Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.7
1.тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ.тың ішкі саясаты
және оның мәні
1.1. «Мемлекеттік қайырымдылық» саясаты мен оның мәні ... ... ... ... ... . 8.23
2 . тарау. Соғыстан кейінгі жылдардағы экономиканы дамыту
бағдарламалары
2.1. АҚШ экономикасының жеке салаларының
дамуы. Өнеркәсіптік монополияның құрылымы ... ... ... ... ... . ... ... 24.40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41.43
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44.48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49.52
1.тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ.тың ішкі саясаты
және оның мәні
1.1. «Мемлекеттік қайырымдылық» саясаты мен оның мәні ... ... ... ... ... . 8.23
2 . тарау. Соғыстан кейінгі жылдардағы экономиканы дамыту
бағдарламалары
2.1. АҚШ экономикасының жеке салаларының
дамуы. Өнеркәсіптік монополияның құрылымы ... ... ... ... ... . ... ... 24.40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41.43
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44.48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49.52
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде АҚШ-тың финанстық–экономикалық және әскери қуаты айтарлықтай күшейді. Американ монополиялары соғыс қаруларын жеткізіп беру есебімен қыруар пайда тауып, өнеркәсіптің өндірістік қуаты адам айтқысыз өсті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары АҚШ әлемде айтарлықтай үстемдік етті. Олар өз мемлекеттерінің экономикасын нығайту, оның халықаралық беделін көтеру – күн тәртібіндегі маңызды да күрделі мәселенің бірі етіп қойды. Олардың тәжірибесін халықаралық қатынастағы тәжірибесі әлі де аз егеменді еліміз ескруі қажет.
Осы замандағы, яғни ХХ ғасырдағы АҚШ үлгі боларлық мемлекеттің бірі. Сол себептен АҚШ –тың экономикасының даму жолдарын саралап, үлгі болар жақтарын жас елдер өз пайдасына асырып, қателіктерін ескеріп отыруы керек.
Диплом жұмысының зерттелуі дәрежесі. Бұл мемлекеттің экономикасының дамуы тез арада дүниежүзіне әйгілі болу себептерін әлі де болса терең де жан-жақты жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеуді талап етеді.
Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеу мен еңбектер пайдаланып жазылды. Американың халықаралық аренадағы, экономикадағы таңғажайып табыстары тарихшылардың назарынан тыс қалған жоқ.
Бұл мәселені Ресей тарихшылары, алыс жатқан шетел тарихшылары, экономистер де зерттеді. Әртүрлі тұжырымдар, қорытындылар жасаған.
Бұл жұмысты жазуда пайдаланған деректерге келетін болсақ – ол «Жауынгер құқығы туралы билль». Онда негізінен, отставкадағы офицерлер мен жауынгерлерге азаматтық өмірге қайтып келуге және де оларға үй алу үшін кредит беру мен қайта мамандандыру немесе білім алу үшін қаржылай көмек беруге көмектесті /1/.
1944-1947 жылдар арасында көптеген заңдар қабылданған еді.Келесі заң «Экономикалық құқық туралы билль» деп аталады. Бұл заңда негізінен экономикалық құқықтар белгіленіп, нәсілшілдікті жою, тең правалық, жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жақсарту туралы, жұмыссыздықты қысқарту, бағалардың үстіне мемлекеттік бақылау қою, инвестиция үстіне бақылау орнату, шетелдік валюта үстіне бақылау және империолистік емес сыртқы саясаты туралы құқықтар енгізілген/2/.
«Жұмыспен қамту туралы заң». Бұл заңда негізінен жұмысшылардың жағдайын жақсарту және жұмыс істеуге ниеті бар адамдардың барлығын жұмыспен қамту туралы жазылады/3/.
«Трумэн доктринасында» Г.Трумэннің жүргізген ішкі, сыртқы саясаты ашылған. «Әділ бағыт» бағдарламасы, азаматтық құқықтары тізімі беріледі/4/.
Г.Трумэн екінші дүниежүзілік соғыстан кейін «көмек беру» бағдарламасын жасайды. Ол бойынша соғыста зардап шеккен Батыс Европа мемлекеттеріне көмек беру саясаты жүргізілді.
Ол мемлекет пен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін әскери және экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. АҚШ-тың сыртқы стратегиясының басты құралы «көмек беру» бағдарламасы болды /5/.
АҚШ экономикасын кеңінен зерттеген кеңес зерттеушілері қатарына Фуроев В.К., Пожарское С.П., Яковлев Н.Н., Виноградов С.С., Манукян А.А., Мартынов С.А., Мельников Ю.М. сияқты ғалымдар жатады.
Бұл тақырыпты зерттеуге көп үлес қосқан «США в военные и послевоенные годы 1940-1960 г» атты жинақ болып табылады. Бұл еңбекте АҚШ-тың тарихының барлық негізгі сұрақтарына жеткілікті талдау жүргізілмейді. Мұнда тек АҚШ өмірінің экономикалық және саяси өркендеу процестері соғыс және соғыстан кейінгі жылдары қамтылады.
Бұл зерттеу АҚШ-тың белгіленген уақытындағы ішкі және сыртқы саясаттағы негізгі экономикалық сұрақтарын қарастырған. Кітапта АҚШ тарихындағы жиырма жыл ішіндегі белгілі тарихын ұсынады. Бірінші кезеңде АҚШ-тың соғыстан кейінгі сыртқы, ішкі халықаралық жағдайын белгіленген уақыт бойында саяси сұрақтар бойынша қарастырса, екінші кезеңде экономика мәселелерін қарастырған. Кітапта екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және соғыстан кейінгі американ экономикасының даму нәтижесі және оның АҚШ-тың халықаралық экономикадағы алатын орны және оның салдары көрсетілген және кітаптың ең соңында экономикалық екі жүйенің жарысы белгіленген. Кітаптағы сұрақтарды баяндау хронологиялық жүйелікпен жүргізіліп отырған.
АҚШ-тың қазіргі заман тарихын тікелей зерттеген еңбектер қатарына Сивочев В.Н. Язьков Е.Ф-тың жұмыстарын қосуға болады /6/.
Бұл еңбектерде негізінен АҚШ-тың қазіргі заман тарихындағы іргелі мәселелері талданған. Әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларына назар аударылған. Бұл авторлар әсіресе мемлекеттік-монополиялық капитализм эволюциясына көп көңіл бөледі және оның негізгі этаптарын, түрлерін анықтады. Мемлекеттік-монополиялық реттеу әдістерін де зерттеп, ашқан.
Жұмысты жазуға үлес қосқан келесі бір еңбек В.Б. Ноборовтың еңбегі. Ол АҚШ өкіметінің экономикалық саясатындағы көкейтесті проблемаларын талдауға арналған еңбек. Онда АҚШ-тың сытқы сауда экспонсиясының құралы ретінде сауда саясатының қалай пайдаланғаны қарастырылған және АҚШ-тың дамушы елдермен қарым-қатынасы сын көзбен жазылған.
Бұдан басқа тақырып бойынша көп мағлұмат берген зерттеуші Виктор Перлоның еңбегі /7/. Оның еңбегінде соғыстан кейінгі АҚШ-тың экономикасы зерттелген. Оның өсуі, құлдырауы, жетістіктері жазылған. Көптеген жаңа термин сөздерге түсінік берілген. АҚШ-тағы банктердің қызметін, ақша айналымын, өнеркәсіптік дамуын ол толық зерттеген. Мұндағы тұжырымдар статистикалық көрсеткіштермен дәлелденіп берілген.
Н.Н. Яковлев, А.А. Кредер еңбектерінде /8/ қазіргі заман кезеңі жаңа көзқараспен қарастырылған. Онда әсіресе «мемлекеттік қайырымдылық» саясаты өте жақсы сипатталып жақсы түсіндірілген. Бұл зерттеушілер өзінің еңбектерінде АҚШ-тың ішкі, сыртқы, халықаралық жағдайын, саясатын қарастырып, қысқаша экономикасына тоқталып өткен.
АҚШ экономикасының өсуіне, ерекшелігіне көп көңіл бөлген еңбектің бірі ұжымдық еңбек «Америка Құрама Штаттары» /9/.
Америка экономикасының циклдік 1945-1950 жылдардағы кезеңі қамтылған. Мұнда американ экономикасының дағдарысқа ұшырауы, уақытша құлдырауы себептері де зерттелген.
Ал, А.Блис еңбектерінде /10/ соғыстан кейінгі АҚШ-тағы мемлекеттік –монополиялық капитализмнің тарихи ерекшелігі көрсетілген. АҚШ-тың екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі экономикалық дамуын зерттеу үшін баспасөз материалдары да қолданылды /11/.
Сондай-ақ, А.С. Сергеева, А.Т. Лоповтың ғылыми жұмыстарын /12/ пайдаландым. Сонымен қатар, М.Брукс, А.Джеймс, К.Б.Гофмон, С.Бегловтың /13/ еңбектерін де пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысын жазуда алдымызға қойған мақсатымыз- АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикалық даму жолдарын біліп, оның қарқындылығының себебін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Соғыстан кейінгі жылдардағы АҚШ-тың ішкі саясатын және оның экономикаға тигізген әсеріне қарастыру;
-Соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының даму жолдарын талдау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі және пайдаланылған деректер мен әдебиетке шолу жасалады.
1-тарауда АҚШ–тағы «мемлекеттік қайырымдылық» ішкі саясатының жүргізілуіне, орнығуына, оның экономикаға тигізген әсеріне, әлеуметтік реформаларға тоқталдық.
2-тарауда АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикасының жеке салаларының дамуына көңіл бөлдік. Онда банк жүйесі, салық саясаты, мемлекеттік бюджет, ауыл шаруашылығы, көмір, мұнай өндіру, мемлекеттік меншік, сауда, финанс жүйесі, өнеркәсіптерге сипаттама берілді.
Қорытындыда АҚШ экономикасын гүлденуге әкелген факторлар жинақталып, қорытыланды.
Соңында жұмысты жазуда пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде АҚШ-тың финанстық–экономикалық және әскери қуаты айтарлықтай күшейді. Американ монополиялары соғыс қаруларын жеткізіп беру есебімен қыруар пайда тауып, өнеркәсіптің өндірістік қуаты адам айтқысыз өсті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары АҚШ әлемде айтарлықтай үстемдік етті. Олар өз мемлекеттерінің экономикасын нығайту, оның халықаралық беделін көтеру – күн тәртібіндегі маңызды да күрделі мәселенің бірі етіп қойды. Олардың тәжірибесін халықаралық қатынастағы тәжірибесі әлі де аз егеменді еліміз ескруі қажет.
Осы замандағы, яғни ХХ ғасырдағы АҚШ үлгі боларлық мемлекеттің бірі. Сол себептен АҚШ –тың экономикасының даму жолдарын саралап, үлгі болар жақтарын жас елдер өз пайдасына асырып, қателіктерін ескеріп отыруы керек.
Диплом жұмысының зерттелуі дәрежесі. Бұл мемлекеттің экономикасының дамуы тез арада дүниежүзіне әйгілі болу себептерін әлі де болса терең де жан-жақты жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеуді талап етеді.
Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеу мен еңбектер пайдаланып жазылды. Американың халықаралық аренадағы, экономикадағы таңғажайып табыстары тарихшылардың назарынан тыс қалған жоқ.
Бұл мәселені Ресей тарихшылары, алыс жатқан шетел тарихшылары, экономистер де зерттеді. Әртүрлі тұжырымдар, қорытындылар жасаған.
Бұл жұмысты жазуда пайдаланған деректерге келетін болсақ – ол «Жауынгер құқығы туралы билль». Онда негізінен, отставкадағы офицерлер мен жауынгерлерге азаматтық өмірге қайтып келуге және де оларға үй алу үшін кредит беру мен қайта мамандандыру немесе білім алу үшін қаржылай көмек беруге көмектесті /1/.
1944-1947 жылдар арасында көптеген заңдар қабылданған еді.Келесі заң «Экономикалық құқық туралы билль» деп аталады. Бұл заңда негізінен экономикалық құқықтар белгіленіп, нәсілшілдікті жою, тең правалық, жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жақсарту туралы, жұмыссыздықты қысқарту, бағалардың үстіне мемлекеттік бақылау қою, инвестиция үстіне бақылау орнату, шетелдік валюта үстіне бақылау және империолистік емес сыртқы саясаты туралы құқықтар енгізілген/2/.
«Жұмыспен қамту туралы заң». Бұл заңда негізінен жұмысшылардың жағдайын жақсарту және жұмыс істеуге ниеті бар адамдардың барлығын жұмыспен қамту туралы жазылады/3/.
«Трумэн доктринасында» Г.Трумэннің жүргізген ішкі, сыртқы саясаты ашылған. «Әділ бағыт» бағдарламасы, азаматтық құқықтары тізімі беріледі/4/.
Г.Трумэн екінші дүниежүзілік соғыстан кейін «көмек беру» бағдарламасын жасайды. Ол бойынша соғыста зардап шеккен Батыс Европа мемлекеттеріне көмек беру саясаты жүргізілді.
Ол мемлекет пен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін әскери және экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. АҚШ-тың сыртқы стратегиясының басты құралы «көмек беру» бағдарламасы болды /5/.
АҚШ экономикасын кеңінен зерттеген кеңес зерттеушілері қатарына Фуроев В.К., Пожарское С.П., Яковлев Н.Н., Виноградов С.С., Манукян А.А., Мартынов С.А., Мельников Ю.М. сияқты ғалымдар жатады.
Бұл тақырыпты зерттеуге көп үлес қосқан «США в военные и послевоенные годы 1940-1960 г» атты жинақ болып табылады. Бұл еңбекте АҚШ-тың тарихының барлық негізгі сұрақтарына жеткілікті талдау жүргізілмейді. Мұнда тек АҚШ өмірінің экономикалық және саяси өркендеу процестері соғыс және соғыстан кейінгі жылдары қамтылады.
Бұл зерттеу АҚШ-тың белгіленген уақытындағы ішкі және сыртқы саясаттағы негізгі экономикалық сұрақтарын қарастырған. Кітапта АҚШ тарихындағы жиырма жыл ішіндегі белгілі тарихын ұсынады. Бірінші кезеңде АҚШ-тың соғыстан кейінгі сыртқы, ішкі халықаралық жағдайын белгіленген уақыт бойында саяси сұрақтар бойынша қарастырса, екінші кезеңде экономика мәселелерін қарастырған. Кітапта екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және соғыстан кейінгі американ экономикасының даму нәтижесі және оның АҚШ-тың халықаралық экономикадағы алатын орны және оның салдары көрсетілген және кітаптың ең соңында экономикалық екі жүйенің жарысы белгіленген. Кітаптағы сұрақтарды баяндау хронологиялық жүйелікпен жүргізіліп отырған.
АҚШ-тың қазіргі заман тарихын тікелей зерттеген еңбектер қатарына Сивочев В.Н. Язьков Е.Ф-тың жұмыстарын қосуға болады /6/.
Бұл еңбектерде негізінен АҚШ-тың қазіргі заман тарихындағы іргелі мәселелері талданған. Әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларына назар аударылған. Бұл авторлар әсіресе мемлекеттік-монополиялық капитализм эволюциясына көп көңіл бөледі және оның негізгі этаптарын, түрлерін анықтады. Мемлекеттік-монополиялық реттеу әдістерін де зерттеп, ашқан.
Жұмысты жазуға үлес қосқан келесі бір еңбек В.Б. Ноборовтың еңбегі. Ол АҚШ өкіметінің экономикалық саясатындағы көкейтесті проблемаларын талдауға арналған еңбек. Онда АҚШ-тың сытқы сауда экспонсиясының құралы ретінде сауда саясатының қалай пайдаланғаны қарастырылған және АҚШ-тың дамушы елдермен қарым-қатынасы сын көзбен жазылған.
Бұдан басқа тақырып бойынша көп мағлұмат берген зерттеуші Виктор Перлоның еңбегі /7/. Оның еңбегінде соғыстан кейінгі АҚШ-тың экономикасы зерттелген. Оның өсуі, құлдырауы, жетістіктері жазылған. Көптеген жаңа термин сөздерге түсінік берілген. АҚШ-тағы банктердің қызметін, ақша айналымын, өнеркәсіптік дамуын ол толық зерттеген. Мұндағы тұжырымдар статистикалық көрсеткіштермен дәлелденіп берілген.
Н.Н. Яковлев, А.А. Кредер еңбектерінде /8/ қазіргі заман кезеңі жаңа көзқараспен қарастырылған. Онда әсіресе «мемлекеттік қайырымдылық» саясаты өте жақсы сипатталып жақсы түсіндірілген. Бұл зерттеушілер өзінің еңбектерінде АҚШ-тың ішкі, сыртқы, халықаралық жағдайын, саясатын қарастырып, қысқаша экономикасына тоқталып өткен.
АҚШ экономикасының өсуіне, ерекшелігіне көп көңіл бөлген еңбектің бірі ұжымдық еңбек «Америка Құрама Штаттары» /9/.
Америка экономикасының циклдік 1945-1950 жылдардағы кезеңі қамтылған. Мұнда американ экономикасының дағдарысқа ұшырауы, уақытша құлдырауы себептері де зерттелген.
Ал, А.Блис еңбектерінде /10/ соғыстан кейінгі АҚШ-тағы мемлекеттік –монополиялық капитализмнің тарихи ерекшелігі көрсетілген. АҚШ-тың екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі экономикалық дамуын зерттеу үшін баспасөз материалдары да қолданылды /11/.
Сондай-ақ, А.С. Сергеева, А.Т. Лоповтың ғылыми жұмыстарын /12/ пайдаландым. Сонымен қатар, М.Брукс, А.Джеймс, К.Б.Гофмон, С.Бегловтың /13/ еңбектерін де пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысын жазуда алдымызға қойған мақсатымыз- АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикалық даму жолдарын біліп, оның қарқындылығының себебін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Соғыстан кейінгі жылдардағы АҚШ-тың ішкі саясатын және оның экономикаға тигізген әсеріне қарастыру;
-Соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының даму жолдарын талдау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі және пайдаланылған деректер мен әдебиетке шолу жасалады.
1-тарауда АҚШ–тағы «мемлекеттік қайырымдылық» ішкі саясатының жүргізілуіне, орнығуына, оның экономикаға тигізген әсеріне, әлеуметтік реформаларға тоқталдық.
2-тарауда АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикасының жеке салаларының дамуына көңіл бөлдік. Онда банк жүйесі, салық саясаты, мемлекеттік бюджет, ауыл шаруашылығы, көмір, мұнай өндіру, мемлекеттік меншік, сауда, финанс жүйесі, өнеркәсіптерге сипаттама берілді.
Қорытындыда АҚШ экономикасын гүлденуге әкелген факторлар жинақталып, қорытыланды.
Соңында жұмысты жазуда пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І. Деректер
1. «Билль о правах солдатов» 1944-1947г.г.//Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, ІІ-том, 315-бет.
2. «Билль о правах солдатов» 1944-1947г.г.//Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, ІІ-том, 320-бет.
3. «Закон о занятности» 1946 г. //Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, ІІ-том, 328-бет.
4. «Доктрина Трумэна» 1948 г. //Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, 351-бет.
5. «Программа помощи» 1945-1948 г.г.//Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, 256-бет.
ІІ. Арнаулы зерттеулер.
1. Астопович Т., Григорьев М., Кириченко С.С. США: экономика, дефициты, задолженность М., 1991.
2. Беглов С. Европейские сообщество угроза миру и безопастности народов. М. 1949.
3. Братченко БүФ. Угольная промышленность США. М., 1971.
4. Бруко М. Нефть и внешняя политика От Трумэна до наших денй. М., 1986.
5. Гройнер Б. Американская внешняя политика. От Трумэна до наших дней. М., 1986.
6. Голдсмит Р.У. Национальное богатство США в послевоенный период. М., 1986.
7. Гофмон К.Б. Что несет «План Маршалла» в Европе. М., 1947.
8. Долин С.А. США послевоенный государственно –монополистический капитал. М., 1972.
9. Джеймс А. «План Маршалла» план востоновление или военный план. М., 1949.
10. Жуков Е.Ф. Страховые монополии в экономике СМ., 1971.
11. Захматов М.И. Монополии и внешнеэкономическая политика США. М., 1967.
12. Эинн Г.С. США после второй мировой войны. 1945-1971 г.г. М., 1977.
13. кортер А. Структурные измерения в экономике США. М., 1974.
14. Козловский А.А. Потребительский кредит. М., 1964.
15. Лон В.И. США в военные и послевоенные годы. 1940-1960 г.г. М., 1964.
16. Монукян А.А. Проблемы послевоенного развития экономики США. М., 1966.
17. Монукян А.А. Эконосмическое положение капиталистических стран. М., 1966.
18. Монукян А.А., Козарез К.Н. Капиталистический рынок нефти. М., 1953.
19. Мортынов С.А. Сельское хозяйство США и его проблемы. М., 1970.
20. Меньчиков С.М. Миллионеры и менеджеры. М., 1965.
21. Мельников Ю.М. Внешнополитические доктрины США. М., 1970.
22. Мельников Ю.М. Вычеслительные машины и поограммирования на ЭВМ. М., 1972.
23. Мозолин В.Т. Право США и экспанция американских корпорации. М., 1974.
24. Монополистический капитал США после второй мировой войны. Под.ред. Рубинштейна М.И. М., 1958.
25. Мэдисон С.Т. Экономическое развития в странах Запода. М., 1967.
26. Нароров В.Б. Внешнеэкономическая политика США. М., 1968.
27. Перло В. Неустойчивая экономика. Бумы и спады в экономике США после 1945 г. М., 1975.
28. Соединенные Штаты Америки: Экономика, политика. М, 1972.
29. США: измерение экономического роста: Анализ исходных статистических показателей. М., 1976.
30. США: государство и рынок. М., 1991.
31. США: государство и экономика. М., 1976.
32. Совельев В.А. Капиталы США: прошлое и настоящее. М., 1989.
33. Томос Б. Американский империализм и План Маршалла. М., 1991.
34. Усоскин В.М. Монополистический банковский капитал США. М. 1964.
35. Фишер С. Стенли М. Экономика. М., 1991.
36. Хейне П., Пол К.Экономический обзор мышления. М., 1991.
37. Хонсен Э.С. Послевоенная экономика США. М., 1966.
38. Шоров А.Н. Экономика США. М., 1988.
39. Экономика и национальная безопастность. М., 1989.
ІІІ. Мерзімді басылым материалдар.
1. Владимиров Т. Разведывательная служба США //США: экономика, политика, идеология. М., 1971. №2.
2. Виноградов С.С. Банк США и ФРГ. //США: экономика политика, идеология. М., 1991. №3.
3. Джапаридзе Т.З., Чибошвили М.И. Как создовался Совет национальной безопастности. //США: экономика политика, идеология. М., 1991. №1.
4. Лопов А.Т. Фермер и военная экономика. //Новое время. М., 1952 №2
5. Монукян А.А. Особенности циклического развития экономики США. //Вопросы экономики. М., 1955. №1.
6. Монукян А.А. Некоторые явления циклического развития экономики США. //Международная жизнь. М., 1971. №2.
7. Миловидоы В.Д. Накопление финансовых активов и экономический рост США. // Проблемы воспроизводство и цикла. М., 1990.
8. Пушкин А. Новые черты в организаций химической промышленности. //США: экономика политика, идеология. М., 1970. №11
9. Сергеева А.С. Президент Трумэн о своей политике. //Новое время. М., 1950. №21.
ІҮ. Оқулықтар
1. АҚШ-тың қысқаша тарихы. Алматы, 1998.
2. История США. М.,ІҮ-том, 1987.
3. Краткая история США. М., 1997.
4. Кредер А.А. Новейшая история ХХ века. М., 1996.
5. Очерки новой и новейшей истоорий США. М., 1960, ІІ-том.
6. Сивочев В.Н., Язьков Е.Ф. Новейшая история США. М., 1989.
7. Язьков Е.Ф. Новейшая история США. М., 1998. Курс лекции.
8. Яковлев Н.Н. Новейшая история США. 1917-1960. М., 1961.
І. Деректер
1. «Билль о правах солдатов» 1944-1947г.г.//Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, ІІ-том, 315-бет.
2. «Билль о правах солдатов» 1944-1947г.г.//Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, ІІ-том, 320-бет.
3. «Закон о занятности» 1946 г. //Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, ІІ-том, 328-бет.
4. «Доктрина Трумэна» 1948 г. //Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, 351-бет.
5. «Программа помощи» 1945-1948 г.г.//Хрестоматия по новейшей историй. М., 1960, 256-бет.
ІІ. Арнаулы зерттеулер.
1. Астопович Т., Григорьев М., Кириченко С.С. США: экономика, дефициты, задолженность М., 1991.
2. Беглов С. Европейские сообщество угроза миру и безопастности народов. М. 1949.
3. Братченко БүФ. Угольная промышленность США. М., 1971.
4. Бруко М. Нефть и внешняя политика От Трумэна до наших денй. М., 1986.
5. Гройнер Б. Американская внешняя политика. От Трумэна до наших дней. М., 1986.
6. Голдсмит Р.У. Национальное богатство США в послевоенный период. М., 1986.
7. Гофмон К.Б. Что несет «План Маршалла» в Европе. М., 1947.
8. Долин С.А. США послевоенный государственно –монополистический капитал. М., 1972.
9. Джеймс А. «План Маршалла» план востоновление или военный план. М., 1949.
10. Жуков Е.Ф. Страховые монополии в экономике СМ., 1971.
11. Захматов М.И. Монополии и внешнеэкономическая политика США. М., 1967.
12. Эинн Г.С. США после второй мировой войны. 1945-1971 г.г. М., 1977.
13. кортер А. Структурные измерения в экономике США. М., 1974.
14. Козловский А.А. Потребительский кредит. М., 1964.
15. Лон В.И. США в военные и послевоенные годы. 1940-1960 г.г. М., 1964.
16. Монукян А.А. Проблемы послевоенного развития экономики США. М., 1966.
17. Монукян А.А. Эконосмическое положение капиталистических стран. М., 1966.
18. Монукян А.А., Козарез К.Н. Капиталистический рынок нефти. М., 1953.
19. Мортынов С.А. Сельское хозяйство США и его проблемы. М., 1970.
20. Меньчиков С.М. Миллионеры и менеджеры. М., 1965.
21. Мельников Ю.М. Внешнополитические доктрины США. М., 1970.
22. Мельников Ю.М. Вычеслительные машины и поограммирования на ЭВМ. М., 1972.
23. Мозолин В.Т. Право США и экспанция американских корпорации. М., 1974.
24. Монополистический капитал США после второй мировой войны. Под.ред. Рубинштейна М.И. М., 1958.
25. Мэдисон С.Т. Экономическое развития в странах Запода. М., 1967.
26. Нароров В.Б. Внешнеэкономическая политика США. М., 1968.
27. Перло В. Неустойчивая экономика. Бумы и спады в экономике США после 1945 г. М., 1975.
28. Соединенные Штаты Америки: Экономика, политика. М, 1972.
29. США: измерение экономического роста: Анализ исходных статистических показателей. М., 1976.
30. США: государство и рынок. М., 1991.
31. США: государство и экономика. М., 1976.
32. Совельев В.А. Капиталы США: прошлое и настоящее. М., 1989.
33. Томос Б. Американский империализм и План Маршалла. М., 1991.
34. Усоскин В.М. Монополистический банковский капитал США. М. 1964.
35. Фишер С. Стенли М. Экономика. М., 1991.
36. Хейне П., Пол К.Экономический обзор мышления. М., 1991.
37. Хонсен Э.С. Послевоенная экономика США. М., 1966.
38. Шоров А.Н. Экономика США. М., 1988.
39. Экономика и национальная безопастность. М., 1989.
ІІІ. Мерзімді басылым материалдар.
1. Владимиров Т. Разведывательная служба США //США: экономика, политика, идеология. М., 1971. №2.
2. Виноградов С.С. Банк США и ФРГ. //США: экономика политика, идеология. М., 1991. №3.
3. Джапаридзе Т.З., Чибошвили М.И. Как создовался Совет национальной безопастности. //США: экономика политика, идеология. М., 1991. №1.
4. Лопов А.Т. Фермер и военная экономика. //Новое время. М., 1952 №2
5. Монукян А.А. Особенности циклического развития экономики США. //Вопросы экономики. М., 1955. №1.
6. Монукян А.А. Некоторые явления циклического развития экономики США. //Международная жизнь. М., 1971. №2.
7. Миловидоы В.Д. Накопление финансовых активов и экономический рост США. // Проблемы воспроизводство и цикла. М., 1990.
8. Пушкин А. Новые черты в организаций химической промышленности. //США: экономика политика, идеология. М., 1970. №11
9. Сергеева А.С. Президент Трумэн о своей политике. //Новое время. М., 1950. №21.
ІҮ. Оқулықтар
1. АҚШ-тың қысқаша тарихы. Алматы, 1998.
2. История США. М.,ІҮ-том, 1987.
3. Краткая история США. М., 1997.
4. Кредер А.А. Новейшая история ХХ века. М., 1996.
5. Очерки новой и новейшей истоорий США. М., 1960, ІІ-том.
6. Сивочев В.Н., Язьков Е.Ф. Новейшая история США. М., 1989.
7. Язьков Е.Ф. Новейшая история США. М., 1998. Курс лекции.
8. Яковлев Н.Н. Новейшая история США. 1917-1960. М., 1961.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Бүкіл әлем тарих кафедрасы
Д И П ЛО М Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының
дамуы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 3-7
1-тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың ішкі саясаты
және оның мәні
1.1. Мемлекеттік қайырымдылық саясаты мен оның мәні ... ... ... ... ... .
8-23
2 – тарау. Соғыстан кейінгі жылдардағы экономиканы дамыту
бағдарламалары
2.1. АҚШ экономикасының жеке салаларының
дамуы. Өнеркәсіптік монополияның құрылымы ... ... ... ... ... . ... ...
24-40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 41-43
Сілтемелер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 44-48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 49-52
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші дүниежүзілік соғыс
нәтижесінде АҚШ-тың финанстық–экономикалық және әскери қуаты айтарлықтай
күшейді. Американ монополиялары соғыс қаруларын жеткізіп беру есебімен
қыруар пайда тауып, өнеркәсіптің өндірістік қуаты адам айтқысыз өсті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары АҚШ әлемде
айтарлықтай үстемдік етті. Олар өз мемлекеттерінің экономикасын нығайту,
оның халықаралық беделін көтеру – күн тәртібіндегі маңызды да күрделі
мәселенің бірі етіп қойды. Олардың тәжірибесін халықаралық қатынастағы
тәжірибесі әлі де аз егеменді еліміз ескруі қажет.
Осы замандағы, яғни ХХ ғасырдағы АҚШ үлгі боларлық мемлекеттің бірі.
Сол себептен АҚШ –тың экономикасының даму жолдарын саралап, үлгі болар
жақтарын жас елдер өз пайдасына асырып, қателіктерін ескеріп отыруы керек.
Диплом жұмысының зерттелуі дәрежесі. Бұл мемлекеттің экономикасының
дамуы тез арада дүниежүзіне әйгілі болу себептерін әлі де болса терең де
жан-жақты жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеуді талап етеді.
Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеу мен еңбектер
пайдаланып жазылды. Американың халықаралық аренадағы, экономикадағы
таңғажайып табыстары тарихшылардың назарынан тыс қалған жоқ.
Бұл мәселені Ресей тарихшылары, алыс жатқан шетел тарихшылары,
экономистер де зерттеді. Әртүрлі тұжырымдар, қорытындылар жасаған.
Бұл жұмысты жазуда пайдаланған деректерге келетін болсақ – ол
Жауынгер құқығы туралы билль. Онда негізінен, отставкадағы офицерлер мен
жауынгерлерге азаматтық өмірге қайтып келуге және де оларға үй алу үшін
кредит беру мен қайта мамандандыру немесе білім алу үшін қаржылай көмек
беруге көмектесті 1.
1944-1947 жылдар арасында көптеген заңдар қабылданған еді.Келесі заң
Экономикалық құқық туралы билль деп аталады. Бұл заңда негізінен
экономикалық құқықтар белгіленіп, нәсілшілдікті жою, тең правалық,
жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жақсарту туралы, жұмыссыздықты
қысқарту, бағалардың үстіне мемлекеттік бақылау қою, инвестиция үстіне
бақылау орнату, шетелдік валюта үстіне бақылау және империолистік емес
сыртқы саясаты туралы құқықтар енгізілген2.
Жұмыспен қамту туралы заң. Бұл заңда негізінен жұмысшылардың
жағдайын жақсарту және жұмыс істеуге ниеті бар адамдардың барлығын
жұмыспен қамту туралы жазылады3.
Трумэн доктринасында Г.Трумэннің жүргізген ішкі, сыртқы саясаты
ашылған. Әділ бағыт бағдарламасы, азаматтық құқықтары тізімі
беріледі4.
Г.Трумэн екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көмек беру
бағдарламасын жасайды. Ол бойынша соғыста зардап шеккен Батыс Европа
мемлекеттеріне көмек беру саясаты жүргізілді.
Ол мемлекет пен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін
әскери және экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. АҚШ-тың сыртқы
стратегиясының басты құралы көмек беру бағдарламасы болды 5.
АҚШ экономикасын кеңінен зерттеген кеңес зерттеушілері қатарына
Фуроев В.К., Пожарское С.П., Яковлев Н.Н., Виноградов С.С., Манукян
А.А., Мартынов С.А., Мельников Ю.М. сияқты ғалымдар жатады.
Бұл тақырыпты зерттеуге көп үлес қосқан США в военные и
послевоенные годы 1940-1960 г атты жинақ болып табылады. Бұл еңбекте АҚШ-
тың тарихының барлық негізгі сұрақтарына жеткілікті талдау жүргізілмейді.
Мұнда тек АҚШ өмірінің экономикалық және саяси өркендеу процестері соғыс
және соғыстан кейінгі жылдары қамтылады.
Бұл зерттеу АҚШ-тың белгіленген уақытындағы ішкі және сыртқы
саясаттағы негізгі экономикалық сұрақтарын қарастырған. Кітапта АҚШ
тарихындағы жиырма жыл ішіндегі белгілі тарихын ұсынады. Бірінші кезеңде
АҚШ-тың соғыстан кейінгі сыртқы, ішкі халықаралық жағдайын белгіленген
уақыт бойында саяси сұрақтар бойынша қарастырса, екінші кезеңде экономика
мәселелерін қарастырған. Кітапта екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және
соғыстан кейінгі американ экономикасының даму нәтижесі және оның АҚШ-тың
халықаралық экономикадағы алатын орны және оның салдары көрсетілген және
кітаптың ең соңында экономикалық екі жүйенің жарысы белгіленген. Кітаптағы
сұрақтарды баяндау хронологиялық жүйелікпен жүргізіліп отырған.
АҚШ-тың қазіргі заман тарихын тікелей зерттеген еңбектер қатарына
Сивочев В.Н. Язьков Е.Ф-тың жұмыстарын қосуға болады 6.
Бұл еңбектерде негізінен АҚШ-тың қазіргі заман тарихындағы іргелі
мәселелері талданған. Әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларына назар
аударылған. Бұл авторлар әсіресе мемлекеттік-монополиялық капитализм
эволюциясына көп көңіл бөледі және оның негізгі этаптарын, түрлерін
анықтады. Мемлекеттік-монополиялық реттеу әдістерін де зерттеп, ашқан.
Жұмысты жазуға үлес қосқан келесі бір еңбек В.Б. Ноборовтың еңбегі. Ол
АҚШ өкіметінің экономикалық саясатындағы көкейтесті проблемаларын талдауға
арналған еңбек. Онда АҚШ-тың сытқы сауда экспонсиясының құралы ретінде
сауда саясатының қалай пайдаланғаны қарастырылған және АҚШ-тың дамушы
елдермен қарым-қатынасы сын көзбен жазылған.
Бұдан басқа тақырып бойынша көп мағлұмат берген зерттеуші Виктор
Перлоның еңбегі 7. Оның еңбегінде соғыстан кейінгі АҚШ-тың экономикасы
зерттелген. Оның өсуі, құлдырауы, жетістіктері жазылған. Көптеген жаңа
термин сөздерге түсінік берілген. АҚШ-тағы банктердің қызметін, ақша
айналымын, өнеркәсіптік дамуын ол толық зерттеген. Мұндағы тұжырымдар
статистикалық көрсеткіштермен дәлелденіп берілген.
Н.Н. Яковлев, А.А. Кредер еңбектерінде 8 қазіргі заман кезеңі жаңа
көзқараспен қарастырылған. Онда әсіресе мемлекеттік қайырымдылық саясаты
өте жақсы сипатталып жақсы түсіндірілген. Бұл зерттеушілер өзінің
еңбектерінде АҚШ-тың ішкі, сыртқы, халықаралық жағдайын, саясатын
қарастырып, қысқаша экономикасына тоқталып өткен.
АҚШ экономикасының өсуіне, ерекшелігіне көп көңіл бөлген еңбектің бірі
ұжымдық еңбек Америка Құрама Штаттары 9.
Америка экономикасының циклдік 1945-1950 жылдардағы кезеңі қамтылған.
Мұнда американ экономикасының дағдарысқа ұшырауы, уақытша құлдырауы
себептері де зерттелген.
Ал, А.Блис еңбектерінде 10 соғыстан кейінгі АҚШ-тағы мемлекеттік
–монополиялық капитализмнің тарихи ерекшелігі көрсетілген. АҚШ-тың екінші
дүние жүзілік соғыстан кейінгі экономикалық дамуын зерттеу үшін баспасөз
материалдары да қолданылды 11.
Сондай-ақ, А.С. Сергеева, А.Т. Лоповтың ғылыми жұмыстарын 12
пайдаландым. Сонымен қатар, М.Брукс, А.Джеймс, К.Б.Гофмон, С.Бегловтың 13
еңбектерін де пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысын жазуда алдымызға
қойған мақсатымыз- АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
экономикалық даму жолдарын біліп, оның қарқындылығының себебін анықтау
болып табылады.
Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Соғыстан кейінгі жылдардағы АҚШ-тың ішкі саясатын және оның
экономикаға тигізген әсеріне қарастыру;
-Соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының даму жолдарын талдау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау және қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі және пайдаланылған
деректер мен әдебиетке шолу жасалады.
1-тарауда АҚШ–тағы мемлекеттік қайырымдылық ішкі саясатының
жүргізілуіне, орнығуына, оның экономикаға тигізген әсеріне, әлеуметтік
реформаларға тоқталдық.
2-тарауда АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикасының
жеке салаларының дамуына көңіл бөлдік. Онда банк жүйесі, салық саясаты,
мемлекеттік бюджет, ауыл шаруашылығы, көмір, мұнай өндіру, мемлекеттік
меншік, сауда, финанс жүйесі, өнеркәсіптерге сипаттама берілді.
Қорытындыда АҚШ экономикасын гүлденуге әкелген факторлар жинақталып,
қорытыланды.
Соңында жұмысты жазуда пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1-тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың ішкі саясаты
және оның мәні
1.1. Мемлекеттік қайырымдылық саясаты және оның мәні
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Америка Құрама Штаттарының жағдайы
басқа ұлы державаларға қарағанда әлдеқайда жақсы еді. Олардың өнеркәсіп
потенциалдары екі есе өсті. Барлық 30-шы жылдардағы қоғамдық тұрмыстың
дамымай қалған зардаптары жойылды.
Елде қуатты әскери потенциал құрылған еді.АҚШ-ты антигитлерлік
коолицияның арсеналы деп санады. 1945 жылы қарулы күштерде АҚШ-та он екі
миллион адам болды. АҚШ теңіз флоты, бірінші класты авиация, мықты
құрылымдағы әскери және бірден-бір ядролық қару бар жалғыз мемлекет еді.
АҚШ-тың соғыстан кейінгі жағдайы, экономикасы көтеріле бастады. Осы
кезде 1945 жылы 12 сәуірде АҚШ-тың президенті болып тұрған Франклин
Рузвельт қайтыс болды. Ол он екі жылға басқарып, саяси сахнада халықаралық
тұрғыда беделі зор болды. Енді барлық мәселелерді шешу вице-президент Гарри
Трумэнге өтті. Ол халықаралық жағдайда, ел басқаруда тәжірибесі өте аз еді
14.
Гарри Трумэн бұл жағдайда соғыстан кейінгі Американың ішкі саяси
стратегиясын жасауға кірісті.
Трумэн әкімшілігі өнеркәсіп конверсиясын жүзеге асырды. Конверсия-
экономиканы әскери өндірістен бейбіт өндіріске көшіру. Яғни, әскери емес
өнімдер шығаруға ауыстыру. Әлеуметтік күйзелістен құтылу үшін үкімет
жауынгер құқығы туралы билль деп аталатын заң қабылдады. Онда
демобилизацияланғандарға білім алуға, тұрғын үй салу үшін кредит (несие)
алуға және аз бизнестерін ашуға көптеген жеңілдіктер жасады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ ең жоғарғы держава болды. Гарри
Тумэн өз саясатын жүргізе отырып, Ф.Рузвельттің жаңа бағыты реформасын да
жалғастырды.
1946 жылы үкімет жұмыспен қамту туралы заң қабылдады. 1948 жылы
президент Трумэн ең төменгі жалақыны көбейту туралы мәселені шешіп берді.
Ол әлеуметтік қаматамасыз ету жүйесін күшейтуге және арзан бағада тұрғын үй
салу бағдарламасын қабылдауға кірісті. Мемлекет қайырымдылық саясаты
дегеніміз – нарықтық экономиканы сақтай отырып, өздерінің азаматтарына
белгілі деңгейде әлеуметтік қамтамасыз етуге және тұрмыс халін жақсартуға
кепіл беретін демократиялық саяси бағдарлама. Мұндай мемлекеттік идея өзіне
ұзақ уақытқа жол ашты.
Ал ХІХ – ғасырда әркім өзін-өзі қамтамасыз ету керек болған, ал егер
ең қиын жағдай туып, көмек керек болатын болса ғана, мемлекет қарамағына
емес, жәрдем беруге арналған ұйымдардың қарамағына өзін тапсыратын болған.
Ал енді азаматтардың әлеуметтік қорғану-бұл олардың құқығы сондықтан
мемлекет оны қорғау керек деген көзқарас таралды.
“Қайырымдылық мемлекет саясаты 40-50 ж. орнай бастады. Мұнда негізгі
рөлді (жаңа демократиялық толқын) алды. Демократиялық күштердің екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең басты талаптарының бірі-әлеуметтік
реформалар болды.
Қайырымдылық мемлекетінің қалыптасуы, екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі экономикалық жағдайға өте қолайлы болды. Мұнда әлеуметтік
бағдарламалар үлкен шығынды талап етеді. Қарқынды экономикалық өсу оларды
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызды. АҚШ-тың динамикалық дамуына
себеп болған, сөзсіз әсер еткен Маршал жоспары болды.
АҚШ 1951 жылға дейін Батыс Еуропа мемлекеттеріне 13 млрд. доллар
пайдалануға берді.Ол өнеркәсіпті жабдықтауды сатып алу негізінде жүру үшін
15.
Экономикалық өсуде басты жағдай рынокты кеңейту болды. Ішкі рынок
қайырымдылық мемлекетінің құрылу әсерін сынады. Тұтынушылық шығын мен
сәйкес халықтық кіріс өсті. Кірістің өсуі өкіметке қарай тұтынудың құрылымы
өзгере бастады.
Американың соғыстан кейінгі экономикалық дамуының ерекшелігі қарқынды
халықаралық сауда болды. Дамудың бағыты дүниежүзілік сауданы
либерализациялауға бағыттады.
Ал бұл кезде Батыс Европада экономикалық интеграция басталған еді.
Интеграция – мемлекетаралық экономикалық одақтардың құрылуы. Яғни, ішкі
сауда экономиканың дамуына ынталандыру болып табылады (стимул) 16. Барлық
экономиканық өсуға қажетті жағдай қаражатын жұмсау инвестициясы болып
табылады. Инвестиция – капиталистік елдерде өнеркәсіпке, ауылшаруашылығына,
басқа кәсіпорындарына пайда, немесе әртүрлі табыс табу мақсатымен ұзақ
мерзімді капитал жұмсалды.
“Қырғи-қабақ” соғысы әскери өнеркәсіптің өсуіне жағдай жасады.
Экономикалық өсуді қолдау өкіметтің саясаты еді. Олар белсенді көмектесіп,
инвестицияны қолдау арқылы тұтынушылыққа сұраныстарды көбейтті.
Осы реформалар нәтижесінде “Қайырымдылық мемлекеті” пайда болды.
“Мемлекеттік қайырымдылық” саясаты 40-50 жылдары құрылса, 60-шы жылдары
гүлденді.
“Мемлкеттік қайырымдылықтың” ең қажетті құрама бөлігі еңбекші
қатынастардағы мемлекеттік реттеу болып табылады. Бәсекелестерін
қамтамассыз ететін, құқықтық шеңберде кәсіподақ пен кәсіпкер әрекеттестігі
орнатылды.
Еңбек туралы заң шығарушы жолдаманы жұмысшыларғы “Жұмысты қамтуға”
кепілдік берді.
1950 жылы еңбек жалақысы 2 есе көбейді. АҚШ-та 1953 жылы еңбек
жалақысы 20 пайызға көтерілді 17.
Соғыстан кейін еңбек қатынастары өткірленді. Соғысу уақытында
ереуілдерге тыйым салынды. Кәсіпорындар, кәсіподақтар өздерінің ең жоғарғы
шектегі мақсаттарына жетті. Оларға қатты әсер беріп, кәсіподақ құрамына 15
млн. адам жиналды “Вагнер” заңына қарсы күресте бұл кәсіподақтар
артықшылығын көрсетті. Теміржолшылар, шахтерлер, құрылысшылар, ереуілдері
айтарлықтай экономикалық зардап әкелді.
“1947 жылы жаңа еңбек қатынасы туралы Заң қабылдады. Ол Тафта-Хорти
заңы еді” 18. Онда коллективтік қорғануға және ереуілге шығу жұмысшы
құқығын сақтап қалды. Жаңа заң ереуілдің кейбір түрлеріне (ынтымақтық,
ұйымдық) тыйым салды. Ал бұдан соң ең қиын еңбек қақтығысы орбитраж
мәжбүрлік жүйесін енгізді. Орбитраж екі жақтың дамуын қарауға арнаулы
уәкілдік алған қазы. Мемлекет қызметкерлеріне ереуілге шығуша тыйым салды.
“1945 жылдың соңына дейін әскери өнеркәсіптен 9 млн жұмысшылар
босатылды” 19. Порттарда күн сайын демобилизацияланған жауынгерлердің
саны көбейе түсті. Ал әскер саны қысқара берді.
“1945 жылы - 8,2 млн. болса, 1946 жылы – 1,8 млн-ға дейін қысқарды”.
Ардагерлерді қамтамассыз етуге заң шығарылғаны туралы біз айтып
кеттік. Ол “Жауынгерлер құқығы туралы билль” деп айттық.
“Онда демобилизацияланғандарға алғашқы аптасына 20 доллар мөлшерде
жәрдем ақымен қамтамасыз етілді. Тағы да оларға кепілі бар кредит екі-төрт
мың доллар көлемінде үй алуға және аз ғана іске қажетіне бөлінген еді.
Әскери қызмет тәуелділігінен босатылғандарға, яғни демобилизацияланғандарға
жеңілдік беру мүмкіндіктерін туғызды. Олар: жоғарғы оқу орындарында білім
алу. Мемлекеттік міндет бойынша, төлем процентін жылына 5 млрд. долларға
көтерді”.
Ал енді 1945 жылы “Экономикалық заң туралы билль” атты Заң
қабылданды. Бұл екінші қабылданған “Билль” еді. Бұл заңды қабылдау
“Болашақта гүлденуге – бәріне жаңа, сынымді негіз болуы мүмкін” – деп
атаған Рузвельт. Бұл заңдардың мазмұны мынадай:
1. Барлық ұлттарға қажетті қоғамға пайдалы және ақы төленетін
өнеркәсіпте, мекемелерде, фермаларда, шахталарда жұмыс істеу құқығы.
2. Әрбір фермерге өз еңбегінің жемісін өсіріп оны өз бағасына сату, өзін
және жанұясын лайықты тіршілік етуше қажетті заттармен қамтамасыз ету
құқығы.
3. Әрбір ұсақ және ірі бизнесмендер, сауданы бәсекелестік арам ниетпен
емес ерікті атмосферады болып, үсткемдік етуші – монополияны елдің
ішінде және шетелде жүргізу құқығы.
4. Әрбір жанұяға берік тұрақты үй алу құқығы.
5. Әрбір адам қажетті медициналық көмек алу және өзінің денсаулығын күту,
сақтау құқығы.
6. Қажетті қамқорлық беру: кәрілікке, ауруға, қолайсыз жағдайларға және
жұмыссыздардың жағдайына байланысты қамтамасыз ету құқығы.
7. Бәріне бірдей білім алу құқығы енгізіледі.
“Жұмыспен қамту” туралы заңда, жұмыспен қамтуды жоғары деңгейге ұмтылып
жетуге, өндірістік мүмкіншіліктермен жұмысқа деген ынтасы бар қабілеті
барлардың жағдайына өз бетінше қызмет ету мүмкіндігін туғызу.
Екінші мақсаты: ірі капиталдың талаптану нәтижесінде, ең басты себеп
– бағаның өсуі хабарланғандықтан, еңбек жалақысын көтеруге жол бермеу.
Инфляциямен күресті ассоциоциялау еңбек жалақысын көтеруге қарсы күрес
тәрізді болды. Ал бұл мақсат анықталмай қалды. Ассоциоциялау – ойға
байланыстыру. Инфляция – айналымдағы қағаз ақшаны шамадан тыс көбейіп кетіп
құнсыздануы.
Өкімет бұрынғы қиыншылықтарды жою үшін, бұл мақсаттан елді болу үшін
тез арада барлық шараларды қолдануға кірісті. Ал экономикалық өсуіне жағдай
жасауға экономикалық циклді бағыттады. Цикл- түгел орындалу нәтижесінде
дайын өнім шығатын жұмыс айналымы. Тұрақтылық пен өсім, тезірек әлеуметтік
мақсат-өнімге айналуы тиіс болды. Тым биік .кірістердің ізіне түскенше,
тез арада қабылдайтын шаралардың түрлері мынадай.
1. Жұмыс пен кіріс. Мұнда жұмыс іздегендерге өнеркәсіп
кәсіпорорындарындағы жеке бөлімдердегі адамдардың жағдайы қолайсыз
болса, яғни барлық жұмыс іздегендерге қоғамдық – пайдалы, ақы төленетін
жұмыспен қамтамасыз ету-өкіметтің алдын –ала қарастырған мәселесі еді.
Кең таралған әртүрлі көзқарастар да бар. “Әлі де болса әлеуметтік
мұқтаждықты толық қанағаттандырмады. Мысалы: тұрғын үй салу
құрылысында, комуналдық (үй жай) қызметтерде, денсаулық сақтау
орындарында, Білім беру істерінде, ортаны қорғау күзеттерінде мәдени
қамқорлықта демалу ұйымдарында” 20.
Ұстанған жоғарғы ұлттық қор көлемін пайдалануды нақты қанағаттандыру.
Осы қажеттілікті талап етуін куәландырады. Олар өндіріс тұтынуды
тудырады.
2. Национализациялау – мемлекет мүлкіне айналдыру. Экономикада мемлекет
мүлігін жою үшін национализациялау жүргізу қажет болды. Онда негізгі
өндірістік шаруашылықтың бірліктері мемлекет қолына беріледі. Бұл
қажетті даму қайта – құру өмірінде өткізуге, негізгі мағына білдіруге
тиісті.
“Жекеменшік кәсіпорындар толық жабылған немесе өндіріс қуаттылығы, жұмысы
төмен болса, бірінші кезекте национализациялау объектісі болып табылады”
21.
Тез арада көліктерді национализациялау керек болды. Себебі,бұл кезде
көліктер жеке меншік қолында болған еді. Олардың қызметтерінің нашарлауына
байланысты көмектесу үшін керек. Қалада адам таситын көліктер жойылып, ол
жол жүру оқысы өте жоғары бағаға өскен. Қалааралық адам таситын көлік елде
жоқ болып шықты. АҚШ темір жол жағынан басқа елдерге қарағанда артта қала
бастады. Осы жағдайға байланысты көліктердің барлық түрлерін біріңғай
мемлекеттік жүйеге, адамдарды және жүктерді тасуға біріктіру қажет болды.
Ал жалақысын және сапасын кенет көтеруге тырысты.
Телефон байланыс жүйесін және басқа қызметті қоғамдандыру, бағаның
жоғарлауына және оларға түсетін кірістерге де жол бермеу. Осы кезде
қызметтерді, бизнесті бақылауға арнайы комиссия құрды.
Қоғамдық жүйенің пайда болуына байланысты, барлығына тегін
медициналық көмек беру үшін формацевтикалық өнеркәсіпті, емханаға және
медициналық өнеркәсіпке байланысы бар өндірістерді национализациялауға
кірісті. Национализациялау бұдан соң, өнеркәсіптің бір саласы – тұрғын үй
құрылысына келді.
Бұл 10 млн тұрғын үй салуға жалғыз жол еді және де
американдықтарға үймен қамтамасыз ету- қажеттілікті талап ететін
сұраныстың бірі.
Демократиялық национализация жүргізу керек болды, яғни халық
қолында болуы тиіс 22.
3. Жұмыссыздық санын қысқарту. Жедел түрде жұмыссыздықты азайтуға
бағытталған шара қолдану керек болды. Негізгі жұмыссыздыққа қарсы күрес
компоненті-жұмыс аптасының ұзақтылығын, мерзімінен тыс жұмысты жоюға
күрес болды. Бұл сөзсіз қосымша миллиондаған жұмыс орнын құруға
мүмкіндік туғызды. Ақырғы жылдыры жұмысшылар жұмыссыздыққа және
сақтандыруға әйгілі талап қоя бастады. Сақтандырудың бұл түрімен барлық
жұмыссыздарды қамтуы тиіс болды. Қауіпсіздендіріудің жекелеген жүйесі
барлық сипатта болған. Ол бірыңғай федералды жүйеге ауысуға тиісті.
Ал, әлеуметтік төлеуді қаржыландыруды-мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге
асыру. Национализация,ұйымдарды қорғау-адамдар құқығы, әлеуметтік
сақтандыру жәрдемақы алатындарға, жанұяға ең төменгі кіріс туралы
келетіндей етіп орнатты.(жылына 6,5 мың доллор). Әрине ең төменгі жұмыс
ақысы жұмыстардың барлық түрлеріне өнеркәсіптік.
4. Әлеуметтік өзгеріс және жұмысшылар жағдайын жақсартуға жағдай
жасау.Жоғарыда денсаулық сақтауды национализациялау туралы айттық. Онда
барлық ортақ және тегін көмек көрсетуді бәрі-мемлекеттік бюджет
есебінен қаржыландыру,бірінші кезектегі тапсырма ортақ комплексте
өтетін шараға айналуы тиіс.
Ұлттық тұрғын үй құрылысы туралы ұсыныстарды жыл сайын пәтер алаңының
көлемін ұлғайтуды қарастырады, бірақ ол да мемлекетке қарайтын.
“Үйге төленетін ақының ең төмен мөлшері кірістің 10%-нен шамадан тыс
асып кетуі тиіс” 23.
Ақшаға айналдыру тәрізді бағдарламалар, бірнеше жылдардан кейін
жекеменшік тұрғын үйи ақысын төмендетіп төлеуге айналады деп ойлады. Бұдан
соң барлық тұрғындардың жағдайларын, тұрмыстарын жақсартуға жағдай
жасалады.Облыстарда жаңарту, әсіресе білім саласыда- білім беру және
мұғалім даярлайтын құрамын дайындау жүйесін кең түрде таратуды қолға алды.
Барлық оқуға ниеті барларға білім алу мүмкіндігі туды.
Жұмысшыларға демалуға жағдай жасалды. Әрбір адам қоршаған ортаны ластауға
қарсы күресіп, күзету шарасын іске асыра бастады.
5. Теңправолылық. Ақырғы кезде нәсілшілдік қатал көрініс берді. Америкада
шындық жоғала бастады. Ал бұл қаталдықтың негізгі себебі-экономикалық.
“Қара нәсілді жұмысшылардың еңбек жалақысын төмендету есебінен 10 млрд
– тан ең жоғарғы кіріс табуды белгілеген еді” 24. Сол себептен
барлық экономикалық реформа нәсілшілдік шындығына жетуге бағыттады.
Барлық кәсіпорын жеке немесе мемлекеттік болсын, жұмысқа қара нәсілді
жұмысшыларды және басқа ұлт өкілдерін алуға міндеттеді. Бұл барлық жоғарғы
деңгейдегі жұмыс болсын, қандай да жұмысқа алынуға тиісті. Басқару қызметі
болса да кіруге құқығы бар болды және де жоғарғы разрядқа тағайындалуға да
болады. Экономикалық шараларды қабылдай отырып, нәсілшілдікті заң бойынша
қатаң қадағалауды талап етті. 25
Ал заң бұзғандарды, заңды дұрыс пайдаланбағандарды, нәсілшілдік пен
дискриминацияға қарсы күреске бағыттағандарға, соған жол бергендерге қатаң
жаза қолданылатын болды.
Дискриминация-ұлттарды, ұлттық топтарды,отар халықтарды алалап
правасын айыру.
6. Бағалардың устіне қойылған мемлекеттік бақылау. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде бағалардың үстіне бақылау орнатқан. Монополиялық
бағалардың бастапқы деңгейге дейін тұрақтануы мен төмендеуі,
антиинфляциялық қаржы саясатының өміріне бірге өткізілді.
Бұл жалғыз сенімді құрал-бағаның өсуіне кедергі жасау үшін қолданды.Баға
үстіне қойылған бақылау өз қарамағына еңбек жалақысын бақылауды кіргізбеді
26.
7. Инвестиция үстіне қойылған бақылау.
8. Шетелдік валюта үстіне, операция арқылы үстіне бақылау.
9. Империалистік емес ішкі экономикалық саясат.
Осындай шаралар қолданды.
Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде АҚШ-тың финанстық-экономикалық
және әскери қуаты айтарлықтай күшейді. Америка монополиялары соғыс
қаруларын жеткізу есебімен қыруар пайда тапты. Өнеркәсіптің өндірістік
қуаты адам айтқысыз өсті 27. Америка империализмінің ішкі даму табиғаты
(капиталдың терз қолданылуы өндіргіш күштердің қаулап өсуі) оны сыртқы
экспонцияны кеңінен жүргізуге итермеледі. АҚШ-тың негізгі империалистің
бәсекелестері уақытша қатардан шығып қалды. Американ кредиторларына
финанстық-экономикалық жағынан кіріптарлық халге түсті (Ұлыбритания,
Франция).
АҚШ жаңа рыноктарды иемденіп, экспортқа товрлар мен капитал шығаруды
ұлғайту және кең көлемді доллар империясын құру үшін осыны пайдаланып
қалды 28.
Бостандық пен демократияны қорғау деген желеумен Американ
империализмі революциялық және ұлт-азаттық қозғалысқа, түбегейлі саяси және
әлеуметтік-экономикалық қайта-құру өзгерістерге қарсы күресте халыққа қарсы
реакциялық режимдерді қолдауда басты күш ретінде көрініп социализм елдеріне
қарсы қырғи-қабақ соғысты өрістетті 29.
Соғыс аяқталысымен американ империализмі атом қаруына бір өзі ғана ие
болғанына, әскери базалары жүйксіне және финанстық-экономикалық
артықшылығына сүйене отырып, дүние жүзілік үстемдік орнату жоспарларын
жүзеге асыруға тырысты.
Монополистік буржуазияның идеологтары ХХ ғасырды американдықдеп атай
бастады. Бірақ өмір олардың бұл есептерін жоққа шығарды. 30.
Халықаралық аренадағы күштердің арасалмағында социализм пайдасына
жасаған түбірлі өзгерістер американ монополияларының қызмет аясына елеулі
шек қойды. АҚШ-тың бәсекелестерінің бұғанасы бекіп, товар өткізетін
рыноктар, шикізат көздері мен капиталды жұмсау аймағы үшін өздерінің қуатты
бәсекелестерімен күреске түсті.
Құрама Штаттар ең күшті империалистік держава болып қала тұрса да,
капитализм елдерінің экономикалық дамуының әркелкілілігі салдарынан АҚШ-тың
капиталистік дүниедегі жеиекшілік ролі әлсірей бастады.
АҚШ соғыстан кейін экономикалық дамуының жоғары деңгейіне жетті және де
қуатты-техникалық мүскіндікке ие болып оиырды. Ол капиталистік дүниеде өнер
шығару, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық талдамаларға
жұмсайтын шығындар көлемі жөнінде жетекші орын алды. Алайда, елдің
экономикалық дамуы тұрақсыздығымен ерекшеленеді.Өнеркәсіп өндірісі бірнеше
рет дағдарыстарды басынан кешірді.
АҚШ-тағы ұлттық жалпы өнім 1940 жылғы 200 млрд доллардан 1950 жылы 300
млрд-ға өсті,ал 1960 ж 500 млрд долллардан асты. Көптеген американдықтар
өздерін орташа топ қатарына қосты 31.
Экономикалық өсіудің бірнеше себептері болды. Екінші дүниежүзілік соғыс
аяғанда Америка копитал экспірті ретінде ірі копиталистік держаба арсинал
бәсекелестік кездеспеді. Осы себептен АҚШ-тың экспорт товарлары жеңіл өтті.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін АҚШ теңіз саудасында басқа
шетелдіктердің кемелерін қолданып келді. Ал соғыстан кейін,олар
жекелеген ірі сауда флотын құрған. 1946 жылдың басында АҚШ-та 6
мың кемелер болған. Яғни, бүкіл дүниежүзінің 61%-ін құраған.Екі
жылдан кейін АҚШ Кемелердің жартысын жекеменшік компанияларға сатты.Ал
қалған кемелер әскери қор ретінде сақталды 31.
АҚШ экспортының сауда баланысындағы жылдамдығы активті сальдоның
өсуін жеңілдетті.Активті сальдо 1945ж. 5568 млн. Доллар болса,
1947ж. 10813 млн. Долларға жетті.Соғыстан кейінгі 4жыл ішінде 1946-
1949жж. 30 млрд. Доллар сомасында болды.Экспорт капиталы өсті 32.
Әскери уақыт жылдарында басқа державалардың экономикасынан АҚШ
экономикасының ерекшеленуі, ол 2 дүниежүзілік соғыста өзінің байлығын
кеңейтті. Американдықтардың жағдайлары жақсарды. Соғыс қорытындысында
мемлекет ішіндегі сұраныс және американдық товарларды, өнеркәсіпті, аул
шаруашылық өнімдерін шетелге шығаруға алкен сұраныстар туды. Соғыстан
кейінгі пайда болған тұрғын үй салу құрылыстары, жаңартылған
автомобиль парктері өздерімен бірге өндіріс салаларының қатарын
көбейтті.Ол алкен өнеркәсіптік ақша қаражатын жұмсауға жумыс істеу
қажет болды.
Соғыстан кейінгі экспорт, АҚШ-тың тауарлары үлкен экспорт
капиталына айналды. Соғыста Американың даму басқа ұлы капиталистік
державалардың шаруашылықтарының өте үлкен күйзеліске нәтижесінде АҚШ-тың
копиталиситік дүниеде, экономикалык үлес салмағы едәуір көтерілді.
“1945-1965 жылдарда экономикалық өсу қарқыны 2-ден жоғарылады.
Мысалы: Франція, Италия және Батыс Германия 4 –тей құрады. Ал Жапония
таңқаларлық денгей 8-10 көрсетті. 1950 жылға дейін АҚШ барлық елдердің өсу
қарқынынан асып түсті”. Бұл көрсеткіште аздаған айырмашылық болса да,
күрделі процентке бұл жеткілікті болды.
Бірнеше ұрпақ бойына АҚШ жағдайларын жақсартуға, копиталистік
дүниедегі экономикаға бүтіндей билік етуге тиіс болды. Екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында АҚШ шаруашылығы бірқалыпты жағдайда болса, ал соғыстан
кейін ең кошті жағдай американдық капитал үшін алғашқы 1946-1949 жж. еді.
Соңғы жылдарында жеңіл автомобиль жасау, құрылыс, ауыл шарушылық машиналар
жасау өндірістері және көптеген өнеркәсіптік өнімдері кең түрде тұтынуға
тыйым салды. Сонымен бірге өнеркәсіптік жабдықтардың физикалық және
маралдық тозуы-копиталистердің кірісін ұлғайтуға және едәуір халық топтарын
сақтауға жол берді.
Соғыстан кейінгі жылдарда бұрын-соңды болмаған мемлекет ішіндегі
сұраныс азаматтық тұтыну заттарымен қамтамасыз етті. Басқа ірі копиталистік
мемлекеттің шаруашылығына соғыс үлкен күйзеліс әкелгені бізге белгілі. Ал
бұл АҚШ ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп өнімдерін шетелге шығаруға аса ірі
рынок құруына көмектесті. Экономикалық өсуге қолайлы жағдый туды. Ірі
монополиялық копитал қолайлы жағдайды пайдаланып, соғыстан кейін өзінің
байлығын, түсімін кеңейтті.
“Капиталистік корпороция активі 100 млн. долларға бағаланды”. Ортақ
активтердің өсуі – ірі корпарациялардың нығаюы мен кеңеюі үшін қолайлы
болды. Әскери уақыт жылдарында Ірі монополиялық компанияны қосқанда барлық
корпарация тек 40 пайыздай кіріс кіргізді. Барлық корпарацияның жартысы
–көбінесе ұсақ фирмаларға қатысты шығынды көтерді. Барлық ортақ корпарация
активтерінің өсуі тым маңызды болды.
“1945-1953 жылдарда өңдеу өнеркәсіп корпарациясы капиталдарымен 50
млн. долларға дейін өз активтерін 2 есе өсірді, оң капиталмен 50 млн.
доллардан жоғары 3 есе көбейді. “Дженерал моторс” активі 1939-1936 млн.
долар болған. Ал 1947 ж-2473 млн долар болды. “Дженерал электрик” 1939ж
-392 млн. доллар болса, 1947ж-1027 млн. долларға өскен. Ал рокфеллер
“Стандарт ойл оф Нью Джерси” 1939 ж –2035 млн. доллар, кейін 1947ж-2996
млн. долларға өсті” 33.
Екінші дүние жүзілік соғыс соңында федералды сауда комиссиясының
хабарламасы бойынша 62 ірі өңдеу өнеркәсіп корпарациясы аса үлкен капитал
жинады. Ол 90 пайыз АҚШ-тағы басқа өңдеу өнеркәсіп корпарациясының
активтерін сатып алуға жетерліктей капиталы болды.
“1945жылы АҚШ-та өңдеу өнеркәсіптерінің 60 мың корпарациясы болған.
Корпарация кіріс салығын төлеуге дейін 1939ж-9 млрд. болса, 1946ж -27 млрд-
қа өсті” 34.
Соғыс кезіндегі сияқты, соғыстан кейінгі жылдарда да ірі
корпарациялар ерекше кіріс кіргізді. Өндірістер Ірі компанияларға
шоғырландырылды. “1947ж 200 ірі корпарацияға өңдеу өнеркәсіптерінің таза
өнімінің 30 пайызы кірді” 35.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде АҚШ қуатты әскери өнеркәсіптерін
құрды. Ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін олар сақталып, жаңарған және
модернизацияланған ірі әскери өнеркәсіпке айналды.Ол АҚШ эканомика
сында үлкен орын алды.
Соғыстан кейін шетелде американдық капиталдың үлкен экспонциясы
бақыланды.
1939 ж. АҚШ – тың шетелдегі инвестициясының ортақ саласы-12,5
млрд. доллар болса, 1945 ж бұл сома 16,9 млрд-қа 1949 ж-32,6 млрд. долларға
көтерілді. 1939-1945 жылдары АҚШ-тағы шетелдік инвестициялар-шетелдегі
американдық ақша қаражатын жұмсауын өсірді. 1949 ж американдық инвестиция
басқа елдерде АҚШ-тағы шетелдік ақша қаражатын жұмсауы 15 млрд-қа өсті
36.
Гувер айтып кеткендей Біз жақында, біздің елімізде қайыршылықтың
жоғалғанының куәсі боламыз деді.
Бірақ АҚШ байлығы өсіп жатса да 10 млн. Американдық қайыршылық халге
түсті Әрине, АҚШ шаруашылығының дамуының көрінісінде жаңа факторларды
есептеуге, экономикаға әсерін жалғастыру үшін жұмыстар жүргізілген. Бұған,
біріншіден өнеркәсіптерді әскери сұраныс туды. Әскери сұраныстарға дейін
шығын 10 рет көтерілді. Әскери шығын федералды бюджетті ұлғайтты. Федералды
бюджетпен бірге штаттық бюджет те өсті.
1947-1948 жылдары және жергілікті шығын АҚШ-тың ұлттық салықтың 20%-
ін құрады. Екіншіден, белгілі ғылыми-зерттеу жұмыстары үлкен шығынды
тудырды . Жекеменшіктік және мемлекеттік шығын ғылыми- зерттеу
жұмыстарына 1940-1 млрд. болса, 1953-10 млрд.-қа өсті 37.
АҚШ-тың жекеменшік топтары мен мемлекеттік органдары соғыстан
кейінгі жылдарда кең құрылыс жүргізу жобасын жасаған.
1947-1948 жылдары АҚШ-та жұмыссыздық 3,8% (1947-1949 ж.ж. – 100)
1945-110-нан 90-ға дейін төмендеді, 1946 ж әскери өндірісті тоқтатып қойды
және өнеркәсіптік әлемдік рельске ауыстырды 38. Американдық
империолизмнің гобельді жаулаушылық саясаты-бұл эканомикалық воккум, АҚШ-
тың экономикасынан жағдай жасайтын нақты рычагқа айналды.
Қалыпқа келтіру жылдары мемлекеттік аппаратта қайта құру
жүргізілді.
1947 жылғы шығарылған заң бойынша Ұлттық қауіпсіздік Советі,
осы конгресс өктісімен Ортақ барлау басқармасы (ЦРУ) және әскери орган
байта ұйымдастырылды. Әскери органдаарында әскери басқару орны және
қорғаныс министірілігін бекітті. 1949 жылы бұл ұйымдасқан комитеттің
басқарма орны құрылды. 1947 ж тағы бір негізгі акт – президент
миросқорлығы ретінде заң шығарды 39.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа бағыт мемлекеттік
монополиялық капитализмінде өз күшінде қала берді. Бірақ қажетті белгісі –
либералды - әлеуметтік реформаторлық жолын жоғалтып алды. 1949 жылы
қаңтарда президент Трумэн конгресске кең көлемді реформалардың
бағдарламасын ұсынды. Ол әділ бағыт бағдарламасы деп аталды 40.
Экономиканың даму циклдері мемлекеттік–монополиялық капитализмнің ең
негізгі белгісі болды. Цикл – капиталистік экономикалық қозғалыстың
міндетті түрі болды және соғыстан кейін жаңа жағдайда – циклдер ашық
модификацияға өтті.
АҚШ экономикасы үшін 50 жылдар ұзақ өзгеше сипатта, өндірісте
автоматтандыру жүйесін енгізді. Автоматтандыру жүйесін енгізді.
Автоматтандыру технологиясының енуі төрт басты жолмен жүргізіледі.
1. Автоматты машиналар енгізу
2. Конвейрлік өңдеу әдістері
3. Автоматты бақылау жүйесі
4. Электронды – есептеу машиналарын енгізді 41.
Автоматты бақылау жүйесі және ЭВМ толық 40-50ж. шығарылды. Олар 50 ж.
экономикаға революциянизациялық әсер әкелді. Ол тек ішкі құрылымын
өзгертті.
АҚШ-тың көмек беру бағдарламасы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін,
мемлекетпен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін әскери және
экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. Ол жекеменшік, мемлекеттік
капиталдарды шетке шығаруға көп көмегін тигізді. АҚШ өкіметі көмектесу
саясатында, шетелдерге жәрдем ақша, заем беруді решті. Заем белгілі
мерзімге дейін алынған ақша, зат. Олардың көмектескендігі сомасы 1945 ж. 1
шілдеден 1968 ж. 30 маусымға дейін 134 млрд долар болван. Берілген
экономикалық көмек бұл сомадан 95 млрд долар жәрдем ақша -56 млрд долар,
ал заем 39 млрд долар болды. Әскери көмек 36 млрд долар бұл жәрдем ақша, ал
заем 3 млрд. 1945 ж.-1968ж. аралығындағы барлық сомасы 39 млрд долар 42.
Көмектесу бағдарламасын жүргізетін ұйымдар үшеу.
Біріншісі, экономикалық көмекті ұйымдастыратын халықаралық даму агенттігі.
(агенттік-мекеменің я жеке адамдардың тапсырмасын орындап отыратын ұйым).
Ол өз жұмысын Маршалл жоспарымен бастады. (1948-1951 жылдар). Агент тік
техникалық көмек, Дамушы заемдар, қорғанысты ұстауға көмек көрсетті.
Техникалық көмек жәрдем ақша ретінде жерді.
Бұлардың жүргізген көмектерінің ортақ сомасы- 46,7 млрд доллар
43.
Ал екінші ұйым- Әлем ісі үшін азық-түлік бағдарламасын орындайтын
әкімшілік болып табылады. (480 заң). Үшінші ұйым – экспортты- импорттық
банк. Ол 1934 ж. құрылған. Соғыстан кейінгі жылдары АҚШ товарын сатып алу
үшін қысқа мерзімді заемдер қойылды.
Ол 11 млрд долларды құрады 44.
1945-1951 жылдары әр түрлі товарларды өткізу үшін Қаржы Министрлігі
және АҚШ Қорғаныс Министрлігі арқылы ғана өткізілді. Бұл көмектесу
бағдарламасы – АҚШ-тың сыртқы стратегиясының ең бір қажетті құралы болып
табылады. Бұл бағдарлама тек сыртқы саясатта емес, төтенше АҚШ-тың ішкі
экономикасына да өте қажет.
Батыс Европа мен Жапонияға көмек ретінде 95 млрд доллар берілді
45.
2 – тарау. Соғыстан кейінгі жылдардағы экономиканы дамыту
бағдарламалары
2.1. АҚШ экономикасының жеке салаларының дамуы. Өнеркәсіптік
монополияның құрылымы
АҚШ –тағы негізгі өнеркәсіпте ұйымдық бастаушы – фирма болып
табылады. Ірі фирмалар ереже бойынша бір ғана кәсіпорыннан емес, (завод,
фабрика), бірнеше ондаған, кейде жүздеген кәсіпорындардан тұрады.
АҚШ-та 300 мың фирмалар саналған. Бірақ олардың ролі, мөлшері
экономикада әр түрлі 46.
АҚШ-тағы экономикада шешуші ролді монополиялық ұйымдар ойнайды.
Монополияны өркендету негізінде-өндіріс пен капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыру жатыр. Шоғырландыру процесін тарату турасыздықты емес. Жеке
кезеңінде, оның даму темпі өте биік, ол басқасы өте төмен. Шоғырландыру
әртүрлі салаларда, дәрежесі де әртүрлі.
Статистикалық көрсеткіштерде шоғырландыру дәрежесі салаларда жаппай
көп өндірістік әдістермен немесе үздіксіз өндіріспен өте жоғары. Бұл
бәрінен бұрын металургия, автомобиль өнеркәсібі, шин өндірісі,
радиоқабылдағыштар, телевизор, байланыс жабдықтары, генераторлар,
трансформаторлар, электр шамдар, бақылау апараттары, ЭВМ, жазатын
машиналар, сурет жабдықтары, тоңазытқыштар, кір жуатын машиналар, каучук
т.б. шығарды 47.
АҚШ өнеркәсібінде шоғырланудың ең жоғарғы деңгейінің бір себебі: оның
құрылымы және жоғарғы үлесі – осы саладағы өнімі болып табылады.
Металлургияның бүтіндей үлесінің барлық түрлері – машина жасау, мұнай
шығаратын, химиялық резиналық өңдеу өнеркәсібіндегі таза құны 1939 жылы -
41 %, 1953 жылы – 48,2%-ке теңелді. Көптеген фирмалар Вестингауз, Алкоа
және тағы басқалары қуатты ЭВМ-дарды құрастырды. Олар екі-үшеуін бір
уақытта қамтамассыз етеді 48.
1947-1954 жылдары, әсіресе ірі компаниялардың үлестері өнімдерінің
таза құны жоғарғы деңгейге өсті. Ал осы жылдардан кейін олардың үлесі
бірқалыпты темппен көбейіп отырды.
АҚШ соғыстан кейін капиталистік әлемде басты және шешуші күш болып
қалды. АҚШ капиталистік өндірістің дамуына көлемді әсер етеді. Өндірістік
ақша қаражатын жұмсау, негізгі қорлардың көлемді өсуі болып өтті. Көптеген
мемлекеттерге қарағанда АҚШ-та, салаларында бірталай көп қуаттылық көрінді.
АҚШ президентінің экономикалық есебі бойынша: 1947-1948 жылдары жалпы
ұлттық өсім жеке өндірістердегі қаржы жұмсаудың негізгі капиталы төмендеді.
1949-1957 жылдары 10-11%-ке төмендеп кетті. Өңдеуші өнеркәсіптіңнегізгі
капиталының орташа жылдық өсуі 1947-1957жылдары 4,3% болды 49.
ИМЭМО экономистерінің есептеулері бойынша АҚШ-тың өндірістегі ұлттық
кірісінің үлесі 1948 жылы -13,5 %, 1957 жылы -11,6% 50.
АҚШ-та жұмыспен қамту туралы мәліметтер өте айқын. 1949 жыл мен 1953
жыл аралығында орташа жылдық жұмыспен қамту материалдық өндіріс салаларында
жолдамалы еңбек (өңдейтін, шығаратын өнеркәсіп, құрылыс, транспорт,
қоғамдық пайдалану кәсіпорындары) 3771 мыңға өсті. Сонда, қаржы
облыстарында мемлекеттік қызмет ету – 4860 мың немесе екеуінің барлық
қосындысында 8631 мыңға өскен 51.
1948 жыл мен 1953 жыл аралығында машина жасау өнімінің индексі 73%-ке
өсті, ал каруланусыз - 33%-ке көтерілді. Осы кезеңде жаңа әскери өнеркәсіп
құрылды. Қаруландыру өндірісі өте жоғарғы деңгейге өсті 52.
АҚШ басқа капиталистік мемлекеттер сияқты сыртқы саудасын кеңейту
мақсаттарына жетеді, әртүрлі амал қолдана отырып.
1948-1949 жж. Гавандық конференция болды. Ол сауда және жұмыспен
қамту туралы еді, АҚШ-та халықаралық-халықтық саудада жан-жақты ұйым құруға
қарсы болды 53.
АҚШ-тың салық саясаты. Салықтың өте үлкен мөлшері мемлекет бюджетіне
түседі. Салықтың ставкасының маңызды дифференциациясы – барлық мүмкіншілігі
бар еңілдіктердің үлкен саны бар. Оны салық заң шығарушыларынан алып
тасталады.
Дифференциация-бүтінді түрлі формаға, элементке, бөлшекке мүшелеп
бөлу. Ал, салық саясаты экономикаға әсері бар басты рычагқа айналдырды.
АҚШ-тағы салық жүйесінің ең негізгі элементі – кіріс салығы және жеке
адамдардан алынатын, корпорациялаодан алынатын – жанама салықтар, акциз
алымдары, мүлік салығы, әлеуметтік сақтандыру қорындағы жарналар болып
табылады. Бұл салықтардың негізгі түрлерін көпшілік бөлігі мемлекеттік
бюджетке түседі. Феодалды салықпен қатар, шарттар мен жергілікті басқару
органдары алатын салықтар да бар.
АҚШ өкіметі салық саясатын тек қана мемлекеттік кіріс көзі ретінде
белсенді қолданып қана қоймай, ол басты экономикалық реттеуші қызметі
ретінде саналды. Соғыстан кейінгі, дағдарысқа қарсы реттеу әдісі – салықтық
тұрақтандырушылардан азғана нәтиже тапқан болатын. АҚШ-тың экономикалық
әдебиетінде көптеген онжылдықтар бойында бірінші болып салық-автоматты
тұрақтандырушы ретіндегі ролі өсті. Экономикаға айқын әсер көрсетуші -
әртүрлі әкімшіліктер қабылдаған, салық жүйесі туралы реформалар. Соғыстан
кейінгі қабылдаған салық реформасына заң шығарушылардың басты бағыттары –
ірі капиталы үшін қолайлы жағдай туғызды.
1954 жылы салық саясаты қайты қарастырылды. Ол өзгешелеу болды.
С.Харистің – американдық экономистің бағасы бойынша: корпорациялар 64%
пайда тапты. Ал 30%-жылына халықтық топтары 5 мың долларда төмен кіріс
кіргізді 54.
Соғыстан кейін АҚШ-тың салық жүйесі көп өзгертілді. Ол көп түрлі үлкен
бөлшектерімен ерекшеленеді. Бірақ салық саясаты өкімет бағыттаған ортақ
принципке әсер бермеді.
ІІ. Несие саясаты.
Мемлекеттің экономикаға несие облысы арқылы әсер етуі екі амалмен
жүзеге асырылады:
1. тікелей компонияларды несиелеу арқылы,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүкіл әлем тарих кафедрасы
Д И П ЛО М Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының
дамуы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 3-7
1-тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың ішкі саясаты
және оның мәні
1.1. Мемлекеттік қайырымдылық саясаты мен оның мәні ... ... ... ... ... .
8-23
2 – тарау. Соғыстан кейінгі жылдардағы экономиканы дамыту
бағдарламалары
2.1. АҚШ экономикасының жеке салаларының
дамуы. Өнеркәсіптік монополияның құрылымы ... ... ... ... ... . ... ...
24-40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 41-43
Сілтемелер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 44-48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 49-52
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Екінші дүниежүзілік соғыс
нәтижесінде АҚШ-тың финанстық–экономикалық және әскери қуаты айтарлықтай
күшейді. Американ монополиялары соғыс қаруларын жеткізіп беру есебімен
қыруар пайда тауып, өнеркәсіптің өндірістік қуаты адам айтқысыз өсті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары АҚШ әлемде
айтарлықтай үстемдік етті. Олар өз мемлекеттерінің экономикасын нығайту,
оның халықаралық беделін көтеру – күн тәртібіндегі маңызды да күрделі
мәселенің бірі етіп қойды. Олардың тәжірибесін халықаралық қатынастағы
тәжірибесі әлі де аз егеменді еліміз ескруі қажет.
Осы замандағы, яғни ХХ ғасырдағы АҚШ үлгі боларлық мемлекеттің бірі.
Сол себептен АҚШ –тың экономикасының даму жолдарын саралап, үлгі болар
жақтарын жас елдер өз пайдасына асырып, қателіктерін ескеріп отыруы керек.
Диплом жұмысының зерттелуі дәрежесі. Бұл мемлекеттің экономикасының
дамуы тез арада дүниежүзіне әйгілі болу себептерін әлі де болса терең де
жан-жақты жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеуді талап етеді.
Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеу мен еңбектер
пайдаланып жазылды. Американың халықаралық аренадағы, экономикадағы
таңғажайып табыстары тарихшылардың назарынан тыс қалған жоқ.
Бұл мәселені Ресей тарихшылары, алыс жатқан шетел тарихшылары,
экономистер де зерттеді. Әртүрлі тұжырымдар, қорытындылар жасаған.
Бұл жұмысты жазуда пайдаланған деректерге келетін болсақ – ол
Жауынгер құқығы туралы билль. Онда негізінен, отставкадағы офицерлер мен
жауынгерлерге азаматтық өмірге қайтып келуге және де оларға үй алу үшін
кредит беру мен қайта мамандандыру немесе білім алу үшін қаржылай көмек
беруге көмектесті 1.
1944-1947 жылдар арасында көптеген заңдар қабылданған еді.Келесі заң
Экономикалық құқық туралы билль деп аталады. Бұл заңда негізінен
экономикалық құқықтар белгіленіп, нәсілшілдікті жою, тең правалық,
жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жақсарту туралы, жұмыссыздықты
қысқарту, бағалардың үстіне мемлекеттік бақылау қою, инвестиция үстіне
бақылау орнату, шетелдік валюта үстіне бақылау және империолистік емес
сыртқы саясаты туралы құқықтар енгізілген2.
Жұмыспен қамту туралы заң. Бұл заңда негізінен жұмысшылардың
жағдайын жақсарту және жұмыс істеуге ниеті бар адамдардың барлығын
жұмыспен қамту туралы жазылады3.
Трумэн доктринасында Г.Трумэннің жүргізген ішкі, сыртқы саясаты
ашылған. Әділ бағыт бағдарламасы, азаматтық құқықтары тізімі
беріледі4.
Г.Трумэн екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көмек беру
бағдарламасын жасайды. Ол бойынша соғыста зардап шеккен Батыс Европа
мемлекеттеріне көмек беру саясаты жүргізілді.
Ол мемлекет пен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін
әскери және экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. АҚШ-тың сыртқы
стратегиясының басты құралы көмек беру бағдарламасы болды 5.
АҚШ экономикасын кеңінен зерттеген кеңес зерттеушілері қатарына
Фуроев В.К., Пожарское С.П., Яковлев Н.Н., Виноградов С.С., Манукян
А.А., Мартынов С.А., Мельников Ю.М. сияқты ғалымдар жатады.
Бұл тақырыпты зерттеуге көп үлес қосқан США в военные и
послевоенные годы 1940-1960 г атты жинақ болып табылады. Бұл еңбекте АҚШ-
тың тарихының барлық негізгі сұрақтарына жеткілікті талдау жүргізілмейді.
Мұнда тек АҚШ өмірінің экономикалық және саяси өркендеу процестері соғыс
және соғыстан кейінгі жылдары қамтылады.
Бұл зерттеу АҚШ-тың белгіленген уақытындағы ішкі және сыртқы
саясаттағы негізгі экономикалық сұрақтарын қарастырған. Кітапта АҚШ
тарихындағы жиырма жыл ішіндегі белгілі тарихын ұсынады. Бірінші кезеңде
АҚШ-тың соғыстан кейінгі сыртқы, ішкі халықаралық жағдайын белгіленген
уақыт бойында саяси сұрақтар бойынша қарастырса, екінші кезеңде экономика
мәселелерін қарастырған. Кітапта екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және
соғыстан кейінгі американ экономикасының даму нәтижесі және оның АҚШ-тың
халықаралық экономикадағы алатын орны және оның салдары көрсетілген және
кітаптың ең соңында экономикалық екі жүйенің жарысы белгіленген. Кітаптағы
сұрақтарды баяндау хронологиялық жүйелікпен жүргізіліп отырған.
АҚШ-тың қазіргі заман тарихын тікелей зерттеген еңбектер қатарына
Сивочев В.Н. Язьков Е.Ф-тың жұмыстарын қосуға болады 6.
Бұл еңбектерде негізінен АҚШ-тың қазіргі заман тарихындағы іргелі
мәселелері талданған. Әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларына назар
аударылған. Бұл авторлар әсіресе мемлекеттік-монополиялық капитализм
эволюциясына көп көңіл бөледі және оның негізгі этаптарын, түрлерін
анықтады. Мемлекеттік-монополиялық реттеу әдістерін де зерттеп, ашқан.
Жұмысты жазуға үлес қосқан келесі бір еңбек В.Б. Ноборовтың еңбегі. Ол
АҚШ өкіметінің экономикалық саясатындағы көкейтесті проблемаларын талдауға
арналған еңбек. Онда АҚШ-тың сытқы сауда экспонсиясының құралы ретінде
сауда саясатының қалай пайдаланғаны қарастырылған және АҚШ-тың дамушы
елдермен қарым-қатынасы сын көзбен жазылған.
Бұдан басқа тақырып бойынша көп мағлұмат берген зерттеуші Виктор
Перлоның еңбегі 7. Оның еңбегінде соғыстан кейінгі АҚШ-тың экономикасы
зерттелген. Оның өсуі, құлдырауы, жетістіктері жазылған. Көптеген жаңа
термин сөздерге түсінік берілген. АҚШ-тағы банктердің қызметін, ақша
айналымын, өнеркәсіптік дамуын ол толық зерттеген. Мұндағы тұжырымдар
статистикалық көрсеткіштермен дәлелденіп берілген.
Н.Н. Яковлев, А.А. Кредер еңбектерінде 8 қазіргі заман кезеңі жаңа
көзқараспен қарастырылған. Онда әсіресе мемлекеттік қайырымдылық саясаты
өте жақсы сипатталып жақсы түсіндірілген. Бұл зерттеушілер өзінің
еңбектерінде АҚШ-тың ішкі, сыртқы, халықаралық жағдайын, саясатын
қарастырып, қысқаша экономикасына тоқталып өткен.
АҚШ экономикасының өсуіне, ерекшелігіне көп көңіл бөлген еңбектің бірі
ұжымдық еңбек Америка Құрама Штаттары 9.
Америка экономикасының циклдік 1945-1950 жылдардағы кезеңі қамтылған.
Мұнда американ экономикасының дағдарысқа ұшырауы, уақытша құлдырауы
себептері де зерттелген.
Ал, А.Блис еңбектерінде 10 соғыстан кейінгі АҚШ-тағы мемлекеттік
–монополиялық капитализмнің тарихи ерекшелігі көрсетілген. АҚШ-тың екінші
дүние жүзілік соғыстан кейінгі экономикалық дамуын зерттеу үшін баспасөз
материалдары да қолданылды 11.
Сондай-ақ, А.С. Сергеева, А.Т. Лоповтың ғылыми жұмыстарын 12
пайдаландым. Сонымен қатар, М.Брукс, А.Джеймс, К.Б.Гофмон, С.Бегловтың 13
еңбектерін де пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысын жазуда алдымызға
қойған мақсатымыз- АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
экономикалық даму жолдарын біліп, оның қарқындылығының себебін анықтау
болып табылады.
Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Соғыстан кейінгі жылдардағы АҚШ-тың ішкі саясатын және оның
экономикаға тигізген әсеріне қарастыру;
-Соғыстан кейінгі АҚШ экономикасының даму жолдарын талдау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тарау және қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі және пайдаланылған
деректер мен әдебиетке шолу жасалады.
1-тарауда АҚШ–тағы мемлекеттік қайырымдылық ішкі саясатының
жүргізілуіне, орнығуына, оның экономикаға тигізген әсеріне, әлеуметтік
реформаларға тоқталдық.
2-тарауда АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикасының
жеке салаларының дамуына көңіл бөлдік. Онда банк жүйесі, салық саясаты,
мемлекеттік бюджет, ауыл шаруашылығы, көмір, мұнай өндіру, мемлекеттік
меншік, сауда, финанс жүйесі, өнеркәсіптерге сипаттама берілді.
Қорытындыда АҚШ экономикасын гүлденуге әкелген факторлар жинақталып,
қорытыланды.
Соңында жұмысты жазуда пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1-тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың ішкі саясаты
және оның мәні
1.1. Мемлекеттік қайырымдылық саясаты және оның мәні
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Америка Құрама Штаттарының жағдайы
басқа ұлы державаларға қарағанда әлдеқайда жақсы еді. Олардың өнеркәсіп
потенциалдары екі есе өсті. Барлық 30-шы жылдардағы қоғамдық тұрмыстың
дамымай қалған зардаптары жойылды.
Елде қуатты әскери потенциал құрылған еді.АҚШ-ты антигитлерлік
коолицияның арсеналы деп санады. 1945 жылы қарулы күштерде АҚШ-та он екі
миллион адам болды. АҚШ теңіз флоты, бірінші класты авиация, мықты
құрылымдағы әскери және бірден-бір ядролық қару бар жалғыз мемлекет еді.
АҚШ-тың соғыстан кейінгі жағдайы, экономикасы көтеріле бастады. Осы
кезде 1945 жылы 12 сәуірде АҚШ-тың президенті болып тұрған Франклин
Рузвельт қайтыс болды. Ол он екі жылға басқарып, саяси сахнада халықаралық
тұрғыда беделі зор болды. Енді барлық мәселелерді шешу вице-президент Гарри
Трумэнге өтті. Ол халықаралық жағдайда, ел басқаруда тәжірибесі өте аз еді
14.
Гарри Трумэн бұл жағдайда соғыстан кейінгі Американың ішкі саяси
стратегиясын жасауға кірісті.
Трумэн әкімшілігі өнеркәсіп конверсиясын жүзеге асырды. Конверсия-
экономиканы әскери өндірістен бейбіт өндіріске көшіру. Яғни, әскери емес
өнімдер шығаруға ауыстыру. Әлеуметтік күйзелістен құтылу үшін үкімет
жауынгер құқығы туралы билль деп аталатын заң қабылдады. Онда
демобилизацияланғандарға білім алуға, тұрғын үй салу үшін кредит (несие)
алуға және аз бизнестерін ашуға көптеген жеңілдіктер жасады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ ең жоғарғы держава болды. Гарри
Тумэн өз саясатын жүргізе отырып, Ф.Рузвельттің жаңа бағыты реформасын да
жалғастырды.
1946 жылы үкімет жұмыспен қамту туралы заң қабылдады. 1948 жылы
президент Трумэн ең төменгі жалақыны көбейту туралы мәселені шешіп берді.
Ол әлеуметтік қаматамасыз ету жүйесін күшейтуге және арзан бағада тұрғын үй
салу бағдарламасын қабылдауға кірісті. Мемлекет қайырымдылық саясаты
дегеніміз – нарықтық экономиканы сақтай отырып, өздерінің азаматтарына
белгілі деңгейде әлеуметтік қамтамасыз етуге және тұрмыс халін жақсартуға
кепіл беретін демократиялық саяси бағдарлама. Мұндай мемлекеттік идея өзіне
ұзақ уақытқа жол ашты.
Ал ХІХ – ғасырда әркім өзін-өзі қамтамасыз ету керек болған, ал егер
ең қиын жағдай туып, көмек керек болатын болса ғана, мемлекет қарамағына
емес, жәрдем беруге арналған ұйымдардың қарамағына өзін тапсыратын болған.
Ал енді азаматтардың әлеуметтік қорғану-бұл олардың құқығы сондықтан
мемлекет оны қорғау керек деген көзқарас таралды.
“Қайырымдылық мемлекет саясаты 40-50 ж. орнай бастады. Мұнда негізгі
рөлді (жаңа демократиялық толқын) алды. Демократиялық күштердің екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең басты талаптарының бірі-әлеуметтік
реформалар болды.
Қайырымдылық мемлекетінің қалыптасуы, екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі экономикалық жағдайға өте қолайлы болды. Мұнда әлеуметтік
бағдарламалар үлкен шығынды талап етеді. Қарқынды экономикалық өсу оларды
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызды. АҚШ-тың динамикалық дамуына
себеп болған, сөзсіз әсер еткен Маршал жоспары болды.
АҚШ 1951 жылға дейін Батыс Еуропа мемлекеттеріне 13 млрд. доллар
пайдалануға берді.Ол өнеркәсіпті жабдықтауды сатып алу негізінде жүру үшін
15.
Экономикалық өсуде басты жағдай рынокты кеңейту болды. Ішкі рынок
қайырымдылық мемлекетінің құрылу әсерін сынады. Тұтынушылық шығын мен
сәйкес халықтық кіріс өсті. Кірістің өсуі өкіметке қарай тұтынудың құрылымы
өзгере бастады.
Американың соғыстан кейінгі экономикалық дамуының ерекшелігі қарқынды
халықаралық сауда болды. Дамудың бағыты дүниежүзілік сауданы
либерализациялауға бағыттады.
Ал бұл кезде Батыс Европада экономикалық интеграция басталған еді.
Интеграция – мемлекетаралық экономикалық одақтардың құрылуы. Яғни, ішкі
сауда экономиканың дамуына ынталандыру болып табылады (стимул) 16. Барлық
экономиканық өсуға қажетті жағдай қаражатын жұмсау инвестициясы болып
табылады. Инвестиция – капиталистік елдерде өнеркәсіпке, ауылшаруашылығына,
басқа кәсіпорындарына пайда, немесе әртүрлі табыс табу мақсатымен ұзақ
мерзімді капитал жұмсалды.
“Қырғи-қабақ” соғысы әскери өнеркәсіптің өсуіне жағдай жасады.
Экономикалық өсуді қолдау өкіметтің саясаты еді. Олар белсенді көмектесіп,
инвестицияны қолдау арқылы тұтынушылыққа сұраныстарды көбейтті.
Осы реформалар нәтижесінде “Қайырымдылық мемлекеті” пайда болды.
“Мемлекеттік қайырымдылық” саясаты 40-50 жылдары құрылса, 60-шы жылдары
гүлденді.
“Мемлкеттік қайырымдылықтың” ең қажетті құрама бөлігі еңбекші
қатынастардағы мемлекеттік реттеу болып табылады. Бәсекелестерін
қамтамассыз ететін, құқықтық шеңберде кәсіподақ пен кәсіпкер әрекеттестігі
орнатылды.
Еңбек туралы заң шығарушы жолдаманы жұмысшыларғы “Жұмысты қамтуға”
кепілдік берді.
1950 жылы еңбек жалақысы 2 есе көбейді. АҚШ-та 1953 жылы еңбек
жалақысы 20 пайызға көтерілді 17.
Соғыстан кейін еңбек қатынастары өткірленді. Соғысу уақытында
ереуілдерге тыйым салынды. Кәсіпорындар, кәсіподақтар өздерінің ең жоғарғы
шектегі мақсаттарына жетті. Оларға қатты әсер беріп, кәсіподақ құрамына 15
млн. адам жиналды “Вагнер” заңына қарсы күресте бұл кәсіподақтар
артықшылығын көрсетті. Теміржолшылар, шахтерлер, құрылысшылар, ереуілдері
айтарлықтай экономикалық зардап әкелді.
“1947 жылы жаңа еңбек қатынасы туралы Заң қабылдады. Ол Тафта-Хорти
заңы еді” 18. Онда коллективтік қорғануға және ереуілге шығу жұмысшы
құқығын сақтап қалды. Жаңа заң ереуілдің кейбір түрлеріне (ынтымақтық,
ұйымдық) тыйым салды. Ал бұдан соң ең қиын еңбек қақтығысы орбитраж
мәжбүрлік жүйесін енгізді. Орбитраж екі жақтың дамуын қарауға арнаулы
уәкілдік алған қазы. Мемлекет қызметкерлеріне ереуілге шығуша тыйым салды.
“1945 жылдың соңына дейін әскери өнеркәсіптен 9 млн жұмысшылар
босатылды” 19. Порттарда күн сайын демобилизацияланған жауынгерлердің
саны көбейе түсті. Ал әскер саны қысқара берді.
“1945 жылы - 8,2 млн. болса, 1946 жылы – 1,8 млн-ға дейін қысқарды”.
Ардагерлерді қамтамассыз етуге заң шығарылғаны туралы біз айтып
кеттік. Ол “Жауынгерлер құқығы туралы билль” деп айттық.
“Онда демобилизацияланғандарға алғашқы аптасына 20 доллар мөлшерде
жәрдем ақымен қамтамасыз етілді. Тағы да оларға кепілі бар кредит екі-төрт
мың доллар көлемінде үй алуға және аз ғана іске қажетіне бөлінген еді.
Әскери қызмет тәуелділігінен босатылғандарға, яғни демобилизацияланғандарға
жеңілдік беру мүмкіндіктерін туғызды. Олар: жоғарғы оқу орындарында білім
алу. Мемлекеттік міндет бойынша, төлем процентін жылына 5 млрд. долларға
көтерді”.
Ал енді 1945 жылы “Экономикалық заң туралы билль” атты Заң
қабылданды. Бұл екінші қабылданған “Билль” еді. Бұл заңды қабылдау
“Болашақта гүлденуге – бәріне жаңа, сынымді негіз болуы мүмкін” – деп
атаған Рузвельт. Бұл заңдардың мазмұны мынадай:
1. Барлық ұлттарға қажетті қоғамға пайдалы және ақы төленетін
өнеркәсіпте, мекемелерде, фермаларда, шахталарда жұмыс істеу құқығы.
2. Әрбір фермерге өз еңбегінің жемісін өсіріп оны өз бағасына сату, өзін
және жанұясын лайықты тіршілік етуше қажетті заттармен қамтамасыз ету
құқығы.
3. Әрбір ұсақ және ірі бизнесмендер, сауданы бәсекелестік арам ниетпен
емес ерікті атмосферады болып, үсткемдік етуші – монополияны елдің
ішінде және шетелде жүргізу құқығы.
4. Әрбір жанұяға берік тұрақты үй алу құқығы.
5. Әрбір адам қажетті медициналық көмек алу және өзінің денсаулығын күту,
сақтау құқығы.
6. Қажетті қамқорлық беру: кәрілікке, ауруға, қолайсыз жағдайларға және
жұмыссыздардың жағдайына байланысты қамтамасыз ету құқығы.
7. Бәріне бірдей білім алу құқығы енгізіледі.
“Жұмыспен қамту” туралы заңда, жұмыспен қамтуды жоғары деңгейге ұмтылып
жетуге, өндірістік мүмкіншіліктермен жұмысқа деген ынтасы бар қабілеті
барлардың жағдайына өз бетінше қызмет ету мүмкіндігін туғызу.
Екінші мақсаты: ірі капиталдың талаптану нәтижесінде, ең басты себеп
– бағаның өсуі хабарланғандықтан, еңбек жалақысын көтеруге жол бермеу.
Инфляциямен күресті ассоциоциялау еңбек жалақысын көтеруге қарсы күрес
тәрізді болды. Ал бұл мақсат анықталмай қалды. Ассоциоциялау – ойға
байланыстыру. Инфляция – айналымдағы қағаз ақшаны шамадан тыс көбейіп кетіп
құнсыздануы.
Өкімет бұрынғы қиыншылықтарды жою үшін, бұл мақсаттан елді болу үшін
тез арада барлық шараларды қолдануға кірісті. Ал экономикалық өсуіне жағдай
жасауға экономикалық циклді бағыттады. Цикл- түгел орындалу нәтижесінде
дайын өнім шығатын жұмыс айналымы. Тұрақтылық пен өсім, тезірек әлеуметтік
мақсат-өнімге айналуы тиіс болды. Тым биік .кірістердің ізіне түскенше,
тез арада қабылдайтын шаралардың түрлері мынадай.
1. Жұмыс пен кіріс. Мұнда жұмыс іздегендерге өнеркәсіп
кәсіпорорындарындағы жеке бөлімдердегі адамдардың жағдайы қолайсыз
болса, яғни барлық жұмыс іздегендерге қоғамдық – пайдалы, ақы төленетін
жұмыспен қамтамасыз ету-өкіметтің алдын –ала қарастырған мәселесі еді.
Кең таралған әртүрлі көзқарастар да бар. “Әлі де болса әлеуметтік
мұқтаждықты толық қанағаттандырмады. Мысалы: тұрғын үй салу
құрылысында, комуналдық (үй жай) қызметтерде, денсаулық сақтау
орындарында, Білім беру істерінде, ортаны қорғау күзеттерінде мәдени
қамқорлықта демалу ұйымдарында” 20.
Ұстанған жоғарғы ұлттық қор көлемін пайдалануды нақты қанағаттандыру.
Осы қажеттілікті талап етуін куәландырады. Олар өндіріс тұтынуды
тудырады.
2. Национализациялау – мемлекет мүлкіне айналдыру. Экономикада мемлекет
мүлігін жою үшін национализациялау жүргізу қажет болды. Онда негізгі
өндірістік шаруашылықтың бірліктері мемлекет қолына беріледі. Бұл
қажетті даму қайта – құру өмірінде өткізуге, негізгі мағына білдіруге
тиісті.
“Жекеменшік кәсіпорындар толық жабылған немесе өндіріс қуаттылығы, жұмысы
төмен болса, бірінші кезекте национализациялау объектісі болып табылады”
21.
Тез арада көліктерді национализациялау керек болды. Себебі,бұл кезде
көліктер жеке меншік қолында болған еді. Олардың қызметтерінің нашарлауына
байланысты көмектесу үшін керек. Қалада адам таситын көліктер жойылып, ол
жол жүру оқысы өте жоғары бағаға өскен. Қалааралық адам таситын көлік елде
жоқ болып шықты. АҚШ темір жол жағынан басқа елдерге қарағанда артта қала
бастады. Осы жағдайға байланысты көліктердің барлық түрлерін біріңғай
мемлекеттік жүйеге, адамдарды және жүктерді тасуға біріктіру қажет болды.
Ал жалақысын және сапасын кенет көтеруге тырысты.
Телефон байланыс жүйесін және басқа қызметті қоғамдандыру, бағаның
жоғарлауына және оларға түсетін кірістерге де жол бермеу. Осы кезде
қызметтерді, бизнесті бақылауға арнайы комиссия құрды.
Қоғамдық жүйенің пайда болуына байланысты, барлығына тегін
медициналық көмек беру үшін формацевтикалық өнеркәсіпті, емханаға және
медициналық өнеркәсіпке байланысы бар өндірістерді национализациялауға
кірісті. Национализациялау бұдан соң, өнеркәсіптің бір саласы – тұрғын үй
құрылысына келді.
Бұл 10 млн тұрғын үй салуға жалғыз жол еді және де
американдықтарға үймен қамтамасыз ету- қажеттілікті талап ететін
сұраныстың бірі.
Демократиялық национализация жүргізу керек болды, яғни халық
қолында болуы тиіс 22.
3. Жұмыссыздық санын қысқарту. Жедел түрде жұмыссыздықты азайтуға
бағытталған шара қолдану керек болды. Негізгі жұмыссыздыққа қарсы күрес
компоненті-жұмыс аптасының ұзақтылығын, мерзімінен тыс жұмысты жоюға
күрес болды. Бұл сөзсіз қосымша миллиондаған жұмыс орнын құруға
мүмкіндік туғызды. Ақырғы жылдыры жұмысшылар жұмыссыздыққа және
сақтандыруға әйгілі талап қоя бастады. Сақтандырудың бұл түрімен барлық
жұмыссыздарды қамтуы тиіс болды. Қауіпсіздендіріудің жекелеген жүйесі
барлық сипатта болған. Ол бірыңғай федералды жүйеге ауысуға тиісті.
Ал, әлеуметтік төлеуді қаржыландыруды-мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге
асыру. Национализация,ұйымдарды қорғау-адамдар құқығы, әлеуметтік
сақтандыру жәрдемақы алатындарға, жанұяға ең төменгі кіріс туралы
келетіндей етіп орнатты.(жылына 6,5 мың доллор). Әрине ең төменгі жұмыс
ақысы жұмыстардың барлық түрлеріне өнеркәсіптік.
4. Әлеуметтік өзгеріс және жұмысшылар жағдайын жақсартуға жағдай
жасау.Жоғарыда денсаулық сақтауды национализациялау туралы айттық. Онда
барлық ортақ және тегін көмек көрсетуді бәрі-мемлекеттік бюджет
есебінен қаржыландыру,бірінші кезектегі тапсырма ортақ комплексте
өтетін шараға айналуы тиіс.
Ұлттық тұрғын үй құрылысы туралы ұсыныстарды жыл сайын пәтер алаңының
көлемін ұлғайтуды қарастырады, бірақ ол да мемлекетке қарайтын.
“Үйге төленетін ақының ең төмен мөлшері кірістің 10%-нен шамадан тыс
асып кетуі тиіс” 23.
Ақшаға айналдыру тәрізді бағдарламалар, бірнеше жылдардан кейін
жекеменшік тұрғын үйи ақысын төмендетіп төлеуге айналады деп ойлады. Бұдан
соң барлық тұрғындардың жағдайларын, тұрмыстарын жақсартуға жағдай
жасалады.Облыстарда жаңарту, әсіресе білім саласыда- білім беру және
мұғалім даярлайтын құрамын дайындау жүйесін кең түрде таратуды қолға алды.
Барлық оқуға ниеті барларға білім алу мүмкіндігі туды.
Жұмысшыларға демалуға жағдай жасалды. Әрбір адам қоршаған ортаны ластауға
қарсы күресіп, күзету шарасын іске асыра бастады.
5. Теңправолылық. Ақырғы кезде нәсілшілдік қатал көрініс берді. Америкада
шындық жоғала бастады. Ал бұл қаталдықтың негізгі себебі-экономикалық.
“Қара нәсілді жұмысшылардың еңбек жалақысын төмендету есебінен 10 млрд
– тан ең жоғарғы кіріс табуды белгілеген еді” 24. Сол себептен
барлық экономикалық реформа нәсілшілдік шындығына жетуге бағыттады.
Барлық кәсіпорын жеке немесе мемлекеттік болсын, жұмысқа қара нәсілді
жұмысшыларды және басқа ұлт өкілдерін алуға міндеттеді. Бұл барлық жоғарғы
деңгейдегі жұмыс болсын, қандай да жұмысқа алынуға тиісті. Басқару қызметі
болса да кіруге құқығы бар болды және де жоғарғы разрядқа тағайындалуға да
болады. Экономикалық шараларды қабылдай отырып, нәсілшілдікті заң бойынша
қатаң қадағалауды талап етті. 25
Ал заң бұзғандарды, заңды дұрыс пайдаланбағандарды, нәсілшілдік пен
дискриминацияға қарсы күреске бағыттағандарға, соған жол бергендерге қатаң
жаза қолданылатын болды.
Дискриминация-ұлттарды, ұлттық топтарды,отар халықтарды алалап
правасын айыру.
6. Бағалардың устіне қойылған мемлекеттік бақылау. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде бағалардың үстіне бақылау орнатқан. Монополиялық
бағалардың бастапқы деңгейге дейін тұрақтануы мен төмендеуі,
антиинфляциялық қаржы саясатының өміріне бірге өткізілді.
Бұл жалғыз сенімді құрал-бағаның өсуіне кедергі жасау үшін қолданды.Баға
үстіне қойылған бақылау өз қарамағына еңбек жалақысын бақылауды кіргізбеді
26.
7. Инвестиция үстіне қойылған бақылау.
8. Шетелдік валюта үстіне, операция арқылы үстіне бақылау.
9. Империалистік емес ішкі экономикалық саясат.
Осындай шаралар қолданды.
Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде АҚШ-тың финанстық-экономикалық
және әскери қуаты айтарлықтай күшейді. Америка монополиялары соғыс
қаруларын жеткізу есебімен қыруар пайда тапты. Өнеркәсіптің өндірістік
қуаты адам айтқысыз өсті 27. Америка империализмінің ішкі даму табиғаты
(капиталдың терз қолданылуы өндіргіш күштердің қаулап өсуі) оны сыртқы
экспонцияны кеңінен жүргізуге итермеледі. АҚШ-тың негізгі империалистің
бәсекелестері уақытша қатардан шығып қалды. Американ кредиторларына
финанстық-экономикалық жағынан кіріптарлық халге түсті (Ұлыбритания,
Франция).
АҚШ жаңа рыноктарды иемденіп, экспортқа товрлар мен капитал шығаруды
ұлғайту және кең көлемді доллар империясын құру үшін осыны пайдаланып
қалды 28.
Бостандық пен демократияны қорғау деген желеумен Американ
империализмі революциялық және ұлт-азаттық қозғалысқа, түбегейлі саяси және
әлеуметтік-экономикалық қайта-құру өзгерістерге қарсы күресте халыққа қарсы
реакциялық режимдерді қолдауда басты күш ретінде көрініп социализм елдеріне
қарсы қырғи-қабақ соғысты өрістетті 29.
Соғыс аяқталысымен американ империализмі атом қаруына бір өзі ғана ие
болғанына, әскери базалары жүйксіне және финанстық-экономикалық
артықшылығына сүйене отырып, дүние жүзілік үстемдік орнату жоспарларын
жүзеге асыруға тырысты.
Монополистік буржуазияның идеологтары ХХ ғасырды американдықдеп атай
бастады. Бірақ өмір олардың бұл есептерін жоққа шығарды. 30.
Халықаралық аренадағы күштердің арасалмағында социализм пайдасына
жасаған түбірлі өзгерістер американ монополияларының қызмет аясына елеулі
шек қойды. АҚШ-тың бәсекелестерінің бұғанасы бекіп, товар өткізетін
рыноктар, шикізат көздері мен капиталды жұмсау аймағы үшін өздерінің қуатты
бәсекелестерімен күреске түсті.
Құрама Штаттар ең күшті империалистік держава болып қала тұрса да,
капитализм елдерінің экономикалық дамуының әркелкілілігі салдарынан АҚШ-тың
капиталистік дүниедегі жеиекшілік ролі әлсірей бастады.
АҚШ соғыстан кейін экономикалық дамуының жоғары деңгейіне жетті және де
қуатты-техникалық мүскіндікке ие болып оиырды. Ол капиталистік дүниеде өнер
шығару, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық талдамаларға
жұмсайтын шығындар көлемі жөнінде жетекші орын алды. Алайда, елдің
экономикалық дамуы тұрақсыздығымен ерекшеленеді.Өнеркәсіп өндірісі бірнеше
рет дағдарыстарды басынан кешірді.
АҚШ-тағы ұлттық жалпы өнім 1940 жылғы 200 млрд доллардан 1950 жылы 300
млрд-ға өсті,ал 1960 ж 500 млрд долллардан асты. Көптеген американдықтар
өздерін орташа топ қатарына қосты 31.
Экономикалық өсіудің бірнеше себептері болды. Екінші дүниежүзілік соғыс
аяғанда Америка копитал экспірті ретінде ірі копиталистік держаба арсинал
бәсекелестік кездеспеді. Осы себептен АҚШ-тың экспорт товарлары жеңіл өтті.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін АҚШ теңіз саудасында басқа
шетелдіктердің кемелерін қолданып келді. Ал соғыстан кейін,олар
жекелеген ірі сауда флотын құрған. 1946 жылдың басында АҚШ-та 6
мың кемелер болған. Яғни, бүкіл дүниежүзінің 61%-ін құраған.Екі
жылдан кейін АҚШ Кемелердің жартысын жекеменшік компанияларға сатты.Ал
қалған кемелер әскери қор ретінде сақталды 31.
АҚШ экспортының сауда баланысындағы жылдамдығы активті сальдоның
өсуін жеңілдетті.Активті сальдо 1945ж. 5568 млн. Доллар болса,
1947ж. 10813 млн. Долларға жетті.Соғыстан кейінгі 4жыл ішінде 1946-
1949жж. 30 млрд. Доллар сомасында болды.Экспорт капиталы өсті 32.
Әскери уақыт жылдарында басқа державалардың экономикасынан АҚШ
экономикасының ерекшеленуі, ол 2 дүниежүзілік соғыста өзінің байлығын
кеңейтті. Американдықтардың жағдайлары жақсарды. Соғыс қорытындысында
мемлекет ішіндегі сұраныс және американдық товарларды, өнеркәсіпті, аул
шаруашылық өнімдерін шетелге шығаруға алкен сұраныстар туды. Соғыстан
кейінгі пайда болған тұрғын үй салу құрылыстары, жаңартылған
автомобиль парктері өздерімен бірге өндіріс салаларының қатарын
көбейтті.Ол алкен өнеркәсіптік ақша қаражатын жұмсауға жумыс істеу
қажет болды.
Соғыстан кейінгі экспорт, АҚШ-тың тауарлары үлкен экспорт
капиталына айналды. Соғыста Американың даму басқа ұлы капиталистік
державалардың шаруашылықтарының өте үлкен күйзеліске нәтижесінде АҚШ-тың
копиталиситік дүниеде, экономикалык үлес салмағы едәуір көтерілді.
“1945-1965 жылдарда экономикалық өсу қарқыны 2-ден жоғарылады.
Мысалы: Франція, Италия және Батыс Германия 4 –тей құрады. Ал Жапония
таңқаларлық денгей 8-10 көрсетті. 1950 жылға дейін АҚШ барлық елдердің өсу
қарқынынан асып түсті”. Бұл көрсеткіште аздаған айырмашылық болса да,
күрделі процентке бұл жеткілікті болды.
Бірнеше ұрпақ бойына АҚШ жағдайларын жақсартуға, копиталистік
дүниедегі экономикаға бүтіндей билік етуге тиіс болды. Екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында АҚШ шаруашылығы бірқалыпты жағдайда болса, ал соғыстан
кейін ең кошті жағдай американдық капитал үшін алғашқы 1946-1949 жж. еді.
Соңғы жылдарында жеңіл автомобиль жасау, құрылыс, ауыл шарушылық машиналар
жасау өндірістері және көптеген өнеркәсіптік өнімдері кең түрде тұтынуға
тыйым салды. Сонымен бірге өнеркәсіптік жабдықтардың физикалық және
маралдық тозуы-копиталистердің кірісін ұлғайтуға және едәуір халық топтарын
сақтауға жол берді.
Соғыстан кейінгі жылдарда бұрын-соңды болмаған мемлекет ішіндегі
сұраныс азаматтық тұтыну заттарымен қамтамасыз етті. Басқа ірі копиталистік
мемлекеттің шаруашылығына соғыс үлкен күйзеліс әкелгені бізге белгілі. Ал
бұл АҚШ ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп өнімдерін шетелге шығаруға аса ірі
рынок құруына көмектесті. Экономикалық өсуге қолайлы жағдый туды. Ірі
монополиялық копитал қолайлы жағдайды пайдаланып, соғыстан кейін өзінің
байлығын, түсімін кеңейтті.
“Капиталистік корпороция активі 100 млн. долларға бағаланды”. Ортақ
активтердің өсуі – ірі корпарациялардың нығаюы мен кеңеюі үшін қолайлы
болды. Әскери уақыт жылдарында Ірі монополиялық компанияны қосқанда барлық
корпарация тек 40 пайыздай кіріс кіргізді. Барлық корпарацияның жартысы
–көбінесе ұсақ фирмаларға қатысты шығынды көтерді. Барлық ортақ корпарация
активтерінің өсуі тым маңызды болды.
“1945-1953 жылдарда өңдеу өнеркәсіп корпарациясы капиталдарымен 50
млн. долларға дейін өз активтерін 2 есе өсірді, оң капиталмен 50 млн.
доллардан жоғары 3 есе көбейді. “Дженерал моторс” активі 1939-1936 млн.
долар болған. Ал 1947 ж-2473 млн долар болды. “Дженерал электрик” 1939ж
-392 млн. доллар болса, 1947ж-1027 млн. долларға өскен. Ал рокфеллер
“Стандарт ойл оф Нью Джерси” 1939 ж –2035 млн. доллар, кейін 1947ж-2996
млн. долларға өсті” 33.
Екінші дүние жүзілік соғыс соңында федералды сауда комиссиясының
хабарламасы бойынша 62 ірі өңдеу өнеркәсіп корпарациясы аса үлкен капитал
жинады. Ол 90 пайыз АҚШ-тағы басқа өңдеу өнеркәсіп корпарациясының
активтерін сатып алуға жетерліктей капиталы болды.
“1945жылы АҚШ-та өңдеу өнеркәсіптерінің 60 мың корпарациясы болған.
Корпарация кіріс салығын төлеуге дейін 1939ж-9 млрд. болса, 1946ж -27 млрд-
қа өсті” 34.
Соғыс кезіндегі сияқты, соғыстан кейінгі жылдарда да ірі
корпарациялар ерекше кіріс кіргізді. Өндірістер Ірі компанияларға
шоғырландырылды. “1947ж 200 ірі корпарацияға өңдеу өнеркәсіптерінің таза
өнімінің 30 пайызы кірді” 35.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде АҚШ қуатты әскери өнеркәсіптерін
құрды. Ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін олар сақталып, жаңарған және
модернизацияланған ірі әскери өнеркәсіпке айналды.Ол АҚШ эканомика
сында үлкен орын алды.
Соғыстан кейін шетелде американдық капиталдың үлкен экспонциясы
бақыланды.
1939 ж. АҚШ – тың шетелдегі инвестициясының ортақ саласы-12,5
млрд. доллар болса, 1945 ж бұл сома 16,9 млрд-қа 1949 ж-32,6 млрд. долларға
көтерілді. 1939-1945 жылдары АҚШ-тағы шетелдік инвестициялар-шетелдегі
американдық ақша қаражатын жұмсауын өсірді. 1949 ж американдық инвестиция
басқа елдерде АҚШ-тағы шетелдік ақша қаражатын жұмсауы 15 млрд-қа өсті
36.
Гувер айтып кеткендей Біз жақында, біздің елімізде қайыршылықтың
жоғалғанының куәсі боламыз деді.
Бірақ АҚШ байлығы өсіп жатса да 10 млн. Американдық қайыршылық халге
түсті Әрине, АҚШ шаруашылығының дамуының көрінісінде жаңа факторларды
есептеуге, экономикаға әсерін жалғастыру үшін жұмыстар жүргізілген. Бұған,
біріншіден өнеркәсіптерді әскери сұраныс туды. Әскери сұраныстарға дейін
шығын 10 рет көтерілді. Әскери шығын федералды бюджетті ұлғайтты. Федералды
бюджетпен бірге штаттық бюджет те өсті.
1947-1948 жылдары және жергілікті шығын АҚШ-тың ұлттық салықтың 20%-
ін құрады. Екіншіден, белгілі ғылыми-зерттеу жұмыстары үлкен шығынды
тудырды . Жекеменшіктік және мемлекеттік шығын ғылыми- зерттеу
жұмыстарына 1940-1 млрд. болса, 1953-10 млрд.-қа өсті 37.
АҚШ-тың жекеменшік топтары мен мемлекеттік органдары соғыстан
кейінгі жылдарда кең құрылыс жүргізу жобасын жасаған.
1947-1948 жылдары АҚШ-та жұмыссыздық 3,8% (1947-1949 ж.ж. – 100)
1945-110-нан 90-ға дейін төмендеді, 1946 ж әскери өндірісті тоқтатып қойды
және өнеркәсіптік әлемдік рельске ауыстырды 38. Американдық
империолизмнің гобельді жаулаушылық саясаты-бұл эканомикалық воккум, АҚШ-
тың экономикасынан жағдай жасайтын нақты рычагқа айналды.
Қалыпқа келтіру жылдары мемлекеттік аппаратта қайта құру
жүргізілді.
1947 жылғы шығарылған заң бойынша Ұлттық қауіпсіздік Советі,
осы конгресс өктісімен Ортақ барлау басқармасы (ЦРУ) және әскери орган
байта ұйымдастырылды. Әскери органдаарында әскери басқару орны және
қорғаныс министірілігін бекітті. 1949 жылы бұл ұйымдасқан комитеттің
басқарма орны құрылды. 1947 ж тағы бір негізгі акт – президент
миросқорлығы ретінде заң шығарды 39.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа бағыт мемлекеттік
монополиялық капитализмінде өз күшінде қала берді. Бірақ қажетті белгісі –
либералды - әлеуметтік реформаторлық жолын жоғалтып алды. 1949 жылы
қаңтарда президент Трумэн конгресске кең көлемді реформалардың
бағдарламасын ұсынды. Ол әділ бағыт бағдарламасы деп аталды 40.
Экономиканың даму циклдері мемлекеттік–монополиялық капитализмнің ең
негізгі белгісі болды. Цикл – капиталистік экономикалық қозғалыстың
міндетті түрі болды және соғыстан кейін жаңа жағдайда – циклдер ашық
модификацияға өтті.
АҚШ экономикасы үшін 50 жылдар ұзақ өзгеше сипатта, өндірісте
автоматтандыру жүйесін енгізді. Автоматтандыру жүйесін енгізді.
Автоматтандыру технологиясының енуі төрт басты жолмен жүргізіледі.
1. Автоматты машиналар енгізу
2. Конвейрлік өңдеу әдістері
3. Автоматты бақылау жүйесі
4. Электронды – есептеу машиналарын енгізді 41.
Автоматты бақылау жүйесі және ЭВМ толық 40-50ж. шығарылды. Олар 50 ж.
экономикаға революциянизациялық әсер әкелді. Ол тек ішкі құрылымын
өзгертті.
АҚШ-тың көмек беру бағдарламасы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін,
мемлекетпен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін әскери және
экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. Ол жекеменшік, мемлекеттік
капиталдарды шетке шығаруға көп көмегін тигізді. АҚШ өкіметі көмектесу
саясатында, шетелдерге жәрдем ақша, заем беруді решті. Заем белгілі
мерзімге дейін алынған ақша, зат. Олардың көмектескендігі сомасы 1945 ж. 1
шілдеден 1968 ж. 30 маусымға дейін 134 млрд долар болван. Берілген
экономикалық көмек бұл сомадан 95 млрд долар жәрдем ақша -56 млрд долар,
ал заем 39 млрд долар болды. Әскери көмек 36 млрд долар бұл жәрдем ақша, ал
заем 3 млрд. 1945 ж.-1968ж. аралығындағы барлық сомасы 39 млрд долар 42.
Көмектесу бағдарламасын жүргізетін ұйымдар үшеу.
Біріншісі, экономикалық көмекті ұйымдастыратын халықаралық даму агенттігі.
(агенттік-мекеменің я жеке адамдардың тапсырмасын орындап отыратын ұйым).
Ол өз жұмысын Маршалл жоспарымен бастады. (1948-1951 жылдар). Агент тік
техникалық көмек, Дамушы заемдар, қорғанысты ұстауға көмек көрсетті.
Техникалық көмек жәрдем ақша ретінде жерді.
Бұлардың жүргізген көмектерінің ортақ сомасы- 46,7 млрд доллар
43.
Ал екінші ұйым- Әлем ісі үшін азық-түлік бағдарламасын орындайтын
әкімшілік болып табылады. (480 заң). Үшінші ұйым – экспортты- импорттық
банк. Ол 1934 ж. құрылған. Соғыстан кейінгі жылдары АҚШ товарын сатып алу
үшін қысқа мерзімді заемдер қойылды.
Ол 11 млрд долларды құрады 44.
1945-1951 жылдары әр түрлі товарларды өткізу үшін Қаржы Министрлігі
және АҚШ Қорғаныс Министрлігі арқылы ғана өткізілді. Бұл көмектесу
бағдарламасы – АҚШ-тың сыртқы стратегиясының ең бір қажетті құралы болып
табылады. Бұл бағдарлама тек сыртқы саясатта емес, төтенше АҚШ-тың ішкі
экономикасына да өте қажет.
Батыс Европа мен Жапонияға көмек ретінде 95 млрд доллар берілді
45.
2 – тарау. Соғыстан кейінгі жылдардағы экономиканы дамыту
бағдарламалары
2.1. АҚШ экономикасының жеке салаларының дамуы. Өнеркәсіптік
монополияның құрылымы
АҚШ –тағы негізгі өнеркәсіпте ұйымдық бастаушы – фирма болып
табылады. Ірі фирмалар ереже бойынша бір ғана кәсіпорыннан емес, (завод,
фабрика), бірнеше ондаған, кейде жүздеген кәсіпорындардан тұрады.
АҚШ-та 300 мың фирмалар саналған. Бірақ олардың ролі, мөлшері
экономикада әр түрлі 46.
АҚШ-тағы экономикада шешуші ролді монополиялық ұйымдар ойнайды.
Монополияны өркендету негізінде-өндіріс пен капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыру жатыр. Шоғырландыру процесін тарату турасыздықты емес. Жеке
кезеңінде, оның даму темпі өте биік, ол басқасы өте төмен. Шоғырландыру
әртүрлі салаларда, дәрежесі де әртүрлі.
Статистикалық көрсеткіштерде шоғырландыру дәрежесі салаларда жаппай
көп өндірістік әдістермен немесе үздіксіз өндіріспен өте жоғары. Бұл
бәрінен бұрын металургия, автомобиль өнеркәсібі, шин өндірісі,
радиоқабылдағыштар, телевизор, байланыс жабдықтары, генераторлар,
трансформаторлар, электр шамдар, бақылау апараттары, ЭВМ, жазатын
машиналар, сурет жабдықтары, тоңазытқыштар, кір жуатын машиналар, каучук
т.б. шығарды 47.
АҚШ өнеркәсібінде шоғырланудың ең жоғарғы деңгейінің бір себебі: оның
құрылымы және жоғарғы үлесі – осы саладағы өнімі болып табылады.
Металлургияның бүтіндей үлесінің барлық түрлері – машина жасау, мұнай
шығаратын, химиялық резиналық өңдеу өнеркәсібіндегі таза құны 1939 жылы -
41 %, 1953 жылы – 48,2%-ке теңелді. Көптеген фирмалар Вестингауз, Алкоа
және тағы басқалары қуатты ЭВМ-дарды құрастырды. Олар екі-үшеуін бір
уақытта қамтамассыз етеді 48.
1947-1954 жылдары, әсіресе ірі компаниялардың үлестері өнімдерінің
таза құны жоғарғы деңгейге өсті. Ал осы жылдардан кейін олардың үлесі
бірқалыпты темппен көбейіп отырды.
АҚШ соғыстан кейін капиталистік әлемде басты және шешуші күш болып
қалды. АҚШ капиталистік өндірістің дамуына көлемді әсер етеді. Өндірістік
ақша қаражатын жұмсау, негізгі қорлардың көлемді өсуі болып өтті. Көптеген
мемлекеттерге қарағанда АҚШ-та, салаларында бірталай көп қуаттылық көрінді.
АҚШ президентінің экономикалық есебі бойынша: 1947-1948 жылдары жалпы
ұлттық өсім жеке өндірістердегі қаржы жұмсаудың негізгі капиталы төмендеді.
1949-1957 жылдары 10-11%-ке төмендеп кетті. Өңдеуші өнеркәсіптіңнегізгі
капиталының орташа жылдық өсуі 1947-1957жылдары 4,3% болды 49.
ИМЭМО экономистерінің есептеулері бойынша АҚШ-тың өндірістегі ұлттық
кірісінің үлесі 1948 жылы -13,5 %, 1957 жылы -11,6% 50.
АҚШ-та жұмыспен қамту туралы мәліметтер өте айқын. 1949 жыл мен 1953
жыл аралығында орташа жылдық жұмыспен қамту материалдық өндіріс салаларында
жолдамалы еңбек (өңдейтін, шығаратын өнеркәсіп, құрылыс, транспорт,
қоғамдық пайдалану кәсіпорындары) 3771 мыңға өсті. Сонда, қаржы
облыстарында мемлекеттік қызмет ету – 4860 мың немесе екеуінің барлық
қосындысында 8631 мыңға өскен 51.
1948 жыл мен 1953 жыл аралығында машина жасау өнімінің индексі 73%-ке
өсті, ал каруланусыз - 33%-ке көтерілді. Осы кезеңде жаңа әскери өнеркәсіп
құрылды. Қаруландыру өндірісі өте жоғарғы деңгейге өсті 52.
АҚШ басқа капиталистік мемлекеттер сияқты сыртқы саудасын кеңейту
мақсаттарына жетеді, әртүрлі амал қолдана отырып.
1948-1949 жж. Гавандық конференция болды. Ол сауда және жұмыспен
қамту туралы еді, АҚШ-та халықаралық-халықтық саудада жан-жақты ұйым құруға
қарсы болды 53.
АҚШ-тың салық саясаты. Салықтың өте үлкен мөлшері мемлекет бюджетіне
түседі. Салықтың ставкасының маңызды дифференциациясы – барлық мүмкіншілігі
бар еңілдіктердің үлкен саны бар. Оны салық заң шығарушыларынан алып
тасталады.
Дифференциация-бүтінді түрлі формаға, элементке, бөлшекке мүшелеп
бөлу. Ал, салық саясаты экономикаға әсері бар басты рычагқа айналдырды.
АҚШ-тағы салық жүйесінің ең негізгі элементі – кіріс салығы және жеке
адамдардан алынатын, корпорациялаодан алынатын – жанама салықтар, акциз
алымдары, мүлік салығы, әлеуметтік сақтандыру қорындағы жарналар болып
табылады. Бұл салықтардың негізгі түрлерін көпшілік бөлігі мемлекеттік
бюджетке түседі. Феодалды салықпен қатар, шарттар мен жергілікті басқару
органдары алатын салықтар да бар.
АҚШ өкіметі салық саясатын тек қана мемлекеттік кіріс көзі ретінде
белсенді қолданып қана қоймай, ол басты экономикалық реттеуші қызметі
ретінде саналды. Соғыстан кейінгі, дағдарысқа қарсы реттеу әдісі – салықтық
тұрақтандырушылардан азғана нәтиже тапқан болатын. АҚШ-тың экономикалық
әдебиетінде көптеген онжылдықтар бойында бірінші болып салық-автоматты
тұрақтандырушы ретіндегі ролі өсті. Экономикаға айқын әсер көрсетуші -
әртүрлі әкімшіліктер қабылдаған, салық жүйесі туралы реформалар. Соғыстан
кейінгі қабылдаған салық реформасына заң шығарушылардың басты бағыттары –
ірі капиталы үшін қолайлы жағдай туғызды.
1954 жылы салық саясаты қайты қарастырылды. Ол өзгешелеу болды.
С.Харистің – американдық экономистің бағасы бойынша: корпорациялар 64%
пайда тапты. Ал 30%-жылына халықтық топтары 5 мың долларда төмен кіріс
кіргізді 54.
Соғыстан кейін АҚШ-тың салық жүйесі көп өзгертілді. Ол көп түрлі үлкен
бөлшектерімен ерекшеленеді. Бірақ салық саясаты өкімет бағыттаған ортақ
принципке әсер бермеді.
ІІ. Несие саясаты.
Мемлекеттің экономикаға несие облысы арқылы әсер етуі екі амалмен
жүзеге асырылады:
1. тікелей компонияларды несиелеу арқылы,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz