Абайдың жетінші, отыз алтыншы, отыз жетінші, отыз сегізінші қарасөздерінің ағылшын тілі аудармасындағы тілдік ерекшеліктері, аударма мәтініне салыстырмалы талдау жасау, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктері
КІРІСПЕ
1 АУДАРМАДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі философиялық, танымдық және тілдік ерекшеліктер
1.2 Абайдың қарасөздерін ағылшын аудармасында философиялық, танымдық және тілдік ерекшеліктердің берілуі
2 АУДАРМАДАҒЫ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Аудармада қолданылған лексикалық трансформациялар
2.2 Аудармада қолданылған грамматикалық трансформациялар
грамматикалық құрылымдарды аударуда да мағыналық.стильдік бояуды, контексті назардан тыс қалдыруға болмайды [2].
2.3 Аудармада қолданылған стилистикалық трансформациялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АУДАРМАДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі философиялық, танымдық және тілдік ерекшеліктер
1.2 Абайдың қарасөздерін ағылшын аудармасында философиялық, танымдық және тілдік ерекшеліктердің берілуі
2 АУДАРМАДАҒЫ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Аудармада қолданылған лексикалық трансформациялар
2.2 Аудармада қолданылған грамматикалық трансформациялар
грамматикалық құрылымдарды аударуда да мағыналық.стильдік бояуды, контексті назардан тыс қалдыруға болмайды [2].
2.3 Аудармада қолданылған стилистикалық трансформациялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Аударма – күрделі және көп қырлы құбылыс. Сол себепті де оны шек-шекарасы тұйықталған шеңбердің көлеміне сыйғызу немесе жариялық үлгі сұлбаға салу мүмкін емес. Аударма адамзат тарихында адамдар қауымдарының бір-бірін түсіндірудің құралы, өзара қарым-қатынас жасаудың дәнекері болып табылады.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған семиотикалық таңба белгілердің жиынтығы емес, коммуникативтік мақсаты бар тұтас құрылым. Сөз жоқ, әр жанрды немесе бір стильді дербес бөліп алып, аударма ерекшелігі тұрғысынан қарастыруға болады.
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан туындайтын жазушылық шеберлік, әр жазушының қаламгерлік даралығы мен таланты, эстетикалық функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі жазушының танымдық-психологиялық қабілет-деңгейі сияқты сан алуан проблемалары бар. Көркем әдебиет тілінің де өзге функционалдық стильдерге қарағанда иірімі мол. Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть, роман – сол халықтың ұлттық көркемөнері, туындының эстетикалық функциясы прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылған. Демек, көркем аударма дегеніміз – түпнұсқаның стильдік, тілдік ерекшеліктерін түгелдей ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерін толық жеткізу, ұтымды етіп шығару. Осының бәрі ұштасқанда ғана аударма көркем болады.
Көркем аударма – ойды және сезімді образ арқылы белгілейтін айрықша өнер. Көркем сөзбен жазылған әдеби шығарма - өмір фактілерін жан-жақты терең қамтитын жанды ағза.
Көркем әдебиеттегі зат, кескін, құбылыс сыр-бояуларының қанық, айшықты тұрпатта болуы бейнелену құралдары арқылы іске асады, сондықтан да аударма аудармашыға қос тілдегі көркемдеу тәсілдері мен сөз өрнектерін жазбай танитын хас шебер болу міндетін жүктейді.
Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық бірліктегі үлкен мәселе тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның «әрпін», рухын сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын ескеруі қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауға тиіс [1].
Көркем аударма мәселесі – адам баласының көптен толғандырып келе жатқан терең мәні бар ғылыми-теориялық мәселе. Оның әр алуан қиыншылықтарына байланысты, тіпті, бір тілде жасалған көркем шығарманы екінші тілде толық жеткізуге бола ма, болмай ма деген сұрақтың өзінің төңірегінде мәдениетті қауым көп заманнан бері айтысын үзген емес.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған семиотикалық таңба белгілердің жиынтығы емес, коммуникативтік мақсаты бар тұтас құрылым. Сөз жоқ, әр жанрды немесе бір стильді дербес бөліп алып, аударма ерекшелігі тұрғысынан қарастыруға болады.
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан туындайтын жазушылық шеберлік, әр жазушының қаламгерлік даралығы мен таланты, эстетикалық функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі жазушының танымдық-психологиялық қабілет-деңгейі сияқты сан алуан проблемалары бар. Көркем әдебиет тілінің де өзге функционалдық стильдерге қарағанда иірімі мол. Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть, роман – сол халықтың ұлттық көркемөнері, туындының эстетикалық функциясы прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылған. Демек, көркем аударма дегеніміз – түпнұсқаның стильдік, тілдік ерекшеліктерін түгелдей ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерін толық жеткізу, ұтымды етіп шығару. Осының бәрі ұштасқанда ғана аударма көркем болады.
Көркем аударма – ойды және сезімді образ арқылы белгілейтін айрықша өнер. Көркем сөзбен жазылған әдеби шығарма - өмір фактілерін жан-жақты терең қамтитын жанды ағза.
Көркем әдебиеттегі зат, кескін, құбылыс сыр-бояуларының қанық, айшықты тұрпатта болуы бейнелену құралдары арқылы іске асады, сондықтан да аударма аудармашыға қос тілдегі көркемдеу тәсілдері мен сөз өрнектерін жазбай танитын хас шебер болу міндетін жүктейді.
Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық бірліктегі үлкен мәселе тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның «әрпін», рухын сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын ескеруі қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауға тиіс [1].
Көркем аударма мәселесі – адам баласының көптен толғандырып келе жатқан терең мәні бар ғылыми-теориялық мәселе. Оның әр алуан қиыншылықтарына байланысты, тіпті, бір тілде жасалған көркем шығарманы екінші тілде толық жеткізуге бола ма, болмай ма деген сұрақтың өзінің төңірегінде мәдениетті қауым көп заманнан бері айтысын үзген емес.
1. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, «Арыс», 1998. – 215 б.
2. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату: Оқулық. – Астана: ТОО «Искандер Ко», 2005. – 142 б.
3. Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі дидактикалық идеялар Жұбанов тағылымы: VI-халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2005. – 431 б.
4. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». – Астана, 2007. – 56 б.
5. Қазақстан Республикасы ғаламдық мәдениетаралық кеңістікте, 2 бөлім. – Алматы, 2003. – 338 б.
6. Абай. Өлеңдер. – Алматы, «Жазушы», 1976. – 240 б.
7. Бисенғали З.К. М.Әуезов Абай қарасөздері туралы. – Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003 №8. – 33 б.
8. Абай. Қара сөз Книга слов. – Семей, «Халықаралық Абай клубы», 2007. – 368 б.
9. Нұрғалиев Р.Н. Абай Энциклопедия. – Алматы, «Атамұра», 1995. – 665 б.
10. Құлмат Әмірәлиев Абай афоризмі. – Алматы, «Қазақстан», 1993.- 231 б.
11. Абай журналы. – Семей, 1996 №1(29). – 97 б.
12. Мекемтас Мырзахметұлы Абай және Шығыс. – Алматы, «Қазақстан», 1994. – 208 б.
13. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 3 том. – Алматы, Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1978. – 768 б.
14. Ахметов З., Қирабаев С. Абай Құнанбайұлы шығармаларының екі томдық толық жинағы / Қаз. Респ. Ұлттық ғылым акад. М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер ин-ты. – Алматы, «Жазушы», 1995. – 384 б.
15. Сейсенбаев Роллан Abai Books of words. – Семей, «Аманат», 2005. – 360 б.
16. Оңдасынов Н.Р. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы, «Мектеп», 1989. – 140 б.
17. Қазақ совет энциклопедиясы 10 том. – Алматы, 1977. – 456 б.
18. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познаний и языке. – Москва, «URSS», 2005. – 355 стр.
19. Геляева А.Н. Человек в языковой картине мира. – Нальчик, 2002. – 280 стр.
20. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеу. – Алматы, «Санат», 1995. – 266 б.
21. Әуезов М.О. Көркем аударма жайындағы ойлар. - Әлем әдебиеті, 2007 №4. – 98 б.
22. Сарындық салтанаты: Абайдың аудармашылық алыптығы. Абдрахманов Сауытбек. – Егемен Қазақстан, 2007/29 тамыз. – 55 б.
23. Абай журналы. – Семей, 2004 №4. – 98 б.
24. Түретаева Г.І. Абай Құнанбаев шығармаларындағы дидактикалық ойлар. – Алматы, 2005. – 30 б.
25. Аханов К.А. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, «Санат», 2003. – 420 б.
26. Хасенов Әмеди Тіл білімі. – Алматы, «Санат», 1996. – 337 б.
27. Қазыбек Г.Қ. Көркем аударма тәжірибесі. – Алматы, «Қазақ университеті», 2005. – 311 б.
28. Абдрахманов Сауытбек Тәржіме туралы толғансақ. – Ақиқат журналы, 2007 №10. – 76 б.
29. Абдрахманов Сауытбек Аударма ағаттықтарының типологиясы. – Жалын журналы, 2007 №9. – 81 б.
30. Абай. Қара сөздер. – Алматы, 1993. – 363 б.
2. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату: Оқулық. – Астана: ТОО «Искандер Ко», 2005. – 142 б.
3. Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі дидактикалық идеялар Жұбанов тағылымы: VI-халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2005. – 431 б.
4. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». – Астана, 2007. – 56 б.
5. Қазақстан Республикасы ғаламдық мәдениетаралық кеңістікте, 2 бөлім. – Алматы, 2003. – 338 б.
6. Абай. Өлеңдер. – Алматы, «Жазушы», 1976. – 240 б.
7. Бисенғали З.К. М.Әуезов Абай қарасөздері туралы. – Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003 №8. – 33 б.
8. Абай. Қара сөз Книга слов. – Семей, «Халықаралық Абай клубы», 2007. – 368 б.
9. Нұрғалиев Р.Н. Абай Энциклопедия. – Алматы, «Атамұра», 1995. – 665 б.
10. Құлмат Әмірәлиев Абай афоризмі. – Алматы, «Қазақстан», 1993.- 231 б.
11. Абай журналы. – Семей, 1996 №1(29). – 97 б.
12. Мекемтас Мырзахметұлы Абай және Шығыс. – Алматы, «Қазақстан», 1994. – 208 б.
13. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 3 том. – Алматы, Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1978. – 768 б.
14. Ахметов З., Қирабаев С. Абай Құнанбайұлы шығармаларының екі томдық толық жинағы / Қаз. Респ. Ұлттық ғылым акад. М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер ин-ты. – Алматы, «Жазушы», 1995. – 384 б.
15. Сейсенбаев Роллан Abai Books of words. – Семей, «Аманат», 2005. – 360 б.
16. Оңдасынов Н.Р. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы, «Мектеп», 1989. – 140 б.
17. Қазақ совет энциклопедиясы 10 том. – Алматы, 1977. – 456 б.
18. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познаний и языке. – Москва, «URSS», 2005. – 355 стр.
19. Геляева А.Н. Человек в языковой картине мира. – Нальчик, 2002. – 280 стр.
20. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеу. – Алматы, «Санат», 1995. – 266 б.
21. Әуезов М.О. Көркем аударма жайындағы ойлар. - Әлем әдебиеті, 2007 №4. – 98 б.
22. Сарындық салтанаты: Абайдың аудармашылық алыптығы. Абдрахманов Сауытбек. – Егемен Қазақстан, 2007/29 тамыз. – 55 б.
23. Абай журналы. – Семей, 2004 №4. – 98 б.
24. Түретаева Г.І. Абай Құнанбаев шығармаларындағы дидактикалық ойлар. – Алматы, 2005. – 30 б.
25. Аханов К.А. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, «Санат», 2003. – 420 б.
26. Хасенов Әмеди Тіл білімі. – Алматы, «Санат», 1996. – 337 б.
27. Қазыбек Г.Қ. Көркем аударма тәжірибесі. – Алматы, «Қазақ университеті», 2005. – 311 б.
28. Абдрахманов Сауытбек Тәржіме туралы толғансақ. – Ақиқат журналы, 2007 №10. – 76 б.
29. Абдрахманов Сауытбек Аударма ағаттықтарының типологиясы. – Жалын журналы, 2007 №9. – 81 б.
30. Абай. Қара сөздер. – Алматы, 1993. – 363 б.
КІРІСПЕ
Аударма – күрделі және көп қырлы құбылыс. Сол себепті де оны шек-
шекарасы тұйықталған шеңбердің көлеміне сыйғызу немесе жариялық үлгі
сұлбаға салу мүмкін емес. Аударма адамзат тарихында адамдар қауымдарының
бір-бірін түсіндірудің құралы, өзара қарым-қатынас жасаудың дәнекері болып
табылады.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған
семиотикалық таңба белгілердің жиынтығы емес, коммуникативтік мақсаты бар
тұтас құрылым. Сөз жоқ, әр жанрды немесе бір стильді дербес бөліп алып,
аударма ерекшелігі тұрғысынан қарастыруға болады.
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан
туындайтын жазушылық шеберлік, әр жазушының қаламгерлік даралығы мен
таланты, эстетикалық функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі жазушының
танымдық-психологиялық қабілет-деңгейі сияқты сан алуан проблемалары бар.
Көркем әдебиет тілінің де өзге функционалдық стильдерге қарағанда иірімі
мол. Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть,
роман – сол халықтың ұлттық көркемөнері, туындының эстетикалық функциясы
прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық
танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа
бағындырылған. Демек, көркем аударма дегеніміз – түпнұсқаның стильдік,
тілдік ерекшеліктерін түгелдей ескере отырып, оның көркемдік-идеялық
қасиеттерін толық жеткізу, ұтымды етіп шығару. Осының бәрі ұштасқанда ғана
аударма көркем болады.
Көркем аударма – ойды және сезімді образ арқылы белгілейтін айрықша
өнер. Көркем сөзбен жазылған әдеби шығарма - өмір фактілерін жан-жақты
терең қамтитын жанды ағза.
Көркем әдебиеттегі зат, кескін, құбылыс сыр-бояуларының қанық, айшықты
тұрпатта болуы бейнелену құралдары арқылы іске асады, сондықтан да аударма
аудармашыға қос тілдегі көркемдеу тәсілдері мен сөз өрнектерін жазбай
танитын хас шебер болу міндетін жүктейді.
Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен мәселе тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын ескеруі
қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауға тиіс [1].
Көркем аударма мәселесі – адам баласының көптен толғандырып келе
жатқан терең мәні бар ғылыми-теориялық мәселе. Оның әр алуан
қиыншылықтарына байланысты, тіпті, бір тілде жасалған көркем шығарманы
екінші тілде толық жеткізуге бола ма, болмай ма деген сұрақтың өзінің
төңірегінде мәдениетті қауым көп заманнан бері айтысын үзген емес.
Олардың ішінде шығарманың аударылғаны - өлгені дейтін скептиктер де,
аударғанда шығарманың жалпы желісін, ұзын ырғасын беріп қана қою керек,
бәрібір оның көркемдік бояуын жеткізу мүмкін емес дейтін енжарлар да,
түпнұсқаның әрбір сөзін, тыныс белгілеріне дейін айнытпай орын-орнына дәл
қоймаса болмайды дейтін формалистер де және көптеген басқа пікірлер де бар
[2]. Қалай да сол ескі заманның өзінде-ақ прогресшіл ұлы жазушылар
шығарманың барлық көркемдік қасиеттерін сақтай отырып, бір тілден екінші
тілге аударып жеткізуге болатындығын көрсетіп отырған. Абайдың карасөздері
бұның айқын дәлелі бола алады. Қазіргі таңда әлемдік әдебиеттің барлығы
дерлік қазақшаға орыс тілінен аударылған – небір өңдеуден өткен дүниелер.
Сол сияқты қазақ әдебиетінің Абайдың қарасөздері де орыс тіліне Роллан
Сейсенбаевтың көмегімен аударылған болса, орыс тілінен ағылшын тіліне
Виктор Чистяков аударған. Әрине бұның объективті себептері жоқ емес,
советтік дәуірдің бір жақты саясатының нәтижесі деп те айтуға болады:
ұлттық тілдің ролі мен қолданыс аясының қаншалықты шектеулі болғандығы.
Бұны қазақшадан тікелей (орыс тілінің көмегінсіз) ағылшын тіліне аударушы
мамандардың дайындалмағанынан да көруге болады [3].
Жұмыстың өзектілігі: Егеменді елдің рухани дамуындағы бағыттардың бірі
– дүниежүзілік ақпараттар алмасуының сапалы деңгейіне көтерілу; ақпараттық
база жасау; ақпараттық-анықтамалық ресурстар құру. Шет мемлекеттер мен
Қазақстан Республикасының саяси-әлеуметтік байланыстары, қарым-қатынастары
жөнінде нақты ақпараттарды жинау, қабылдау, өңдеу, жеткізу жүйесі бір
тілден екінші тілге аудару ісімен тығыз байланысты. Аталған жағдаяттарға
орай соңғы онжылдық көлемінде аударылу процесінің объектісі ұлғайды, көркем
аудармамен қоса, күнделікті баспасөз материалдары, публицистикалық стильдің
әралуан жанрлары, саяси қайраткерлердің сөздері мен баяндамалары, ресми
құжаттар (жарлықтар, өкімдер, жарғылар мен ережелер, қатынас қағаздары),
кинофильмдер, жарнамалар негізінен аударма жолы арқылы жүзеге асырылуда.
Жазба аудармамен қатар ауызша аударма (ілеспе аударма және қосарласа
аударма) жеке жанр ретінде байқала бастады. Сондай-ақ бұрын бір тілден
екінші тілге аудару процесі орыс тілі мен қазақ тілінің арасында көрініс
тауып келген болса, енді өзге де еуропалық тілдерден және араб, парсы,
қытай жапон, түрік тілдерінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі белгі
беріп отыр. Қазақ тілінен өзге тілдерге тәржімалау ісі де жоғары деңгейде
қалыптасқан. Қазіргі жаңа қоғамдағы еңбек қарым-қатынастары шетел тілдерін
оқып-үйренуді, шетел тілдері туралы білім-дағдыны еңбек процесінде
пайдалануды талап етіп отыр, осыған байланысты аудармашылық кәсіп жаппай
сипат алуда. Байырғы тәжірибенің бір тілден екінші тілге аудару
процесіндегі ортақ заңдылықтарды, тілдердің өзара ықпалдасуын, бір-біріне
қарым-қатынасын ғылыми тұрғыдан қорыту егеменді Қазақстан Республикасымен
рухани-мәдени, әлеуметтік-саяси байланыстары орныққан халықтар мен қазақ
халқы арасындағы тіларалық коммуникацияның оңтайлы, ұтымды, білікті
деңгейде қалыптасуына ықпал етеді.
Ел басшымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Тілдердің үш тұғырлығы
мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын дейді. Қазақстан
бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға
тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынастар
тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі [4].
Демек, ел мен елді табыстырып, халық пен халықты жақындастыруда Абайдың
қарасөздері, Қазақстан мен Европаны, АҚШ-ты бір-бірімен жақындастыра түскен
талай терең сезім, үлкен көрік, ірі алуан қара сөз деп аталатын
шығармалары Роллан Сейсенбаев, Виктор Чистяков арқылы қазақтың ұлы ғаламасы
Абайды ағылшынша сөйлеткен аударма өнерінің ролі айрықша екені даусыз.
Мәдениет пен тіл арасындағы қарым-қатынас мәселелерін тек аударма
саласы ғана емес, сондай-ақ С.Е.Исабеков бұл мәселемен айналысатын үш сала
бар екенін айтады. Олар: 1) этнолингвистика; 2) лингвоелтану; 3)
мәдениетаралық қарым-қатынас (коммуникация). Бұлардың негізгі қарастыратын
мәселелері этникалық мәдениет, өзінің материалдық рухани әртүрлілігімен,
(этимологиялық, тарихи, диалектілік) тілде бейнеленетін және тілде
қалыптасқан халықтар мәдениетінің пайда болуы болып есептелінеді [5]. Яғни
Абайдың қарасөздерін ағылшын тіліне аудару өз дәстүрімізді басқа мәдениет
арқылы байытуға және дамытуға көмектеседі, әйтпесе мәдениетаралық алмасу
болмаса сол халыққа ғана тән мәдениет көп уақытқа дейін нәтижелі өзгеріссіз
қалып қалуы мүмкін. Ал адам қызметінің шеңбері әртүрлі халықтармен қарым-
қатынас жасау одан әрі дамып отырғаны жаңа қоғамға тән.
Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына
байланысты, республикалық, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық
қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың
қазақ-ағылшын қостілділігінің жандануы, дамуы осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың саяси ақпараттардың халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей қазақ тілінен ағылшын тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі.
Бір халықтан емес, тілегі бір, мүддесі бір туысқан сан халықтан
сомдалған біздің қауым, тек бүгінгі сәулетті өмірде ғана - өткендегі мен
қазіргінің, қазіргі мен болашақтың рухани мұраларына, сол мұралардың өшпес
жұлдызы Абай сындас тарихи қайраткерлеріне бірден бір әділ де адал бағасын
беріп отыр.
Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша
қарасөздерінің бетіне маржандай төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір
жолынан, әрбір сөзінен бізге, соншама ыстық, соншама жақын леп естіледі, ол
леп өткен заманның кешегі тәркі дүниенің соққан тынысы болса да бізге
түсінікті, жүрегімізге қонымды Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы – заман
тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнімізге қосылып, жаңғырып жаңа
өріс алып тұр [6].
Демек, халықтың ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан
даналығының қайнар көзі Абайдың қарасөздері бүгінгі күні рухани бай мұраға
айналып отырғандықтан ағылшын тіліндегі аудармасы қазақи ұғымдарды аударуда
қарасөздердің ауқымы ғана емес, дүниетанымдық ой-парасатының тұңғиық
тереңдігіне, шарықтау шегінің биіктігіне, мазмұн-мәнінің кеңдігіне қарай
айқындау зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты: Абайдың жетінші, отыз алтыншы, отыз жетінші, отыз
сегізінші қарасөздерінің ағылшын тілі аудармасындағы тілдік ерекшеліктерін
ажыратып, аударма мәтініне салыстырмалы талдау жасап, лексикалық,
грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктерін айыра қарастыру. Аударманың
басты шарты эмоциялық және ұлттық реңкті жеткізу. Сол шарт орындалды ма,
жоқ па, соны бақылау болып табылады. Ұлттық реңктегі тілдік белгіні басқа
тілге аудару кезінде басты ұстаным – оның ішкі мәдени коннотациясын, мәдени
прагматикасын беру болуы қажет. Бұл аудармашының мәдениет туралы қорының,
білімінің сай болуын талап етеді.
Жұмыстың міндеті: Тәржіманың алдында екі жақты, бір-біріне ауыр,
екеуінің де таразысы тең қос міндет тұр: біріншіден, түпнұсқаның мазмұны,
сюжеті, түпнұсқа авторының негізгі идеясы толық сақталғандығына көз
жеткізу; екіншіден, аударылған тілде қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын,
нормаларын қадағалау. Сонымен қатар, мәдениетаралық және тіларалық
байланыстардың нәтижесі – аударманың ұлттық мәдениетке ықпалын межелеу,
көркем аударма материалдары негізінде аудармадағы сөз таңдау, сәйкестік
заңдылықтарын айқындау.
Өзге тілге өзінің негізгі ана тілінен аударылған материалдарды оқу
барысында қабылдаушыға тілдік-стильдік кедергілер кездеспеуі керек.
Қабылдаушының ұлттық ерекшеліктері ескерілуге тиіс.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Ұлы ақын қарасөздері тілін
зерттеп қарастырудың әрі практикалық, әрі ғылыми мәні зор: ғылыми немесе
теориялық мәні – қазақ әдеби тіл тарихын жасауда ақын шығармаларының
тілінің алатын орнымен өлшенбек; практикалық мәні – ақын қарасөздерін
мектепте өткенде оның тілінен мүмкіндігінше толық мәлімет беру қажеттігінен
көрінбек. Осы ретте біз жоғарғы мақсаттардың қай-қайсысына болмасын септігі
тиеді деген оймен, Абайдың қарасөздерінің ағылшын тіліндегі аудармасындағы
тілдік ерекшеліктердің түріне тоқталмақты лайық көрдік.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АУДАРМАДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Абай қарасөздері – Абайдың философиялық көзқарастары жайлы нақты
деректер береді және ақынның шығармашылық лабораториясын ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Абай қарасөздерінде кемеліне келген ғұламаның күрделі ойлары
сақталған. Оны асықпай оқыған сауатты жанның аңғармауы мүмкін емес [7].
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі философиялық, танымдық және тілдік
ерекшеліктер
Қарасөз – философиялық, тарихи-танымдық толғам. Қазақ поэзиясын, Абай
тұңғыш рет терең философиялық қуатты оймен суарды [8]. Абайдың 45 сөзден
тұратын қара сөзбен жазылған Ғақлиялары - ақынның философиялық
көзқарасының мәйегі, өзінің мәні мен тұжырымдарының тереңдігі жағынан
ұлттық мәдениет шегінен әлдеқайда асып түсіп жатқан маңызды мұра. Бұл
Сөздер қазақ халқының сан ғасырғы тәжірибесінен (мәдениет, тарих, дәстүр,
әдет-ғұрып, адамгершілік қасиеттер т.б.), адам және адамзат туралы
ойларынан сусындаған. О.А. Сегізбаев, өзінің бұдан кейінгі зерттеулерінде:
Абай Құнанбаев философиясының мәнін толық аштық деу әлі ерте... Абай
философиясының мазмұнын барынша толық ашу үшін оның шығармаларының шығыс,
орыс және дүниежүзілік философияның мәдениетімен байланысын мейлінше терең
зерттеу қажет, ал бұл әлі жеткілікті деңгейде қолға алынбаған нәрсе деп
мойындайды [9].
Бұлардың сыртында тәржімашы тарапынан да тағы бір ескерілетін жайт:
Абай қарасөздерінің философиялық, танымдық ерекшеліктері сияқты жанрдың
Шығыс және Батыс әдебиетінде туу тарихынан ғылыми-тарихи мәлімет беру
болмақ [10]. Біздің ойымызша, Абай қарасөздерін басқа ұлт өкілдеріне
таныстыруда, Абай қарасөздерінің философиялық, танымдық және тілдік
ерекшеліктері деген тақырып бойынша жұмыс істеуден кілт бастамай, кіріспе
есепті ақын творчествосының беташары іспетті өзге тақырыппен бастау керек.
Бұл ретте Абай қарасөздерінің философиясымен байланыстырып, өзге ұлт
рецепторына қарасөздердің не үшін керектігін, ақындықтың қандай мақсатпен
қызметке жегілгенін жеткізуді негізгі мақсатқа алу керек.
Заманымыздың көрнекті ғалымы Мұхтар Омарханұлы Әуезов ұлы ақын жасаған
дәуірді былай сипаттайды: Мәдениет, өнер-білімге кенжелеп, артта қалған ел-
жұрт бар. Қыс жұты, жаз індетімен аралас ел шаруасының құтын шайқап,
барымта жасап, бақталасқан туған әлек, лаң әкеліп, соны қалың ел ортасына
пәле ғып тастап, сол арқылы момын еңбекші есесіз көпті жеп жүрген, қанап,
тонап, сорлатып жүрген атқамінер шонжар бар. Өздері – надан, өздері – ел
тағдыры, халық қамы дегенді ойламайтын дүлей, қараңғы тап. Олар бастаған ел
көшінің барар беті – қараңғы, екіталай тығырық. Міне, табан астынан әріні
көрсетпеген қараңғылық, осы қараңғылықта талауда жүрген момын жұрт, күйті
де күйбен тіршілікті місе тұтқан, тіпті соны бір артықшылық көрген қораш
мүдде, қораш қам иесі – міне, қазақтың осы жетім тіршілігі Абайды ақындық
жолға әкеп салды. Абай бұл жолды – ақындықты – қоғамға азаматтық
қарыздарлығын өтеу құралы ретінде таңдады. Ақындық программасын жасады. Ол
программа қауымды, өз отандастарын тәрбиелеуді мақсат етті. Ақын заманды
түзетпек болды. Абай әдебиетті қараңғы қауым үшін тәрбиеші ретінде қызметке
пайдаланғанда, ол өз творчествосының өзекті бір саласы етіп өсиет поэзиясы
мен қарасөзді таңдады. Өсиет өлең халық дертінің тарих қайшылықтарының
бәрін емдеп, тазартатын өзгеше құралы деп білді. Өйткені сол кезде қазақ
халқының көпшілік бұқара қауымының мәдени өресі әдебиет мектебінен осындай
үлгідегі сөз сабағын керек ететін дәрежеде болатын. Данышпан ақын осы
тарихи шындық шегінен асып кете алмады: осы тарихи шындық ақынды заманының
өресіне лайық әдеби үлгіні қару етіп, тар өрістіліктің негізгі тамыры –
надандыққа соққы беруге міндеттеді, мәдениетте, ой-санада, жалпы қоғамда
артта қалған халықтың түсінігіне қозғау салу үшін, құлақ түбінен дауыстап,
таза ақыл күйіндегі үгіт, насихат, өнеге сөзін айтатын ақылгөй азамат
болуды талап етті. Осы талаппен көп-көп өлеңдер жазды. Бірақ Абай өзінің
сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына үнемі
түсінікті болмайтындай көреді, онысы – анығында да, солай да еді... Кейбір
терең өсиет, озғын ойлары мұның тыңдаушыларының санасына жетпеуге мүмкін.
Сол себепті де өлең сөздерінде ұзақтап, тереңдеп айтылған кейбір
ағартушылық, адамгершілік үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын
ашатын анық шыншыл және күшті азаматтық сындарын қарасөздерінде оңайлатып
айтады дейді М.Әуезов.
Басты ескерілетін нәрсе – заманынан, ортасынан озып шығып, сол ортаға:
дүлей надандық қоршауында күнделікті тіршілік қамы, жазғы мал өрісі –
жайлау үшін, қысқы мал тебіні – қыстау – ықтасын үшін, осы екі қамға
тоғысар ел талау құралы – надан, созыр билік-мансап үшін алыс-жұлыспен
жүрген; дау-шар, партия бодау-барымта, ұрлық-зорлық негізгі әрекет – кәсіп
болған: ғылымнан ада, озғын көрші елдер тауып отырған еңбек-қарекет
түрлерінен, өнер түрінен алған түк үлгісі жоқ, болашақ туралы саналы ой жоқ
ортаға үлы зарын, үлкен мұңын, қалың арманын арнап, соларды түзеу үшін
күрескен Абайды көріп отыру, осы күресте Абай ақындарының сыншы, тәрбиеші
құрал қызметіне жегілуін көріп отыру, ақын сөзінің халық бойындағы неше
алуан мін-дертке ем-дару ретінде жұмсалған, сондай қызметі көп болғанын
көріп отыру – міне, осылардың ескерілуі керек болады [10].
Абай қарасөздерінде философиялық айқындық пен тереңдікке қатты бет
бұрды. Ұлы ақынның қай-қайсысы да шалқар философиялық ой тұнығымен жан
суарған. Шығыс пен Батыстың философиялық идеялары, ақын қарасөздерінде,
терең толғаныс елегінен өтіп, тың тынысты жаңа ойларға ұмтылыс жасайды.
Абай шығармашылық өмірінде Шығыстың ұлы ақындары – Омар Хайям, Рудаки,
Руми, Яссауилермен сұхбат-кеңесті мол өткізді. Абайдың философиялық
толғаулары, өмірге өзінше қарау, адамның тіршіліктегі позициясын айқындау
[8].
Абайдың философиясы, тіпті оның дүниетанымымен де ортақтасатын жақтары
барлығын Абайда өзекті желідей таратылатын камили инсани, яки толық адам
немесе инсанияттың кәмәлаттығы1 мен бенделіктің кәмәлаттығы жайлы
ой толғаныстары да қарасөздерде де айғақтап жатады. Исламият әлеміндегі ал-
инсан ал-камил2 мәселесін мораль философиясы негізінде қалыптастырған әрі
осы ілім саласын ғасырлар бойы насихаттап дамытушылар да софылық әдебиет
өкілдері болатұғын. Дәл осы мәселеге Абайдың 38 қарасөзінде тікелей пікір
айтылып, өз қарым-қатынасын анық аңғартатыны бар. Өйткені осы қарасөзінде
Абай таратып отырған ой пікірдің басты сарыны ұлы ақынның ... діни сенімді
адамгершілік моральдың жоғары түрі деп ұғатыны, - белгі беріп отырады.
Суфизм тарихында ал-инсан ал-камил (совершенного человека) танымы 13-
14 ғасырда толық қалыптасып шешек атқан заманы болатын-ды. Бұл таным
адамгершілік мұрат-мақсат тұрғысынан Шығыстың классик ақындары мен ғұлама
ғалымдарының Аристотель, Камю, Сарттың шығармаларында толық көрініс тапса,
кейіннен Европа ғалымдары тарапынан да әрқилы пікір айтылып жатты. Абай да
өзінің қарасөздерінде суфизм, жалпы философия, дін, таным туралы ой түйеді.
38-қарасөзінде Алланы тану жөнінде пікір білдіргенде, Абай Алланың
бойындағы сегіз сипатқа, олар: хаят (өмір), ғылым, құдірет, көру, есіту,
тілек, сөз болдыру, қосымша ретінде өз тарапынан нақылия3, ғақылия4
дәлелдерге сүйене отырып екі сипатты: 1) Әділет; 2) Рахымды қосып, он
сипатқа жеткізеді. Ал сегіз сипаттың ішінен құдірет пен ғылымның баламасы
ретінде ақылды бөліп алады да оны өзі ұсынған екі сипатпен
біріктіріп,
оларға ерекше мән беріп үш сипатқа:
1) ақыл
2) әділет
3) рахым
деп саралайды да, осы үш сипатты бойына дарытқан адам ғана Абайдың ойынша
толық адам болмақ. Осы сипаттың ішіндегі рахымға Абай айрықша мән беріп,
оны жүректің баламасы ретінде тануы себепті:
1Кәмәлаттығы – жетілу, толығу.
2Ал-инсан ал-камил - толық адам ой толғаныстары
3Нақылия (арабша) – дәстүрге сүйенген ғылым, дәстүрлі сөздер.
4Ғақылия (арабша) – ақылмен не оймен түсіну.
Қайрат пен ақыл жол табар.
Қашқанға да, қуғанға.
Әділет, шафғат1 кімде бар
Сол жарасар туғанға, -
дегендегі әділет, шафғат сөздері жүректің баламасы ретінде берілген. Бұл
сөзде Абай, жүректің билігінсіз ақыл, қайраттың әрекеті екі ұшты, сыңаржақ
құбылыс деп білсе, аталмыш өлеңінде де жүректің, яғни оның баламасы әділет,
шафағаттың жетегінсіз ақыл, қайрат дегеннің өрісі бар, зұлымдыққа бейім, су
аясы құрдымға соқтырар нәрсе деп қарайды [12]. Алланың бойындағы сегіз
сипатқа нақылия, ғақылия дәлелдер арқылы өзі қосқан әділет пен рахымға
айрықша мән бере отырып, рахымды жүректің баламасы ретінде мән бере
сөйлейді. Абайдағы бұл қарасөзіндегі толық адам болу жайлы танымының
түп төркініне назар аударсақ, әсіресе ұлы ақынның софылық әдебиетке қарым-
қатынасы ашығырақ білінеді. Шығыс классиктері мен софылық сарындағы ақындар
арасында талқыға түсіп, қилы-қилы ой пікірлер айтылған ал-инсан ал-камил
(толық адам) мен бенделіктің кәмәлаттығы жөніндегі пікірлер желісіндегі ой
қазыналарына қадам қойғанда Абай: ... өзінің ой сезім дүниесіне әсер еткен
ағымдардың бәрін өзінің өздік ерекше елегінен өткізіп, қорыта өзгертіп,
өзіндік етіп алады, деген кемеңгер Мұхтар Әуезовтің дана пікірі қаншалықты
өміршең екендігін өмір көрсетіп отыр.
Абайдың философиясын танытатын аса күрделі де қиын мәселенің бірі –
исламият пен суфизмдегі жан мен тәнге байланысты болып келеді.
Жан деген шариғат пен софылардың айтуынша, тіпті көне санашыл
философтардың тануында да топырақтан жаралған адам тәніне сыртқы күш арқылы
енетін құбылыс. Осы таным сілемін Абай 27-қарасөзінде Сократ Хакимнің өз
шәкірті Аристодимге: ... Жә, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине,
қайдан келсе де жан деген нәрсе келді, содан соң ие болдың, - деуіне
қарағанда, жанның қайдан келген төркінін меңдеген пікір ұшқынын көреміз. 27-
қарасөз аударма ретінде берілсе де, онда Абайдың жан туралы пікірі жанама
түрде болса да берілетінін де ескермек керек. Абайдың жан сыры жөніндегі
танымы, өте күрделі, көп қырлы болып 4 салаға бөлінетін ерекшелігі де бар.
Олары: жан деген ұғым тірлік иесі болған адам ретінде, кейде психикалық,
жан құбылысы ретінде қабылданады. Ал кейде жан тәңірінің берген, рухы
мағынасында берілетін дуалистік таным тұрғысынан:
Адам қапыл дүниені дер менікі,
Менікі деп жүргеннің бәрі оныкі.
Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде
Сонда ойла болады не сенікі? –
1Шафғат (арабша) – қорғау, жәрдем ету, көмектесу.
деп жанның тәнді тастап кететіні айтылады. Бірақ бір жақсысы бұл ертеден
келе жатқан кәнігі көне таным ақын шығармаларында бұдан әрі таратылмай
қысқа қайырылатыны бар. Ең соңында жан сыры туралы Абай шығармаларындағы
басты да негізгі таным сөз болғанда, олар: жан қуаты, жан құмары, жан
қуатының басқа да түрлері сөз болғанда айқындала түседі, яғни сыртқы
объективті дүниенің адам санасында сәулелену процесі арқылы кәсіби жолмен
пайда болатын ақыл, сананың тууы, даму заңдылығын көреміз.
Абай шығармаларында осы айтылған танымның шеңберінен шығып, жанның
өзін, оның өлмейтұғындығы жайындағы ұғымды мүлде жаңаша реңктегі таным
тұрғысынан қарауы себепті:
Ақыл мен жан – мен, өзім тән менікі,
Мені мен менікінің мағынасы екі.
Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел баста,
Менікі өлсе өлсін оған бекі, -
деп, менікі, яғни тән өлетінін, бірақ мен, яғни жан өлмейтінін ашып
айтады [11].
Сол сияқты 7-қарасөзінде Абай: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің
құмары. Біреуі – білсем екен демеклік. Көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін
сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем
екен, үйренсем екен деген. Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып
жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық
еді. деп бір жағынан қарағанда, Абай танымы да жанды мәңгі өлмейді деп
қарайтын құран танымына саятындай көрінеді.
Абай өзінің жан сыры, жан құмары, жан қуаты жөніндегі ой
толғаныстарында үнемі менді кірлететін менікіне қайшы келіп отыратыны
себепті, Шағатай әдебиетінде жырланып мадақталып келген басты танымға қарсы
келіп, оның таным шеңберінен көп жағдайда шығып кетіп, өзіне ғана тән
өзекті танымның желісін беріп кетіп отырады екен.
Жан сыры жайындағы Абай танымындағы мәселенің ең нәзік жері де Мен
өлмекке тағдыр жоқ деген пікірден басталады. Өйткені Абай 7-қарасөзіндегі
ақыл сөзі білім, ғылым, ой-сананың қорлануынан біртіндеп жиналатын, яғни
жан құмары, жан қуаттары арқылы кәсіби жолмен пайда болатын құбылыс деп
қаралуы себепті де: Құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл
жанның тамағы еді, - деп жазуында салмақты бір мағына жатыр. Абайдың
мұндағы таратпақ болған ойының өзекті желісі – жан қуаты туралы танымы
болғандықтан: ... Іштегі жан қуатымен жинаған нәрсенің аты – ақыл, ғылым
еді, - деп ойының ең ұрымтал тұсын айтып отыр. Абай тәннен жан артық
болуы заңды деп біліп, жанның тәнге қожа екенін, тәннің жанға құл екенін
аңғартады. Абайдың осы ойының желісі өзінің ең басты ақын шәкірті
Шәкәрімнің:
Жан – қожа, тән дегенің – жанның құлы...
Ең басты зат: жаны бар ақылды зат...
Жан – терезе, қарайтын жан иесі,
Жаннан шығар ақыл мен ойдың шыны, -
деп, Абай ойын, танымын дамыта жалғастыратыны бар.
Абайдың 7-қарасөзінде айтылатын жанның тамағы деген философиялық
мағынасы бар ұғыммен салыстыра отырып, сырын ұғынудың елеулі ғылыми мәні
бар нәрсе. Себебі Ғұламаһи Дуанидің (15ғ.) шәкірті, бұқаралық ғалым Жүсіп
ал-Қарабағи (16ғ.) Рисала кітабында жанның азығы деген ұғымды адамның
ішкі сезім мүшелерінің бірі еске (память) байланысты қарастырған. Жанның
тамағын (духовная пища) екіге бөліп: 1) жанның пайдалы азығы және 2) жанның
зиянды азығы деп бөле қарайды да, олардың өзін ары қарай жіктеп, саралап
бөліп кетеді. Абай жанның тамағы деген ұғымға адамның сыртқы объективті
дүниені санаға сәулелендіру арқылы - жан қуатымен біртіндеп қорланатын
рухани байлығы деп анықтама берсе, Жүсіп Қарабағи: ...бұлардың бәрінен
арылтушы – нағыз ғылым, - деп тән азығы сияқты адам жанын сауықтыратын
жанның тамақтары да болатынын көрсетеді [12].
Абай Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, - дегенде кәсіби әрекет
арқылы жан құмары күшімен біртіндеп қорланатын рухани құбылысты ғана жан
деп қараған. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне сүйенетін болсақ, жан
дегеніміз – бір ерекше рухани өлмейтін нәрсе дейтін діни түсініктерге
қарама-қарсы материалист философтар жан материялық және өлетін нәрсе деп
үйретеді. Сонымен қатар жан сөзіне төмендегідей түсініктемелер берген:
1. жан-жануарларға тіршілік беретін рух;
2. жүректен бойға тараған қан, жүрек соғысы;
3. адамның психологиялық ішкі сарайы, ой-санасы, рухани қасиеті;
4. қадір-қасиет тұту ретінде айтылатын сөз [13].
Сондықтан да, қарасөздерінде, адамның сыртқы дүниеден хауаси1 хамса
заһири2, яғни сыртқы бес сезім мүшесі арқылы ішкі ой елегінен сүзіп,
қорытып тапқан ойын өнер тілімен сыртқа қайта шығарып, рухани мұра
ретінде ұрпақтан ұрпаққа ауысып, дәстүрлі жалғастық тауып түрленіп, дамып
отыратынын ақыл мен жан ғана өлмейді деп тануы себепті де:
Өлді деуге сия ма ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, -
деп ойлы пікір толғауы арқылы Абайдың жан (мен) дегені нұрлы ақылды
адамның ұрпақтан ұрпаққа ауысып, толығып жалғастық таба
1Хауаси (арабша) – Хауа ана
2Хамса заһири (арабша) – бес сыртқы (сезім)
беретін рухани қазынасын айтады екен. Міне, мұнда Абай қарасөздері
танымының философиялық негізі қайда жатқанын хабардар етумен бірге оның
өзіндік танымының табиғатын да аңғартады [11].
Абай қарасөздеріндегі 38 сөзін талдайтын болсақ, аса маңызды өсиет үш
сүюге және үш сүю өкілдері кәміл мұсылмандар, хакимдер, әулиелер және
пайғамбарлар туралы пікір өрбітеміз.
Абайдың үш сүюін - қайталай кетсек: біріншісі – Алланың адамзатты
сүюі; екіншісі – адамның Алланы сүюі; үшіншісі – адамның адамзатты сүюі. Ол
осыларды түсіндіре келіп, осы жолға қадам басу шарты болып табылатын толық
адамдық үш хаслетке (қасиетке) тоқталады. Бұл айтылмыш үш хаслеттің
иелерінің алды – пайғамбарлар, онан соң – уәлиелер, онан соң – хакимдер, ең
ақыры – кәміл мұсылмандар, - дейді Абай толық адамдарды сатылап
көрсетіп.
Бұлардың бастапқы екеуі Құдайтағалаға таза құлшылық етушілер, ал соңғы
екеуі әлі де болса материалдық қалаулары бар, аралас құлшылық етушілер.
Бұлардың барлығы да адам өмірінің ең жоғары сатысы болып табылатын рухани
жетілу жолына түскендер. 38-сөздегі толық адам туралы Абай танымдарын
талдау барысында, материалдық және рухани ілімдердің қайнар көзі саналатын
Веда ілімін қолдануды ұйғардық.
Кәміл мұсылмандар... мұсылман сөзін араб тілінен аудармалағанымызда
Құдайға сенуші адам ұғымын аламыз. Орайы келген соң, айталық, кәпір осы
сөзге кері мағынадағы, яғни Құдайға сенбейтін адам деген ұғым. Оны басқа
мағынада қолдану жөн емес.
Өз өмірінің мақсатын айқын біліп, өз іс-әрекетінің нәтижесін тек қана
Құдайға бағыштайтын адамдар кәміл мұсылмандар т.б. Абайша Аллатағаланы
танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай
ғана жақсы менен жаманды айырмақлық сықылды ғылым-білімді үйренген,
осы төрт маңызды нәрсені танып білетін адамдар. Олар рухани жетілу
сатысының бірінші деңгейінде тұрғандар. Құдайға құлшылық тәртіптерін
сақтаудың маңыздылығын, ол – ішкі тазалықтың көлеңкесі және иманның
кірленбей, нұрланып тұруына қажетті нәрсе екенін Абай 38-сөзінде былай
түсіндіреді:
Енді ниет еттіңіз таһарат1 алмаққа, намаз оқымаққа, ораза тұтпаққа,
бұл тағаттарды орындау сыртқы ғибадат, оның ішкі ғибадатқа
жетпегендігі кемшілік емес пе? Сіздің ішкі дүниеңіздің таза болмағы ол иман
болып, бұл сыртқы ғибадатыңыз иманның көлеңкесі, һәм сол иманның нұрланып
тұрмағына көрік үшін бұйырылған. Бұл арада құлшылық тәртіптерін сақтаудың
маңыздылығын көрсете отырып, Абай ішкі иман тазалығына тартып отыр. Бұл
сыртқы ғибадатыңыз иманды болған соң ғана парыз болған деген сөзі де осыны
аңғартады. Имандылығы жоқ адамға, сыртқы ғибадатты сақтаудың қажеті шамалы,
парыз емес.
1Таһарат (арабша) – намаз алдындағы жуыну.
Оның үшін ғұламалар иман екеу емес біреу, бірақ ізгі
тағатпен нұрланады, тағат жоқ болса, күңгірттенеді, бәлки сөну қаупі да бар
деген - дейді Абай. Бұл арада құдайға құлшылық тәртіптерін сақтамаған
адамның ішкі иманы күңгірттенеді, бәлки сөну қаупі бар деген ой айтылып
отыр.
Кәміл мұсылмандардың басқа қарапайым қатардағы мұсылмандардан
өзгешелігі олар иманның (немесе ғибадаттың) тығыз байланыстағы ішкі және
сыртқы жақтарын (сырларын) қатар ескереді. Абайдың өз сөзімен айтқанда,
иманы түгел.
Менің қаупім бар, олар хас (нағыз) ғибадат осы екен, Құдайдың бізге
бұйырғаны осы, біз осыны қылсақ, мұсылмандық, кәміл болады деп ойлайды -
дейді Абай көбінесе ғибадаттың тек сыртқы жағын ұстануға шамасы жететін
көпшілік туралы. Шын иманның нұры, көркі боп табылатын намаз оқу, ораза
тұту сияқты ғибадатқа Абай ол – ғибадат күзетшісі еді деген дәл анықтама
береді.
Имандылық тірегінің бірі – ізгілікті іс-әрекеттер. Кәміл
мұсылмандықтың бұл шарты туралы:
Құдайтағала бұл ғаламды жаратты, ерінбеді, келісіммен, хикметпенен
кәмәлатты бір жолға салып жасады, сіздердің ісіңіз де бір жақсылықты негіз
етіп, арқа сүйерлік шеберлікпенен болсын... Сенің де ісіңнен бір зарарлар
шығып кетердей болмай, көпке пайда боларлық бір үміті бар іс болсын.
Бұларсыз іс – іс емес - дейді. Бұл арада іс-әрекетіңіздің таза, ізгілікті
болуы, ішкі ниет, тазалыққа тәуелді екені де ескертіліп отыр. Сөзінде әрі
қарай Сіздер, әрбір іс-амал қылсаңыз ізгілік деп қыласыз, ізгілікке бола
ой арнап ниет етесіз. Ниет оның парызынан хисап, пайғамбарымыз хадис
шарифінде іс істеу үшін ниет, талап керек
деген - дейді Абай. Бұл сөзінде Абай ізгілікті іс-амал деп адамның
адамзатқа құлшылығын, қызметін айтып отыр. Іс-амал ойдан, ниеттен
туып, сөзге ауысып, одан іске айналатыны мәлім. Жаман ой ойлап, жаман сөз
сөйлеудің, яғни ниеттің жаманы иманға кедергі болатыны осы арада көрінеді.
Қорыта келгенде, не істесеңіз де ізгілікпен істеңіз, жақсы ниетпен қызмет
ете біліңіз, деп кеңес береді ұстазымыз Абай. Бұл адамдық жолды екінші
түрмен үш сүю жолы десе де болады.
Имандылықтың үшінші шарты – шыншылдық, растық. 38-сөзінде кейбір ретте
растық сөзін Абайдың ғадалеттік сөзіне жақын мағынада қолданатынын
байқауға болады. Алдымен рухани ақиқат, рухани ғылым бұрмаланбауы керек.
Екінші түрде айтқанда қасиетті кітаптардағы шын сөз көпшілік қауымға
дұрыс мағынасында жеткізілуі маңызды. Түрлі ықпалдар мен мүдделерге
бағынып, дінбасылардың шын сөздерді бұрмалауы салдарынан түрлі діндер және
бір діннің өз ішінде түрлі ағымдар пайда болғаны тарихтан мәлім. Адамзат
басынан өткен зор қиыншылықтар, үлкен қақтығыстар төркінінде, көбінесе,
рухани шындықты бұрмалаушылық жатады. Шындықты бұрмалау, яғни имандылықты
шала түсіну деген мағынада Бұл заманның моллалары хаким атына дұспан
болады. Бұлары білімсіздік, бәлки бұзық пиғыл, көңілдің жаманшылыққа ауып
тұруы салдарынан... Рас сөзге ор қазып, тор жасамақ не деген нысап, құр
өзімшілдік. Әрбір өзімшілдік - әрбір адамды бұзатын пиғыл. Растың бір аты –
хақ, хақтың бір аты – Алла, бұған қарсы қаруласқанша, мұны ұғып ғадалетпен
тәптештеуге керек. Мұндай пиғылдардан күпір (діннен шығу) қаупі де бар, -
дейді Абай.
Енді имандылықтың төртінші тірегі – аскетизмге (тақуалыққа)
тоқталайық. 38-сөзінің соңында Абай біршама тәптештей жазған мұсылман
ишараттарын қатаң орындау – кәміл мұсылмандық шартының бірі. Тақуалыққа
ораза ұстау, бес уақыт намаз, зекет, қажылық т.б. әрекеттер жатады. Тән
құмарлығын имандылық жолына құрбан ету – тақуалық мәні. Тақуалық – рухани
процесс, сондықтан ол имандылық тірегі боп танылады. Имандылық төрт шартын
таза ұстау, орындау дәрежесіне сәйкес, адам баласының рухани жетілу деңгейі
әртүрлі болады [11].
Абайдың қарасөздері оқырман үшін өзінің жанры жағынан да, тақырыбы мен
мазмұны жағынан да барынша жаңа дүние. Тұтас күйінде ой мен пікірге
құрылған, философиялық-психологиялық әрі педагогикалық ұғымға толы тарихи-
танымдық толғам. Бұлардың сыртында ұлы ақынның терең ой мен күрделі
мазмұнға ие әрі діни-философиялық т.б. терминдік мәнге ие сөздері көп бұл
шығармаларын ғылыми комментарийсіз жете ұғыну мүмкін емес. Міне, Абай
қарасөздерін оқығанда шығарманың осындай-осындай өзіндік жанр әрі мазмұн
ерекшелігін бірінші кезекте ескеру, оны оқытудың методикасын, ерекшеліктер
тұрғысынан келіп барып табу, таңдау талап етіледі [10].
1.2 Абайдың қарасөздерін ағылшын аудармасында философиялық, танымдық және
тілдік ерекшеліктердің берілуі
Ұлы ақынның қарасөздері мен дидактикалық поэзиясының тууында, ақынның
шығарма жаратуында, өз пікірін айтуға жанр түрлерін таңдауында заңды
себептер бар. Яғни Абайдың өз шығармаларының біразын әрі дидактикалық
поэзия сипатында, әрі өнеге тілі қарасөз сипатында жазуының өзіндік заңды
себебі бар, өйткені жеке бір ақын, я жазушының әдебиетті белгілі бір
мақсатқа пайдалануында, осы мақсат жолында әдебиеттің белгілі жанрын,
тәсілін іздеп табуында негізгі әмірші болатын күш – қоғамдық талап. Ақын
да, ол туғызатын жанр да, шығарма да осы қоғамдық талаптың жемісі.
Оқушылар ұлы ақынмен бірге мұңданып дерттенбей, тебіреніп толғанбай,
ұлы ақынмен бірге ол өмір кешкен ортаға кіре алмайды. Ал ақын өмір кешкен
ортаға етене бойлап кіріп оны көріп танымайынша, оқушыға ақын сөздері құр
тақпақ-ақыл сияқты дәрежеде ғана ұғынылады. Мәселен Абай өзінің бірінші
қарасөзінде ендігі өмірін софылық қылумен былай сипаттаған:
Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек.
Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елге, осы жерде не
қылған софылық? дейді [14]. Ал, бұл сөзі ағылшын тіліндегі аудармасында
былай берілген:
Choose the path of the Sufi and dedicate myself to the service of
religion? No, I’m afraid that won’t do either. This vocation calls for
serenity and complete peace of mind. But I have not known peace either in
my soul or in my life – and what sort of piety can there be amongst these
people, in this land! [15].
Ағылшын тілі аудармасында көріп отырғанымыздай, аудармашы Виктор
Чистяков ұлы ақын кешкен өмірді өз аударма мәтінінде жақсы, дәл жеткізді.
Сонымен қатар, сол кездегі философиялық, танымдық реңкті де көрсете алды.
Ал, ұлы ақынның сол кездегі өмір сүрген уақыттағы пәлсафалық көзқарасын
Клара Серікбаева орыс тіліндегі аудармасында былай берген:
А может посвятить себя богослужению? Боюсь, не получится. Это занятие
требует полного покоя и умиротворения. Ни в душе, ни в жизни не ведаю
покоя, уж какое благочестие среди этих людей, в этом краю? [8].
Софылық қылып, дін бағу? деген бірінші сұраулы сөйлемді алып
талдайтын болсақ, ағылшын тіліндегі аударма мәтінде бұл сөйлем де сұраулы
күйінде берілген. Бірақ ағылшын тілі грамматикасына сүйенсек, сұраулы
сөйлем сұраулы көмекші етістіктен, яғни to do етістігінен басталуы тиіс.
Дегенмен, бұл қателік түпнұсқадағы ақынның жеткізейін деген философиялық,
танымдық ойын беруге еш кедергі жасамайды.
Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ сөйлемдегі көрген
күніңде сөз тіркесін тәржімашы, ағылшын тілі аударма мәтінінде де, орыс
тілі аударма мәтінінде де in my life, в жизни, яғни қазақшаласақ бүкіл
өмірімде деп жалпылап берген. Сонымен қатар, осы елде, осы жерде не
қылған софылық? деген сөйлемде, осы елде сөз тіркесін среди этих
людей, amongst these people, яғни бұл адамдар арасында деп, адамдар
сөзін ел сөзінің орнына қолданып, сол елдегі дін бағу адамдар арасында
ғана болатынын көрсетіп нақтылаған.
Тәржімашылар софылық сөзіне екі түрлі аударма берген. Бірі: софылық
– богослужение - the path of the Sufi; екіншісі: софылық – благочестие -
one sort of piety. Жалпы софылық сөзінің мән-мағынасын ашатын болсақ, бұл
сөз суфизм сөзінен шыққан, араб тілінен суф - жүн, суфи - жүн шекпен
киген адам [16]. Софылық - исламдағы мистикалық бағыт. Бұл бағыт 8-9
ғасырларда феодалдар, бай қала тұрғындары және жоғарғы дін басылары
арасында орын алған мансапқорлық, мешкейлік және азғындыққа, сондай-ақ,
әлеуметтік теңсіздікке қарсы бағытталған қозғалыс ретінде төменгі дәрежелі
мұсылман дін басыларының ішінде қалыптасты [17]. Демек, меніңше мұндағы
софылық – богослужение - the path of the Sufi аударма варианты ұтымдырақ.
Осыдан қорытынды шығарсақ, аудармашылар қай тілге болмасын тәржімаласа
(орыс тіліне, ағылшын тіліне) және түпнұсқадағы бір сөзді аударма мәтінінде
басқа сөзбен берсе де, олар ең бастысы түпнұсқадағы көрсетілген ұлы ақынның
бұл қарасөзінде айтар ойын, оның философиялық, танымдық идеясын рецепторға
жеткізіп, Абай өмір кешкен ортаның кейбір кезеңдеріне етене бойлап кіріп,
оны көріп танытты.
Қоғамда қандай да болмасын ғылымның дамуына бір-бірімен өзара
байланыстағы екі негіздеме арқау болады: оның бірі – ілім-ғылымның нақты
бір саласы дамуының ішкі логикасы, екінші – осы ғылым тармағының өрістеуіне
қоғам тарапынан туындайтын практикалық сауал-талап. Қазіргі қазақ ғылымында
аударманың практикалық тәжірибеге негізделген теориясын жасаудың
қажеттілігі белгі беріп отыр. Бұған экстралингвистикалық жағдаят – қоғамның
мәдени өміріндегі бетбұрыстар, атап айтқанда, тіларалық коммуникацияның
ұлғаюы, қоғам мүшелерінің коммуникативтік актісіне еуропалық тілдердің және
шығыс тілдерінің араласуы әсер етуде. Бір тілден екінші тілге аудару ұзақ
мерзім бойында практикалық тәжірибе түрінде жүзеге асырылып келді [1].
Ақын өзінің қарасөздерінде әлеуметтік, ағартушылық, адамгершілік
жайлы, үлкен ойларын бірде кеңірек таратып айтса, бірде өте қысқартып,
қарапайымдатып, жеңілдетіп қана айтады. Міне, осы тұстарда ақын ойының
желісін, шығу көздерін т.б. анық байқай қою қиынға түседі. Қабылдаушыға әрі
ақынның бұл сөздеріндегі пікірлері тереңірек жетуі үшін, әрі олардың ақын
өлеңдері мен қарасөздері бір тақырыпта, бір мақсатта жазылғанын жете білу
үшін тәржімашы бұл сабақтастық бар өлеңдер мен қарасөздерді алдын ала
анықтаған жөн. Мәселен, Абайдың 7-қарасөзі оның Көк тұман – алдыңдағы
келер заман атты өлеңімен мағыналас екенін көріп отырмыз [10]. Алдымен,
бұл өлеңнің шығу тарихына үңілетін болсақ, Абай оны 1897 жылы жазып, бірақ
кітап бетіне 1909 жылы басылған. Бұл өлеңінде ақын заман ағымы, адам өмірі
жайындағы ойларын толғайды. Демек, 7-қарасөзіндегі ойлары дәл осы өлеңнің
тақырыбымен ұштасып келеді:
Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде
Сонда ойла, болады не сенікі?
Өлеңнен Абайдың діндік танымын, философиялық ойын, адамгершілік қасиетін
айқын көреміз.
Адам мәселесін Абай әр түрлі: философиялық, биологиялық-психологиялық,
эстетикалық және әсіресе этикалық көзқарастан қарастырған. Абайдың адам
туралы негізгі тұжырымдары Чернышевскийдің Философиядағы антропологиялық
принцип (1860) деген еңбегінде айтылатын ойлармен ұштасады.
Чернышевскийдің түсіндіруінше болмыс бірыңғай болған жағдайда адам басына
екі түрлі: материалдық (адам тамақ ішеді, ұйықтайды, жүреді) және
адамгершілік тұрғыдағы (адам ойлайды, сезеді, қалайды) құбылыстарды
байқаймыз. Абай жетінші сөзінде: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады... Біреуі
білсем екен демеклік... Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең
болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды, - дейді ойшыл-ақын.
Объективті шындықты тануға деген бұл құмарлықты ақын адамның ең жоғарғы
талабы деп біледі. Абай адамның қасиеті туралы ойын өрістете келіп: Адам
баласы екі нәрсемен: бірі – тән, бірі – жан. Ол екеуі орталарынан болған
нәрселердің қайсысы жибили1, қайсысы кәсиби2 - оны білмек керек. Ішсем,
жесем демектің басы – жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. Аз ба, көп пе,
білсем екен, көрсем екен деген арзу3, бұлардың да басы – жилиби. Ақыл,
ғылым – бұлар – кәсиби, - деп атап көрсетеді.
Витгенштейннің айтуынша философия... тіл құралдарының біздің
санамызды дуалауға қарсы күресі деген [18]. Ал енді, Абайдың бұл қарасөзін
шетел оқырманына жеткізуде, тәржімашының сол қарасөздегі суреттелген
философиялық, танымдық рухын берудің және эмоциялық, ұлттық реңкті
жеткізудегі мақсаты орындалды ма, соны бақылайық!
Абайдың 7-қарасөзі былай басталған еді:
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем,
жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары. Біреуі – білсем екен
демеклік. Көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді.
Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды
көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді. [14].
Оның ағылшын тіліндегі аудармасы:
Born into this world, an infant inherits two essential needs. The
first is for meat, drink and sleep. These are the requirements of the
flesh. The other is a craving for knowledge. This is but the natural desire
of the soul, the wish to see everything, hear everything and learn
everything.
It behoves us to strive to broaden our interests ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аударма – күрделі және көп қырлы құбылыс. Сол себепті де оны шек-
шекарасы тұйықталған шеңбердің көлеміне сыйғызу немесе жариялық үлгі
сұлбаға салу мүмкін емес. Аударма адамзат тарихында адамдар қауымдарының
бір-бірін түсіндірудің құралы, өзара қарым-қатынас жасаудың дәнекері болып
табылады.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған
семиотикалық таңба белгілердің жиынтығы емес, коммуникативтік мақсаты бар
тұтас құрылым. Сөз жоқ, әр жанрды немесе бір стильді дербес бөліп алып,
аударма ерекшелігі тұрғысынан қарастыруға болады.
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан
туындайтын жазушылық шеберлік, әр жазушының қаламгерлік даралығы мен
таланты, эстетикалық функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі жазушының
танымдық-психологиялық қабілет-деңгейі сияқты сан алуан проблемалары бар.
Көркем әдебиет тілінің де өзге функционалдық стильдерге қарағанда иірімі
мол. Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть,
роман – сол халықтың ұлттық көркемөнері, туындының эстетикалық функциясы
прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық
танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа
бағындырылған. Демек, көркем аударма дегеніміз – түпнұсқаның стильдік,
тілдік ерекшеліктерін түгелдей ескере отырып, оның көркемдік-идеялық
қасиеттерін толық жеткізу, ұтымды етіп шығару. Осының бәрі ұштасқанда ғана
аударма көркем болады.
Көркем аударма – ойды және сезімді образ арқылы белгілейтін айрықша
өнер. Көркем сөзбен жазылған әдеби шығарма - өмір фактілерін жан-жақты
терең қамтитын жанды ағза.
Көркем әдебиеттегі зат, кескін, құбылыс сыр-бояуларының қанық, айшықты
тұрпатта болуы бейнелену құралдары арқылы іске асады, сондықтан да аударма
аудармашыға қос тілдегі көркемдеу тәсілдері мен сөз өрнектерін жазбай
танитын хас шебер болу міндетін жүктейді.
Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен мәселе тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын ескеруі
қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауға тиіс [1].
Көркем аударма мәселесі – адам баласының көптен толғандырып келе
жатқан терең мәні бар ғылыми-теориялық мәселе. Оның әр алуан
қиыншылықтарына байланысты, тіпті, бір тілде жасалған көркем шығарманы
екінші тілде толық жеткізуге бола ма, болмай ма деген сұрақтың өзінің
төңірегінде мәдениетті қауым көп заманнан бері айтысын үзген емес.
Олардың ішінде шығарманың аударылғаны - өлгені дейтін скептиктер де,
аударғанда шығарманың жалпы желісін, ұзын ырғасын беріп қана қою керек,
бәрібір оның көркемдік бояуын жеткізу мүмкін емес дейтін енжарлар да,
түпнұсқаның әрбір сөзін, тыныс белгілеріне дейін айнытпай орын-орнына дәл
қоймаса болмайды дейтін формалистер де және көптеген басқа пікірлер де бар
[2]. Қалай да сол ескі заманның өзінде-ақ прогресшіл ұлы жазушылар
шығарманың барлық көркемдік қасиеттерін сақтай отырып, бір тілден екінші
тілге аударып жеткізуге болатындығын көрсетіп отырған. Абайдың карасөздері
бұның айқын дәлелі бола алады. Қазіргі таңда әлемдік әдебиеттің барлығы
дерлік қазақшаға орыс тілінен аударылған – небір өңдеуден өткен дүниелер.
Сол сияқты қазақ әдебиетінің Абайдың қарасөздері де орыс тіліне Роллан
Сейсенбаевтың көмегімен аударылған болса, орыс тілінен ағылшын тіліне
Виктор Чистяков аударған. Әрине бұның объективті себептері жоқ емес,
советтік дәуірдің бір жақты саясатының нәтижесі деп те айтуға болады:
ұлттық тілдің ролі мен қолданыс аясының қаншалықты шектеулі болғандығы.
Бұны қазақшадан тікелей (орыс тілінің көмегінсіз) ағылшын тіліне аударушы
мамандардың дайындалмағанынан да көруге болады [3].
Жұмыстың өзектілігі: Егеменді елдің рухани дамуындағы бағыттардың бірі
– дүниежүзілік ақпараттар алмасуының сапалы деңгейіне көтерілу; ақпараттық
база жасау; ақпараттық-анықтамалық ресурстар құру. Шет мемлекеттер мен
Қазақстан Республикасының саяси-әлеуметтік байланыстары, қарым-қатынастары
жөнінде нақты ақпараттарды жинау, қабылдау, өңдеу, жеткізу жүйесі бір
тілден екінші тілге аудару ісімен тығыз байланысты. Аталған жағдаяттарға
орай соңғы онжылдық көлемінде аударылу процесінің объектісі ұлғайды, көркем
аудармамен қоса, күнделікті баспасөз материалдары, публицистикалық стильдің
әралуан жанрлары, саяси қайраткерлердің сөздері мен баяндамалары, ресми
құжаттар (жарлықтар, өкімдер, жарғылар мен ережелер, қатынас қағаздары),
кинофильмдер, жарнамалар негізінен аударма жолы арқылы жүзеге асырылуда.
Жазба аудармамен қатар ауызша аударма (ілеспе аударма және қосарласа
аударма) жеке жанр ретінде байқала бастады. Сондай-ақ бұрын бір тілден
екінші тілге аудару процесі орыс тілі мен қазақ тілінің арасында көрініс
тауып келген болса, енді өзге де еуропалық тілдерден және араб, парсы,
қытай жапон, түрік тілдерінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі белгі
беріп отыр. Қазақ тілінен өзге тілдерге тәржімалау ісі де жоғары деңгейде
қалыптасқан. Қазіргі жаңа қоғамдағы еңбек қарым-қатынастары шетел тілдерін
оқып-үйренуді, шетел тілдері туралы білім-дағдыны еңбек процесінде
пайдалануды талап етіп отыр, осыған байланысты аудармашылық кәсіп жаппай
сипат алуда. Байырғы тәжірибенің бір тілден екінші тілге аудару
процесіндегі ортақ заңдылықтарды, тілдердің өзара ықпалдасуын, бір-біріне
қарым-қатынасын ғылыми тұрғыдан қорыту егеменді Қазақстан Республикасымен
рухани-мәдени, әлеуметтік-саяси байланыстары орныққан халықтар мен қазақ
халқы арасындағы тіларалық коммуникацияның оңтайлы, ұтымды, білікті
деңгейде қалыптасуына ықпал етеді.
Ел басшымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Тілдердің үш тұғырлығы
мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын дейді. Қазақстан
бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға
тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынастар
тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі [4].
Демек, ел мен елді табыстырып, халық пен халықты жақындастыруда Абайдың
қарасөздері, Қазақстан мен Европаны, АҚШ-ты бір-бірімен жақындастыра түскен
талай терең сезім, үлкен көрік, ірі алуан қара сөз деп аталатын
шығармалары Роллан Сейсенбаев, Виктор Чистяков арқылы қазақтың ұлы ғаламасы
Абайды ағылшынша сөйлеткен аударма өнерінің ролі айрықша екені даусыз.
Мәдениет пен тіл арасындағы қарым-қатынас мәселелерін тек аударма
саласы ғана емес, сондай-ақ С.Е.Исабеков бұл мәселемен айналысатын үш сала
бар екенін айтады. Олар: 1) этнолингвистика; 2) лингвоелтану; 3)
мәдениетаралық қарым-қатынас (коммуникация). Бұлардың негізгі қарастыратын
мәселелері этникалық мәдениет, өзінің материалдық рухани әртүрлілігімен,
(этимологиялық, тарихи, диалектілік) тілде бейнеленетін және тілде
қалыптасқан халықтар мәдениетінің пайда болуы болып есептелінеді [5]. Яғни
Абайдың қарасөздерін ағылшын тіліне аудару өз дәстүрімізді басқа мәдениет
арқылы байытуға және дамытуға көмектеседі, әйтпесе мәдениетаралық алмасу
болмаса сол халыққа ғана тән мәдениет көп уақытқа дейін нәтижелі өзгеріссіз
қалып қалуы мүмкін. Ал адам қызметінің шеңбері әртүрлі халықтармен қарым-
қатынас жасау одан әрі дамып отырғаны жаңа қоғамға тән.
Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына
байланысты, республикалық, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық
қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың
қазақ-ағылшын қостілділігінің жандануы, дамуы осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың саяси ақпараттардың халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей қазақ тілінен ағылшын тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі.
Бір халықтан емес, тілегі бір, мүддесі бір туысқан сан халықтан
сомдалған біздің қауым, тек бүгінгі сәулетті өмірде ғана - өткендегі мен
қазіргінің, қазіргі мен болашақтың рухани мұраларына, сол мұралардың өшпес
жұлдызы Абай сындас тарихи қайраткерлеріне бірден бір әділ де адал бағасын
беріп отыр.
Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша
қарасөздерінің бетіне маржандай төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір
жолынан, әрбір сөзінен бізге, соншама ыстық, соншама жақын леп естіледі, ол
леп өткен заманның кешегі тәркі дүниенің соққан тынысы болса да бізге
түсінікті, жүрегімізге қонымды Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы – заман
тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнімізге қосылып, жаңғырып жаңа
өріс алып тұр [6].
Демек, халықтың ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан
даналығының қайнар көзі Абайдың қарасөздері бүгінгі күні рухани бай мұраға
айналып отырғандықтан ағылшын тіліндегі аудармасы қазақи ұғымдарды аударуда
қарасөздердің ауқымы ғана емес, дүниетанымдық ой-парасатының тұңғиық
тереңдігіне, шарықтау шегінің биіктігіне, мазмұн-мәнінің кеңдігіне қарай
айқындау зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты: Абайдың жетінші, отыз алтыншы, отыз жетінші, отыз
сегізінші қарасөздерінің ағылшын тілі аудармасындағы тілдік ерекшеліктерін
ажыратып, аударма мәтініне салыстырмалы талдау жасап, лексикалық,
грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктерін айыра қарастыру. Аударманың
басты шарты эмоциялық және ұлттық реңкті жеткізу. Сол шарт орындалды ма,
жоқ па, соны бақылау болып табылады. Ұлттық реңктегі тілдік белгіні басқа
тілге аудару кезінде басты ұстаным – оның ішкі мәдени коннотациясын, мәдени
прагматикасын беру болуы қажет. Бұл аудармашының мәдениет туралы қорының,
білімінің сай болуын талап етеді.
Жұмыстың міндеті: Тәржіманың алдында екі жақты, бір-біріне ауыр,
екеуінің де таразысы тең қос міндет тұр: біріншіден, түпнұсқаның мазмұны,
сюжеті, түпнұсқа авторының негізгі идеясы толық сақталғандығына көз
жеткізу; екіншіден, аударылған тілде қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын,
нормаларын қадағалау. Сонымен қатар, мәдениетаралық және тіларалық
байланыстардың нәтижесі – аударманың ұлттық мәдениетке ықпалын межелеу,
көркем аударма материалдары негізінде аудармадағы сөз таңдау, сәйкестік
заңдылықтарын айқындау.
Өзге тілге өзінің негізгі ана тілінен аударылған материалдарды оқу
барысында қабылдаушыға тілдік-стильдік кедергілер кездеспеуі керек.
Қабылдаушының ұлттық ерекшеліктері ескерілуге тиіс.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Ұлы ақын қарасөздері тілін
зерттеп қарастырудың әрі практикалық, әрі ғылыми мәні зор: ғылыми немесе
теориялық мәні – қазақ әдеби тіл тарихын жасауда ақын шығармаларының
тілінің алатын орнымен өлшенбек; практикалық мәні – ақын қарасөздерін
мектепте өткенде оның тілінен мүмкіндігінше толық мәлімет беру қажеттігінен
көрінбек. Осы ретте біз жоғарғы мақсаттардың қай-қайсысына болмасын септігі
тиеді деген оймен, Абайдың қарасөздерінің ағылшын тіліндегі аудармасындағы
тілдік ерекшеліктердің түріне тоқталмақты лайық көрдік.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АУДАРМАДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Абай қарасөздері – Абайдың философиялық көзқарастары жайлы нақты
деректер береді және ақынның шығармашылық лабораториясын ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Абай қарасөздерінде кемеліне келген ғұламаның күрделі ойлары
сақталған. Оны асықпай оқыған сауатты жанның аңғармауы мүмкін емес [7].
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі философиялық, танымдық және тілдік
ерекшеліктер
Қарасөз – философиялық, тарихи-танымдық толғам. Қазақ поэзиясын, Абай
тұңғыш рет терең философиялық қуатты оймен суарды [8]. Абайдың 45 сөзден
тұратын қара сөзбен жазылған Ғақлиялары - ақынның философиялық
көзқарасының мәйегі, өзінің мәні мен тұжырымдарының тереңдігі жағынан
ұлттық мәдениет шегінен әлдеқайда асып түсіп жатқан маңызды мұра. Бұл
Сөздер қазақ халқының сан ғасырғы тәжірибесінен (мәдениет, тарих, дәстүр,
әдет-ғұрып, адамгершілік қасиеттер т.б.), адам және адамзат туралы
ойларынан сусындаған. О.А. Сегізбаев, өзінің бұдан кейінгі зерттеулерінде:
Абай Құнанбаев философиясының мәнін толық аштық деу әлі ерте... Абай
философиясының мазмұнын барынша толық ашу үшін оның шығармаларының шығыс,
орыс және дүниежүзілік философияның мәдениетімен байланысын мейлінше терең
зерттеу қажет, ал бұл әлі жеткілікті деңгейде қолға алынбаған нәрсе деп
мойындайды [9].
Бұлардың сыртында тәржімашы тарапынан да тағы бір ескерілетін жайт:
Абай қарасөздерінің философиялық, танымдық ерекшеліктері сияқты жанрдың
Шығыс және Батыс әдебиетінде туу тарихынан ғылыми-тарихи мәлімет беру
болмақ [10]. Біздің ойымызша, Абай қарасөздерін басқа ұлт өкілдеріне
таныстыруда, Абай қарасөздерінің философиялық, танымдық және тілдік
ерекшеліктері деген тақырып бойынша жұмыс істеуден кілт бастамай, кіріспе
есепті ақын творчествосының беташары іспетті өзге тақырыппен бастау керек.
Бұл ретте Абай қарасөздерінің философиясымен байланыстырып, өзге ұлт
рецепторына қарасөздердің не үшін керектігін, ақындықтың қандай мақсатпен
қызметке жегілгенін жеткізуді негізгі мақсатқа алу керек.
Заманымыздың көрнекті ғалымы Мұхтар Омарханұлы Әуезов ұлы ақын жасаған
дәуірді былай сипаттайды: Мәдениет, өнер-білімге кенжелеп, артта қалған ел-
жұрт бар. Қыс жұты, жаз індетімен аралас ел шаруасының құтын шайқап,
барымта жасап, бақталасқан туған әлек, лаң әкеліп, соны қалың ел ортасына
пәле ғып тастап, сол арқылы момын еңбекші есесіз көпті жеп жүрген, қанап,
тонап, сорлатып жүрген атқамінер шонжар бар. Өздері – надан, өздері – ел
тағдыры, халық қамы дегенді ойламайтын дүлей, қараңғы тап. Олар бастаған ел
көшінің барар беті – қараңғы, екіталай тығырық. Міне, табан астынан әріні
көрсетпеген қараңғылық, осы қараңғылықта талауда жүрген момын жұрт, күйті
де күйбен тіршілікті місе тұтқан, тіпті соны бір артықшылық көрген қораш
мүдде, қораш қам иесі – міне, қазақтың осы жетім тіршілігі Абайды ақындық
жолға әкеп салды. Абай бұл жолды – ақындықты – қоғамға азаматтық
қарыздарлығын өтеу құралы ретінде таңдады. Ақындық программасын жасады. Ол
программа қауымды, өз отандастарын тәрбиелеуді мақсат етті. Ақын заманды
түзетпек болды. Абай әдебиетті қараңғы қауым үшін тәрбиеші ретінде қызметке
пайдаланғанда, ол өз творчествосының өзекті бір саласы етіп өсиет поэзиясы
мен қарасөзді таңдады. Өсиет өлең халық дертінің тарих қайшылықтарының
бәрін емдеп, тазартатын өзгеше құралы деп білді. Өйткені сол кезде қазақ
халқының көпшілік бұқара қауымының мәдени өресі әдебиет мектебінен осындай
үлгідегі сөз сабағын керек ететін дәрежеде болатын. Данышпан ақын осы
тарихи шындық шегінен асып кете алмады: осы тарихи шындық ақынды заманының
өресіне лайық әдеби үлгіні қару етіп, тар өрістіліктің негізгі тамыры –
надандыққа соққы беруге міндеттеді, мәдениетте, ой-санада, жалпы қоғамда
артта қалған халықтың түсінігіне қозғау салу үшін, құлақ түбінен дауыстап,
таза ақыл күйіндегі үгіт, насихат, өнеге сөзін айтатын ақылгөй азамат
болуды талап етті. Осы талаппен көп-көп өлеңдер жазды. Бірақ Абай өзінің
сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына үнемі
түсінікті болмайтындай көреді, онысы – анығында да, солай да еді... Кейбір
терең өсиет, озғын ойлары мұның тыңдаушыларының санасына жетпеуге мүмкін.
Сол себепті де өлең сөздерінде ұзақтап, тереңдеп айтылған кейбір
ағартушылық, адамгершілік үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын
ашатын анық шыншыл және күшті азаматтық сындарын қарасөздерінде оңайлатып
айтады дейді М.Әуезов.
Басты ескерілетін нәрсе – заманынан, ортасынан озып шығып, сол ортаға:
дүлей надандық қоршауында күнделікті тіршілік қамы, жазғы мал өрісі –
жайлау үшін, қысқы мал тебіні – қыстау – ықтасын үшін, осы екі қамға
тоғысар ел талау құралы – надан, созыр билік-мансап үшін алыс-жұлыспен
жүрген; дау-шар, партия бодау-барымта, ұрлық-зорлық негізгі әрекет – кәсіп
болған: ғылымнан ада, озғын көрші елдер тауып отырған еңбек-қарекет
түрлерінен, өнер түрінен алған түк үлгісі жоқ, болашақ туралы саналы ой жоқ
ортаға үлы зарын, үлкен мұңын, қалың арманын арнап, соларды түзеу үшін
күрескен Абайды көріп отыру, осы күресте Абай ақындарының сыншы, тәрбиеші
құрал қызметіне жегілуін көріп отыру, ақын сөзінің халық бойындағы неше
алуан мін-дертке ем-дару ретінде жұмсалған, сондай қызметі көп болғанын
көріп отыру – міне, осылардың ескерілуі керек болады [10].
Абай қарасөздерінде философиялық айқындық пен тереңдікке қатты бет
бұрды. Ұлы ақынның қай-қайсысы да шалқар философиялық ой тұнығымен жан
суарған. Шығыс пен Батыстың философиялық идеялары, ақын қарасөздерінде,
терең толғаныс елегінен өтіп, тың тынысты жаңа ойларға ұмтылыс жасайды.
Абай шығармашылық өмірінде Шығыстың ұлы ақындары – Омар Хайям, Рудаки,
Руми, Яссауилермен сұхбат-кеңесті мол өткізді. Абайдың философиялық
толғаулары, өмірге өзінше қарау, адамның тіршіліктегі позициясын айқындау
[8].
Абайдың философиясы, тіпті оның дүниетанымымен де ортақтасатын жақтары
барлығын Абайда өзекті желідей таратылатын камили инсани, яки толық адам
немесе инсанияттың кәмәлаттығы1 мен бенделіктің кәмәлаттығы жайлы
ой толғаныстары да қарасөздерде де айғақтап жатады. Исламият әлеміндегі ал-
инсан ал-камил2 мәселесін мораль философиясы негізінде қалыптастырған әрі
осы ілім саласын ғасырлар бойы насихаттап дамытушылар да софылық әдебиет
өкілдері болатұғын. Дәл осы мәселеге Абайдың 38 қарасөзінде тікелей пікір
айтылып, өз қарым-қатынасын анық аңғартатыны бар. Өйткені осы қарасөзінде
Абай таратып отырған ой пікірдің басты сарыны ұлы ақынның ... діни сенімді
адамгершілік моральдың жоғары түрі деп ұғатыны, - белгі беріп отырады.
Суфизм тарихында ал-инсан ал-камил (совершенного человека) танымы 13-
14 ғасырда толық қалыптасып шешек атқан заманы болатын-ды. Бұл таным
адамгершілік мұрат-мақсат тұрғысынан Шығыстың классик ақындары мен ғұлама
ғалымдарының Аристотель, Камю, Сарттың шығармаларында толық көрініс тапса,
кейіннен Европа ғалымдары тарапынан да әрқилы пікір айтылып жатты. Абай да
өзінің қарасөздерінде суфизм, жалпы философия, дін, таным туралы ой түйеді.
38-қарасөзінде Алланы тану жөнінде пікір білдіргенде, Абай Алланың
бойындағы сегіз сипатқа, олар: хаят (өмір), ғылым, құдірет, көру, есіту,
тілек, сөз болдыру, қосымша ретінде өз тарапынан нақылия3, ғақылия4
дәлелдерге сүйене отырып екі сипатты: 1) Әділет; 2) Рахымды қосып, он
сипатқа жеткізеді. Ал сегіз сипаттың ішінен құдірет пен ғылымның баламасы
ретінде ақылды бөліп алады да оны өзі ұсынған екі сипатпен
біріктіріп,
оларға ерекше мән беріп үш сипатқа:
1) ақыл
2) әділет
3) рахым
деп саралайды да, осы үш сипатты бойына дарытқан адам ғана Абайдың ойынша
толық адам болмақ. Осы сипаттың ішіндегі рахымға Абай айрықша мән беріп,
оны жүректің баламасы ретінде тануы себепті:
1Кәмәлаттығы – жетілу, толығу.
2Ал-инсан ал-камил - толық адам ой толғаныстары
3Нақылия (арабша) – дәстүрге сүйенген ғылым, дәстүрлі сөздер.
4Ғақылия (арабша) – ақылмен не оймен түсіну.
Қайрат пен ақыл жол табар.
Қашқанға да, қуғанға.
Әділет, шафғат1 кімде бар
Сол жарасар туғанға, -
дегендегі әділет, шафғат сөздері жүректің баламасы ретінде берілген. Бұл
сөзде Абай, жүректің билігінсіз ақыл, қайраттың әрекеті екі ұшты, сыңаржақ
құбылыс деп білсе, аталмыш өлеңінде де жүректің, яғни оның баламасы әділет,
шафағаттың жетегінсіз ақыл, қайрат дегеннің өрісі бар, зұлымдыққа бейім, су
аясы құрдымға соқтырар нәрсе деп қарайды [12]. Алланың бойындағы сегіз
сипатқа нақылия, ғақылия дәлелдер арқылы өзі қосқан әділет пен рахымға
айрықша мән бере отырып, рахымды жүректің баламасы ретінде мән бере
сөйлейді. Абайдағы бұл қарасөзіндегі толық адам болу жайлы танымының
түп төркініне назар аударсақ, әсіресе ұлы ақынның софылық әдебиетке қарым-
қатынасы ашығырақ білінеді. Шығыс классиктері мен софылық сарындағы ақындар
арасында талқыға түсіп, қилы-қилы ой пікірлер айтылған ал-инсан ал-камил
(толық адам) мен бенделіктің кәмәлаттығы жөніндегі пікірлер желісіндегі ой
қазыналарына қадам қойғанда Абай: ... өзінің ой сезім дүниесіне әсер еткен
ағымдардың бәрін өзінің өздік ерекше елегінен өткізіп, қорыта өзгертіп,
өзіндік етіп алады, деген кемеңгер Мұхтар Әуезовтің дана пікірі қаншалықты
өміршең екендігін өмір көрсетіп отыр.
Абайдың философиясын танытатын аса күрделі де қиын мәселенің бірі –
исламият пен суфизмдегі жан мен тәнге байланысты болып келеді.
Жан деген шариғат пен софылардың айтуынша, тіпті көне санашыл
философтардың тануында да топырақтан жаралған адам тәніне сыртқы күш арқылы
енетін құбылыс. Осы таным сілемін Абай 27-қарасөзінде Сократ Хакимнің өз
шәкірті Аристодимге: ... Жә, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине,
қайдан келсе де жан деген нәрсе келді, содан соң ие болдың, - деуіне
қарағанда, жанның қайдан келген төркінін меңдеген пікір ұшқынын көреміз. 27-
қарасөз аударма ретінде берілсе де, онда Абайдың жан туралы пікірі жанама
түрде болса да берілетінін де ескермек керек. Абайдың жан сыры жөніндегі
танымы, өте күрделі, көп қырлы болып 4 салаға бөлінетін ерекшелігі де бар.
Олары: жан деген ұғым тірлік иесі болған адам ретінде, кейде психикалық,
жан құбылысы ретінде қабылданады. Ал кейде жан тәңірінің берген, рухы
мағынасында берілетін дуалистік таным тұрғысынан:
Адам қапыл дүниені дер менікі,
Менікі деп жүргеннің бәрі оныкі.
Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде
Сонда ойла болады не сенікі? –
1Шафғат (арабша) – қорғау, жәрдем ету, көмектесу.
деп жанның тәнді тастап кететіні айтылады. Бірақ бір жақсысы бұл ертеден
келе жатқан кәнігі көне таным ақын шығармаларында бұдан әрі таратылмай
қысқа қайырылатыны бар. Ең соңында жан сыры туралы Абай шығармаларындағы
басты да негізгі таным сөз болғанда, олар: жан қуаты, жан құмары, жан
қуатының басқа да түрлері сөз болғанда айқындала түседі, яғни сыртқы
объективті дүниенің адам санасында сәулелену процесі арқылы кәсіби жолмен
пайда болатын ақыл, сананың тууы, даму заңдылығын көреміз.
Абай шығармаларында осы айтылған танымның шеңберінен шығып, жанның
өзін, оның өлмейтұғындығы жайындағы ұғымды мүлде жаңаша реңктегі таным
тұрғысынан қарауы себепті:
Ақыл мен жан – мен, өзім тән менікі,
Мені мен менікінің мағынасы екі.
Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел баста,
Менікі өлсе өлсін оған бекі, -
деп, менікі, яғни тән өлетінін, бірақ мен, яғни жан өлмейтінін ашып
айтады [11].
Сол сияқты 7-қарасөзінде Абай: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің
құмары. Біреуі – білсем екен демеклік. Көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін
сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем
екен, үйренсем екен деген. Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып
жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық
еді. деп бір жағынан қарағанда, Абай танымы да жанды мәңгі өлмейді деп
қарайтын құран танымына саятындай көрінеді.
Абай өзінің жан сыры, жан құмары, жан қуаты жөніндегі ой
толғаныстарында үнемі менді кірлететін менікіне қайшы келіп отыратыны
себепті, Шағатай әдебиетінде жырланып мадақталып келген басты танымға қарсы
келіп, оның таным шеңберінен көп жағдайда шығып кетіп, өзіне ғана тән
өзекті танымның желісін беріп кетіп отырады екен.
Жан сыры жайындағы Абай танымындағы мәселенің ең нәзік жері де Мен
өлмекке тағдыр жоқ деген пікірден басталады. Өйткені Абай 7-қарасөзіндегі
ақыл сөзі білім, ғылым, ой-сананың қорлануынан біртіндеп жиналатын, яғни
жан құмары, жан қуаттары арқылы кәсіби жолмен пайда болатын құбылыс деп
қаралуы себепті де: Құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл
жанның тамағы еді, - деп жазуында салмақты бір мағына жатыр. Абайдың
мұндағы таратпақ болған ойының өзекті желісі – жан қуаты туралы танымы
болғандықтан: ... Іштегі жан қуатымен жинаған нәрсенің аты – ақыл, ғылым
еді, - деп ойының ең ұрымтал тұсын айтып отыр. Абай тәннен жан артық
болуы заңды деп біліп, жанның тәнге қожа екенін, тәннің жанға құл екенін
аңғартады. Абайдың осы ойының желісі өзінің ең басты ақын шәкірті
Шәкәрімнің:
Жан – қожа, тән дегенің – жанның құлы...
Ең басты зат: жаны бар ақылды зат...
Жан – терезе, қарайтын жан иесі,
Жаннан шығар ақыл мен ойдың шыны, -
деп, Абай ойын, танымын дамыта жалғастыратыны бар.
Абайдың 7-қарасөзінде айтылатын жанның тамағы деген философиялық
мағынасы бар ұғыммен салыстыра отырып, сырын ұғынудың елеулі ғылыми мәні
бар нәрсе. Себебі Ғұламаһи Дуанидің (15ғ.) шәкірті, бұқаралық ғалым Жүсіп
ал-Қарабағи (16ғ.) Рисала кітабында жанның азығы деген ұғымды адамның
ішкі сезім мүшелерінің бірі еске (память) байланысты қарастырған. Жанның
тамағын (духовная пища) екіге бөліп: 1) жанның пайдалы азығы және 2) жанның
зиянды азығы деп бөле қарайды да, олардың өзін ары қарай жіктеп, саралап
бөліп кетеді. Абай жанның тамағы деген ұғымға адамның сыртқы объективті
дүниені санаға сәулелендіру арқылы - жан қуатымен біртіндеп қорланатын
рухани байлығы деп анықтама берсе, Жүсіп Қарабағи: ...бұлардың бәрінен
арылтушы – нағыз ғылым, - деп тән азығы сияқты адам жанын сауықтыратын
жанның тамақтары да болатынын көрсетеді [12].
Абай Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, - дегенде кәсіби әрекет
арқылы жан құмары күшімен біртіндеп қорланатын рухани құбылысты ғана жан
деп қараған. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне сүйенетін болсақ, жан
дегеніміз – бір ерекше рухани өлмейтін нәрсе дейтін діни түсініктерге
қарама-қарсы материалист философтар жан материялық және өлетін нәрсе деп
үйретеді. Сонымен қатар жан сөзіне төмендегідей түсініктемелер берген:
1. жан-жануарларға тіршілік беретін рух;
2. жүректен бойға тараған қан, жүрек соғысы;
3. адамның психологиялық ішкі сарайы, ой-санасы, рухани қасиеті;
4. қадір-қасиет тұту ретінде айтылатын сөз [13].
Сондықтан да, қарасөздерінде, адамның сыртқы дүниеден хауаси1 хамса
заһири2, яғни сыртқы бес сезім мүшесі арқылы ішкі ой елегінен сүзіп,
қорытып тапқан ойын өнер тілімен сыртқа қайта шығарып, рухани мұра
ретінде ұрпақтан ұрпаққа ауысып, дәстүрлі жалғастық тауып түрленіп, дамып
отыратынын ақыл мен жан ғана өлмейді деп тануы себепті де:
Өлді деуге сия ма ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, -
деп ойлы пікір толғауы арқылы Абайдың жан (мен) дегені нұрлы ақылды
адамның ұрпақтан ұрпаққа ауысып, толығып жалғастық таба
1Хауаси (арабша) – Хауа ана
2Хамса заһири (арабша) – бес сыртқы (сезім)
беретін рухани қазынасын айтады екен. Міне, мұнда Абай қарасөздері
танымының философиялық негізі қайда жатқанын хабардар етумен бірге оның
өзіндік танымының табиғатын да аңғартады [11].
Абай қарасөздеріндегі 38 сөзін талдайтын болсақ, аса маңызды өсиет үш
сүюге және үш сүю өкілдері кәміл мұсылмандар, хакимдер, әулиелер және
пайғамбарлар туралы пікір өрбітеміз.
Абайдың үш сүюін - қайталай кетсек: біріншісі – Алланың адамзатты
сүюі; екіншісі – адамның Алланы сүюі; үшіншісі – адамның адамзатты сүюі. Ол
осыларды түсіндіре келіп, осы жолға қадам басу шарты болып табылатын толық
адамдық үш хаслетке (қасиетке) тоқталады. Бұл айтылмыш үш хаслеттің
иелерінің алды – пайғамбарлар, онан соң – уәлиелер, онан соң – хакимдер, ең
ақыры – кәміл мұсылмандар, - дейді Абай толық адамдарды сатылап
көрсетіп.
Бұлардың бастапқы екеуі Құдайтағалаға таза құлшылық етушілер, ал соңғы
екеуі әлі де болса материалдық қалаулары бар, аралас құлшылық етушілер.
Бұлардың барлығы да адам өмірінің ең жоғары сатысы болып табылатын рухани
жетілу жолына түскендер. 38-сөздегі толық адам туралы Абай танымдарын
талдау барысында, материалдық және рухани ілімдердің қайнар көзі саналатын
Веда ілімін қолдануды ұйғардық.
Кәміл мұсылмандар... мұсылман сөзін араб тілінен аудармалағанымызда
Құдайға сенуші адам ұғымын аламыз. Орайы келген соң, айталық, кәпір осы
сөзге кері мағынадағы, яғни Құдайға сенбейтін адам деген ұғым. Оны басқа
мағынада қолдану жөн емес.
Өз өмірінің мақсатын айқын біліп, өз іс-әрекетінің нәтижесін тек қана
Құдайға бағыштайтын адамдар кәміл мұсылмандар т.б. Абайша Аллатағаланы
танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай
ғана жақсы менен жаманды айырмақлық сықылды ғылым-білімді үйренген,
осы төрт маңызды нәрсені танып білетін адамдар. Олар рухани жетілу
сатысының бірінші деңгейінде тұрғандар. Құдайға құлшылық тәртіптерін
сақтаудың маңыздылығын, ол – ішкі тазалықтың көлеңкесі және иманның
кірленбей, нұрланып тұруына қажетті нәрсе екенін Абай 38-сөзінде былай
түсіндіреді:
Енді ниет еттіңіз таһарат1 алмаққа, намаз оқымаққа, ораза тұтпаққа,
бұл тағаттарды орындау сыртқы ғибадат, оның ішкі ғибадатқа
жетпегендігі кемшілік емес пе? Сіздің ішкі дүниеңіздің таза болмағы ол иман
болып, бұл сыртқы ғибадатыңыз иманның көлеңкесі, һәм сол иманның нұрланып
тұрмағына көрік үшін бұйырылған. Бұл арада құлшылық тәртіптерін сақтаудың
маңыздылығын көрсете отырып, Абай ішкі иман тазалығына тартып отыр. Бұл
сыртқы ғибадатыңыз иманды болған соң ғана парыз болған деген сөзі де осыны
аңғартады. Имандылығы жоқ адамға, сыртқы ғибадатты сақтаудың қажеті шамалы,
парыз емес.
1Таһарат (арабша) – намаз алдындағы жуыну.
Оның үшін ғұламалар иман екеу емес біреу, бірақ ізгі
тағатпен нұрланады, тағат жоқ болса, күңгірттенеді, бәлки сөну қаупі да бар
деген - дейді Абай. Бұл арада құдайға құлшылық тәртіптерін сақтамаған
адамның ішкі иманы күңгірттенеді, бәлки сөну қаупі бар деген ой айтылып
отыр.
Кәміл мұсылмандардың басқа қарапайым қатардағы мұсылмандардан
өзгешелігі олар иманның (немесе ғибадаттың) тығыз байланыстағы ішкі және
сыртқы жақтарын (сырларын) қатар ескереді. Абайдың өз сөзімен айтқанда,
иманы түгел.
Менің қаупім бар, олар хас (нағыз) ғибадат осы екен, Құдайдың бізге
бұйырғаны осы, біз осыны қылсақ, мұсылмандық, кәміл болады деп ойлайды -
дейді Абай көбінесе ғибадаттың тек сыртқы жағын ұстануға шамасы жететін
көпшілік туралы. Шын иманның нұры, көркі боп табылатын намаз оқу, ораза
тұту сияқты ғибадатқа Абай ол – ғибадат күзетшісі еді деген дәл анықтама
береді.
Имандылық тірегінің бірі – ізгілікті іс-әрекеттер. Кәміл
мұсылмандықтың бұл шарты туралы:
Құдайтағала бұл ғаламды жаратты, ерінбеді, келісіммен, хикметпенен
кәмәлатты бір жолға салып жасады, сіздердің ісіңіз де бір жақсылықты негіз
етіп, арқа сүйерлік шеберлікпенен болсын... Сенің де ісіңнен бір зарарлар
шығып кетердей болмай, көпке пайда боларлық бір үміті бар іс болсын.
Бұларсыз іс – іс емес - дейді. Бұл арада іс-әрекетіңіздің таза, ізгілікті
болуы, ішкі ниет, тазалыққа тәуелді екені де ескертіліп отыр. Сөзінде әрі
қарай Сіздер, әрбір іс-амал қылсаңыз ізгілік деп қыласыз, ізгілікке бола
ой арнап ниет етесіз. Ниет оның парызынан хисап, пайғамбарымыз хадис
шарифінде іс істеу үшін ниет, талап керек
деген - дейді Абай. Бұл сөзінде Абай ізгілікті іс-амал деп адамның
адамзатқа құлшылығын, қызметін айтып отыр. Іс-амал ойдан, ниеттен
туып, сөзге ауысып, одан іске айналатыны мәлім. Жаман ой ойлап, жаман сөз
сөйлеудің, яғни ниеттің жаманы иманға кедергі болатыны осы арада көрінеді.
Қорыта келгенде, не істесеңіз де ізгілікпен істеңіз, жақсы ниетпен қызмет
ете біліңіз, деп кеңес береді ұстазымыз Абай. Бұл адамдық жолды екінші
түрмен үш сүю жолы десе де болады.
Имандылықтың үшінші шарты – шыншылдық, растық. 38-сөзінде кейбір ретте
растық сөзін Абайдың ғадалеттік сөзіне жақын мағынада қолданатынын
байқауға болады. Алдымен рухани ақиқат, рухани ғылым бұрмаланбауы керек.
Екінші түрде айтқанда қасиетті кітаптардағы шын сөз көпшілік қауымға
дұрыс мағынасында жеткізілуі маңызды. Түрлі ықпалдар мен мүдделерге
бағынып, дінбасылардың шын сөздерді бұрмалауы салдарынан түрлі діндер және
бір діннің өз ішінде түрлі ағымдар пайда болғаны тарихтан мәлім. Адамзат
басынан өткен зор қиыншылықтар, үлкен қақтығыстар төркінінде, көбінесе,
рухани шындықты бұрмалаушылық жатады. Шындықты бұрмалау, яғни имандылықты
шала түсіну деген мағынада Бұл заманның моллалары хаким атына дұспан
болады. Бұлары білімсіздік, бәлки бұзық пиғыл, көңілдің жаманшылыққа ауып
тұруы салдарынан... Рас сөзге ор қазып, тор жасамақ не деген нысап, құр
өзімшілдік. Әрбір өзімшілдік - әрбір адамды бұзатын пиғыл. Растың бір аты –
хақ, хақтың бір аты – Алла, бұған қарсы қаруласқанша, мұны ұғып ғадалетпен
тәптештеуге керек. Мұндай пиғылдардан күпір (діннен шығу) қаупі де бар, -
дейді Абай.
Енді имандылықтың төртінші тірегі – аскетизмге (тақуалыққа)
тоқталайық. 38-сөзінің соңында Абай біршама тәптештей жазған мұсылман
ишараттарын қатаң орындау – кәміл мұсылмандық шартының бірі. Тақуалыққа
ораза ұстау, бес уақыт намаз, зекет, қажылық т.б. әрекеттер жатады. Тән
құмарлығын имандылық жолына құрбан ету – тақуалық мәні. Тақуалық – рухани
процесс, сондықтан ол имандылық тірегі боп танылады. Имандылық төрт шартын
таза ұстау, орындау дәрежесіне сәйкес, адам баласының рухани жетілу деңгейі
әртүрлі болады [11].
Абайдың қарасөздері оқырман үшін өзінің жанры жағынан да, тақырыбы мен
мазмұны жағынан да барынша жаңа дүние. Тұтас күйінде ой мен пікірге
құрылған, философиялық-психологиялық әрі педагогикалық ұғымға толы тарихи-
танымдық толғам. Бұлардың сыртында ұлы ақынның терең ой мен күрделі
мазмұнға ие әрі діни-философиялық т.б. терминдік мәнге ие сөздері көп бұл
шығармаларын ғылыми комментарийсіз жете ұғыну мүмкін емес. Міне, Абай
қарасөздерін оқығанда шығарманың осындай-осындай өзіндік жанр әрі мазмұн
ерекшелігін бірінші кезекте ескеру, оны оқытудың методикасын, ерекшеліктер
тұрғысынан келіп барып табу, таңдау талап етіледі [10].
1.2 Абайдың қарасөздерін ағылшын аудармасында философиялық, танымдық және
тілдік ерекшеліктердің берілуі
Ұлы ақынның қарасөздері мен дидактикалық поэзиясының тууында, ақынның
шығарма жаратуында, өз пікірін айтуға жанр түрлерін таңдауында заңды
себептер бар. Яғни Абайдың өз шығармаларының біразын әрі дидактикалық
поэзия сипатында, әрі өнеге тілі қарасөз сипатында жазуының өзіндік заңды
себебі бар, өйткені жеке бір ақын, я жазушының әдебиетті белгілі бір
мақсатқа пайдалануында, осы мақсат жолында әдебиеттің белгілі жанрын,
тәсілін іздеп табуында негізгі әмірші болатын күш – қоғамдық талап. Ақын
да, ол туғызатын жанр да, шығарма да осы қоғамдық талаптың жемісі.
Оқушылар ұлы ақынмен бірге мұңданып дерттенбей, тебіреніп толғанбай,
ұлы ақынмен бірге ол өмір кешкен ортаға кіре алмайды. Ал ақын өмір кешкен
ортаға етене бойлап кіріп оны көріп танымайынша, оқушыға ақын сөздері құр
тақпақ-ақыл сияқты дәрежеде ғана ұғынылады. Мәселен Абай өзінің бірінші
қарасөзінде ендігі өмірін софылық қылумен былай сипаттаған:
Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек.
Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елге, осы жерде не
қылған софылық? дейді [14]. Ал, бұл сөзі ағылшын тіліндегі аудармасында
былай берілген:
Choose the path of the Sufi and dedicate myself to the service of
religion? No, I’m afraid that won’t do either. This vocation calls for
serenity and complete peace of mind. But I have not known peace either in
my soul or in my life – and what sort of piety can there be amongst these
people, in this land! [15].
Ағылшын тілі аудармасында көріп отырғанымыздай, аудармашы Виктор
Чистяков ұлы ақын кешкен өмірді өз аударма мәтінінде жақсы, дәл жеткізді.
Сонымен қатар, сол кездегі философиялық, танымдық реңкті де көрсете алды.
Ал, ұлы ақынның сол кездегі өмір сүрген уақыттағы пәлсафалық көзқарасын
Клара Серікбаева орыс тіліндегі аудармасында былай берген:
А может посвятить себя богослужению? Боюсь, не получится. Это занятие
требует полного покоя и умиротворения. Ни в душе, ни в жизни не ведаю
покоя, уж какое благочестие среди этих людей, в этом краю? [8].
Софылық қылып, дін бағу? деген бірінші сұраулы сөйлемді алып
талдайтын болсақ, ағылшын тіліндегі аударма мәтінде бұл сөйлем де сұраулы
күйінде берілген. Бірақ ағылшын тілі грамматикасына сүйенсек, сұраулы
сөйлем сұраулы көмекші етістіктен, яғни to do етістігінен басталуы тиіс.
Дегенмен, бұл қателік түпнұсқадағы ақынның жеткізейін деген философиялық,
танымдық ойын беруге еш кедергі жасамайды.
Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ сөйлемдегі көрген
күніңде сөз тіркесін тәржімашы, ағылшын тілі аударма мәтінінде де, орыс
тілі аударма мәтінінде де in my life, в жизни, яғни қазақшаласақ бүкіл
өмірімде деп жалпылап берген. Сонымен қатар, осы елде, осы жерде не
қылған софылық? деген сөйлемде, осы елде сөз тіркесін среди этих
людей, amongst these people, яғни бұл адамдар арасында деп, адамдар
сөзін ел сөзінің орнына қолданып, сол елдегі дін бағу адамдар арасында
ғана болатынын көрсетіп нақтылаған.
Тәржімашылар софылық сөзіне екі түрлі аударма берген. Бірі: софылық
– богослужение - the path of the Sufi; екіншісі: софылық – благочестие -
one sort of piety. Жалпы софылық сөзінің мән-мағынасын ашатын болсақ, бұл
сөз суфизм сөзінен шыққан, араб тілінен суф - жүн, суфи - жүн шекпен
киген адам [16]. Софылық - исламдағы мистикалық бағыт. Бұл бағыт 8-9
ғасырларда феодалдар, бай қала тұрғындары және жоғарғы дін басылары
арасында орын алған мансапқорлық, мешкейлік және азғындыққа, сондай-ақ,
әлеуметтік теңсіздікке қарсы бағытталған қозғалыс ретінде төменгі дәрежелі
мұсылман дін басыларының ішінде қалыптасты [17]. Демек, меніңше мұндағы
софылық – богослужение - the path of the Sufi аударма варианты ұтымдырақ.
Осыдан қорытынды шығарсақ, аудармашылар қай тілге болмасын тәржімаласа
(орыс тіліне, ағылшын тіліне) және түпнұсқадағы бір сөзді аударма мәтінінде
басқа сөзбен берсе де, олар ең бастысы түпнұсқадағы көрсетілген ұлы ақынның
бұл қарасөзінде айтар ойын, оның философиялық, танымдық идеясын рецепторға
жеткізіп, Абай өмір кешкен ортаның кейбір кезеңдеріне етене бойлап кіріп,
оны көріп танытты.
Қоғамда қандай да болмасын ғылымның дамуына бір-бірімен өзара
байланыстағы екі негіздеме арқау болады: оның бірі – ілім-ғылымның нақты
бір саласы дамуының ішкі логикасы, екінші – осы ғылым тармағының өрістеуіне
қоғам тарапынан туындайтын практикалық сауал-талап. Қазіргі қазақ ғылымында
аударманың практикалық тәжірибеге негізделген теориясын жасаудың
қажеттілігі белгі беріп отыр. Бұған экстралингвистикалық жағдаят – қоғамның
мәдени өміріндегі бетбұрыстар, атап айтқанда, тіларалық коммуникацияның
ұлғаюы, қоғам мүшелерінің коммуникативтік актісіне еуропалық тілдердің және
шығыс тілдерінің араласуы әсер етуде. Бір тілден екінші тілге аудару ұзақ
мерзім бойында практикалық тәжірибе түрінде жүзеге асырылып келді [1].
Ақын өзінің қарасөздерінде әлеуметтік, ағартушылық, адамгершілік
жайлы, үлкен ойларын бірде кеңірек таратып айтса, бірде өте қысқартып,
қарапайымдатып, жеңілдетіп қана айтады. Міне, осы тұстарда ақын ойының
желісін, шығу көздерін т.б. анық байқай қою қиынға түседі. Қабылдаушыға әрі
ақынның бұл сөздеріндегі пікірлері тереңірек жетуі үшін, әрі олардың ақын
өлеңдері мен қарасөздері бір тақырыпта, бір мақсатта жазылғанын жете білу
үшін тәржімашы бұл сабақтастық бар өлеңдер мен қарасөздерді алдын ала
анықтаған жөн. Мәселен, Абайдың 7-қарасөзі оның Көк тұман – алдыңдағы
келер заман атты өлеңімен мағыналас екенін көріп отырмыз [10]. Алдымен,
бұл өлеңнің шығу тарихына үңілетін болсақ, Абай оны 1897 жылы жазып, бірақ
кітап бетіне 1909 жылы басылған. Бұл өлеңінде ақын заман ағымы, адам өмірі
жайындағы ойларын толғайды. Демек, 7-қарасөзіндегі ойлары дәл осы өлеңнің
тақырыбымен ұштасып келеді:
Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде
Сонда ойла, болады не сенікі?
Өлеңнен Абайдың діндік танымын, философиялық ойын, адамгершілік қасиетін
айқын көреміз.
Адам мәселесін Абай әр түрлі: философиялық, биологиялық-психологиялық,
эстетикалық және әсіресе этикалық көзқарастан қарастырған. Абайдың адам
туралы негізгі тұжырымдары Чернышевскийдің Философиядағы антропологиялық
принцип (1860) деген еңбегінде айтылатын ойлармен ұштасады.
Чернышевскийдің түсіндіруінше болмыс бірыңғай болған жағдайда адам басына
екі түрлі: материалдық (адам тамақ ішеді, ұйықтайды, жүреді) және
адамгершілік тұрғыдағы (адам ойлайды, сезеді, қалайды) құбылыстарды
байқаймыз. Абай жетінші сөзінде: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады... Біреуі
білсем екен демеклік... Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең
болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды, - дейді ойшыл-ақын.
Объективті шындықты тануға деген бұл құмарлықты ақын адамның ең жоғарғы
талабы деп біледі. Абай адамның қасиеті туралы ойын өрістете келіп: Адам
баласы екі нәрсемен: бірі – тән, бірі – жан. Ол екеуі орталарынан болған
нәрселердің қайсысы жибили1, қайсысы кәсиби2 - оны білмек керек. Ішсем,
жесем демектің басы – жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. Аз ба, көп пе,
білсем екен, көрсем екен деген арзу3, бұлардың да басы – жилиби. Ақыл,
ғылым – бұлар – кәсиби, - деп атап көрсетеді.
Витгенштейннің айтуынша философия... тіл құралдарының біздің
санамызды дуалауға қарсы күресі деген [18]. Ал енді, Абайдың бұл қарасөзін
шетел оқырманына жеткізуде, тәржімашының сол қарасөздегі суреттелген
философиялық, танымдық рухын берудің және эмоциялық, ұлттық реңкті
жеткізудегі мақсаты орындалды ма, соны бақылайық!
Абайдың 7-қарасөзі былай басталған еді:
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем,
жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары. Біреуі – білсем екен
демеклік. Көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді.
Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды
көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді. [14].
Оның ағылшын тіліндегі аудармасы:
Born into this world, an infant inherits two essential needs. The
first is for meat, drink and sleep. These are the requirements of the
flesh. The other is a craving for knowledge. This is but the natural desire
of the soul, the wish to see everything, hear everything and learn
everything.
It behoves us to strive to broaden our interests ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz