Мемлекеттік несие мен қарыздар
Кіріспе 3
1. Мемлекеттік қарыздың ішкі және сыртқы мәселелерінің теориясының негіздері 4
1.1. Мемлекеттік кредиттің мәні мен мазмұны 4
1.2 Ішкі мемлекеттік кредит нысандары 7
2. Мемлекеттік қарыз және оны басқару 15
2.1 Мемлекеттік қарыз туралы түсінік 15
2.2 Мемлекеттік борыш және оны басқару 18
2.3 Қарыз ауыртпалығы 25
3. Мемлекеттік кредит пен қарызды өтеу арқылы бюджет тапшылығын болдармау жолдары 28
Қорытынды 33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
1. Мемлекеттік қарыздың ішкі және сыртқы мәселелерінің теориясының негіздері 4
1.1. Мемлекеттік кредиттің мәні мен мазмұны 4
1.2 Ішкі мемлекеттік кредит нысандары 7
2. Мемлекеттік қарыз және оны басқару 15
2.1 Мемлекеттік қарыз туралы түсінік 15
2.2 Мемлекеттік борыш және оны басқару 18
2.3 Қарыз ауыртпалығы 25
3. Мемлекеттік кредит пен қарызды өтеу арқылы бюджет тапшылығын болдармау жолдары 28
Қорытынды 33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
Тақырыптың өзектілігі: мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруга және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы құжат. Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы бейнеленеді. Шығыста бюджеттік ассигнациялардың, қаржылардың бағыттары мен қызметтері көрінеді. Өзінің құрылымы жағынан бюджеттің шығысы мынадай бөлімдерден түрады: мемлекетті басқару шығындары, әскери шығындар, әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы шығындар, мемлекеттік шаруашылық жұмыстарының шығындары, сыртқы экономикалық қызметтердін шығындары.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы органдардың) қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды алудың басты өдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит — жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредит қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет несиегердің де, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік несие мен қарыздардың мәнін ашып анықтау болып табылады. Ол үшін курстық жұмыста келесідей міндеттері қаралады:
- Мемлекеттік несиенің мәні мен мазмұнын айқындау
- Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
- Тапшылықтар мен мемлекеттік қарыздар
- Қарыз ауыртпалығы
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы органдардың) қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды алудың басты өдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит — жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредит қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет несиегердің де, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік несие мен қарыздардың мәнін ашып анықтау болып табылады. Ол үшін курстық жұмыста келесідей міндеттері қаралады:
- Мемлекеттік несиенің мәні мен мазмұнын айқындау
- Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
- Тапшылықтар мен мемлекеттік қарыздар
- Қарыз ауыртпалығы
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: Қазақстан, 2000.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының кодексі. Егемен Қазақстан, 6 мамыр 2004 ж.
4. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). — Алматы: ЮРИСТ, 2002.
5. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. — Алматы: 1999.
6. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы: 2009
7. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. — М.: 2010.
8. Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. - Петербург: 2000.
9. Балабанов И. Т. Основы финансового менеджмента. - М.: 2011.
10. Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. — М.: Приор, 2000.
11. Госшенко Л. Н. Страхование. Учебное пособие. — Алматы: 2003.
12. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. — М.: ЮНИ-ТИ, 2000.
13. Дюсембаев К.Ш. Ананлиз финансового положения предприятия. Учебное пособие. — Алматы: Экономика, 1998.
14. Елубаева Ж.М., Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. — Алматы: 2004
15. Заяц Н.Е., Фисенко М.К., Бондаръ Т.Е. и др. Теория финансов. Учебное пособие. — Мн.: Высш. шк., 1998.
16. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. — Алматы. Қаржы-қаражат. 1995.
17. Ильясов К.К., Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие. — Алматы: Экономика, 2003.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының кодексі. Егемен Қазақстан, 6 мамыр 2004 ж.
4. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). — Алматы: ЮРИСТ, 2002.
5. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. — Алматы: 1999.
6. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы: 2009
7. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. — М.: 2010.
8. Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. - Петербург: 2000.
9. Балабанов И. Т. Основы финансового менеджмента. - М.: 2011.
10. Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. — М.: Приор, 2000.
11. Госшенко Л. Н. Страхование. Учебное пособие. — Алматы: 2003.
12. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. — М.: ЮНИ-ТИ, 2000.
13. Дюсембаев К.Ш. Ананлиз финансового положения предприятия. Учебное пособие. — Алматы: Экономика, 1998.
14. Елубаева Ж.М., Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. — Алматы: 2004
15. Заяц Н.Е., Фисенко М.К., Бондаръ Т.Е. и др. Теория финансов. Учебное пособие. — Мн.: Высш. шк., 1998.
16. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. — Алматы. Қаржы-қаражат. 1995.
17. Ильясов К.К., Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие. — Алматы: Экономика, 2003.
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Мемлекеттік қарыздың ішкі және сыртқы мәселелерінің теориясының
негіздері 4
1.1. Мемлекеттік кредиттің мәні мен мазмұны 4
1.2 Ішкі мемлекеттік кредит нысандары 7
2. Мемлекеттік қарыз және оны басқару 15
2.1 Мемлекеттік қарыз туралы түсінік 15
2.2 Мемлекеттік борыш және оны басқару 18
2.3 Қарыз ауыртпалығы 25
3. Мемлекеттік кредит пен қарызды өтеу арқылы бюджет тапшылығын болдармау
жолдары 28
Қорытынды 33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша
ресурстарының орталықтанған қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы
күштерді қаржыландыруга және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға
жұмсалады. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің,
шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге
асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі
қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы құжат. Ең алдымен бюджетте
мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы бейнеленеді. Шығыста бюджеттік
ассигнациялардың, қаржылардың бағыттары мен қызметтері көрінеді. Өзінің
құрылымы жағынан бюджеттің шығысы мынадай бөлімдерден түрады: мемлекетті
басқару шығындары, әскери шығындар, әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы
шығындар, мемлекеттік шаруашылық жұмыстарының шығындары, сыртқы
экономикалық қызметтердін шығындары.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы
органдардың) қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша
қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит
мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да
несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет
тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды алудың басты
өдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит — жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі
және кредит қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет несиегердің
де, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің
кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік несие мен қарыздардың мәнін ашып
анықтау болып табылады. Ол үшін курстық жұмыста келесідей міндеттері
қаралады:
- Мемлекеттік несиенің мәні мен мазмұнын айқындау
- Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
- Тапшылықтар мен мемлекеттік қарыздар
- Қарыз ауыртпалығы
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мемлекеттік қарыздың ішкі және сыртқы мәселелерінің теориясының
негіздері
1.1. Мемлекеттік кредиттің мәні мен мазмұны
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың
қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынстарды
банк несиесімен шатастыруға болмайды
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе
экономиканы қаржыландырута бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы
тиіс. Мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастар мына негіздерде қаржы
қатынастарына кіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі
қажеттіліктерді - өндірістік, өндірістік емес, сол сияқты
стратегиялық, оперативтік қажеттіліктерді қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін
пайыздар төлеу бюджеттердің — үкіметтің қарыз алулары кезінде
орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының
қарыз алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен
жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін
салықтық түсімдер құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын
қаражаттар "антиципацияландырылған салықтар", яғни мерзімінен бұрын
өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Мемлекеттік кредит ақша қаражаттарын (оларды кейін қайтару шартында)
қайта бөлу функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты.
Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі
болып табылады. Кредиттің көмегімен біршама азғантай, орташа жинақ ақша
мемлекетте шоғырландырылады және оның қажеттіліктерін қаржыландыруға
бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында
орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің
бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді,
қазынашылық бондарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Бұл
функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің
ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Кесте 1 - Мемлекеттің кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы:
Жекеше кредит Мемлекеттік кредит
өндірістік мұқтаждар үшін өндірістік және өндірістік емес
жұмылдырылады; мұқтаждар үшін жұмылдырылады;
несие капиталы жұмылдырылады; төлем және сатып алу каражаттары
өтеу қосымша өнім немесе өндіріс жұмылдырылады;
процесінде пайда болатын құннан өтеу бюджет кірістірінен (негізінен
жүргізіледі; салыктық түсімдердің есебінен)
капиталдың қолдану сферасын жүргізіледі;
(өндірістік сфераны) кеңейтеді. капиталды қолдану сферасын
тарылтады.
Ағымдағы кезенде пайдаланылатын қаражаттар несиегерге ондаған
жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өндіріп алынатын салықтар
есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік
функциясы сондай-ақ оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді.
Сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердіің пайдасына қайта
бөлуге қол жетеді ("уақытқа қарай қайта бөлу").
Мемлекеттік кредиттің екінші функциясы — реттеуші функциясы. Бірінші
кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша
ағындарын реттейді: несие капиталының рыногында қаржыгер бола отырып, ол
бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие
капиталының нормасы артады. Сөйтіп, мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге
араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады ("ығыстыру әсері"). Бұл
олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады.
Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы
ақшаның (қолма-қол ақшаның және қолма-қолсыз ақшаның) қысқаруына жеткізеді,
мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Мемлекеттік кредит рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша
бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және олардың мемлекеттің
кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып
ажыратылады (1 сызба).
Ішкі кредитте мемлекеттік кредит қатынастары жан-жақты тұрғыда:
қарызгер кезінде де, несиегер ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің
жергілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың арасында
пайда болады.
Халықаралык, кредитте қатынастарға бір жағынан, үімет, биліктің
жергілікті органдарды, екінші жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері,
банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы-банк ұйымдары
араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит
алушы ел реципиент-ел деп аталады.
Шартты мемлекеттік кредит отандық қарызгерлер: кәсіпорындар, ұйымдар,
фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің
несигерлеріне берілген кепілдіктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде
болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарызгердің
уақыты келген міндеттемелері бойынша қарызгердің мүлкінен немесе басқа
активтерінен бюджет қаражаттары есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мемлекет қарыз алушы ретінде ғана емес, сонымен бірге несиегер ретінде
де бола алады.
Мемлекеттік несиелендірудің негізгі сферасы - күрделі жұмсалымдар:
басым өндірістерді қаржыландыру; тұрғын-үй құрылысын қаржыландыру;
экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым салаларын қаржыландыру.
Несие капиталдары рыногында мемлекет гарант ретінде бола алады.
Төлемдердің кідірісі бойынша тәуекелдіктер; банкроттық; саяси және басқадай
себептер жағдайында бұл мемлекеттік несиелендірудің ерекше нысаны.
Мемлекеттік кредиттің көздері - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы
қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос
қаражаттар.
Мемлекет кредит ресурстарын:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі
жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын
қаржыландыру;
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
1 сызба. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыштың сыныптамасы
ТүрлеріІшкі Сыртқы Шартты
Н Қарыздыр
Ы
С
А
Н
Д
А
Р
Ы
Мемлекеттік Беру, Табысты КепілдіккеОрналастырБасқа
бағалы өтеу есептеу салу у және әдістер,
қағаздар мезгілде(пайыздық міндеттемеқызмет тәсілдер
облигациялар,рі табыстар, лерді, көрсету
қазынашылық дисконт, кепілдіктеүшін
міндеттемелер ұтыстар) рді делдалдард
, бондар, ресімдеудіы таңдау
векселдер, ң тәртібі
сертификатар,
өндірістік
қаржылық
құралдар
М е м л е к е т т і к б о р ы ш
Күрделі Ағымдағы
Басқару және қызмет көрсету
Лимиттерді басқару, мониторинг, борыш пен пайыздардың негізгі сомасын
төлеу, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру, кері арасалмақ
бойынша облигацияларды айырбастау, өтеудің мерзімін ұзарту, борыштың күшін
жою
1.2 Ішкі мемлекеттік кредит нысандары
Ішкі мемлекеттік кредиттің нысандары:
1) мемлекеттік қарыздар шығару;
2) коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін
мемлекеттік қарыздарға айналдыру;
3) қазынашылық несиелер.
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредит қатынастары болып
көрінетін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет
негізінен қарызгер ретінде болады.
Мемлекеттік қарыздар — нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге және
белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет
пен заңи және жеке тұлғалар арасындағы қарыз қатынастары.
Кесте 2 - Қарыздардың салықтардан айырмашылығы
Қарыздар Салықтар
ерікті сипаты; мәжбүрлеме сипаты;
мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны мәжбүрлеудің анық нысаны
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы,
эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша:
қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін),
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша
қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың
облигацияларын шетел азаматтары мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру
әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және
мәжбүрлеме қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей
ақша нысанында шығарылады, бірақ қажет болғанда заттай нысаны да болады.
Эмитентке қарай қарыздар үкіметтің қарыздарына және биліктің
жергілікті органдарының қарыздарына (муниципалдык, қарыздарға) ажыратылады.
Табыстылық түрлері бойынша қарыздар пайыздық (қарыз иелері жыл сайын
тең үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алады); ұтыс
немесе лотереялық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы
шыққанда төленеді) қарыздар болуы мүмкін.
"Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу және борыш
туралы" Қазақстан Республикасының заңына, Бюджет кодексіне сәйкес қарыз
алудың мынандай түрлерін атауға болады: мемлекеттік қарыз алу және мемлекет
кепілдік берген қарыз алу.
2 сызба- Мемлекеттік кредиттегі себеп-салдарлық өзара байланыстар
Алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік және мемлекеттік емес
сыртқы қарыздардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің
Қазақстан Республикасы бейрезиденттерімен келісім-шарттары бойынша
берешектік міндеттемелерінің белгілі бір күнгі сомасы жалпы сыртқы борышты
құрайды. Ол сыртқы мемлекеттік борышты және ішкі мемлекеттік борышты
кіріктіреді. Сыртқы мемлекеттік борыш -Қазақстан Республикасы өкіметінің,
жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан
Республикасының бейрезидент несиегерлері алдындағы сыртқы мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі. Ішкі мемлекеттік борыш - Қазақстан Республикасы
өкіметінің, жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан
Республикасының қарызгер-резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздар
мен басқа да борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борыштың құрамдас
бөлігі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарыз алуды Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі және жергілікті атқарушы органдары
жүзеге асырады.
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру
мақсатында, Ұлттық банктің қарыз алуы төлем балансын қолдау және Ұлттық
банктің алтын-валюта активтерін толықтыру мақсатында, сондай-ақ елдегі
жүргізіліп отырған ақша-кредит саясатымен айқындалатын басқа да
мақсаттарында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік
қарыз алуы аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға байланысты
жергілікті бюджеттің тапшылығын жабу мақсатында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен нысандары болады:
1. Қарызгерге қатысы бойынша:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары;
Жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді.
2. Несие капиталының рыноктары бойынша:
сыртқы мемлекеттік қарыздар;
ішкі мемлекеттік қарыздар.
3. Қарыз алу нысаны бойынша:
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
қарыз шарттарын (келісімдерін) жасасу болып бөлінеді.
4. Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
айналыс мерзімі 5 жылдан астам, ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттық және құжатсыз нысанда
(оны ұстаушылар үшін тек қана құжаттық нысанда), номиналды және
дисконтталған құны бойынша, сый-ақының бекітілген және бекітілмеген
мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Қарыз туралы келіссөздер жүргізу, шарттарға қол қою тәртібін, оның
атынан эмиссияланатын мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару,
орналастыру, айналысқа түсіру, өтеу және оларға қызмет көрсету тәртібін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін халықтың банктердегі
салымдары бойынша қалдықтарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға
айналдыру әдетте жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың
капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану
тәуекелдіктері бойынша мемлекет жауап береді; жинақ банкінің (акционердің)
капиталына мемлекет қатынсқан жағдайда банк мекемелерінің (акционерлердің)
пікірлеріне сәйкес тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану нұсқаларының
проблемалары пайда болады.
Қазынашылык, несиелер шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе бюджет
қаражаттары есебінен мемлекеттік билік пен басқару органдарының халыққа
қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік кредиттің әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға сай
келеді. Мемлекеттік қарыздарда - бұл қаражаттарды тартудың және оларды
кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар қарыздарды шығарудың шарттарымен
анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың
мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, бондарды еркін сатып алу
және сату, жазылу, мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалы (облигациялар
бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп
(сатып) алу, мерзімсіз қарыздарда - пайыздық кірісті дүркіндік төлеу).
Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттің борышын басқару әдістері
де жатады (ары қарай қараңыз: жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру,
қайта қаржыландыру).
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерде (МҚМ-да) мыналар әдістер болып
табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы*, көрсетулі құны бойынша
МҚМ-ды өтеу, өтеу мерзімі, аукциондарды өткізудіің тәртібі (реті).
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде - мемлекеттік банктердің
депозит ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде мұндай қолданудың
шарттары әдістер болып табылады: мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде
тартылатын ресурстардың үлесі, қайтару мерзімі, табыстылық нормасы. Елдің
орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту шарттары — әдістері ұқсас
болады, бұл әдістер мұндай қарыз алудың инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс.
Мемлекеттік кредиттер нысанындағы әдістер кәдімгі банк кредитінің
әдістеріне ұқсас болып келеді.
Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржы ресурстарын
жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған
сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ, әр түрлі
елдердің мемлекеттік органдары кредит мәмілелерінің қатысушылары болып
отыр.
Халықаралық мемлекеттік кредит — халықаралық экономикалық қатынастар
сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы, мемлекет
дүниежүзілік қаржы рыногында борышкер немесе несиегер ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы. Бұл қатынастар мемлекеттік сыртқы қарыздар нысанын
қабылдайды және ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік
және ақылық жағдайында беріледі. Алынған сыртқы қарыздардың сомасы
есептелген пайыздармен бірге елдің мемлекеттік борышына қосылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақша және тауар нысанында беріледі. Несие
субъектісі мемлекеттік уәкілетті органдар арқылы елдер болып саналады.
Халықаралық кредит — бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктерінің,
сондай-ақ басқа заңи және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне,
банктеріне және өзге де заңи және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық кредит
сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр:
Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі және оның
ұйымдары — Дамудың Халықаралық Ассоциациясы, Инвестициялар Кепілдігінің
Көпжақты Агенттігі, Халықаралық Қаржы Корпорациясы, Европа Қайта Құру және
Даму Банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкі және басқалары. Халықаралық
Валюта Қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды
сақтауға бақылау жасау, қатысушы-елдер арасында валюталық шектеулерді жою,
оларға төлем баланыстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық
сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі.
Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық дамуын
оларға техникалық көмек көрсету мен елдердің экономикалық әлуетін іске
асыруға қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы қолдап отырады.
Өзінің мәні жағынан халықаралық мемлекеттік кредит ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету құралдарының бірі болып табылады, бірқатар
жағдайда дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің құралы болып
саналады.
Халықаралық кредиттің қажеттігі экономикалық зандардың бүкіл
жиынтығымен айқындалады.
Халықаралық кредиттің дамуы мына факторларға байланысты болады:
1) еңбектің халықаралық бөлінісі мен экономикалық бірігу;
2) өндірістің мамандандырьшуы, қауымдасуы;
3) елдердің табиғи ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі
қамтамасыз етілуі;
4) жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп
шығудың қажеттігі;
5) дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттігі;
6) дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығы.
Халықаралық кредитке берілетін мемлекеттің кредит ресурстары:
1) қорланым қорларына жататын мемлекеттік бюджеттердің қаражаттарынан;
2) ұжымдық несие қорларынан (ұлттық және халықаралық банктердің
меншікті және тартылынды (тартылған) қаражаттары);
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарынан тұрады.
Ақша нысанындағы халықаралық кредит ұлттық валюталарда және еркін
айырбасталымды валюталарда беріледі.
Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі процесінде тауар және ақша ресурстарын қайта бөлу болып табылады.
Халықаралық кредитті пайдалану экономиканың дамуын тездетуге,
экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сыртқы сауданың өсуіне,
экономикалық бірігуді тездетуге жәрдемдеседі.
Халықаралық кредиттің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады.
Қарыз қаражаттары сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру немесе экспорт пен
импортқа жәрдемдесу - сыртқы сауданы несиелендіру үшін пайдаланылады.
Сыртқы сауда-ны несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану және өтеу
елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде қарастырылады, мұның өзі
оларға өздерінің міндеттемелерін толық әрі бөгетсіз орындауына мүмкіндік
береді.
Халықаралық кредит нысандарында экономикалық дамуды қолдау мақсатымен
шетел мемлекеттері мен көпжақты ұйымдар беретін дамуға ресми көмек
ерекшеленеді. Көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты болады,
яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша көбейтуге
ұмтылмайды, керісінше құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, Халықаралық валюта
қорының кредиттері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және
құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға
беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу
шарттарының бірі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сондай-ақ,
экспорттық немесе "байланыстырылган кредиттер" нысаны қолданылады. Мұндай
кредиттерді беру қарызгер-елге нақтылы тауарларды сатып алуға берілетін
кредит олардың жеткізілімімен "байланыстырылады". Әдетте байланыстырылған
кредиттер жеңілдік жағдайда беріледі, мұның өзі өз еліндегі жеткіліксіз
сұранымды тауарларды басқа елдердің рыноктарында қорғаудың қажеттілігінен
туады.
Экспорттық кредиттерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал
жасайтын зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал
бұл сауда балансының тапшылығын тудырады немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан
басқа, экспорттық кредиттер реципиент-елдегі экономикалық есуге ықпал
жасайды, өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға
мүмкін болар еді және болашақта ағымдағы қажеттіліктерді мезеттік
қанағаттандырудың орнына табыс әкелер еді, екіншіден, импортталатын
тауарлар неғұрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды
ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды.
Қазіргі жағдайда жабдықты, материалдарды, азық-түлікті сатып алу
кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда ұйымдары мен сыртқы экономикалық банк
контракттар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізіңде бұл
елдердің банктері мен фирмаларынан алатын банк және коммерциялық
кредиттерді пайдаланады. Өтемдік келісімдер – бұл сыртқы сауда
келісімдерінің түрі, бұл келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның құнын
басқа тауарлар жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер, әдеттегідей,
шетел банктерінен ұзақ мерзімді кредиттер алуды қарастырады, бұл
кредиттердің есебінен шетелдік фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін
олардан сатып алынатын тауарлар төленеді. Жеткізілімнің құны салынған
объектілер өнімінің экспорты есебінен өтеледі.
Кредитті өтеу қабілетін бағалау үшін рейтинг агенттіктері елдің несие
рейтингін әзірлейді, бұл орайда мына аспектілерге назар аударылады:
1. Демократиялық саяси жүйені жасаудағы прогресс; мұны демократиялық
саяси институттардың тиімділігі, шешімдер қабылдау процесінің
ашықтығы, экономикалық реформаларды жүргізуге саяси жолды
ұстаушылық және оларды практикалық жүзеге асыруға қабілеттілік деп
түсінеді.
2. Қаржылық тұрақтылыққа және экономикалық өсуге жетудегі жетістіктер.
Олар өзіне мыналарды кіріктіреді: фискалдық және монетарлық
саясаттың тиімділігі, ұлттық валютаның тұрақтылығы мен
айырбасталымдығы кезінде инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру.
3. Нарықтық экономикаға көшудегі прогресс: экономикадағы жеке меншік
сектордың рөлі (мемлекеттік секторды жекешелендірудің дәрежесі,
жеке меншік компаниялардың жетістіктері, кәсіпорындардың құрылымын
өзгерту, корпорациялық басқарудың тиімділігі, қоғамның салық салуға
қатысындағы өзгерістер және төлем тәртібі, экономикалық қызметті
ырықтандыру (баға белгілеудің еркіндігі, жаңа отандық және шетелдік
компаниялар үшін рыноктардың ашықтығы, сыртқы сауда мен
инвестициялық қызметтегі ашықтық), қаржы секторының ахуалы (банк
секторының дамуы және оны реттеу, қаржы делдалдығының дамуы, қор
рыногының және банктік емес қаржы мекемелерінің дамуы), нарықтық
институттардың дамулығы (тиімді инфрақұрылым мен заңнаманың болуы).
4. Сауда ағындарын қайта бағдарлау. Экспорт пен импорттың өсу серпіні
мен құрылымы, халықаралық экономикалық сауда ұйымдарына қатысу,
қаржыландырудың көзі ретіндегі шетелдік тура инвестициялардың рөлі,
менеджменттің деңгейі, технологияларды беру арқылы бағаланады.
Сонғы жылдары Қазақстан Республикасы шетелдерден едеуір кредитгер
алды. Сондықтан валюта қаражаттарын ұтымды, үнемді жұмсаудың маңызы арта
түсуде. Олар бірінші кезекте тұтынуға арналған тауарларды шығаратын
кәсіпорындарды құру және жаңғырту және басым өндірістерді, яғни экономиканы
сауықтыру үшін белгіленген құрылымдық саясатты ескере отырып дамыту үшін
пайдаланылуы тиіс.
2. Мемлекеттік қарыз және оны басқару
2.1 Мемлекеттік қарыз туралы түсінік
Мемлекет қарызы бұған дейінгі өткен бюджет тапшылығының нәтижесі болып
табылады. Қаржы мекемесі бағалы қағаздарды әрдайым азды-көпті сатып
отырады. Мысалы, апта сайын қазыналық салық векселдердінін аукционы
ұйымдастырылады. Оны сатып алушы ұсынылған бағанын әр түрлі процент
мөлшерлемесімен қарыз бере алатыньш айқындайды. Қаржы мекемесі қазьшалық
векселдерді аукционда үсынылған бағамен сатады. Сатып алушы жоғары бағаны
төменгі процент мөлшерлемесімен ұсынады2. Ұзак мерзімді бо-рыш қолхаты жиі
қолданылмайды. Қаржы мекемесіндегі бағалы қағаздардын бәрі бірдей бюджет
тапшылығын қаржыландыра бермейді. Көптеген борыш қолхаттары төлемге жататын
мемлекеттік қарызды қайта қаржыландыруға жүмсалады. Мысалы, 6 айдан кейін,
ягни арада 180 күн өткенде қазыналық вексельдер шығарылады. Мекеме
көрсетілген соманы казыналық вексельдердін иесіне төлеуі тиіс, яғни қаржы
мекемесі сол қорды келесі қарызды төлеу үшін алады. Мекеменің мемлекет
қарызын қаржыландыруы және кайта қаржыландыруы қарызды реттеу деп аталады.
Қарызды реттеудің аз бөлігі агымдағы бюджет тапшылығын қаржыландыруға
жүмсалады. Борышкор қолхаты үлкен қорды қайта қаржыландыруға қайшы келеді.
Бұл секцияда бюд-жет тапшылығын қаржыландыруды қарастырдық. Бюджет
артықшылығы түсын-да да сондай жағдай қалыптасатын болады. Егер үкіметте
шығынга қарағанда салықтан түсетін кіріс көп болса, онда артықшылық көрініс
береді. Енді мүнда қаржы мекемесі қарызды жояды. Сондықтан түскен кірістің
шығыннан артық болуы үкіметтің салық және заем есептері мен Фед есептері
құрыла бастады дегенді білдіреді. Қаржы мекемесі төлемге жататын қарыздың
мерзімін ұзартқысы келмейді. Одан да облигациялар немесе қазыналық
векселдерді толыгымен төлегенді қолайлы көреді. Сөйтіп мемлекеттің
төленбеген қарызы азаады. Сонғы жылдары АҚШ казынасынын қарызды жоюы
кауіпті болып отыр, ал Ұлыбританияда қаржының көп сатылуынан үкіметтін
мемлекеттік қарызды азайта алу мүмкіндігі бар.
Қарапайым кейнстік үлгіде қаралған фискальды саясат жеке салықтардың
төмендеуінен шаруашылықтардың шығыны артады. Әзірге толық Жұмыспен
қамтылғандық сақталып тұрғандықтан, бюджеттік экспансия саясаты өнімнің
өсуіне ықпал жасайды. Егер шаруашылықтарда тапшылықты өз қаржысымен
қаржыландыратын борышқор қолхаты болса, онда қарыздың қаржылануының
нәтижесінде сұраным арта береді. Бұл бағытты неоклассикалық үлгі, тәсіл
құптамайды. Фискальды саясаттағы неоклассикалық тәсіл үкімет шығыны, қарыз
және салық саясаты арасындағы микроэкономикалық байланысқа, онын,
шаруашылықтар мен фирмаларға әсеріне көңіл аударады. Ол белсенді фискальды
саясатта Кейнс тәсілінің мүмкіндігі аз деп мәлімдейді.
Барро-Рикардо проблемасы Мұндағы сұрақ: шаруашылықтардың салықты
төмендетуге жауабы кандай дегенге саяды. Жалпы салықтың төмендеуінен
шаруашылықтың ұзақ мерзімде шығындануы бүзылмайды. Төменгі салықтар
келешектегі салықтардың да онымен деңгейлес ұлғаюын (қазіргі бағаны негізге
ала отырып) білдіреді. Осыған орай, егер түрақты табыстар өзгермесе, шығын
не себепті көп жүмсалуы керек? Бұл түстагы негізгі көңіл аударатын мәселе —
шаруашылықтардын түрақты та-бысы мен шығынды жүмсау мүмкіндіктері. Ағымдағы
салықтын төмендеуін қаржыландыратын қарыз салмағын кім төлейді? Егер оны
шаруашылық қайтадан төлейтін болса, онда қазіргі салықты төмендету тиімді
емес. Бірак іс жүзінде оның болуы мүмкін.
Байлығын, түрақты табыстарын есептей отырып, шаруашылықтар келе-
шектегі салық төлемін алдын ала ойластырады. Жүртшылық мемлекеттік қарыз
бір кездері әйтеуір бір төленеді деп сенді делік. Онда олар алдағы уакытта
федералды үкіметте артық-ауыстын болатынын біледі. Жеке адамдар федералды
үкімет алдағы күндерде қарызды төлеу үшін салықты көбейтеді деп ойлайды.
Сол түста қарыздын өсуі жеке адамның байлығын өсіреді және алдағы уакытта
салық көбірек болатынын ескертеді. Онда жалпы сұраным нәтижесі 0-ге тен бо-
лады. Осыған байланысты кейде "Үкіметтің бағалы қағаздары байлық па?" де-
ген сұрақ туады.
Бұған жауапты классикалық бағыттағы ағылшын экономисі Давид Рикардо
береді. Оның ілімін дамытып, әйгілей түскен — Роберт Барро". Бұл Барро-
Рикардоның эквивалентті ұсынымы ретінде белгілі. Ұсынымның мәні мынада:
қарызды бағалы қағаздармен қаржыландыру салық салуды кейінге қалдырады,
сондықтан ол ағымдағы салық салуга эквивалентті болады.
Барро-Рикардоның нақты ұсынымы бойынша үкіметтің бағалы қагаздары таза
байлыққа жатпайды, себебі келешектегі салықтың өсуі есебінен облигациялар
төленіп алынатынын жұртшылық түсінеді. Осының теориялық тұрғыдан мүмкін
екендігі артқан сайын Рикардо оның іс жүзіндегі мәнін кабылдамады. Егер
бәрі жоғарыда айтылғандай болса, онда үкімет шығыиның азаюына байланыссыз
бюджет тапшылығының өсуі сақталатын ақшаның көбеюіне түрткі болады.
Егер үкімет тапшылық тұсында салықтарды азайтса, онда қоғам алдағы
уақытта салықтардың көп болатынын біледі. Олардың түрақты табысьша
үкіметтің табысты бүгін қысқартып, ертең көбейтуі әсер етпейді.
Тұтынушылары да өзгеріссіз калады. Салықтын төмендеуінен, қолма-қол
табыстын өсуінен тұтыну артпайды да, қаражат өседі. Барро-Рикардоның
үсынымы бойынша ағымдағы салықтың кысқартылуынан, келешектегі салықтың
өсуінен каражат көбеюі тиіс.
Бюджеттің қыска мерзімді тапшылығын ақшалай және қарыз алу арқылы
қаржыландырудың арасында маңызды айырмашылық бар. Қарыз алып
қаржыландырумен салыстырғанда, ақшалай қаржыландыру кезінде қысқа мерзімді
процент мөлшерлемесін төмендету кажет. Өйткені ақшалай қаржыландыру
номиналды ақша қорын өсіреді. Қарыздай қаржыландыруда мұндай жайт
кезікпейді. Қыска мерзімді қарыз алу арқылы қаржыландыру ақшалай
қаржыландырумен салыстырғанда, инвестиция мөлшерін кыскартады.
Біз үкімет шығыны уакытша өскен кезде ақшалай және қарыз алу арқылы
қаржыландырудың баға деңгейіне тигізетін әсерін салыстыралық. Ақшамен
қаржыландыру кезінде баға деңгейі қарыз алу арқылы қаржыландыру ақша қорын
өсіреді. Ақша қоры негұрлым көп болса, жалпы сұраным кез келген баға
деңгейінде соғұрлым жоғары болады. Екіншісі — қарыз алу арқылы қаржыландыру
кезінде біз бага деңгейін тұтынуға жүмсалатын байлыққа қостық. Енді бағалы
қағаздарға қарағанда ақшаны байлық деп айта аламыз. Сондыктан түтынудағы
аукаттылықтың әсері ақшалай қаржыландырғанда жоғары болады. Ол да қарыз алу
арқылы қаржыландыруға қарағанда, ақшалай қаржыландырғанда кез келген баға
мөлшерінде жиынтық сұраным жоғары болады дегеңді білдіреді. Сонымен,
бюджеттегі уақытша тапшылықты қарыз алу арқылы қаржыландыруды
қорытындылайық.
Мұндай қаржыландыру жиынтық сұранымды арттыруы мүмкін. Бірақ бұл әлі
де анықталынбаған болашақ салықтардың тұтынуға әсері есебінен жүзеге асады.
Қарыз алу арқылы қаржыландыру балансты бюджеттен босатылатын салықтармен
немесе трансферттік төлемдердің қыскаруымен орны толмай, бюджетте тұрақты
тапшылық, болуьша себеп болады, өйткені алынған қарыздарға процент төленуі
тиіс. Қарыз алу арқылы қаржыландыру процент мөлшерлемесін өсіріп, кысқа
мерзімде инвестицияны төмендетеді. Оның ақшалай қаржыландырудан
айырмашылығы осы.
Табанды әрі нақты тапшылықты алайық. Экономикада ең алдымен өсу
тоқтатылды делік. Бұл тұста тұрақты тапшылықты қарыз алу арқылы
қаржыландыру сәтсіздікке үшырайды. Уақыттан тыс қарыздын жиналуьшан оның
процент мөлшерлемесі өседі. Тапшылықты ұзақмерзімді экономикада өсу жок
кезде қарыз алу арқылы қаржыландыру мүмкін емес.
Экономикасы өрлемей түрган елде қарыз алу арқылы қаржыландырудын
тапшылыгы — ауыр жағдай. Келесі онжылдыкта АҚШ экономикасында көлемді
тапшылық орьш алатыны әркімді қынжылтады. Міне, сол себепті Бұл проблема
экономикасы өскен елде онша да маңызды емес деп айтудың кажеті жок.
Экономикада даму жок, үкімет бюджетіне тапшылық бар делік. Ол тапшылықты
қарыз айналымы арқылы қаржыландыра алады. Алайда ол келесі кезеңде бүрьшгы
қарыздардың бәріне процент төлейді және өткен кезендегі тапшы-лықтың орньш
толтыратын жаңа борыш қолхатына да процент төлейді. Үкімет процентті қалай
төлейді? Оның бір жолы — тағы да қарыз алу. Алайда келесі кезеңдегі
қарыздың проценті жоғары болады, сөйтіп қарызды тағы да айна-лымға жіберуге
тура келеді т. с. с.
Егер тапшылық деңгейі жоғарылап, қарыз-табысқа карай шексіз өсе берсе,
не болмак? Мұндай процестің болуы мүмкін емес. Алайда мемлекет қарызы баска
қаржылардың орнын ауыстырады, сөйтіп ығыстыру басталады да, қоғам
теңестірген әрекетті күтеді. Бүган инфляция, арнаулы салықты немесе үкімет
шығынын қысқарту кіреді14
Инфляция тапшылық мәселесін қалай шешеді? Бірінші, тапшылықты
қаржыландыруға инфляциялық салық өз үлесін қосады. Бірак бұл тұстағы аса
маңызды нәрсе күтпеген инфляция үкіметтің төленбеген қарызының накты күнын
қысқарта алады. Көптеген елдерге мемлекет қарызы номиналды, ол үкіметтің
қарыз иелеріне доллардың тек белгілі санын төлеуді міндетке алганын
білдіреді. Баға деңгейін өсіретін саясат, үкіметтің міндетті түрде төлейтін
төлемінің нақты қүнын қысқартады. Сөйтіп қарыз номиналды болгандықтан, оны
күтпеген инфляция жояды.
2.2 Мемлекеттік борыш және оны басқару
Мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі.
Мемлекеттік борыш — бұл алынған және белгілі бір күнге өтелмеген
мемлекеттік қарыздардың сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қоса).
Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде
мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына,
қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш
мемлекеттік ішкі және сыртқы борыш болып бөлінеді. Сондай-ақ күрделі және
ағымдағы мемлекеттік борыш болып бөлінеді. Күрделі мемлекеттік борыш деп
мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл
сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады.
Ағымдағы борыш — бұл мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттемелері бойынша
несиегерлерге табыс төлеу және мерзімі келген міндеттемелерді өтеу
жөніндегі шығыстар.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш өз кезегінде тікелей
Үкіметтің, Ұлттық банктің және Үкіметтің кепілдігі уәдесін алған
кәсіпорындардың борышы болып бөлінеді. Егер, борышты несиегерлердің түрлері
(типтері) бойынша өзара бөліске салсақ көбінесе Дүниежүзілік банкке,
Халықаралық валюта қорына және Қазақстандық экспортты қаржыландыратын
ұйымдарға қарыз. Қарыз алудың едәуір көлемі жеке несиелерге де тиеді. Бұлар
көбінесе Қазақстанның бағалы қағаздарын — қазынашылық міндеттемелерді,
Ұлттық банктің ноттары мен еурооблигацияларын сатып алатын шетелдік жеке
және заңи ұйымдар. Орналастырылған еурооблигацияларды өтеу мемлекеттік
борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың негізгі баптарының бірі
болып отыр.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Экономкалық жағынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы
болады. Алайда борыштың бұл түрінің түзілу себептеріңдегі, әдістеріндегі
және жұмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамыған
елдерде мемлекеттік борыш және оны тудырған бюджет тапшылықтары
экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
біріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банкгерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақша
қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің активтері
ретінде қаралады. Мемлекеттік борыш "ұлттың өзіне өзінің қарызы" ретінде
қаралады және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі
борышты басқару жөніндегі пайызарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі
бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға
қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен
жабылады. Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді,
мұның өзі, әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар
келеңсіз салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды:
1. Берешекті өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттарының есебінен,
яғни салық төлеушілердің есебінен жүргізіледі, сөйтіп, табыстар
мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне, әдеттегідей, қоғамның
дәулетті жіктеріне ағылады.
2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекетгік борышты азайту жөніндегі
мемлекеттің іс-қимылы кезінде макроэкономикалық тәуекелдіктер
қосылады; жиынтық сұранымның қысқаруы тепе-теңді таза ұлттық
өнімнің азаюына ұрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың
жұмсалымына деген ынталандырмалары төмендейді, экономикаға
қаражаттарды инвестициялау қысқарады.
3. Жеке меншік кәсіпкерлердің "инвестицияларын ығыстыду" нәтижесі іс-
әрекет етеді. Бұл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет
тапшылығын немесе борышты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Мемлекеттік қарыздың ішкі және сыртқы мәселелерінің теориясының
негіздері 4
1.1. Мемлекеттік кредиттің мәні мен мазмұны 4
1.2 Ішкі мемлекеттік кредит нысандары 7
2. Мемлекеттік қарыз және оны басқару 15
2.1 Мемлекеттік қарыз туралы түсінік 15
2.2 Мемлекеттік борыш және оны басқару 18
2.3 Қарыз ауыртпалығы 25
3. Мемлекеттік кредит пен қарызды өтеу арқылы бюджет тапшылығын болдармау
жолдары 28
Қорытынды 33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша
ресурстарының орталықтанған қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы
күштерді қаржыландыруга және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға
жұмсалады. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің,
шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге
асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі
қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы құжат. Ең алдымен бюджетте
мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы бейнеленеді. Шығыста бюджеттік
ассигнациялардың, қаржылардың бағыттары мен қызметтері көрінеді. Өзінің
құрылымы жағынан бюджеттің шығысы мынадай бөлімдерден түрады: мемлекетті
басқару шығындары, әскери шығындар, әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы
шығындар, мемлекеттік шаруашылық жұмыстарының шығындары, сыртқы
экономикалық қызметтердін шығындары.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы
органдардың) қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша
қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит
мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да
несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет
тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды алудың басты
өдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит — жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі
және кредит қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет несиегердің
де, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің
кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік несие мен қарыздардың мәнін ашып
анықтау болып табылады. Ол үшін курстық жұмыста келесідей міндеттері
қаралады:
- Мемлекеттік несиенің мәні мен мазмұнын айқындау
- Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
- Тапшылықтар мен мемлекеттік қарыздар
- Қарыз ауыртпалығы
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мемлекеттік қарыздың ішкі және сыртқы мәселелерінің теориясының
негіздері
1.1. Мемлекеттік кредиттің мәні мен мазмұны
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың
қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынстарды
банк несиесімен шатастыруға болмайды
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе
экономиканы қаржыландырута бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы
тиіс. Мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастар мына негіздерде қаржы
қатынастарына кіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі
қажеттіліктерді - өндірістік, өндірістік емес, сол сияқты
стратегиялық, оперативтік қажеттіліктерді қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін
пайыздар төлеу бюджеттердің — үкіметтің қарыз алулары кезінде
орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының
қарыз алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен
жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін
салықтық түсімдер құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын
қаражаттар "антиципацияландырылған салықтар", яғни мерзімінен бұрын
өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Мемлекеттік кредит ақша қаражаттарын (оларды кейін қайтару шартында)
қайта бөлу функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты.
Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі
болып табылады. Кредиттің көмегімен біршама азғантай, орташа жинақ ақша
мемлекетте шоғырландырылады және оның қажеттіліктерін қаржыландыруға
бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында
орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің
бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді,
қазынашылық бондарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Бұл
функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің
ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Кесте 1 - Мемлекеттің кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы:
Жекеше кредит Мемлекеттік кредит
өндірістік мұқтаждар үшін өндірістік және өндірістік емес
жұмылдырылады; мұқтаждар үшін жұмылдырылады;
несие капиталы жұмылдырылады; төлем және сатып алу каражаттары
өтеу қосымша өнім немесе өндіріс жұмылдырылады;
процесінде пайда болатын құннан өтеу бюджет кірістірінен (негізінен
жүргізіледі; салыктық түсімдердің есебінен)
капиталдың қолдану сферасын жүргізіледі;
(өндірістік сфераны) кеңейтеді. капиталды қолдану сферасын
тарылтады.
Ағымдағы кезенде пайдаланылатын қаражаттар несиегерге ондаған
жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өндіріп алынатын салықтар
есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік
функциясы сондай-ақ оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді.
Сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердіің пайдасына қайта
бөлуге қол жетеді ("уақытқа қарай қайта бөлу").
Мемлекеттік кредиттің екінші функциясы — реттеуші функциясы. Бірінші
кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша
ағындарын реттейді: несие капиталының рыногында қаржыгер бола отырып, ол
бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие
капиталының нормасы артады. Сөйтіп, мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге
араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады ("ығыстыру әсері"). Бұл
олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады.
Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы
ақшаның (қолма-қол ақшаның және қолма-қолсыз ақшаның) қысқаруына жеткізеді,
мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Мемлекеттік кредит рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша
бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және олардың мемлекеттің
кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып
ажыратылады (1 сызба).
Ішкі кредитте мемлекеттік кредит қатынастары жан-жақты тұрғыда:
қарызгер кезінде де, несиегер ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің
жергілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың арасында
пайда болады.
Халықаралык, кредитте қатынастарға бір жағынан, үімет, биліктің
жергілікті органдарды, екінші жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері,
банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы-банк ұйымдары
араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит
алушы ел реципиент-ел деп аталады.
Шартты мемлекеттік кредит отандық қарызгерлер: кәсіпорындар, ұйымдар,
фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің
несигерлеріне берілген кепілдіктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде
болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарызгердің
уақыты келген міндеттемелері бойынша қарызгердің мүлкінен немесе басқа
активтерінен бюджет қаражаттары есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мемлекет қарыз алушы ретінде ғана емес, сонымен бірге несиегер ретінде
де бола алады.
Мемлекеттік несиелендірудің негізгі сферасы - күрделі жұмсалымдар:
басым өндірістерді қаржыландыру; тұрғын-үй құрылысын қаржыландыру;
экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым салаларын қаржыландыру.
Несие капиталдары рыногында мемлекет гарант ретінде бола алады.
Төлемдердің кідірісі бойынша тәуекелдіктер; банкроттық; саяси және басқадай
себептер жағдайында бұл мемлекеттік несиелендірудің ерекше нысаны.
Мемлекеттік кредиттің көздері - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы
қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос
қаражаттар.
Мемлекет кредит ресурстарын:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі
жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын
қаржыландыру;
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
1 сызба. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыштың сыныптамасы
ТүрлеріІшкі Сыртқы Шартты
Н Қарыздыр
Ы
С
А
Н
Д
А
Р
Ы
Мемлекеттік Беру, Табысты КепілдіккеОрналастырБасқа
бағалы өтеу есептеу салу у және әдістер,
қағаздар мезгілде(пайыздық міндеттемеқызмет тәсілдер
облигациялар,рі табыстар, лерді, көрсету
қазынашылық дисконт, кепілдіктеүшін
міндеттемелер ұтыстар) рді делдалдард
, бондар, ресімдеудіы таңдау
векселдер, ң тәртібі
сертификатар,
өндірістік
қаржылық
құралдар
М е м л е к е т т і к б о р ы ш
Күрделі Ағымдағы
Басқару және қызмет көрсету
Лимиттерді басқару, мониторинг, борыш пен пайыздардың негізгі сомасын
төлеу, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру, кері арасалмақ
бойынша облигацияларды айырбастау, өтеудің мерзімін ұзарту, борыштың күшін
жою
1.2 Ішкі мемлекеттік кредит нысандары
Ішкі мемлекеттік кредиттің нысандары:
1) мемлекеттік қарыздар шығару;
2) коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін
мемлекеттік қарыздарға айналдыру;
3) қазынашылық несиелер.
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредит қатынастары болып
көрінетін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет
негізінен қарызгер ретінде болады.
Мемлекеттік қарыздар — нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге және
белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет
пен заңи және жеке тұлғалар арасындағы қарыз қатынастары.
Кесте 2 - Қарыздардың салықтардан айырмашылығы
Қарыздар Салықтар
ерікті сипаты; мәжбүрлеме сипаты;
мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны мәжбүрлеудің анық нысаны
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы,
эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша:
қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін),
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша
қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың
облигацияларын шетел азаматтары мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру
әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және
мәжбүрлеме қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей
ақша нысанында шығарылады, бірақ қажет болғанда заттай нысаны да болады.
Эмитентке қарай қарыздар үкіметтің қарыздарына және биліктің
жергілікті органдарының қарыздарына (муниципалдык, қарыздарға) ажыратылады.
Табыстылық түрлері бойынша қарыздар пайыздық (қарыз иелері жыл сайын
тең үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алады); ұтыс
немесе лотереялық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы
шыққанда төленеді) қарыздар болуы мүмкін.
"Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу және борыш
туралы" Қазақстан Республикасының заңына, Бюджет кодексіне сәйкес қарыз
алудың мынандай түрлерін атауға болады: мемлекеттік қарыз алу және мемлекет
кепілдік берген қарыз алу.
2 сызба- Мемлекеттік кредиттегі себеп-салдарлық өзара байланыстар
Алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік және мемлекеттік емес
сыртқы қарыздардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің
Қазақстан Республикасы бейрезиденттерімен келісім-шарттары бойынша
берешектік міндеттемелерінің белгілі бір күнгі сомасы жалпы сыртқы борышты
құрайды. Ол сыртқы мемлекеттік борышты және ішкі мемлекеттік борышты
кіріктіреді. Сыртқы мемлекеттік борыш -Қазақстан Республикасы өкіметінің,
жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан
Республикасының бейрезидент несиегерлері алдындағы сыртқы мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі. Ішкі мемлекеттік борыш - Қазақстан Республикасы
өкіметінің, жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан
Республикасының қарызгер-резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздар
мен басқа да борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борыштың құрамдас
бөлігі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарыз алуды Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі және жергілікті атқарушы органдары
жүзеге асырады.
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру
мақсатында, Ұлттық банктің қарыз алуы төлем балансын қолдау және Ұлттық
банктің алтын-валюта активтерін толықтыру мақсатында, сондай-ақ елдегі
жүргізіліп отырған ақша-кредит саясатымен айқындалатын басқа да
мақсаттарында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік
қарыз алуы аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға байланысты
жергілікті бюджеттің тапшылығын жабу мақсатында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен нысандары болады:
1. Қарызгерге қатысы бойынша:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары;
Жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді.
2. Несие капиталының рыноктары бойынша:
сыртқы мемлекеттік қарыздар;
ішкі мемлекеттік қарыздар.
3. Қарыз алу нысаны бойынша:
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
қарыз шарттарын (келісімдерін) жасасу болып бөлінеді.
4. Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
айналыс мерзімі 5 жылдан астам, ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттық және құжатсыз нысанда
(оны ұстаушылар үшін тек қана құжаттық нысанда), номиналды және
дисконтталған құны бойынша, сый-ақының бекітілген және бекітілмеген
мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Қарыз туралы келіссөздер жүргізу, шарттарға қол қою тәртібін, оның
атынан эмиссияланатын мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару,
орналастыру, айналысқа түсіру, өтеу және оларға қызмет көрсету тәртібін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін халықтың банктердегі
салымдары бойынша қалдықтарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға
айналдыру әдетте жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың
капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану
тәуекелдіктері бойынша мемлекет жауап береді; жинақ банкінің (акционердің)
капиталына мемлекет қатынсқан жағдайда банк мекемелерінің (акционерлердің)
пікірлеріне сәйкес тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану нұсқаларының
проблемалары пайда болады.
Қазынашылык, несиелер шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе бюджет
қаражаттары есебінен мемлекеттік билік пен басқару органдарының халыққа
қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік кредиттің әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға сай
келеді. Мемлекеттік қарыздарда - бұл қаражаттарды тартудың және оларды
кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар қарыздарды шығарудың шарттарымен
анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың
мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, бондарды еркін сатып алу
және сату, жазылу, мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалы (облигациялар
бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп
(сатып) алу, мерзімсіз қарыздарда - пайыздық кірісті дүркіндік төлеу).
Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттің борышын басқару әдістері
де жатады (ары қарай қараңыз: жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру,
қайта қаржыландыру).
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерде (МҚМ-да) мыналар әдістер болып
табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы*, көрсетулі құны бойынша
МҚМ-ды өтеу, өтеу мерзімі, аукциондарды өткізудіің тәртібі (реті).
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде - мемлекеттік банктердің
депозит ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде мұндай қолданудың
шарттары әдістер болып табылады: мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде
тартылатын ресурстардың үлесі, қайтару мерзімі, табыстылық нормасы. Елдің
орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту шарттары — әдістері ұқсас
болады, бұл әдістер мұндай қарыз алудың инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс.
Мемлекеттік кредиттер нысанындағы әдістер кәдімгі банк кредитінің
әдістеріне ұқсас болып келеді.
Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржы ресурстарын
жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған
сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ, әр түрлі
елдердің мемлекеттік органдары кредит мәмілелерінің қатысушылары болып
отыр.
Халықаралық мемлекеттік кредит — халықаралық экономикалық қатынастар
сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы, мемлекет
дүниежүзілік қаржы рыногында борышкер немесе несиегер ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы. Бұл қатынастар мемлекеттік сыртқы қарыздар нысанын
қабылдайды және ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік
және ақылық жағдайында беріледі. Алынған сыртқы қарыздардың сомасы
есептелген пайыздармен бірге елдің мемлекеттік борышына қосылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақша және тауар нысанында беріледі. Несие
субъектісі мемлекеттік уәкілетті органдар арқылы елдер болып саналады.
Халықаралық кредит — бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктерінің,
сондай-ақ басқа заңи және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне,
банктеріне және өзге де заңи және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық кредит
сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр:
Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі және оның
ұйымдары — Дамудың Халықаралық Ассоциациясы, Инвестициялар Кепілдігінің
Көпжақты Агенттігі, Халықаралық Қаржы Корпорациясы, Европа Қайта Құру және
Даму Банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкі және басқалары. Халықаралық
Валюта Қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды
сақтауға бақылау жасау, қатысушы-елдер арасында валюталық шектеулерді жою,
оларға төлем баланыстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық
сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі.
Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық дамуын
оларға техникалық көмек көрсету мен елдердің экономикалық әлуетін іске
асыруға қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы қолдап отырады.
Өзінің мәні жағынан халықаралық мемлекеттік кредит ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету құралдарының бірі болып табылады, бірқатар
жағдайда дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің құралы болып
саналады.
Халықаралық кредиттің қажеттігі экономикалық зандардың бүкіл
жиынтығымен айқындалады.
Халықаралық кредиттің дамуы мына факторларға байланысты болады:
1) еңбектің халықаралық бөлінісі мен экономикалық бірігу;
2) өндірістің мамандандырьшуы, қауымдасуы;
3) елдердің табиғи ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі
қамтамасыз етілуі;
4) жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп
шығудың қажеттігі;
5) дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттігі;
6) дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығы.
Халықаралық кредитке берілетін мемлекеттің кредит ресурстары:
1) қорланым қорларына жататын мемлекеттік бюджеттердің қаражаттарынан;
2) ұжымдық несие қорларынан (ұлттық және халықаралық банктердің
меншікті және тартылынды (тартылған) қаражаттары);
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарынан тұрады.
Ақша нысанындағы халықаралық кредит ұлттық валюталарда және еркін
айырбасталымды валюталарда беріледі.
Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі процесінде тауар және ақша ресурстарын қайта бөлу болып табылады.
Халықаралық кредитті пайдалану экономиканың дамуын тездетуге,
экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сыртқы сауданың өсуіне,
экономикалық бірігуді тездетуге жәрдемдеседі.
Халықаралық кредиттің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады.
Қарыз қаражаттары сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру немесе экспорт пен
импортқа жәрдемдесу - сыртқы сауданы несиелендіру үшін пайдаланылады.
Сыртқы сауда-ны несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану және өтеу
елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде қарастырылады, мұның өзі
оларға өздерінің міндеттемелерін толық әрі бөгетсіз орындауына мүмкіндік
береді.
Халықаралық кредит нысандарында экономикалық дамуды қолдау мақсатымен
шетел мемлекеттері мен көпжақты ұйымдар беретін дамуға ресми көмек
ерекшеленеді. Көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты болады,
яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша көбейтуге
ұмтылмайды, керісінше құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, Халықаралық валюта
қорының кредиттері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және
құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға
беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу
шарттарының бірі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сондай-ақ,
экспорттық немесе "байланыстырылган кредиттер" нысаны қолданылады. Мұндай
кредиттерді беру қарызгер-елге нақтылы тауарларды сатып алуға берілетін
кредит олардың жеткізілімімен "байланыстырылады". Әдетте байланыстырылған
кредиттер жеңілдік жағдайда беріледі, мұның өзі өз еліндегі жеткіліксіз
сұранымды тауарларды басқа елдердің рыноктарында қорғаудың қажеттілігінен
туады.
Экспорттық кредиттерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал
жасайтын зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал
бұл сауда балансының тапшылығын тудырады немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан
басқа, экспорттық кредиттер реципиент-елдегі экономикалық есуге ықпал
жасайды, өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға
мүмкін болар еді және болашақта ағымдағы қажеттіліктерді мезеттік
қанағаттандырудың орнына табыс әкелер еді, екіншіден, импортталатын
тауарлар неғұрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды
ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды.
Қазіргі жағдайда жабдықты, материалдарды, азық-түлікті сатып алу
кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда ұйымдары мен сыртқы экономикалық банк
контракттар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізіңде бұл
елдердің банктері мен фирмаларынан алатын банк және коммерциялық
кредиттерді пайдаланады. Өтемдік келісімдер – бұл сыртқы сауда
келісімдерінің түрі, бұл келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның құнын
басқа тауарлар жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер, әдеттегідей,
шетел банктерінен ұзақ мерзімді кредиттер алуды қарастырады, бұл
кредиттердің есебінен шетелдік фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін
олардан сатып алынатын тауарлар төленеді. Жеткізілімнің құны салынған
объектілер өнімінің экспорты есебінен өтеледі.
Кредитті өтеу қабілетін бағалау үшін рейтинг агенттіктері елдің несие
рейтингін әзірлейді, бұл орайда мына аспектілерге назар аударылады:
1. Демократиялық саяси жүйені жасаудағы прогресс; мұны демократиялық
саяси институттардың тиімділігі, шешімдер қабылдау процесінің
ашықтығы, экономикалық реформаларды жүргізуге саяси жолды
ұстаушылық және оларды практикалық жүзеге асыруға қабілеттілік деп
түсінеді.
2. Қаржылық тұрақтылыққа және экономикалық өсуге жетудегі жетістіктер.
Олар өзіне мыналарды кіріктіреді: фискалдық және монетарлық
саясаттың тиімділігі, ұлттық валютаның тұрақтылығы мен
айырбасталымдығы кезінде инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру.
3. Нарықтық экономикаға көшудегі прогресс: экономикадағы жеке меншік
сектордың рөлі (мемлекеттік секторды жекешелендірудің дәрежесі,
жеке меншік компаниялардың жетістіктері, кәсіпорындардың құрылымын
өзгерту, корпорациялық басқарудың тиімділігі, қоғамның салық салуға
қатысындағы өзгерістер және төлем тәртібі, экономикалық қызметті
ырықтандыру (баға белгілеудің еркіндігі, жаңа отандық және шетелдік
компаниялар үшін рыноктардың ашықтығы, сыртқы сауда мен
инвестициялық қызметтегі ашықтық), қаржы секторының ахуалы (банк
секторының дамуы және оны реттеу, қаржы делдалдығының дамуы, қор
рыногының және банктік емес қаржы мекемелерінің дамуы), нарықтық
институттардың дамулығы (тиімді инфрақұрылым мен заңнаманың болуы).
4. Сауда ағындарын қайта бағдарлау. Экспорт пен импорттың өсу серпіні
мен құрылымы, халықаралық экономикалық сауда ұйымдарына қатысу,
қаржыландырудың көзі ретіндегі шетелдік тура инвестициялардың рөлі,
менеджменттің деңгейі, технологияларды беру арқылы бағаланады.
Сонғы жылдары Қазақстан Республикасы шетелдерден едеуір кредитгер
алды. Сондықтан валюта қаражаттарын ұтымды, үнемді жұмсаудың маңызы арта
түсуде. Олар бірінші кезекте тұтынуға арналған тауарларды шығаратын
кәсіпорындарды құру және жаңғырту және басым өндірістерді, яғни экономиканы
сауықтыру үшін белгіленген құрылымдық саясатты ескере отырып дамыту үшін
пайдаланылуы тиіс.
2. Мемлекеттік қарыз және оны басқару
2.1 Мемлекеттік қарыз туралы түсінік
Мемлекет қарызы бұған дейінгі өткен бюджет тапшылығының нәтижесі болып
табылады. Қаржы мекемесі бағалы қағаздарды әрдайым азды-көпті сатып
отырады. Мысалы, апта сайын қазыналық салық векселдердінін аукционы
ұйымдастырылады. Оны сатып алушы ұсынылған бағанын әр түрлі процент
мөлшерлемесімен қарыз бере алатыньш айқындайды. Қаржы мекемесі қазьшалық
векселдерді аукционда үсынылған бағамен сатады. Сатып алушы жоғары бағаны
төменгі процент мөлшерлемесімен ұсынады2. Ұзак мерзімді бо-рыш қолхаты жиі
қолданылмайды. Қаржы мекемесіндегі бағалы қағаздардын бәрі бірдей бюджет
тапшылығын қаржыландыра бермейді. Көптеген борыш қолхаттары төлемге жататын
мемлекеттік қарызды қайта қаржыландыруға жүмсалады. Мысалы, 6 айдан кейін,
ягни арада 180 күн өткенде қазыналық вексельдер шығарылады. Мекеме
көрсетілген соманы казыналық вексельдердін иесіне төлеуі тиіс, яғни қаржы
мекемесі сол қорды келесі қарызды төлеу үшін алады. Мекеменің мемлекет
қарызын қаржыландыруы және кайта қаржыландыруы қарызды реттеу деп аталады.
Қарызды реттеудің аз бөлігі агымдағы бюджет тапшылығын қаржыландыруға
жүмсалады. Борышкор қолхаты үлкен қорды қайта қаржыландыруға қайшы келеді.
Бұл секцияда бюд-жет тапшылығын қаржыландыруды қарастырдық. Бюджет
артықшылығы түсын-да да сондай жағдай қалыптасатын болады. Егер үкіметте
шығынга қарағанда салықтан түсетін кіріс көп болса, онда артықшылық көрініс
береді. Енді мүнда қаржы мекемесі қарызды жояды. Сондықтан түскен кірістің
шығыннан артық болуы үкіметтің салық және заем есептері мен Фед есептері
құрыла бастады дегенді білдіреді. Қаржы мекемесі төлемге жататын қарыздың
мерзімін ұзартқысы келмейді. Одан да облигациялар немесе қазыналық
векселдерді толыгымен төлегенді қолайлы көреді. Сөйтіп мемлекеттің
төленбеген қарызы азаады. Сонғы жылдары АҚШ казынасынын қарызды жоюы
кауіпті болып отыр, ал Ұлыбританияда қаржының көп сатылуынан үкіметтін
мемлекеттік қарызды азайта алу мүмкіндігі бар.
Қарапайым кейнстік үлгіде қаралған фискальды саясат жеке салықтардың
төмендеуінен шаруашылықтардың шығыны артады. Әзірге толық Жұмыспен
қамтылғандық сақталып тұрғандықтан, бюджеттік экспансия саясаты өнімнің
өсуіне ықпал жасайды. Егер шаруашылықтарда тапшылықты өз қаржысымен
қаржыландыратын борышқор қолхаты болса, онда қарыздың қаржылануының
нәтижесінде сұраным арта береді. Бұл бағытты неоклассикалық үлгі, тәсіл
құптамайды. Фискальды саясаттағы неоклассикалық тәсіл үкімет шығыны, қарыз
және салық саясаты арасындағы микроэкономикалық байланысқа, онын,
шаруашылықтар мен фирмаларға әсеріне көңіл аударады. Ол белсенді фискальды
саясатта Кейнс тәсілінің мүмкіндігі аз деп мәлімдейді.
Барро-Рикардо проблемасы Мұндағы сұрақ: шаруашылықтардың салықты
төмендетуге жауабы кандай дегенге саяды. Жалпы салықтың төмендеуінен
шаруашылықтың ұзақ мерзімде шығындануы бүзылмайды. Төменгі салықтар
келешектегі салықтардың да онымен деңгейлес ұлғаюын (қазіргі бағаны негізге
ала отырып) білдіреді. Осыған орай, егер түрақты табыстар өзгермесе, шығын
не себепті көп жүмсалуы керек? Бұл түстагы негізгі көңіл аударатын мәселе —
шаруашылықтардын түрақты та-бысы мен шығынды жүмсау мүмкіндіктері. Ағымдағы
салықтын төмендеуін қаржыландыратын қарыз салмағын кім төлейді? Егер оны
шаруашылық қайтадан төлейтін болса, онда қазіргі салықты төмендету тиімді
емес. Бірак іс жүзінде оның болуы мүмкін.
Байлығын, түрақты табыстарын есептей отырып, шаруашылықтар келе-
шектегі салық төлемін алдын ала ойластырады. Жүртшылық мемлекеттік қарыз
бір кездері әйтеуір бір төленеді деп сенді делік. Онда олар алдағы уакытта
федералды үкіметте артық-ауыстын болатынын біледі. Жеке адамдар федералды
үкімет алдағы күндерде қарызды төлеу үшін салықты көбейтеді деп ойлайды.
Сол түста қарыздын өсуі жеке адамның байлығын өсіреді және алдағы уакытта
салық көбірек болатынын ескертеді. Онда жалпы сұраным нәтижесі 0-ге тен бо-
лады. Осыған байланысты кейде "Үкіметтің бағалы қағаздары байлық па?" де-
ген сұрақ туады.
Бұған жауапты классикалық бағыттағы ағылшын экономисі Давид Рикардо
береді. Оның ілімін дамытып, әйгілей түскен — Роберт Барро". Бұл Барро-
Рикардоның эквивалентті ұсынымы ретінде белгілі. Ұсынымның мәні мынада:
қарызды бағалы қағаздармен қаржыландыру салық салуды кейінге қалдырады,
сондықтан ол ағымдағы салық салуга эквивалентті болады.
Барро-Рикардоның нақты ұсынымы бойынша үкіметтің бағалы қагаздары таза
байлыққа жатпайды, себебі келешектегі салықтың өсуі есебінен облигациялар
төленіп алынатынын жұртшылық түсінеді. Осының теориялық тұрғыдан мүмкін
екендігі артқан сайын Рикардо оның іс жүзіндегі мәнін кабылдамады. Егер
бәрі жоғарыда айтылғандай болса, онда үкімет шығыиның азаюына байланыссыз
бюджет тапшылығының өсуі сақталатын ақшаның көбеюіне түрткі болады.
Егер үкімет тапшылық тұсында салықтарды азайтса, онда қоғам алдағы
уақытта салықтардың көп болатынын біледі. Олардың түрақты табысьша
үкіметтің табысты бүгін қысқартып, ертең көбейтуі әсер етпейді.
Тұтынушылары да өзгеріссіз калады. Салықтын төмендеуінен, қолма-қол
табыстын өсуінен тұтыну артпайды да, қаражат өседі. Барро-Рикардоның
үсынымы бойынша ағымдағы салықтың кысқартылуынан, келешектегі салықтың
өсуінен каражат көбеюі тиіс.
Бюджеттің қыска мерзімді тапшылығын ақшалай және қарыз алу арқылы
қаржыландырудың арасында маңызды айырмашылық бар. Қарыз алып
қаржыландырумен салыстырғанда, ақшалай қаржыландыру кезінде қысқа мерзімді
процент мөлшерлемесін төмендету кажет. Өйткені ақшалай қаржыландыру
номиналды ақша қорын өсіреді. Қарыздай қаржыландыруда мұндай жайт
кезікпейді. Қыска мерзімді қарыз алу арқылы қаржыландыру ақшалай
қаржыландырумен салыстырғанда, инвестиция мөлшерін кыскартады.
Біз үкімет шығыны уакытша өскен кезде ақшалай және қарыз алу арқылы
қаржыландырудың баға деңгейіне тигізетін әсерін салыстыралық. Ақшамен
қаржыландыру кезінде баға деңгейі қарыз алу арқылы қаржыландыру ақша қорын
өсіреді. Ақша қоры негұрлым көп болса, жалпы сұраным кез келген баға
деңгейінде соғұрлым жоғары болады. Екіншісі — қарыз алу арқылы қаржыландыру
кезінде біз бага деңгейін тұтынуға жүмсалатын байлыққа қостық. Енді бағалы
қағаздарға қарағанда ақшаны байлық деп айта аламыз. Сондыктан түтынудағы
аукаттылықтың әсері ақшалай қаржыландырғанда жоғары болады. Ол да қарыз алу
арқылы қаржыландыруға қарағанда, ақшалай қаржыландырғанда кез келген баға
мөлшерінде жиынтық сұраным жоғары болады дегеңді білдіреді. Сонымен,
бюджеттегі уақытша тапшылықты қарыз алу арқылы қаржыландыруды
қорытындылайық.
Мұндай қаржыландыру жиынтық сұранымды арттыруы мүмкін. Бірақ бұл әлі
де анықталынбаған болашақ салықтардың тұтынуға әсері есебінен жүзеге асады.
Қарыз алу арқылы қаржыландыру балансты бюджеттен босатылатын салықтармен
немесе трансферттік төлемдердің қыскаруымен орны толмай, бюджетте тұрақты
тапшылық, болуьша себеп болады, өйткені алынған қарыздарға процент төленуі
тиіс. Қарыз алу арқылы қаржыландыру процент мөлшерлемесін өсіріп, кысқа
мерзімде инвестицияны төмендетеді. Оның ақшалай қаржыландырудан
айырмашылығы осы.
Табанды әрі нақты тапшылықты алайық. Экономикада ең алдымен өсу
тоқтатылды делік. Бұл тұста тұрақты тапшылықты қарыз алу арқылы
қаржыландыру сәтсіздікке үшырайды. Уақыттан тыс қарыздын жиналуьшан оның
процент мөлшерлемесі өседі. Тапшылықты ұзақмерзімді экономикада өсу жок
кезде қарыз алу арқылы қаржыландыру мүмкін емес.
Экономикасы өрлемей түрган елде қарыз алу арқылы қаржыландырудын
тапшылыгы — ауыр жағдай. Келесі онжылдыкта АҚШ экономикасында көлемді
тапшылық орьш алатыны әркімді қынжылтады. Міне, сол себепті Бұл проблема
экономикасы өскен елде онша да маңызды емес деп айтудың кажеті жок.
Экономикада даму жок, үкімет бюджетіне тапшылық бар делік. Ол тапшылықты
қарыз айналымы арқылы қаржыландыра алады. Алайда ол келесі кезеңде бүрьшгы
қарыздардың бәріне процент төлейді және өткен кезендегі тапшы-лықтың орньш
толтыратын жаңа борыш қолхатына да процент төлейді. Үкімет процентті қалай
төлейді? Оның бір жолы — тағы да қарыз алу. Алайда келесі кезеңдегі
қарыздың проценті жоғары болады, сөйтіп қарызды тағы да айна-лымға жіберуге
тура келеді т. с. с.
Егер тапшылық деңгейі жоғарылап, қарыз-табысқа карай шексіз өсе берсе,
не болмак? Мұндай процестің болуы мүмкін емес. Алайда мемлекет қарызы баска
қаржылардың орнын ауыстырады, сөйтіп ығыстыру басталады да, қоғам
теңестірген әрекетті күтеді. Бүган инфляция, арнаулы салықты немесе үкімет
шығынын қысқарту кіреді14
Инфляция тапшылық мәселесін қалай шешеді? Бірінші, тапшылықты
қаржыландыруға инфляциялық салық өз үлесін қосады. Бірак бұл тұстағы аса
маңызды нәрсе күтпеген инфляция үкіметтің төленбеген қарызының накты күнын
қысқарта алады. Көптеген елдерге мемлекет қарызы номиналды, ол үкіметтің
қарыз иелеріне доллардың тек белгілі санын төлеуді міндетке алганын
білдіреді. Баға деңгейін өсіретін саясат, үкіметтің міндетті түрде төлейтін
төлемінің нақты қүнын қысқартады. Сөйтіп қарыз номиналды болгандықтан, оны
күтпеген инфляция жояды.
2.2 Мемлекеттік борыш және оны басқару
Мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыш түзіледі.
Мемлекеттік борыш — бұл алынған және белгілі бір күнге өтелмеген
мемлекеттік қарыздардың сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қоса).
Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде
мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына,
қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш
мемлекеттік ішкі және сыртқы борыш болып бөлінеді. Сондай-ақ күрделі және
ағымдағы мемлекеттік борыш болып бөлінеді. Күрделі мемлекеттік борыш деп
мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл
сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады.
Ағымдағы борыш — бұл мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттемелері бойынша
несиегерлерге табыс төлеу және мерзімі келген міндеттемелерді өтеу
жөніндегі шығыстар.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш өз кезегінде тікелей
Үкіметтің, Ұлттық банктің және Үкіметтің кепілдігі уәдесін алған
кәсіпорындардың борышы болып бөлінеді. Егер, борышты несиегерлердің түрлері
(типтері) бойынша өзара бөліске салсақ көбінесе Дүниежүзілік банкке,
Халықаралық валюта қорына және Қазақстандық экспортты қаржыландыратын
ұйымдарға қарыз. Қарыз алудың едәуір көлемі жеке несиелерге де тиеді. Бұлар
көбінесе Қазақстанның бағалы қағаздарын — қазынашылық міндеттемелерді,
Ұлттық банктің ноттары мен еурооблигацияларын сатып алатын шетелдік жеке
және заңи ұйымдар. Орналастырылған еурооблигацияларды өтеу мемлекеттік
борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың негізгі баптарының бірі
болып отыр.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Экономкалық жағынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы
болады. Алайда борыштың бұл түрінің түзілу себептеріңдегі, әдістеріндегі
және жұмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамыған
елдерде мемлекеттік борыш және оны тудырған бюджет тапшылықтары
экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
біріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банкгерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақша
қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің активтері
ретінде қаралады. Мемлекеттік борыш "ұлттың өзіне өзінің қарызы" ретінде
қаралады және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі
борышты басқару жөніндегі пайызарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі
бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға
қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен
жабылады. Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді,
мұның өзі, әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар
келеңсіз салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды:
1. Берешекті өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттарының есебінен,
яғни салық төлеушілердің есебінен жүргізіледі, сөйтіп, табыстар
мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне, әдеттегідей, қоғамның
дәулетті жіктеріне ағылады.
2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекетгік борышты азайту жөніндегі
мемлекеттің іс-қимылы кезінде макроэкономикалық тәуекелдіктер
қосылады; жиынтық сұранымның қысқаруы тепе-теңді таза ұлттық
өнімнің азаюына ұрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың
жұмсалымына деген ынталандырмалары төмендейді, экономикаға
қаражаттарды инвестициялау қысқарады.
3. Жеке меншік кәсіпкерлердің "инвестицияларын ығыстыду" нәтижесі іс-
әрекет етеді. Бұл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет
тапшылығын немесе борышты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz