Арал теңізінің тартылу себептері

Асылы Арал терең теңіз емес, әсіресе осы теңіздің оңтүстік және сыпыра шығыс жағалауы тіпті тайыз тұғын. Сондықтан да қайтқан судың қасіреті көзге ерекше түседі. Бұл тұстарда қайтқан су теңіз түбін ырситып, жалаңаштап жүз шақырымнан да кетіп қалған. Көк теңіздің көлемі отыз жеті процентке кемісе, ал тереңдігі тіпті құлдырап он екі метрге терең түсті. Күні кеше ғана бұл жер бетінде теңдесі жоқ ғажап теңіз еді. Халқымыздың ежелден маңдайына біткен осы теңіз Қарақұм мен Қызылқұмның екі аралығын алып жатқан осынау суы тапшы, шөбі жұтаң ұлан-байтақ шөл далаға ажар, көрік беріп, ел ырысына айналған құты еді ғой.Жер-дүниенің апшысын қуырған аптап ыстықта қуаң даланың тіпті бұрынғыдан бетер құты қашты. Көзге қуаныш, көңілге демеу, жанға шипа теңіз еді ғой.
Арал сияқты үлкен теңіздің бұлайша тез тартылып кетуінің өзіндік себебі бар. Себептің сыры белгілі де-қос өзен-Сырдария мен Амударияның теңізге сыңар тамшы тамбай қалғалы қанша жыл. Қазақстан мен Орта Азияның халық шаруашылығы, ала-бөле соғыстан кейін күрт көтерілді. Ежелгі ел мекендемей бос жатқан иен сардала, шөл далаға арықтар, каналдар қазып, су тартты. Күріш екті,мақта өсірді. Кеше құрық сүйреткен малшы қазақ өзінің ежелгі ата-кәсібін тастап, біріңғай диқаншылық жолға көшті. Тек бір ғана Қызылордалықтар Сыр өзенінің алып жатқан иен алқапқа жайқалтып ақ күріш өсірді. Қос өзеннің екі аралығында ежелден ел ырысы болған диқан-бабажеріне кейіннен қанша қала салынды, кен ашылды, өндіріс орнады. Тусырап жатқан тың жерлер игерілді. Күн сайын, апта сайын қатар өсіп, өркендеп жатқан өндіріс пен ауыл-шаруашылығы құдды құстың қос қанатындай Орта Азия мен Қазақстан экономикасын күрт көтеріп, шырқау биікке шығатындай жіберді.Арал өңірінен ежелден бері, жері, желі, суы мен қалыптасқан жарасымды табиғи әдемі үйлесімнің шырқын бұзып, көресіні көріп отырмыз. Табиғаттың тепе-теңдігі біржолата бұзылды. Қосмостан алған соңғы мағлұматқа қарағанда қазірдің өзінде теңіз түбінен босаған жерден жылма-жыл көтерілген жетпіс бес миллионнан тоннадан астам тұзды сор шаңдақ ауа арқылы маңайындағы аяқ жетер жерді басып салған. Сол сияқты Бұқар, Хорезм, Қызылорда облысына қарасты суармалы егістіктің әр гектарына орта есеппен жыл сайын жеті жүз киллограм тұз жауады екен. Жер азды, су бұзылды. Бұрында келіспеген ауа-райы теңіз тартылғалы тіпті қатты бұзылып, жаз болса ыстық аптап айлап, апталап ұрып, қайта-қайта қара дауыл қаптай соғып бергенде бетіне соры шыққан борпылдақ дала алағайда-бұлағай борап ала жөнелді. Осының салдарынан қанша жылдан бері Арал өңірін мекендеген сол араның тұрғын халқының тірлік, денсаулығына шаш-етектен зиянды, төтенше қиын жағдай туа бастағанын Қазақ Ғылым Академиясы өзінің ақпарында бүкпесіз ашық айтты. Томаға-тұйық су қоймаларында ұзақ тұрып қалған, адам түгіл мал ішуге жарамсыз, борсыққан ақаба суды тұрғын халық басқа лажы болмаған соң амалсыз пайдалануда. Күріш пен мақта егістігін бастырған су шілденің сарытап ыстығында әрі-бері тұрып бұзыла бастағанда, арық-атыз бойымен Сырға қайта құйғанда лайланып, өзімен бірге неше түрлі зиянды химикаттарды ала келеді. Ауыз суға қойылар санитарлық талаптың жұрнағы да сақталмаған суды ішкен бұл өңірдің тұрғын халқы шалдықпаған аурудың түрі кемде-кем. Мәселен, республика бойынша сары ауруға шалдыққан кісілердің көбі Қызылордалықтардан табылды. Ал асқазаны ауыратын, ішегінің қырындысы кеткен сырқаттардың түр-түрі Қызылорда облысында. Тек соңғы жылдары төрт жылда бұл облыста жұқпалы індет бірнеше рет қайталаныпты. Халық «Жұт – жеті ағайынды» дейді. Рас болар. Теңіз тартылғалы ауа – райының күрт өзгеруіне байланысты бұл өңірде жауын – шашын да пышақпен кескендей тыйылды. Сондықтан жазда жаңбыр, көктемде қар суына үміт артудың да қисыны қалмады. Аралдың үстіне бұлт айналмағалы қай заман. Көктемнің аяқ кезінен бастап, жаз бойы қырдан толассыз соғатын қара дауыл қылтанақ шөптің түбіндегі топырақты суырып, ал жусан атаулы құдды күйіп, әуелі қурап, сосын жер тістеп жығылып жатқаны. Теңіз суы күрт төмен түскелі бұрын кісі бойы қазсаң су шығатын далалықтағы құдықтардың көзі алыстап кетті. Су шыққанның өзінде де бірер күнді артына салғасын әуелі кермек дәм пайда болып, сосын көп ұзамай ашып кететін болып жүр. Жер астының суы азағайлы, жер бетінің түгі жұтаңданып, мал жайылымы қурап кетті. Жемшөптен кемтарлық көргелі мал басы да шұғыл кеміп, қайсыбір қыста жұтқа ұшырап жатқаны. Басқасы – басқа , бір кезде Асанқайғының «Ұлықұм-ау, Ұлықұм, тізеден еді құдығың » - деп сұқтанатын, шынында да шұқысаң ар жағынан су шығатын шөбі шүйгін құтты мекен – Ұлықұм мен Кішіқұмның да күйі тайған. Егер таяу уақытта ғажайыптан – тайып бір кездейсоқ құдірет күш қол ұшын берсе өзі біледі, өйтпеген жағдайда, қос өзеннің суын бұрынғы бейпілдігімізге салынып қолы жеткен жыл сайын көлемі өсіп далиып бара жатқан егістік даласына бас жоқ, аяқ жоқ ысырап қып лақылдатып ағызып әкете берсе, көрерсің де білерсің, соңыра Арал теңізі дәл бір оқымыстылар айтқан болжам аумай - төкпей келіп, аспанға жылма – жыл алпыс текше метр бу ұшыратып алып қазанға айналады. Аралдың ендігі жауы – жел мен күн. Осы рақымсыз қатал екі жау екі жақтан тиісіп бергенде, онсыз да өлімші теңізден тамтық қалып жарымас. Сонан ары бір кезде марқұм академик Федоров айтқан долбар аумай – төкпей келіп, Арал қылышпен шапқандай екіге қақ бөлінеді. Айтса да биылдың өзінде бұрынғы Көкарал деп аталатын аралдың деңгейінен әлден – ақ алдағы бөліністің нышаны анық белгі беріп қалды. Келешекте әлгіндей екіге бөлінген екі көлшік келе – келе азая – азая ақырында жырымдалып, ұсақ – ұсақ шалшықтарға айналып, орнында ақырған ащы тұз қалады. Оқымыстылардың өзі « Аралдың құритыны анық ақиқат, келешекте кісі тұру – тұрмауы неғайбыл » - деп тұжырым жасап қойды. Осы заманның кісілері қолдан жасаған көл екеш көлге мақтанып, қуанышы қойнына сыймай газет бетіне айқайға толтырып жібереді. Ал енді осынау ай мен күн астында нелер ықылым заманнан бері тірлікпен қоян – қолтық жасап келе жатқан ғажайып бір теңіз тағы да сол адам шіркіндердің сұқақтап араласқанының арқасында көре – көзге құрып бара жатқанына куә боп отырған біздер бұған не дейміз Рас, Аралдың аянышты тағдыры талайдың жүрегін сыздата бастады. Аралдыапаттан құтқарудың амалын қарастырып, жолын іздеп ғалымдар мен инженер – мамандардан құралған арнаулы комиссия білек сыбанып кірісіп жатыр. Халықта қарап қалмай, жер – жерден қаржы жинала бастады. Аралға академик Федоров келгенде – бар жағдайды өз көзімен көріп, егжей – тегжейіне әбден қаныққанан кейін атақты ғалым, сол кездің өзінде, ауырда болса, әділ кесігін айтып еді. « Аралдың басына төнген апаттың бетін қайтару мүмкін емес. Тек соңыра екі бөлінген теңіздің сонан әрі тартылуына жол бермей, тым құрыса теңіз орнына пайда болған қос көлді кенерінен орта түсірмей ұстап тұратындай мөлшерде жылма – жыл Амудария мен Сырдариядан су жіберіп тұру керек »,- деген сол ғалымның ұсынысы ақылға сыяды. Адам көкірегі көпті сезсе де, тек не пайда, бәрі бірдей қолдан келе берген бе
Дүниеде болып жатқан экологиялық шым – шытырық құбылысқа ақылым жете бермейді. Көп нәрсенің бабына барып, ой түйе алмасым да ақиқат. Бірақ, сөйтсе – дағы Аралдың келешегі келіспесіне күмәнім жоқ. Оның тағдыры баршамыздың балтырымызды сыздататын қиын проблема. Басқаны айтпағанда Орта Азия мен Қазақстанның ауа – райына қолма – қол ықпал тигізіп, ұйтқысы болып келген теңіздің тағдырына араласпай, қалыс қалуға болмайтын тықыр – таяң кез төнді. Жұрттың бәрі дәл осылай түсінеді. Ендеше сөзді қойып, іске кірісетін, жобалар мен ұсыныстарды жедел жүзеге асыратын кез жетті. Осыған дейін айтылып жатқан сөзде, алынып жатқан сан – сапалақ қаулылар да, неше түтлі ғылыми – техникалық жобалар, ұсыныстардың бәрі – бәрі де әрілегенде мүсіркеу, желеп – жебеу сияқты ізгі ниеттің о жақ бұ жағынан аспады. Ғылым академиясының топырақтану және мелиорация проблемаларын зерттейтін ғылыми кеңесі қабылдаған қарарда Аралға байланысты әлеуметтік, экологиялық және экономикалық мәселелердің бұнан артық сөзбұйдаға салып, кейінге қалдырмай тез арада шұғыл шешілуі қажет деп тауып отыр. Адам иманы ешуақытта да қоғам мүддесіне кереғар қайшы келмеген. Ал адамның да, қоғамның да мүддесі мен мақсаты Аралдың қайткен күнде де аман сақтап қалуды көздейді. Сол сияқты жаңадан тың жер игеріп, дән – дақыл өнімін бұдан былай да арттыра түсуді де нысанаға алып отыр. Негізі аз, жетімсіз суды жырымшылап ала түсуге мәжбүр етеді. Бұл, сырт көзге заңды құбылыс сияқтанып көрінуі мүмкін. Егер зейін қойып, жытырақ қараған жағдайда суды басы – көзіне қарамай шамадан тыс ысырап қып жатқанымыз өзінен-өзі белгілі. Адамда құды жас бала тәрізді, қолда бардың қадырын біле бермеген. Қазір ауылшаруашылығындағы техника ұшан теңіз. Техниканың құдіретті күшінің арқасында Амудария мен Сырдарияны ауыздықтап алдық. Екі өзеннің жылдық суын кез – келген жерден буып – матап, су қоймаларын аузы – мұрнынан келтіре толтырып алдық та, тандыры кеуіп жатқан Аралға татырмай қойдық. Шамадан тыс көп болғанда, тегі, сірә, байлықтанда қадыр қалмайтын болса керек. Аузы – мұрнынан келе лықылдап толған су қоймаларындағы су кнопканы бассаң болғаны лақылдап ағады. Ал, біз бір кездерде егістікке су жіберерде ата – бабамыздың әр тамшыға дірілдеп, сығымдап жіберетін үнемшілдігін ұмытып, бас жоқ бұйдарақсыз бейпіл кетеміз. Шыны керек, осы бір бейқасиетберекеміздегі бетке басып, қаламы жүйрік журналистер ашынып – ақ жазуда. Бірақ, не пайда, санасына бермегесін қанша жер – жебіріне жеткенмен де әзір миына жеткен бір пенде жоқ. Әлі күнге егістікті суарған сайын шамасын білмей бей – берекет жіберген ысырап мол су жер бетін топанша басып, топырақтың құнарын шайып, ертеңіне көк сортаң тұз бетіне шығып жатқаны. Бір кездежаннымызды жалдап, Арал суы қайта бастағанын қынжыла жазсақ, енді қазір оның басына төнген апатқа араша тұрам деген жандардың жан дауысы шырқырап, айқай салатын кез келді. Осы жайындағы айтылып жатқан сан – сала пікірлер, болжамдар, пайымдаулар, қисапсыз көп-ақ. Қанша жылдан бері біздің экономикалық һәм экологиялық мүддемізге қайшы келмейтіндей көрінген көңілге қонғандай бір идея төңірегінде әңгіме болған-ды. Ол өзі Сібір өзендерін Аралға бұру хақында Мәскеу мен Ташкенттің білікті-ақ деген институттары жасаған жоба-тұғын. Маман болмасақ та, бірақ өзіміздің өлкеміздің тағдыры таразыға түсіп жатқан дәл қазіргі тұста мына жағдайға қатысымыз жоқ па, бар ма ,шырқырап үстіне түсе кетпей қалыс қалғаным түйсіздік болар еді ғой. Халық « Келісіп пішкен тон келте болмайды » депті. Тек, әттең өз шаруасына келгенде иненің жасуындай тесіктен жол тауып өтіп кететін жылпос мамандар кейінгі кезде қойдай балалатып жіберген жобаларын іске асырудан бұрын әуелі жергілікті тұрғын халықтың да пікірін тыңдап, көңілге қонған қисынды сөзге құлақ ассақ қайтер едік. Сібір өзендерін бұрдық делік. Сібір өзенін бұра қалғанда Обьтан Аралға дейінгі екі араның екі жарым мыңдай шақырым екенін ойлайық. Бұл жолдың бойында суға зәру боп отырған ірі – ірі өнеркәсіптер мен талай – талай қалалар, тусыраған далалар жатқан жоқ па. Су келе қалғанның өзінде де алақанына түкіріп отырған кісілер жолшыбай қолы жеткені жеткендей қасықтап, ожаулап ала бастағанда бәрібір Аралға бір тамшы тимесі белгілі. Аралдың тартылып жатқаны, айта берсең, Амудария мен Сырдарияның суы аздығынан емес қой. Екі өзеннің құятын судың жылдық көлемі 114,7 миллиард текше километр. Бұның бәрін Аралға берген жағдайда оның ежелгі сабасынан бір елі төмен түспейтіні белгілі.
Қазақстанда өзен саны аз емес. Тек өкінішке орай, сол әлгі біздің үстімізден өтетін үлкенді – кішілі өзендердің басында басқалар да, ал сағасында біз отырмыз. Халық « Өзеннің басындағы батып ішсе, аяғындағы сатып ішеді » деп бекер айтпаған. Сондықтан да ала – бөле егін суаратын кезде су жетпей, сыңар тамшыға зәру боп жатамыз. Эксперт комиссиясы Қазақстанның суармалы жерлеріне арнап Сырдария суынан жылына он төрт текше километр сыбаға белгіледі. Жоғарғы жақ үнемі қадағалап, бақылап отырмағандықтан Сырдарияның басы мен ортасында отырған ағайындар тиесілі сыбағалы суынан әлдеқайда артықалғандықтан да он бес жыл бойына біздің елдің диқандары өздеріне белгілеп берген лимтке де қолдары жетпейді. Ала – бөле Сырдың теңізге құятын сағасында отырған халықтың ауыз суын адам түгіл мал ішудің өзі қиын. Жоғарыда айтқандай су бұзылғасын жер бұзылды. Осының себебі – Қарақұм каналы емес пе деп қаласың. Қарақұм каналы мақта өнімін арттыруға қажет болған шығар.