-бірімен байланысы
Бөлімнің мақсаты нақты экономика секторының (тауар нарығының) және ақша
нарығының өзара әсерінің тереңдетілген талдауын көрсету. Тауар нарығы
түсінігінде қызмет көрсету мен тұтыну тауарлары нарығы да қарастырылады,
олардың тұтыну игілігінен өзгешелігі жоқ деп айтуға болады. Бұл тауарлар
санаттары арасында кейбір ерекшеліктер бар, дегенмен олар өзара сұраныспен
ғана шарттасып тұр, өйткені тұтыну мен инвестицияланған тауарларға деген
сұраныстың болуы әр түрлі айнымалы шамаларға байланысты. Тұтыну тауарларына
сұраныс негізінен табыспен байланысты, ал инвестициялық тауарлар пайыздық
мөлшерлемемен байланысты болады. Бірақ бұл айырмашылықтар үстіртін
қарастырылған, өйткені тұтыну мен инвестицияланған тауарлардың нарығын бір-
бірінен шектеу үшін, олардың салыстырмалы бағаларын білу керек.
Кейнс үлгісінде бұл жасалмаған, сондыұтан да экономистер тауар нарығының
барлық түрлерін бір нарық деп қарастырады.
Ақша нарығы- бұл қысқа мерзімдік несиелік құралдарды, қазыналық
векселдер мен комирциялық қағаздарды алып сату тетігі. Бұл нарықты
облигация нарығынан ажыратып қарастыру керек. Облегация арқылы берілген
ақшаның салыстырмалы бағасы- бұл облигациялардың пайыздық мөлшерлемесі.
Бұл бөлімнің міндеті, осы нарықтардың құрылымын тура анықтаудан тұрады,
бұл жердегі мағызды мәселе олардың арасындағы өзара байланысын табу. AD-
AS үлгісін қарастырғанда бұл өзара байланыс болжанған, өйткені тауар мен
қызмет көрсету бағаларының өзгеруі тікелей ақша сұранысына әсер етеді.
Ақша нарығында пайыздық мөлшерлеменің ауытқуы жиынтық шығындар шамасына
әсер етеді. IS-LM үлгісін ең алғаш рет Дж. Хикс(Хикс кресі) 1937 жылы
ұсынған.
А. Хансеннің 1949 жылы шыққан Монетарлы теория және қазыналық саясат
атты кітабы арқылы ол көпшілікке мәлім болды, содан кейін ол Хикс- Хансен
үлгісі деп аталып кетті.
IS-LM үлгісі (инвестиция- қор жинағы, ұнамды өтімділік – ақша) – жиынтық
сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті, экономикалық факторды айқындайтын
тауар- ақша тепе- теңдігінің үлгісі. Тауар және ақша нарықтарында бір
мезгілде тепе- теңдік қалыптасу үшін, қажетті табыс көлемі Y пен нарықтық
пайыз мөлшерлемесі R-дің тіркемесін табуға үлгі мүмкіндік береді.
Сондықтан да, IS-LM үлгісі AD-AS үлгісінің нақтыланған түрі болып
табылады.
Инвестициялар пайыз мөлшерлемесінің теріс функциясы, ал тұтыну-
нақты табыстың оң функциясы екенін білеміз, демек жиынтық сұраныс
теңдеуі төмендегідей:
AD = C(Y) + I (R)
Ал ұсыныс, Кейнстің айтуынша, мынадай болады.
AS = C(Y)+ S (Y)
Тауар нарығындағы тепе- теңдік жағдайы келесі теңдікті орындағанда ғана
орын алады.
I(R) = S (Y)
Берілген теңдеуді Дж. Кейнс анықтаған, ол тауар нарығындағы тепе- теңдікті
көрсетеді. Бұл теңдеулердің айырмашылығы қор жинағы функциясының
аргументінде.

IS-LM үлгісінің негізгі теңдеулері:
1) Y = C+I+G+X- негізгі макроэкономикалық тепе- теңдік. Мұндағы:
2) С = a + b (Y- T)- тұтыну функциясы
3) I = e – d • R- инвестиция функциясы
4) X= g – m` • Y – n • R- таза экспорт функциясы
5) k • Y- h • R- ақшаға сұраныс функциясы

Үлгінің ішкі айнымалылары:
Y(табыс), С (тұтыну), І (инвестиция), X (таза экспорт), R (пайыздық
мөлшерлемесі).
Үлгінің сыртқы айнымалылары:
G (мемлекеттік шығындар), М (ақша ұсынысы), t (салық мөлшерлемесі).
Эмпирикалық коэффициенттер:
(a, b, e, d, g, m, n, k, h) оң мәндер және салыстырмалы түрде қарағанда
тұрақты.
Қысқа мерзім кезеңінде экономика ресурстардың толық қамтылмаған
жағдайында болады. (Y≠Y), баға деңгейі Р тұрақты( анықталған), ал
пайыз мөлшерлемесі R және жиынтық табыс Y өзгермелі. P= const тұрақты,
өйткені барлық айнымалылар атаулы және нақты мәндері сәйкес келеді.
Ұзақ мерзім кезеңінде экономика ресурстардың толық қамтылған жағдайында
болады.
(Y≠Y), баға деңгейі Р өзгермелі. Бұл жағдайда айнымалы Ms( ақша
ұсынысы) атаулы шама болады, ал үлгідегі басқа айнымалылар – нақты шама
болады.

9
IS қисығы тауар нарығындағы тепе- теңдікті көрсетеді.
IS қисығы басқа факторлар тұрақты болған кездегі (G, T) пайыз
мөлшерлемесі (R) мен жиынтық табыс ( У ) арасындағы байланысты көрсетеді.
IS қисығының қарапайым түрі инвестициялар мен қор жинағы функциялармен
тығыз байланысты. IS қисығының бойындағы кез келген нүктеде қор жинағы мен
инвестицияның тең екендігі көрінеді.
1.3суретте қор жинағы функциясы бейнеленген . Табыстың ( өнім көлемінің)
Y- ден Y- ге өсуіне байланысты қор жинағы S- ден S-ге
өседі.
Қор жинағы

S

Қор жинағы функциясы S

S

Табыс

Y Y1 Y өнім көлемі

Пайыздық мөлшерлеме Пайыздық мөлшерлеме
R R
R1

R2

Y
I1 I2 Инвестиция
Y2 Y1

Инвестиция функциясы IS қисығы
1.3.сурет

10

Инвестиция функциясы бейнеленген, қор жинағының өсуі пайыз мөлшерлемесін
R- ден R- ге азайтады, ал инвестиция І- ден I- ге
өседі. Бұл жағдайда I= S,ал I =S болады.
ІS қисығы бейнелген, пайыз мөлшерілемесі төмен болған сайын, табыс
деңгейі (немесе жиынтық сұраныс) соғұрлым жоғары болады. Егер пайыз
мөлшерлемесі жоғары болса, онда табыс деңгейі соғұрлым төмен болады.
Жоғарыда тұрақты деп болжанған басқа факторлар IS қисығын не жоғары не
төмен қозғалтады. Мысалы, кез келген пайыз мөлшерлемесінде мемлекеттік
шығындар өтетін болса, онда ол жиынтық сұраныстың өсуіне алып келеді.
Мұндай жағдай IS қисығын оңға қарай өсіреді. Керісінше, берілген пайыз
мөлшерлемесінде салық мөлшері мен қолда табыстың төмендету күту сұранысты
төмендетеді. IS қисығын солға қарай қозғалтады. (1.4.суретте )

R

IS қисығын қозғалтатын

айнымалылар

+ T
Y

1.4.сурет
Жоғарыда айтылған тұжырымды Кейнс кресінің үлгісін пайдаланып көрсетуге
болады.[1.236-бет]

11

LM қисығы
LM қисығын ақша нарығындағы тепе- теңдікті көрсетеді. LM қисығының
графигі- ақша ұсынысының (Ms) белгілі бір мөлшерінде ақша нарығындағы тепе-
теңдікке сәйкес келетін пайыз мөлшерлемесі мен жиынтық сұраныстың
арасындағы байланысты көрсетеді.(1.5суретте)[1.252-бет]

LM қисығының графигі

R M LM

R R

R M R

M

Y Y Y

Ақша нарығы. LM
қисығының нақты қоры
Табыс мөлшерінің Y- ден Неғұрлым табыс
жоғары
Y- ге - өсуі ақшаға деген болған
сайын, пайыз
сұранысты өсіреді, демек мөлшерлемесі де
пайыз мөлшерлемесін жоғары болады.
R-ден R-ге өсіреді.

1.5.сурет

2.1. Құнды қағаздар нарығының инфақұрылымы
Нарықтық экономика- адамзат экономикасының жоғарғы жетістігі және
өндірісті ұйымдастырудың тиімді түрі екендігі дүние жүзі меемлекеттерінің
көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Ал Қазақстан
Республикасы үшін шаруашылыұты жүргізудің жаңа әдәстеріне өту- ашық нарыққа
өту ғана емес, сонымен өатар мемлекеттік экономикалық саясаттағы
субъектизімнен бас тарту.
Бүгінде отандық бағалы қағаздар нарығын дамытудың жағдайы мен
болашағы, оның тиімділігін арттыру маңызды проблемалардың біріне айналып
отыр.
Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия Ұлттық банкпен және Қаржы
министрлігімен бірлесе отырып әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың
нақты секторларындағы өндірістің құлдырауынан пайда болған сыртқы және ішкі
факторлардың бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсерін төмендету
жөнінде белгілі бір дәрежеде жұмыс жүргізіліп келеді.
Қазіргі кезең бағалы қағаздарға деген сұраныстығ төмендеуімен және
оның кірісінің артуымен сипатталады. 1999 жылғы сәуір айында валюта бағамы
тәртібінің өзгертілуі мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың теңгенің
алдындағы бағамына қатысты сақтық білдіруі айналымдағы мемлекеттік қағаздар
ауқымының азайып кетуіне әкеп соқты. Өйткені қаржы министрлігі екінші
тоқсанда теңгемен бағаланған қысқа мерзімді қағаздар шығаруды тоқтатты.
Нарықты дамыту мақсатында инвесторларға валютамен бағаланған қысқа
мерзімді Маңғыстау облысының әкімшілігінің облигацияларын шығару жүзеге
асырылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары пайда болған уақыттан бергі қызметіне
қарағанда, олар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығындағы басқа инвесторларды
– екінші деңгейдегі банктерді бірте –бірте ығыстырып тастап, негізгі
инвесторға айналды. Бірақ кейінгі екі жылдағы көрініс басқаша сипат ала
бастаған сыңайлы. Егер 1999 жылдың аяғында мемлекеттік бағалы қағаздардың
үлес салмағы 95.3%, корпорациялық бағалы қағаздар үлесі 4.7% болса, ал 2000
жылдың соңында мемлекеттік қағаздардың үлесі 75.1%-ға төмендеп, ал
корпорациялық бағалы қағаздар 24.9%- ға көтерілді.
Қазақстандағы капиталды нақты секторға еркін бағыттай алатын қор
нарығының қалыптаспағандығына айрықша көңіл бөлу керек. 1998 жылы қор
нарығында құрылымдық инвесторлардың- жинақтаушы зейнетақы қорларының пайда
болуына байланысты бұрынғыдан да дами бастады. Өйткені қор нарығының
барлық салаларының ішінде әсіресе жинақтаушы зейнетаөы қорларының қарылық
бағалы қағаздар нарығына қатысқаны мейлінше маңыздырақ.
Өкінішке орай, еліміздегі көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар өор
нарығына белсенді араласуға және оның мүмкіндіктерін пайдаланып, қосымша
қаржы көздерін тартуға дайын емес болып шықты. Зәрулік мәселелерін шешуге
мемлекетттің өз активтерін басқарудағы икемсіздігі де елеулі кедергі
келтіруде. Осы уақытқа дейін үкімет ұлттық компаниялардың мемлекеттік емес
облигациялардың элементтері ретіндегі қуатында пайдаланған емес. Сондай –
ақ мемлекеттік емес бағалы қағаздардың тартымдылығын арттыру мәселелері де
шешілген жоқ. Көптеген эпитенттер шығарылған бағалы қағаздар бойынша
кірісті уақытылы есептеу мен ақша аударуда тәртіпсіздікке ұрынады,
корпорациялық басқарудың тиісті нормаларын өз деңгейінде сақтамайды. Мұның
өзі ұсақ акционерлердің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына , өзінің
іс - әрекеттері жөніндегі ақпарларды ішкі және сыртқы инвесторлардың
сұранысына сай тиісті деңгейде ашық көрсете алмауына әкеліп соқтыруда.
Корпарациялық бағалы қағаздармен операция кезінде тәуекелдің
салмағын бөліп көтеру жүйесінің жоқтығы, акционерлік қоғамдарға қаржыны
өте аз мөлшерде ғана емес, аса сақтықпен де салуға мәжбүр етеді.
Мемлекеттік емес облигациялар мен кейбір акциялардың тез пайда
болулары, құрылымдық инвесторлардың едәуір жоғары деңгейде қосылуы,
бағалы қағаздар нарығында кәсіби қатысушылар және эмитенттердің өздері
болғандығы себебінен туындап отыр. Осының бәрі ақыр аяғында мынандай
жағдайға әкеледі: құрылымық инвесторларда ақша болған кезде, нақты секторда
осы ақшаға сұраныс бар кезде және ежептәуір қайтарымды сала бар болғанда,
бірақ бағалы қағаздардың корпорациялық нарығы дамыған кезде, тәуекелдік
деңгейі өте жоғары болғанда ғана бұл ақшаны тартуға мүмкіндік бермейді.
Міне осындай қолайсыз жағдайдың салдарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары ақшасын отандық кәсіпорындарға емес, ірі шетелдік
эмитенттердің акцияларына салғанды жөн көреді.
Біздің акционерлік компаниялардың акцияларын тартымды ету үшін
оларлы қор нарығына қоюы қажет. Сонымен қатар тәуекел жүгін бөлісу жүйесін
жасау қажет, оның үстіне иевесторлардың мүддесін қорғауға баса көңіл бөлу
керек. Бұл нарықты бәсекеге түсе алатындай, жеке тұлғаларды да өз
кірістерін корпорациялық бағалы қағаздарға салуға ынталандыратындай етуге
ұмтылу қажет. Бүгінде қор нарығын жандандыруға әсер ете алатын ең маңызды
міндеттер, міне осылар.
Қор нарығы- нарықтық экономикаға бет бұрған өркениетті мемлекеттің
айқын сипаттарының бірі. Өйткені ол ең әуелі меншік қозғалыстарын
өркениетті түрде акцияларды сатып алу жолымен жүзеге асырады. Соның
нәтижесінде кез келген инвестор іс- қимылы айқын әрә кез келген компанияның
әрекетімен таныса алады.
Сөйтіп инвестор қыры- сыры беймәлім, айдалада ақ отау, аузы- мұрны жоқ
отауды сатып алмайды, ақшаны қайда салатынын, ең бастысы, кәсіпорын
қуатының қай шамада екенін, менеджменті қалай қалыптасқанын, бәрі – бәрін
алдын ала білетін болады. Және кәсіпорынның өзі де меншік иесінен жан-
жақты хабардар болмақ. Екеншіден, қор нарығы субъективті факторлардан
толықтай тәуелсіз болып, экономиканың нақты барометріне айналады, сөйтіп,
алдын ала экономикадағы ахуалды талдау үшін де және ең маңыздысы, оң болжам
жасау үшін де қызмет атқарады.[1.319-бет]

14

Үшіншіден, дамыған қор нарығы трансферттік менеджменті талап етеді.
Яңни, бір меншік иелігін басқаратын компания сол жеке тұлғаның атынан
немесе меншік иесінің тапсыруы бойынша сөйлей алады және егерде ол
компания жасалған шарт бойынша талаптарды орындамайтын болса, меншік иесі
бір жақты тәртіппен келісімді бұзады. Мұндай алғышарттар қалыптаспаған
жағдайда өркениетті корпорациялық басқаруды талап ету қиын.
Осы секілді жөнсіздіктер салдарынан акциялар пакеті басқаруға берілетін
компаниялар өздерін меншік иесі, тіпті, өз акцияларының қозғалысын
қадағалау мен оларды басқару былай тұрсын, істің жай- күйіне көз жеткізе
алмай дал болады. Экономикада дәл қазір осындай келеңсіздіктермен бетпе-
бет келіп отырмыз.
Төртіншіден , қор биржасы ғана халықтың ақшасын нақты секторға тарта
алады, сөйтіп азаматтардың бұл ақшасы еліміздің игілігіне жұмыс істейді
және сонымен қатар азаматтардың өз кірістерін капиталға айналдыруына
мүмкіндік береді. Ең бастысы, өз акцияларының тағдыры не болып жатқанын әр
кезде де көріп, біліп отыруға мүмкіндік алады.
Маржа- делдалдарға делдалдық операциялары үшін берілетін сыйақы ретінде
қарастырылады: шетел валютасын бір жерден алып, екінші жерге сатып жүріп
делдал белгіленген және сұралған баға арасындағы айырманы өз қалтасына
түсіреді.
Пайда нормасы валюта айырбастау пункті 5-7%, банктің ерекше клиенттеріне
2% , ал одан да төмен 0.1%, мәміле миллиондаған долларға жүргізілсе, сыйақы
тұрақты шығындарды (оператор жалақысы, қымбат қызмет көрсетулер сияқты,
т.б.) жауып отыруы керек.
Сонымен қатар, маржа тәуекел үшін сыйақы белгілейді, яғни саудагерлердің
осы жағдайда әр түрлі тәуекелдерге ұшырау мүмкіншілігінен сақтандырады.
Кіші қатысушылардан түсетін маржа неліктен үлкен екенін түсіндіру
қиын емес. Біріншіден, олар үлкен сомамен айналыспайтындығын тұрақты
шығындар аз мәміле көлеміне тарайды. Екеншіден, осы клиенттерден санаты
қолма- қол ақша, нақты еңбекті қажет етеді.(көлік, қорғау және т.б.)
Үшіншіден, айырбастау пунктінде валюта сомасы үлкен болғандықтан, валюта
бағамына байланысты тәуекел де үлкен болады. Сондықтан оған өтем жасайтын
маржа көлемі де үлкен болуы керек.

15

0,25
0,20

0,15

0,10
0,05

Маржа
Құбылмалылық

2.1-сурет. Маржа және валюта бағамының құбылмалылығы: 1983ж. қаңтар- 1989
ж. желтоқсан аралығындағы швед кронасының долларға қатысты бағамы ( қайнар
көзі: DRI FACS)

Суретте швед кронасына байланысты Банкаралық операциялардағы маржа
динамикасы мен валюта сұраныс бағамының өзгерісі көрсетілген.[1.323-бет]

Қаржы және валюта нарықтарында қолданылатын ақша
агрегаттары
Негізгі ақша агрегаттарына қазіргі кезде ақша- несие статистикасын құру
мен талдауға қолданылып жүрген ақша базасы мен ақша жиыны жатады.
Ақша жиыны Ұлттық банк пен екінші деңгейдегі банктердің баланс шоттарын
шоғырландыру негізінде анықталады және жеке тұлға резиденттері мен үй
шаруашылығы резиденттерінің депозиттері кіреді. Төменде ақша агрегаттарының
құралы келтіріледі:

1) М (айналыстағы қолма- қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша)
2) М, М + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі
аудармалы депозиттері ;
3) М 2 М1 + теңгедегі басқа депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар
мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
4) М3 (ақша жиыны), М2+ банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел
валютасындағы басқа депозиттері.
АҚШ долларының айырбас бағамы кестесіндегі, KASE- де белгіленетін
валютаның кезең ішіндегі орташа өлшемді биржалық айырбас бағамы орташа
өлшемді арфиметикалық формула бойынша есептеледі:

К=
мұнда: К1...К-n мәміле бойынша бағам;
Q ...Qn – n мәміле көлемі.
Кезеңдегі орташа ресми айырбас бағамы Ұлттық банк есеп жүргізу мен
кеден төлемдері мақсатында оқтын- оқтын белгілейтін ресми – айырбас
бағамдарының негізінде мына формула бойынша есептеледі.

Мұнда: К1...Кn- кезең ішіндегі жүретін бағам;
N1...Nn- n кезең ішіндегі жұмыс күндерінің саны;
m- n кезең ішіндегі жұмыс күндерінің жалпы
саны.
Орташа жылдық бағамдар орташа жай арифметикалық формула
бойынша анықталады:

Kopжыл =
Мұнда : K1...Kn- n айдағы валютаның орташа өлшемді бағамы;
N- жыл ішіндегі айлар саны.
Ішкі валюта нарығындағы операциялар мен АҚШ долларының айырбасталу
бағамы кестелерінде валюта нарығында 1993—1999 жылдары АҚШ доллары бойынша
сауда-саттык 34-тен 2117-ге дейін өсті. 1999 жылы сәуір айында қабылданған
еркін сатып алу-сату бағамы әсерінен, нарықтағы сауда-саттық көлемі
белгілі бір айда өсті де сол жылы осындай жоғары санға жетті. Бірақ келесі
2000 жылы сауда-саттық көлемі азайды (1724 дана). Ал банктік секторда бұл
сан жыл сайын өсуде, бұл әрине елімізде банк жүйесінің дамып келе жатканын
көрсетеді. Еліміздегі валюта нарығындағы операциялар көлемі Үкімет қабылдап
жатқан заңдарға тікелей байланысты. Мысалы, еркін сатып алу- сату
бағамын енгізгеннен кейін, нарықта шетел валютасына деген сұраныс күрт
өсті (операциялар көлемі өсуі осы себептен), үкімет нарықтағы ақша тепе-
теңдігін ұстап қалу мақсатында ( егерде ұстап қалмаса, онда шетел валюта
бағамы күрт жоғарылап кетеді) бұрынғыдай республика валюта резервтеріне
ақша шығармау үшін шетел компанияларының экспорттан түскен табысының 50% -
ын теңгеге міндетті түрде айырбастау туралы заң қабылдады. Осылай алғашқы
күндері валюта бағамының күрт өсуін тежеді.
Мемлекет ішіндегі айналымдағы шетел валютасының көлемі, ҚР Ұлттық
банкінің мәлімдеуінше, 1999 жылғы 170 млрд.теңгеден екі есе өсті. Теңгенің
негізгі функцияларын елімізде шетел валюталары атқаруда. Қызмет көрсету сен
тауарлар ( машина, үй, жиһаз, туристік жолдама, т.б.) доллармен бағаланады.
Қазақстандық теңгенің әлсіздігі тағы да үкіметтің монетарлық
саясатынан, экономикамыз әр түрлі сапасы төмен жасанды ақша өнімдеріне –
вексельдер мен, қазына міндеттемелеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.