Қазақтың шешендік сөздері

Қазақ ауыз әдебиетінің бір түрі – шешендік өнер. Шешендік өнер – ақындық айтыс секілді қазақ әдебиетінің өзіндік ерекшелігін көрсететін негзігі жанрлардың бірі.
Әдетте, шешендік өнер айтыс – дауларда туып дамиды. Сондықтан елдің, ердің тағдыры сарапқа түсетін, соғыс-бітім секілді маңызды мәселелер сөз болатын сот залдары, парламент сарайлары, сондай-ақ халық көп жиналатын астар мен тойлар, міне сондай сарамжал шешендер мен саяси қайраткерлер сөз сайысына түсетін, сыннан өтетін және шынығып шыңдалатын орындар – форумдар болған. Есімдері әлемге әйгілі тілмар шешендердің көбінесе мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен, парламент мүшелерінен шығатыны кездейсоқ емес. Мәселен, ежелгі Афин шешені Демосфен, Рим шешені Цицерон әуелі адвокат, кейін парламент басшылары болған. Ал ХІХ-ХХ ғасырларда өмір сүрген орыс шешендері П. А. Александров, Ф. Н. Плевако, А. Ф. Кони адвокаттар еді. Сол сияқты белгілі қазақ шешендері Төле Әлібекұлы (1663-1756), Қазыбек Келдібекұлы (1667-1763) және Әйтеке Бәйбекұлы (1682-1766) дау жанжалды шешетін билер болған.
Қазақ шешендігінің жалпы шешендік өнерден өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен қазақ шешендерінің сөздері ауызекі айтылып, ауызша таралған, қағазда емес, халық жадында сақталған. Сондықтан олар бастапқы қалпында емес, бізге кейінгі ұрпаққа ұзын-ырғасы, үзік-жұрнағы ғана жеткен, олардың өзі де ауыздан ауызға ауыса жүріп, өңдеу-жөндеуге көп ұшыраған, әледенеше ұрпақтың, талай таптың санасынан, сарабынан өткен, сөйтіп қысқарып, ұстарып, жалпы халық шығармасына айналған.
Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша шығып, ауызша тараған. Қонақта, немесе бір мәселені талқылау үстінде көп жаcаған, кәрі құлақты қариялардың аузынан шыққан жүйрік ойлы, жүйелі сөздерді құйма құлақ талапты жастар, өнер қуған қызбозбала жаттап алып, жүоген-тұрған жерлерінде, ойын-жиындарда айта жүрген. Өзінің қажетіне, өмірдің тілегін қарай жаңартып-жаңғыртып отырған. Қажетсіз қабыршағынан арылып, селкеу арқауы ширап, көптің көкейіне қонақтаған үлгілі сөз ғана сақталып, өмір сүрген. Заман тілегіне, халық мүддесіне жауап беретін баталы сөз, ақылды ойлар ғана халықпен бірге жасап, ұдайы жаңғырып, жасарып отырған.
Шешендік сөздер ертегі-аңыздар мен халық поэзиясынан іріктеліп, сұрыпталып, бөліне отырып, халықтық бірыңғай әдеби тіліміздің қалыптасуына себепкер болған. Шешендік сөздердің сөйлем құрылысы мен сздік құрамы, мазмұны, тұлғасы да қазіргі әдеби тілімізден аса алшақ емес. Тек шешендік сөздердің сөздік қоры қазіргі әдеби тілімізден сөздік қорынан әлдеқайда кем де кедей. Оның есесіне шешендік сөздер ауыз әдебиетінің басқа салаларымен қосылып, қазіргі қолданылып жүрген сөздігіміздің негізгі қоры, ұйтқыс есепті. Демек, шешендік сөздерді зерттеп-талдау, оқып-үйрену ана тіліміздің байлығын, сөйлем құрылысын, дұрыс сөйлеу заңын жетік білуімізге, сайып келгенде, әдеби тілімізді дамытып, ой-өрісімізді кеңейтуге себепші болмақ.