Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары еңбектерінде
КІРІСПЕ
1 Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары
еңбектерінде
1.1 Заки Валидидің және Г. Сафаровтың кеңес өкіметі туралы
көзқарастары
1.2 Мұстафа Шоқай және ұлт зиялылары Түркістанда Кеңес
өкіметінің орнауы сипаты туралы
1.3 Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы тарихы кеңестік тарихнамасы
2 Қазақстанда Кеңес өкіметі орнауы туралы жаңа көзқарастар
2.1 Мәселенің Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде зерттелуі
1.2 Кеңес өкіметі орнауы және оның тарихи маңызы шет ел
әдебиетінде
Қорытынды
Пайланылатын әдебиеттер
1 Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары
еңбектерінде
1.1 Заки Валидидің және Г. Сафаровтың кеңес өкіметі туралы
көзқарастары
1.2 Мұстафа Шоқай және ұлт зиялылары Түркістанда Кеңес
өкіметінің орнауы сипаты туралы
1.3 Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы тарихы кеңестік тарихнамасы
2 Қазақстанда Кеңес өкіметі орнауы туралы жаңа көзқарастар
2.1 Мәселенің Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде зерттелуі
1.2 Кеңес өкіметі орнауы және оның тарихи маңызы шет ел
әдебиетінде
Қорытынды
Пайланылатын әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннанға дейін қазақ халқы өз даму жолында сан қилы заманды бастан кешірді. Жетпіс жылдан астам өмір сүрген кеңес өкіметі тарихы тарих ғылымында үлкен орын алады. Сол себепті оның бастау көзі, яғни Қазан төікерісінің тарихы әлі де болса толық зерттелмей отыр. Кеңестік ғылымда Қазан төңкерісі Қос Өкіметті жойып, орнына пролетариат диктатурасын орнатты. Осы кезеңде кеңес Өкіметінің орнауы обьективті құбылыс деп баға берген бұл дәуірдің зерттеушілеріне қазақ қоғамының шынайы өмірі, олардың зомбылық көруі және сонымен қатар кеңес өкіметінің саясатына қарсы шыққан қазақ ұлт зиялылары үлкен соққы берді. Олар өз еңбектерінде кеңес өкіметі қазақ жеріне қарулы күреспен орнатылып, оның қазақ еліне қажетсіз екендігін дәлелдеген. Ұлт зиялыларының наразылық көрсетуінің бірден бір себебі кеңес өкіметінің сырттан таңылғандығы, қазақ елі оған дайын еместігі әрі ешбір пайдасыздығын айта отырып, бұл большевиктерінің саясатына қарсы шығып, қазақ елінің атынан ұлт зиялыларының кеңес өкіметі саясатына наразы болды. Зиялылардың сол кезеңдегі көзқарастары мен пікірінің шынайылығына тәуелсіздік жылдары көз жеткізілді. Осы орайда олардың рухани мұрасын зерттеудің маңызы арта түседі.
Ұлт зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелеріне арналған еңбектері талданды. Дегенмен ұлт зиялыларының барлығы дерлік аталмыш мәселені арнайы зерттемеген. Тоталитарлық жүйе кезеңінде отандық тарих ғылымында Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы ғылыми тұрғыда зерттеліп, бірқатар еңбектер жарияланды. Сонымен қатар Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы тарихнамасы арнайы зерттеу нысанына алынбай,мәселе кешенді түрде қарастырылмады. Осы себептен оны зерттеу мәселесі қайта қаралып, оның шынайы бейнесін, ақиқат беттерін ашу маңызды болып отыр. Алайда тарихшылар кеңес өкіметінің орнатылуын обьективті түрде зерттей алмады.Әлемдік маңызы бар оқиғаның шынайы тарихына байланысты ой пікірлер қайта құру кезеңінде айтыла бастады. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін кеңес өкіметінің орнауы мәселесі жаңа тарихи таным тұрғысында зерттеле бастады. Мәселенің тарихы толық зерттелмегендіктен оның тарихнамасы туралы айту қисынсыз. Сондықтан да Қазақстанда кеңес өкіметінің тарихнамасын талдау ғылым үшін маңызды. Себебі бұл мәселе қазақ тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі болып саналатындықтан, біз осы тарихнамалық талдау арқылы оның шынайы болмысын айқындай түспекпіз. Егеменді Қазақстан, тұғыры биік ел болғандықтан осынау уақытқа дейін сан қилы кезеңдерді бастан өткергеннен кейін кеңестік идеология шырмауында қалған тарихты жазуды жаңадан қолға алып, әсіресе Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы тарихымен қоса тарихнамасы да осы күнгі өзекті мәселердің бірі болып табылады. Сол себепті біз аталған мәселе бойынша барлық ғылыми еңбектер негізінде оның тарихын тарихнамалық тұрғыда зерттеуіміз қажет.
Ұлт зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелеріне арналған еңбектері талданды. Дегенмен ұлт зиялыларының барлығы дерлік аталмыш мәселені арнайы зерттемеген. Тоталитарлық жүйе кезеңінде отандық тарих ғылымында Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы ғылыми тұрғыда зерттеліп, бірқатар еңбектер жарияланды. Сонымен қатар Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы тарихнамасы арнайы зерттеу нысанына алынбай,мәселе кешенді түрде қарастырылмады. Осы себептен оны зерттеу мәселесі қайта қаралып, оның шынайы бейнесін, ақиқат беттерін ашу маңызды болып отыр. Алайда тарихшылар кеңес өкіметінің орнатылуын обьективті түрде зерттей алмады.Әлемдік маңызы бар оқиғаның шынайы тарихына байланысты ой пікірлер қайта құру кезеңінде айтыла бастады. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін кеңес өкіметінің орнауы мәселесі жаңа тарихи таным тұрғысында зерттеле бастады. Мәселенің тарихы толық зерттелмегендіктен оның тарихнамасы туралы айту қисынсыз. Сондықтан да Қазақстанда кеңес өкіметінің тарихнамасын талдау ғылым үшін маңызды. Себебі бұл мәселе қазақ тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі болып саналатындықтан, біз осы тарихнамалық талдау арқылы оның шынайы болмысын айқындай түспекпіз. Егеменді Қазақстан, тұғыры биік ел болғандықтан осынау уақытқа дейін сан қилы кезеңдерді бастан өткергеннен кейін кеңестік идеология шырмауында қалған тарихты жазуды жаңадан қолға алып, әсіресе Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы тарихымен қоса тарихнамасы да осы күнгі өзекті мәселердің бірі болып табылады. Сол себепті біз аталған мәселе бойынша барлық ғылыми еңбектер негізінде оның тарихын тарихнамалық тұрғыда зерттеуіміз қажет.
1. Елеуов Т. Қазақ ауылында Совет үкіметінің орнауы және нығаюы. –
Алматы., 1967.
2. Покровский С. Ленин и победа Советской власти в Казахстане. – Алматы., 1970
3. Турсунбаев А. Путь Казахстана к социализму. – Алматы., 1970.
4. Әйтімов З. Ұлы Октябрь және Қазақстан. – Алматы., 1978. – 24б.
5. Қара А. Мұстафа Шоқай: Өмірі. Күресі. Шығармашылығы. – Алматы., 2004.
6. Омарбеков Ш.Т. 1917 жыл: Қазақ интеллигенциясының көзқарастарын тарихнамалық талдау.
7. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы.,1995.
8. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы., 1995
9. Ахмет Заки Валиди Туган 1890-1990: Материалы к изучению жизни и творчества. – Уфа., 1990.
10. Кульшарипов М.М., Юлдашбаев А.М. Заки Валиди полтик и ученый востоковед. –Уфа., 2010.
11. Султанбеков Б. История Татарстана. – Уфа., 1996.
12. Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). – Алматы.,1921.
13. Чокаев М. Туркестан под властью Советов. – Алматы., 1993.
14. Бөкейхан Ә. Таңдамалы ( Избранное) / Гл. ред. Р. Нургалиев. – Алматы., 1995
15. Рыскулов Т.Р. Избранные труды. – Алматы.,1984.
16. Елеуов Т. Қазақстанда Совет Өкіметі қалай орнады. – Алматы., 1970.
17. Жүсіпбеков С. Жетісу большевиктері Совет өкіметін орнату жолындағы күресте.- Алматы., 1973.
18. Есмағамбетов К.Л. Қазақтар шет ел әдебиетінде. – Алматы., 1995
19. Ахметзаки Валидов. Башкортостан. Энциклопедия.- Уфа., 1994.
20. Қыдырәлі Д. Мұстафа Шоқай. – Алматы., 2001.
21. Омарбеков Т. Пантюркизм: тарихы және салдарлары. //Ақиқат. 1997. №11.
22. Әмірхан М. Заки Валиди. «Тілден, діннен айырылмаңдар!. //Қазақ әдебиеті».1998 ж. 12 қазан
23. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. – Алматы., 2002.
24. Мұстафа Шоқай хаты// ҚазҰУ Хабаршысы.2001 №1
25. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы. – Т.1.- 1998.
26. Есмагамбетов К. Л. Әлем таныған тұлға. – Алматы., 2001.
27. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі.- Қазақстан., 1994.
28. Рыскулов Т. Собрание сочинении в 3-х томах. Том 2. – Алматы., 1997.
29. Елеуов Т. М.В. Фрунзе және В.В. Куйбышев Советтік Қазақстан үшін күресте (1919-1920 жылдар ). – Алматы., 1949
30. Маленков Г.Ұлы Октябрь социалистік революциясының 32 жылдығы. –Алматы., 1949.
31. Пахмурный П.М. мен Елеуов Т.Е. Революция - от жалынында. (Ұлы Октябрь социалистік революциясына және Қазақстанда азамат соғысына қатысушылардың естеліктері ). – Алматы.,1959.
32. Ермұратов Х.Д. Октябрь нұрландырған өңір.- Алматы., 1972.
33. Бәйішев С.Б. Коммунизмнің материалдық – техникалық базасы.- Алматы., 1977.
34. Нұрпейісов К. Ұлы Октябрь және Қазақстан.- Алматы., 1983.
35. Беликова Л.И. Борьба большевиков за победу Великой октябрской социалистической революции в Приморье. – Владивосток., 1960.
36. Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане. – Алматы., 1987.
37. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты.- А., 1992.
38. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері. – Алматы., 2003.
Алматы., 1967.
2. Покровский С. Ленин и победа Советской власти в Казахстане. – Алматы., 1970
3. Турсунбаев А. Путь Казахстана к социализму. – Алматы., 1970.
4. Әйтімов З. Ұлы Октябрь және Қазақстан. – Алматы., 1978. – 24б.
5. Қара А. Мұстафа Шоқай: Өмірі. Күресі. Шығармашылығы. – Алматы., 2004.
6. Омарбеков Ш.Т. 1917 жыл: Қазақ интеллигенциясының көзқарастарын тарихнамалық талдау.
7. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы.,1995.
8. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы., 1995
9. Ахмет Заки Валиди Туган 1890-1990: Материалы к изучению жизни и творчества. – Уфа., 1990.
10. Кульшарипов М.М., Юлдашбаев А.М. Заки Валиди полтик и ученый востоковед. –Уфа., 2010.
11. Султанбеков Б. История Татарстана. – Уфа., 1996.
12. Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). – Алматы.,1921.
13. Чокаев М. Туркестан под властью Советов. – Алматы., 1993.
14. Бөкейхан Ә. Таңдамалы ( Избранное) / Гл. ред. Р. Нургалиев. – Алматы., 1995
15. Рыскулов Т.Р. Избранные труды. – Алматы.,1984.
16. Елеуов Т. Қазақстанда Совет Өкіметі қалай орнады. – Алматы., 1970.
17. Жүсіпбеков С. Жетісу большевиктері Совет өкіметін орнату жолындағы күресте.- Алматы., 1973.
18. Есмағамбетов К.Л. Қазақтар шет ел әдебиетінде. – Алматы., 1995
19. Ахметзаки Валидов. Башкортостан. Энциклопедия.- Уфа., 1994.
20. Қыдырәлі Д. Мұстафа Шоқай. – Алматы., 2001.
21. Омарбеков Т. Пантюркизм: тарихы және салдарлары. //Ақиқат. 1997. №11.
22. Әмірхан М. Заки Валиди. «Тілден, діннен айырылмаңдар!. //Қазақ әдебиеті».1998 ж. 12 қазан
23. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. – Алматы., 2002.
24. Мұстафа Шоқай хаты// ҚазҰУ Хабаршысы.2001 №1
25. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы. – Т.1.- 1998.
26. Есмагамбетов К. Л. Әлем таныған тұлға. – Алматы., 2001.
27. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі.- Қазақстан., 1994.
28. Рыскулов Т. Собрание сочинении в 3-х томах. Том 2. – Алматы., 1997.
29. Елеуов Т. М.В. Фрунзе және В.В. Куйбышев Советтік Қазақстан үшін күресте (1919-1920 жылдар ). – Алматы., 1949
30. Маленков Г.Ұлы Октябрь социалистік революциясының 32 жылдығы. –Алматы., 1949.
31. Пахмурный П.М. мен Елеуов Т.Е. Революция - от жалынында. (Ұлы Октябрь социалистік революциясына және Қазақстанда азамат соғысына қатысушылардың естеліктері ). – Алматы.,1959.
32. Ермұратов Х.Д. Октябрь нұрландырған өңір.- Алматы., 1972.
33. Бәйішев С.Б. Коммунизмнің материалдық – техникалық базасы.- Алматы., 1977.
34. Нұрпейісов К. Ұлы Октябрь және Қазақстан.- Алматы., 1983.
35. Беликова Л.И. Борьба большевиков за победу Великой октябрской социалистической революции в Приморье. – Владивосток., 1960.
36. Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане. – Алматы., 1987.
37. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты.- А., 1992.
38. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері. – Алматы., 2003.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннанға
дейін қазақ халқы өз даму жолында сан қилы заманды бастан кешірді. Жетпіс
жылдан астам өмір сүрген кеңес өкіметі тарихы тарих ғылымында үлкен орын
алады. Сол себепті оның бастау көзі, яғни Қазан төікерісінің тарихы әлі де
болса толық зерттелмей отыр. Кеңестік ғылымда Қазан төңкерісі Қос Өкіметті
жойып, орнына пролетариат диктатурасын орнатты. Осы кезеңде кеңес
Өкіметінің орнауы обьективті құбылыс деп баға берген бұл дәуірдің
зерттеушілеріне қазақ қоғамының шынайы өмірі, олардың зомбылық көруі және
сонымен қатар кеңес өкіметінің саясатына қарсы шыққан қазақ ұлт зиялылары
үлкен соққы берді. Олар өз еңбектерінде кеңес өкіметі қазақ жеріне қарулы
күреспен орнатылып, оның қазақ еліне қажетсіз екендігін дәлелдеген. Ұлт
зиялыларының наразылық көрсетуінің бірден бір себебі кеңес өкіметінің
сырттан таңылғандығы, қазақ елі оған дайын еместігі әрі ешбір пайдасыздығын
айта отырып, бұл большевиктерінің саясатына қарсы шығып, қазақ елінің
атынан ұлт зиялыларының кеңес өкіметі саясатына наразы болды. Зиялылардың
сол кезеңдегі көзқарастары мен пікірінің шынайылығына тәуелсіздік жылдары
көз жеткізілді. Осы орайда олардың рухани мұрасын зерттеудің маңызы арта
түседі.
Ұлт зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі және оның орнауы
мәселелеріне арналған еңбектері талданды. Дегенмен ұлт зиялыларының барлығы
дерлік аталмыш мәселені арнайы зерттемеген. Тоталитарлық жүйе кезеңінде
отандық тарих ғылымында Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы ғылыми тұрғыда
зерттеліп, бірқатар еңбектер жарияланды. Сонымен қатар Қазақстанда кеңес
өкіметі орнауы тарихнамасы арнайы зерттеу нысанына алынбай,мәселе кешенді
түрде қарастырылмады. Осы себептен оны зерттеу мәселесі қайта қаралып,
оның шынайы бейнесін, ақиқат беттерін ашу маңызды болып отыр. Алайда
тарихшылар кеңес өкіметінің орнатылуын обьективті түрде зерттей
алмады.Әлемдік маңызы бар оқиғаның шынайы тарихына байланысты ой пікірлер
қайта құру кезеңінде айтыла бастады. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін
алғаннан кейін кеңес өкіметінің орнауы мәселесі жаңа тарихи таным
тұрғысында зерттеле бастады. Мәселенің тарихы толық зерттелмегендіктен оның
тарихнамасы туралы айту қисынсыз. Сондықтан да Қазақстанда кеңес
өкіметінің тарихнамасын талдау ғылым үшін маңызды. Себебі бұл мәселе қазақ
тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі болып саналатындықтан, біз осы
тарихнамалық талдау арқылы оның шынайы болмысын айқындай түспекпіз.
Егеменді Қазақстан, тұғыры биік ел болғандықтан осынау уақытқа дейін сан
қилы кезеңдерді бастан өткергеннен кейін кеңестік идеология шырмауында
қалған тарихты жазуды жаңадан қолға алып, әсіресе Қазақстанда кеңес өкіметі
орнауы тарихымен қоса тарихнамасы да осы күнгі өзекті мәселердің бірі болып
табылады. Сол себепті біз аталған мәселе бойынша барлық ғылыми еңбектер
негізінде оның тарихын тарихнамалық тұрғыда зерттеуіміз қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы
тарихнамасы зертелмегендіктен тарихнамалық еңбектер туралы айту қиын.
Дегенмен Т.Елеуовтың [1]., С.Покровскийдің [2]., А.Тұрсынбаевтың [3]., З.
Әйтімовтың [4]. еңбектерінің кіріспе бөлімдерінде тарихнамалық шолулар
жасалған. Алайда мұндай шолулар мәселенің зерттелмеген тұстарын айқындауға
мүмкіндік бермейді. Сондықтан зерттелу деңгейі туралы сөз қозғайтын болсақ,
онда тек іргелі тарихи зерттеулерге тоқталамыз.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы туралы тарихнамлық шолулар Мұстафа
Шоқайдың еңбектеріне тарихнамалық талдау жасай білген және оның
көзқарастарын нақты көрсеткен Қазақстандағы Шоқайтанушы ғалымдардың бірі -
Әбдуақап Қараның Мұстафа Шоқай: Өмірі.Күресі. Шығармашылығы. [5]. атты
ғылыми монографиясында берілген. Онда негізінен Шоқайдың Парижде жарық
көрген еңбектері, 1917 жылы естеліктеріне тарихнамалық тұрғыда талдау
жасалынып, оның Түркістандағы кеңестік билік барынша антидемократиялық
сипатта екендігін нақты дәлелдермен көрсете білген. Шоқай еңбектеріне
ғылыми тұрғыда тарихнамалық талдау көрсетіп, оларға жеке - жеке баға беріп
өткен.
Мәселеге қатысты тарихнамалық шолулар Ш.Т. Омарбековтың ҚазҰУ
хабаршысындағы 2001 жылы жарияланған 1917 жыл: Қазақ интеллигенциясының
көзқарастарын тарихнамалық талдау атты мақаласында[6]. орын алған. Онда
1917 жылы Қазан төңкерісі мен оның қазақ жерінде салдарларын коммунистік
методология тарих ғылымында Қазан төңкерісінің және оның салдарларының
шынайы бейнелеуге мұрсат бермегенін көрсетіп, Қазақстан тәуелсіздігін
алғаннан кейін пікір еркіндігін пайдаланып, тарихнамалық талдаулар Кеңес
Нұрпейісовтің Алаш һәм Алашорда , Мәмбет Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы
еңбектерінде орын алғандығын баяндайды. Автор сонымен қатар алдына 1917
жылғы Қазан төңкерісін қазақ даласы қалай қабылдағаны туралы, Қазан
төңкерісінен кейінгі қазақ даласындағы саяси, әлеуметтік ахуал деген
секілді өзекті мәселелерді алдына қойды. Ұлт зиялылырымыздың кеңес
өкіметіне қатысты көзқарасында А.Байтұрсыновтың 1919 жылы жарық көрген
Революция және қырғыздар атты мақаласын басшылыққа алды. Сонымен қатар
бұл мақалда Г.Сафаровтың, Мұстафа Шоқайдың, Міржақып Дулатовтың Қазан
төңкерісіне қатысты көзқарастары қамтылып өткен.
Келесі Кеңес Нұрпейісовтың Алаш һәм Алашорда атты еңбегінде[7]. Қазан
төңкерісіне қатысты ұлт зиялыларының ғылыми мақалалары мен зерттеу
еңбектеріне тарихнамалық талдау жасаған. Автор мәселеге қатысты тың
тұжырымдар айтып, оны зерделеуде өз көзқарасын да беріп отырған.
Түркістандағы кеңес өкіметінің орнауы туралы большевик қайраткерлерінің
бірі Г. Сафаровтың мәселеге қатысты көзқарасын Мәмбет Қойгелдиевтің Алаш
қозғалысы атты еңбегінде [8]. аз да болсын тарихнамалық талдауды
кездестіреміз. Автор Сафаровтың еңбегін негізге ала отырып, кеңес өкіметі
кезеңіндегі саяси жағдайды баяндап өтеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Мақсаты - Қазақстанда кеңес өкіметі
орнауы мәселесіне қатысты ғылыми зерттеулерге тарихнамалық талдау жасау
және оның отандық тарих ғылымы үшін ғылыми маңыздылығын айқындау. Осы
мақсатымызға сәйкес төмендегідей міндеттер алға қойылады:
• Заки Валидидің және Г. Сафаровтың кеңес өкіметі туралы көзқарастарын
тарихнамалық тұрғыда талдау;
• Мұстафа Шоқай және ұлт зиялыларының Түркістанда кеңес өкіметінің
орнауы сипатына қатысты ғылыми зерттеулерге тарихнамалық баға беру;
• Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы мәселесіндегі кеңестік тарихнама
негізінде басты ұстанымдар мен саяси көзқарастарды айқындау;
• Мәселенің Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде зерттелу деңгейін анықтау;
• Кеңес өкіметі орнауының және шет ел әдебиетінде көрініс табуын
зерделеу.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы туралы ұлт
зиялылары және кеңестік, тәуелсіздік кезеңдег жарық көрген еңбектер.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Белгілі бір мәселеге
тарихнамалық талдау жасағанда оған деректік негіз ретінде: монографиялар,
ұжымдық зерттеулер, қорытындылаушы еңбектер, ғылыми мақалалар,
диссертациялар, рецензиялар, заманхаттар,күнделіктер, мерзімдік басылым
материалдары жарық көрген деректер топтамалары т.б. жатады. Мәселеге
қатысты аталған дерек көздерін біз хронологиялық әдісімен талдап көрсетсек:
Заки Валидидің 1890-1960 жылдары Уфада жарық көрген естеліктері
негізінде оның Түркістан аймағында кеңес өкіметі орнауы туралы көзқарастары
баяндалған. Онда Валиди өмір баяны, қоғамдық саяси өмірдегі әрекеттері мен
ғылыми ізденістері, сонымен қатар өмірінің соңындағы саяси белсенділігі
сипатталған.[9.]
Келесі Кульшарипов пен Юльдашбаевтың Заки Валиди как политки и
учёный-востоковед атты еңбекте Заки Валидиге арналған біршама ғылыми
мақалалар мен зерттеулердің жинағы болып жарық көрген. Онда жекелеген
зерттеуші ғалымдардың Заки Ваилидидің шығармашылық болсын саяси өмірдегі
ұстанымдары туралы хабарларды насихаттайды.[10.]
Заки Валидидің Түркістанда кеңес өкіметі орнауына қатысты
көзқарасын дәл ашып анықтап берген бұл – Булат Султанбековтың История
Татарстана еңбегі. Онда Заки Валидидің Ресейде Патша билігі құлатылғаннан
кейін Ресейдегі мұсылмандар халықтарының қозғалысына белсене араласқаны
және Мәскеу және Казань қалаларындағы Мұсылман съездерінде негізгі рольді
иеленгенін атап өтеді.[11].
Заки Валиди көзқарасымен үндес Георги Сафаровтың ең алдымен атақты
Колониальная революция еңбегі оның Түркістан өлкесінде кеңес өкіметі
орнауы барысын және ғылыми негізде тұжырым мен көзқарастарын білдірген
бірден бір еңбегі болып саналады. Онда Г. Сафаров 1917 жылғы революцияға
дейін Түркістандағы жағдайды есепке алған ешқандай да революциялық
идеология, орыс жұртының арасында революциялық қозғалыста бірлікке
ұмтылушылықыты аңғартатын кішкене де ыңғай, ешқандай да бұқараны
революциялық ұйымдастыру, ешқандай да революциялық дәстүр болмағандығын
баса көрсеткен [12].
Түркістанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты толық мәліметтерді
беретін бірден бір мағызды дерек бұл - сырт елде жүріп те кеңес өкіметіне
наразылығын тоқтатпай, қазақ өлкесінің шынайы ащы шындық бейнесін баяндай
білген мұсылман фракциясының көрнекті өкілі Мұстафа Шоқайдың ең алғаш
Францияда Орта Азияда, Кеңестерде деген атпен жарық көрген еңбегі. Бұл
еңбекте Түркістандағы кеңес билігінің халықтардың бауырластығына сүйенген
өзін-өзі басқару жүйесі еместігін, тіпті, керісінше деспоттық және
зорлықшыл билік екендігін шегемен қаққандай дәлелдеп, кеңес өкіметі тыйым
салған Георги Сафаровтың Отарлық төңкерістің Түркістандық тәжірибесі,
Тұрар Рысқұловтың Төңкеріс және Түркістандағы жергілікті халық , Брайн
мен Шафироның Кеңестердің Жетісудағы алғашқы қадамдары мен Алашорда
тарихы туралы очерктер атты шығармалармен оқырман қауымын таныстырды.
Сонымен қатар оның еңбегі кеңес өкіметінің Түркістан өлкесінде кеңес
өкіметінің орнауын шынайы бейнелегенімен, қазақтарға кеңес билігінің
қажетсіз оның сырттан таңылғандығын дәйектеген ең елеулі еңбек болып
табылады[5. 273-275бб.].
Бұл еңбек толықтырылып, 1935 жылы Парижде жарық көрген Туркестан
под властью Советов еңбегін т.ғ.д., профессор Әбу Тәкеновтің басшылығымен
орыс тілінде 1993 жылы қайта басылып шығады. Оның кіріспе бөлімінде Мұстафа
Шоқайдың өмірі мен шығармашылық қызметі туралы қысқаша баяндалады. Ал
негізгі бөлімде Октябрь революциясы барысында Түркістанда орны алған шынайы
көрінісін оқырман назарына ұсынады. Кеңес өкіметінің 1935 жылға дейінгі
шовинистік пиғылдағы саясатын баяндайды.[13].
Әлихан Бөкейхановтың Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты
дәйекті ұстанымын оның ғылыми мақалалары мен арнайы зерттеулері толық
қамтылған Таңдамалы шығармаларынан көруге болады[14]. Онда Әлихан
Бөкейхановтың кеңес өкіметіне қатысты көзқарасы, яғни Ақпан революциясын ол
қазақ даласына еркіндік әкелді десе, ал кеңес өкіметінің орнауына толықтай
қарсы шығып, Ленин бастаған большевиктер саясатын қолдамайтынын жария етуі
орын алған.
Т.Рысқұловтың көзқарастарын жан - жақты баяндауда өзінің үлесін
тигізетіні бұл – Таңдамалы шығармалары [15] . Онда Рысқұловтың саяси
қызметіне қатысты мәліметтер айшықтала көрсетілген. Съезде сөйлеген
сөздері, сол таңдағы қазақ елінде орын алып жатқан өзекті мәселелерді
көтеруі, оның көзқарастарының барлық қыры көрсетілгенін айта кеткен жөн.
Саяси қызметі өзінің әсіресе ашаршылыққа байланысты қосқан үлесін, оған
қатысты жүргізген іс - шараларды айта кету керек.
Кеңестік тарихнамада өзіндік орны ерекше еңбек - Т.Елеуовтың
Қазақстанда Совет өкіметі қалай орнады[16] атты еңбек. Мұнда автор тарихи
шындықты бұрмалап, яғни кеңес өкіметінің орнауын тарихи объективті процесс
ретінде көрсетеді. Оның нақты дәлелі еңбектегі Қазақстанда кеңес өкіметнің
орнауын жіне қазан төңкерісін айшықталған Ұлы Октябрь революциясы деп
баға беруінде. Қай қырынан қарастырсақ та бұл еңбек Қазақстанда кеңес
өкіетінің орнауы процесін кеңестік идеология тұрғысында, яғни кеңес
өкіметінің орнауы туралы тарихи шындықты бұрмалап, қазан төңкерісіне шектен
тыс ұлылық идеясын айшықтайды.
Сонымен қатар Қазақстанда кеңес өкіметінің обьективті сипатта деп
көрсетілген еңбек бұл – С. Жүсіпбековтың Жетісу большевиктері Совет
өкіметін орнату жолындағы күресте атты еңбегі. [17]. Онда Ленин бастаған
большевиктер саясатын оң көзқарас ретінде бейнелеп, Совет өкіметі
Қазақстанда кеңес өкіметінің билігін мойындаған аумақтарда қазан төңкерісі
бейбіт түрде, ал кеңес өкіметінің билігіне наразылық туған аймақта қарулы
күреспен орнады деп тарихи үрдісті бұрмалаған. Еңбек бес бөлімнен тұрады
және бұл еңбектің ерекшелігі Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазан төңкерісінің
орнауы тарихи сабақтастық көрсете алуы және бізге кеңес өкіметінің орнауы
үрдісі жалпылама ақпарат бере алады деп айтуға болады.
Лениннің жеке басына қатысты оны әсіре мақтаулар мен
большевиктердің көсемі ретінде барынша дәріптеген келесі еңбек – А.
Тұрсынбаевтың Путь Казахстана к социализму атты еңбегі. [3]. Онда
Қазақстанда кеңес өкіметінің орнау үрдісі, Октябрь революциясын дәріптеумен
қатар, қазақ елі революцияға дейін Патшалық Ресейдің отарындағы дамудың
ең артта ел болғаны, казақ халқының әлі де көшпелі мал шаруашылығымен
айналысып, оны егін шаруашылығына қарағанда пайдасыздығын толық әшкерелеп
жазады. Қазақ елінің ұлт зиялылары негізін қалаған Алаш-орда үкіметін
толықтай жаншыған қазан төңкерісін оң сипатта бағалайтынын көреміз. Қазақ
еңбекші қауымы кеңес өкіметін зор қуанышпен қарсы алды деп, одан өзге
өкімет келсе, қазақ даласын толық күйреу күтіп тұр деген тұғырлы көзқарасын
айшықтайды.
Мәселенің Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі зерттеулердің ішінде ең
көрнектісі бұл - Кеңес Нұрпейісовтің атақты Алаш һәм Алашорда атты
еңбегі[7]. Онда Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты мәселе жаңа
қырынан көрсетілген. Яғни еңбектің Бірінші тарауында Қазақстанда кеңес
өкіметі орнауына қатысты ұлт зиялыларының, атап айтар болсақ, Ахмет
Байтұрсыновтың, Сәкен Сейфуллинннің, Мұстафа Шоқайдың және т.б. ғылыми
мақалары мен естеліктері негізінде жаңаша көзқарастар білдірілген.
Автордың мәлімдеуінше большевиктік үстемдік Ресейден өзге аймақтарда оның
алғашқы қадамдары зорлау, қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет
билігімен орнаған. Сонымен қатар автор бұрын патша чиновниктері қазақтарды
езіп жаншыса, коммунистер атын жамылған большевиктер мұндай әрекеттерді
жалғастырғанын айтады. Еңбекте Мұстафа Шоқайұлының естеліктерінен осы
мәселеге қатысты ой - пікірлерін ұтымды көрсетіп, ондағы негізгі идея
төңірегінде Түркістандағы Ақпан төңкерісінен кейінгі саяси жағдайды
түсіндіріп кетуімен шектелген.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнауына қатысты мәселенің шетел әдебиетке
негізделе жазылған ғылыми монография ол – Көшім Лекерұлы Есмағамбетовтың
Қазақтар шетел әдебиетінде атты еңбегі[18]. Бұл еңбектің кеңес
империясының құрамында атты бөлімінде Батыс Еуропа зерттеушілерінің
жекеленген тұжырымдары айтылып, пікірлері нақтыланған. Оларды атап айтар
болсақ, АҚШ- тағы, Франциядағы және Ұлыбританядағы белді университеттердің
профессорлары Қазан төңкерісіне, большевиктер саясатына, Түркістандағы сол
кезеңдегі әлеуметтік және экономикалық жағдайына қатысты құнды мәліметтер
көрсетілген.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. 1920 жылы жарық көрген Мұстафа
Шоқайұлының алғаш жарыққа шыққан еңбегінен басталады. 1920-2010 жж.
аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Диплом жұмысын
жазу барысында тарихилық және әлеуметтік ғылымдарының негізгі теориялық
тұжырымдамаларын басшылыққа ала отырып, Елбасы еңбектеріндегі Қазақстанның
тәуелсіздік алуы мәселелерін обьективтілік және жүйелеу принциптері арқылы
тұжырымдар жасау, нақты және логикалық талдау, проблемалық – мерзімділік,
өзектілік, перспективтілік т.б. әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының жаңалығы. Отандық тарихымызда маңыздың елеулі бір
кезеңі әрі тәуелсіздігімізді алғанға дейін орны тарихи оқиға ретінде
бағаланып келген Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы туралы мәселе әлі
күнге дейін тарихнамалық тұрғыда аса көрнекті зерттеумеуі себепті
Қазақстанда кеңес өкіметі орнауын тарихнамалық түрде талданды.
Зерттеудің қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысы жаңаша көзқараспен
зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы
деректер мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, тарих сабақтарында және
жоғары оқу орындарында оқытылатын арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, 2 тараудан
және қорытынды бөлімнен тұрады.
1 Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары
еңбектерінде
1. Заки Валидидің және Г. Сафаровтың кеңес өкіметі туралы
көзқарастары
Бірінші орыс революциясы жылдарындағы азаттық қозғалысқа
қатынасқандарға кеңестік кезеңдегі тарихнамада панисламшылдық пен
пантүріктік идеяларды жақтаушылар деген саяси айып тағылып келді. Біз
мұндай айып оларға дәлелсіз тағылғандығын баса айтамыз. Қазақ халқының
өкілдері жалпыроссиялық мұсылмандық қозғалыс қайраткерлерімен байланыста
болып, олармен хат алысып тұрғаны рас, І және ІІ Мемлекеттік Дума
шеңберінде россиялық мұсылмандық қозғалыс өкілдерімен бірлескен акциялар
жасағандары да шындық. Алайда 1905-1907 жылдары бірде-бір қазақ саясаткері
өз саяси бағытын батыстан шығысқа ауыстыру жөнінде мәселе қойған жоқ.
Әлихан Бөкейханов төңірегіне топтасқан, кейін Алаш партиясын құрып, Алаш
автономиясын жариялаған қайраткерлер батыс бағытындағы сяасаткерлер
болатын. Ал россиялық мұсылмандық қозғалыстың өзі біртұтас орталықтанған
Россия мемлекетін сақтап қалуды көздеген кадеттердің идеялық – саяси
бағдарламасына негізделген еді. Әрине, осы кезеңде діндарлардың жекелеген
өкілдері де саясатпен айналысты [7. 46 – б]. Қазақ депутаттары Дума
жұмысына мұсылман депутаттары фракциясы құрамында қатынасты. Бұл фракцияның
заң жобасы ретінде дайындаған ең басты құжаты аграрлық мәселеге байланысты
еді. Мұсылмандар фракциясы аграрлық тұжырымдамасына мұсылмандар партиясының
бағдарламасын ала отырып, біріншіден, жерді облыстық меншікке айналдырып,
сол арқылы облыс қарауындағы жерді оның тұрақты жұрты арасында бөлуді,
екіншіден, жер үлесі көлемі оны игеруші егіншілер үшін ғана емес, сондай-ақ
малшылар үшін де өсуін, үшіншіден, жер мәселесі шешілгенше сырттан келіп
қоныс тебу біржола тоқтатылуын, төртіншіден, жеке мүшелері арасында бөліске
салу үшін жер ауылдық қауым меншігіне берілуін талап етті. [8. 113-114].
Мұсылмандар фракциясы ретінде Кеңес өкіметі саясатына қазақ
зиялылары ғана емес, сонымен қатар басқа да Кеңес өкіметінің құрамына
кірген ұлттардың зиялы қауымы да өз бағытын айқындаған. Солардың бірі ХХ
ғасырдың басындағы башқұрт ұлттық қозғалысының көшбасшысы, ең бірінші
башқұрт үкіметінің басшысы әрі негізін салушы, жазушы, әлемге танымал Заки
Валиди туралы бірер сөз:
Ахметзаки Валидов 1890 жылы желтоқсанда Башқұртстанның Уфим
губерниясы, Стерлимак уезі, Макаров облысының Кузянов ауылында дүниеге
келген. Әкесі осы аймақтағы медресені басқарып, ұстаз әрі имам болады.
Осында Ахметзаки ислам негіздерін, араб, парсы және орыс тілдерін
меңгереді.
1901-1908 жж. Ахметзаки Утяков елді мекеніндегі анасы жағынан атасы
болып келген Хабибназардың медресесінде оқиды. Онда тарих, философия,
география, математика секілді ғылым негіздерін жете меңгерген болатын.
1908 жылы Ахметзаки Орынборда Хусания медресесінде білім алып,
кейін Казаньға келеді. Университетте оқып жүргенімен қатар Касимия
медресесінде тарих пен араб тілінен тәлім береді. Мұнда ол шығыстанумен
айналысып, оның үздік жемісі ретінде 1912 жылы жарық көрген Түріктер мен
татарлар тарихы атты еңбегін айтуға болады. Бұл еңбек үлкен табыс әкеледі.
Заки Валидидің саяси қызметі 1916 жылы Уфадан думалық мұсылман
фракциясы ретінде Петроградқа басталады. Ақпан революциясы кезінде Валидов
өзінің халық өкілдерінің ұсынысын орныдай отырып, башқұрт территориялық
автономиясы туралы міселені көтереді. Осы сәттен бастап Заки Валиди Шығыс
халқының ұлттық қозғалысының көшбасшысының бірі, оның идеологы ретінде шыға
бастады.
Азамат соғысы жылдарында башқұрт әскерінің әскери басшысы,
Башревкомның төрағасы болды. 1919 жылы Орталық биліктің республика құру
еркіндігінен қол үздірген башқұрт автономиясы туралы біржақты декреттен
кейін Заки Валиди Мәскеуге шақырылды, бірақ ол құпия түрде Түркістан
халықтарының бұқаралық қозғалысына аттанады.
1923 жылы А.Валидов жер аударылып, шығыс және Еуропаның бірқатар
елдерінде болады, атап айтар болсақ: Иран, Ауғанстан, Үндістан, Париж,
Берлин, Прага, Будапешт және т.б. И где бы не был, независимо от срока
пребывания, Заки Валиди қай жерде болмасын тілді, белгілі бір халық
тарихын, шығыстануды зерттеумен белсенді айналысып, белгілі кітапханалар,
архивтерде жұмыс істеу барысында сирек кездесетін қолжазбаларды тауып,
бірқатар жаңалықтар ашады.
1925 жылдан өмірінің соңына дейін Ахметзаки Валидов – Заки Валиди
Тоган Түркияда тұрып, профессор, әлем таныған атышулы ғалым біраз жылдар
бойы Стамбул университетінің тарих кафедрасын басқарады[19. 30-32бб].
Ал енді Заки Валидидің Қазақстанда Кеңес өкіметі орнауы мәселесіне
қатысты пікірі мен саяси көзқарастарын зерттеуші Қыдырәлі Дархан былайша
келтіреді:
Большевиктер Ресейдегі өкімет тізгінін толық қолына алып, жер
жерде билік жүргізе бастағанда бастапқы ниетінен тайқып шыға келді. Дәлірек
айтқанда, сөзінен деген дұрысырақ болар, өйткені большевиктердің әу
бастан –ақ аз ұлттардың өз алдына дербес мемлекеттер құруына құлқы болмаған
көрінеді. В.И. Лениннің берген жазбаша уәдесі бойынша қаруына тастап, бүкіл
үкімет және әскерімен бірге жаңа биліктің жағына шығып Мәскеуге келген Заки
Валидов (Тоған) уақыт өте келе көсемнің сөзінен айнып, тіпті шимайланған
қағазды арқа тұтқаны үшін өзін келемеж қылғанын ашына жазды ... . [20. 146
б.]
Бұл тұста айта кететін жайт, Ресейде кеңестер билігі орнағаннан кейін,
оның идеялық тұрғыдан социализм құру идеясын сынай келіп, ленин бастаған
большевиктер саясатына наразылығына деген өкпесін білдіргенін көріп
отырмыз.
Өзінің большевиктерге деген наразылығын Заки Валиди В. Лениннің атына
жолдаған хатында ашық көрсетті: Пролетариат диктатурасын дүниежүзілік
көлемде жүзеге асырған соң, - деп жазылған онда – сіз артта қалған
ұлттардан тұратын елдерде социалистік тәртіпті орнықтырудың қажетті шарты
алдыңғы қатарлы ұлттардың көмек көрсетуі болып табылады дедіңіз. Бұл
дегеніңіз, Үндістанда ағылшындар, Түркістанда орыстар, Африкада француздар
немесе бельгиялық жұмысшы ұйымдары отарлау саясатын жалғастыра береді деген
сөз.
1915 жылы-ақ, Уфада сіздің жақын достарыңызбен дауласып, оларға
сіздер жоспарлап отырған социалистік тәртіптің барлық адамзат құқын аяқасты
ететін террористік тәртіп түрінде жүзеге асырылатындығын дәлелдеуге тура
келген еді. Енді біз не көріп отырмыз? Революцияның мақсаты осы ма еді?
Сондай – ақ, егерде социализм идеялары империализм дәстүрлері
ықпалында тұрған ұлы ұлттар түлегіне бейімделу жолына түсетін болса, онда
бұған ешқандай жақсылық күтуге болмайтынын Роза Люксембург те өте дұрыс
ескертіп еді... - деп көрсетеді[21. 7-8бб.]
Заки Валиди осы хаты арқылы біз оның Ұлы Октябрь революциясы
идеясының қиялдан туған жалғандылық екенін көреміз. Себебі ол кеңес
өкіметінің түпкі мақсаты – қазақ жерін зорлық – зомбылықпен отарлау,
социализм идеясын сырттан таңу пиғылында аңғару қиынға соқпайды.
Ғылыми мақалалардағы Заки Валидидің көзқарасы былайша талданады:
Кеңес өкіметінің саяси бағдарламасымен танысқанда көзім жеткені, сәл-
пәл бүркемелегені болмаса бұлар да сол баяғы патшалық Ресейдің империялық
пасық пиғылын жалғастырмақ. Бұлардың басты мақсаты – орыс билігін, орыс
мәдениетін, орыс тілін тек Ресейде ғана емес, Еуропа мен Азияда да үстем
ету.
Әрине дүниежүзін түгел орыстандыру мүмкін емес. Бірақ осындай озбыр
саясаттың бар екені жер – жерде жете ұғына ламай өтініштер бар... Сондықтан
да большевиктердің қауіпті империялық саясаттың сойылын соғып отырғанын
және бұл саясаттың тәуелсіз ұлттарға, еркін елдерге өте қатерлі екенін
жатпай тұрмай түсіндіру де біздің міндетімізге кірмек.[22].
Заки Валидидің шығармашылық өмірі мен саяси қызметін дәл суреттейтін
мақалар жинағы Кульшарипов пен Юлдашбаевтың басшылығымен 2010 жылы жарыққа
шыққан Заки Валиди саясаткер және шығыстанушы ғалым ретінде атты
еңбегінен оның кеңес өкіметінің Түркістанда орнауы мен большевиктерге
қатысты көзқарастарын мақалалардан үзінді түрінде көрсетсек:
В ноябре 1917 года Заки Валиди и его коллегам удалось создать
автономное башкирское государство. Затем последовал период борьбы с Красной
Армией. Заки Валиди был заключен в тюрьму большевиками и приговорен к
смерти. Он был освобожден башкирскими и казачьими войсками. Борьба
продолжалась до тех пор, пока не было достигнуто соглашение с большевиками.
Обещания русских, однако, не были выполнены и Заки Валиди решил бежать в
Туркестан, чтобы продолжить борьбу против большевиков. Это происходило в
конце 1920 года, а на следующий год Энвер Паша прибыл в Туркестан, чтобы
помочь движению. Вскоре части Красной Армии были направлены в Туркестан и в
1923 году Заки Валиди был уполномочен выехать за рубеж в поисках поддержки
народу Туркестана в его борьбе против большевиков. [10. 53-б.]
Бұл жерде Заки Валидидің большевиктердің Қызыл Әскермен қақтығысы,
Түркістанға келіп большевиктерге қарсы күресін жалғастыруы және оның
Түркістан халқы жағында аянбай күрес жүргізгенін байқаймыз. Енді оның
большевиктерге қарсы белді күрестерін мынадай жолдармен қысқаша баяндап
өтсек:
Тем не менее, мы знаем, что, несмотря на все это, Заки Валиди-бей
дважды потерпел полное поражение в двух своих попытках создать государство.
Первая из них – проект автономного Башкортостана. Правительство было
сформировано, достаточно качественные интеллигентные кадры провели
организационные меры, которые могли бы способствовать началу решения
основных проблем создаваемого государства. В первую очередь они в свои руки
взяли золотые рудники, все другие рудники, заводы и фабрики, пришедшие в
упадок в годы революций, они были пущены в ход и доведены до состояния
своей обычной производительности. Почта и система связи приведены в
надежное рабочее состояние. В качестве военного министра Заки Валиди для
подчиненных себе национальных войск открыл военные учебные школы и
полигоны. Долго сумел противостоять натиску с востока генералов, оставшихся
верными царскому режиму, и их союзников. Когда надежды достижения
соглашения с союзниками не осталось, под их давлением с тыла он был
вынужден принять предложение, исходившее от Ленина. На основе принципов,
объявленных Лениным всему миру (право на отделение от России), Заки Валиди
добился подписания соглашения о широкой автономии. Этот счастливый период
продолжительностью в 14 месяцев длился до момента достижения коммунистами
мирного договора на польском фронте.
Осы орайда Заки Валидидің амалсыздан кеңес өкіметінің билігін мойындап,
Ленинмен ымыраға келу үрдісі көрсетуге болады. Пікіріміз дәлірек айқындап,
әрі қарай жалғастырсақ:
После этих дней Ленин достигнутое с башкирами соглашение оценит как
клочок бумаги и объявит его потерявшим силу. Когда и татарские
интеллигенты во главе с М. Султангалиевым займут место в окружении Ленина,
Валиди решает фронт борьбы перенести в Большой Туркестан.
Как он пришел к этому решению, объясняет следующим образом: Спустя
несколько дней после возвращения с Южного фронта мне позвонила секретарь
Ленина и предупредила: Владимир Ильич хотел встретиться с вами. В
назначенное время я был в кабинете Ленина. Ленин сообщил, что для II съезда
Коминтерна, который откроется на днях, он подготовил Тезисы по
национальному и колониальному вопросам, и попросил меня как можно скорее
набросать по ним свои соображения. Когда я прочитаю Ваши ответы, мы с Вами
снова встретимся, – добавил он. Тезисы эти, включенные в собрание
сочинений Ленина, состояли из двенадцати пунктов. Мы читали их вместе с
моими туркестанскими единомышленниками. Мне пришлось внести в тезисы
некоторые поправки, особенно в 5, 11 и 12-е пункты, и добавить еще пару
пунктов от себя. ... но его взгляды ни на йоту не сблизились с моими, ни одно
из наших предложений не было принято. Таким образом, я из собственных уст
Ленина услышал: центр будет и впредь опираться в прежних колониях на
представителей русского пролетариата, мы же будем пользоваться доверием в
той мере, в какой проявим лояльность и верность их руководству; недоверие
к нам сохранится и после победы социализма в пределах России, даже после
утверждения социализма во всем мире народы бывших восточных колоний не
обойдутся без руководства со стороны рабочих..., что рабочий класс
угнетенных наций Востока, ставших на путь строительства социализма, никогда
не будет пользоваться доверием русских коммунистов.
Это открытие тоже поставило нас перед необходимостью начать против
Советов серьезную и открытую борьбу.[10. 82-84бб.]
Бұл тұста көретініміз Заки Валидидің большевиктердің әскери қахтығыстар
арасында Ленинмен белгілі бір тоқтамға келмегенін көреміз. Себебі Ленин
ұсынған шарттары мұлдем Заки Валидидің сенімінен шықпады. Енді Ахмет Заки
Валидидің Ақпан революциясына қатысты көзқарастарын сипаттасақ: С начала
русской революции, с 27 февраля 1917 г., он полностью посвятил себя
политической борьбе. Прежде всего он был озабочен положением тюркских
народов в условиях зарождавщейся свободы в России. Поэтому он предпринимал
так много усилий для определения будущего Башкортостана. Он считал, что
судьба башкир неразрывно связана с судьбой казахов, киргизов и вообще всех
жителей Туркестана. Однако его деятельность вызвала отрицательную реакцию
даже среди части тюркского населения, последствия которой сказывались и в
дальнейшим. Обо всем этом Заки Валиди очень подробно написал в книге
Семнадцать занесённых песком городов и Садри Максуди-бей ( Стамбул, 1934)
и в своих Воспоминаниях ( Стамбул, 1969). - делінген. [9. 3-5 бб.]
Бұл берілген үзіндіден Ақпан революциясы басталғанда, Заки Валидидің
өзін саяси өмірге толықтай арнағанын көріп отырмыз. Яғни, Башқұртстанның
келешеегі үшін көп жұмыстар жасады. Ол башқұртттардың тағдыры Түркістанның
бүкіл халқымен тығыз байланысты және оның қызмтінің түрік халықтары ішінде
өзінде қайшылықтарға толы болғандығын өзінің Естеліктерінде көрініс
тапқанын аңғару қиын емес.
Заки Валиди Естеліктеріндегі 1917-1918 жж. орын алған саяси
оқиғаларға қатысты көзқарастарын дәл әрі ұтымды айшықтай білген белгілі
тарихшы ғалым Мәмбет Қойгелдиев өзінің Ұлттық саяси элита деген еңбегінде
Саяси тәуелсіздік үшін күрестің жаңа кезеңі атты тарауында:
Ресей империясының ғасырлар бойы Волга жағасы мен Орал аймағындағы
халықтарға жасалған зорлығы татар мен башқұрттарды азаттық үшін күресте
Орта Азия мен Қазақстан елдерімен саяси бірлікке ұмтылуға итермеледі. Бұл
үрдіс белгілі дәрежеде, қазақ және башқұрт қайраткерлерінің 1917 - 1918-
жылдары империя көлемінде қалыптақан күрделі саяси жағдай тұсында өзара
бірігіп әрекет жасауынан да байқалды. Башқұрт азаттық қозғалысының басшысы
Ахметзаки Валиди өзінің осы кезеңдегі ұстанған пікірі туралы
Естеліктерінде: Мен ол кезде Түркістан еркіндігі туралы пікірді
қуаттадым, ал орыс ықпалы үстемдік құрған Волга жағалауында мәдени
автономия жөнінде ғана айтып, тек Башқұртстанның түрік ықпалы басым шығыс
жағы (кейіннен оны Башкирия деп атады) арқылы Түркістан мен Қазақстандағы
территориялық автономия үшін қозғалысқа қосылуға болады деп ойладым, - деп
жазды. - делінген.[23. 196-197].
Автор Ресей империясы тұсында тек қазақтар арасында ғана емес сонымен
қатар татар және башқұрт халқының арасынан ұлт – азаттық қозғалсының
басшылары соның ішінде башқұрт халқының азаттық қозғалыс басшысы әйгілі
Заки Валидидің Түркістан және Қазақстандағы болып жатқан саяси оқиғаларға
қатысты көзқарастары мен пікірлерін ұтымды көрсете білгендігін айта кету
керек.
Ал Заки Валидидің қоғамдық – саяси қызметін барынша ауқымды бейнелеп
қана қоймай, оны жан – жақты қырларын ашқан келесі Султанбеков Булаттың
История Татарстана атты еңбегінде:
После свержения самодержавия Заки Валиди принимает самое активное
участие в двмжении мусульманских народов России на пути поисков своего
места в новых структурах общества. Мусульманские съезды в Москве и Казани,
заседания военной организации мусульман Харби Шуро, национальный парламент
и многие другие формы общесвенной самодеятельности привлекают его особое
внимание, в некоторых из них Валидов играет видную роль. Однако ни
Временное правительство с его нерешительной и вечно запаздывающей раекцией
на события, в том числе и в области национальной, ни пришедшие к власти
после Октябрьского переворота большевики не решали, по мнению Заки Валиди,
насущных нужд башкирского народа. Вызывали у него подозрения и набиравшие в
тот период силу татаро-башкирского единства, трансформивавшиеся в модели
создания вначале Идель-Уральских штатов, затем Татаро-Башкирской
республики. Не нашел он общего языка и с национальным собранием, избравшим
своей резиденцией Уфу.
Бұл орайда Заки Валиди Уақытша үкіметке, Октябрь революциясынан кейін
биліке келген большевиктер саясатына қатысты сыни пікірлер ұтымды
берілгендігін еске салған жөн. Мәскеуде, Казаньда өткен мұсылмандар
съездеріне қатысуы, сонымен қатар онда башқұрт елінің атынан шыға отырып,
халқы үшін жасаған игі істерін айта кетпеске болмайды.
После вторичного захвата власти в Оренбурге большевиками в конце января
1918 г. и изгнания оттуда атамана Дутова, вынужденного заигрывать с
национальными силами, Валиди был арестован и его жизнь висела на волоске.
Созданный большевиками новый национальный орган – Временный революционный
совет Башкорстана также заявил о своей приверженности идее башкирской
автономии и назначил комиссию для следствия по делу Валидова.
Вплоть до конца 1918 года Заки Валиди и его наиболее видные соратники
казанец Ильяс Алкин, ставший начальником штаба башкирского корпуса, и
военный врач выпусник Казанского унмверситета Мухаметжан Кулаев и другие
стремились, участвуя в военных действиях на стороне белых [11. 102-
106бб. ] – делінген.
Біз бұл жерде большевиктер билік басына келуімен оның өмірінде қилы
оқиғалар орын алғандығын байқаймыз. Осы уақытқа дейін еш жерде баяндалмаған
Валиди ісінің қалай жүргізілгендігін көріп отырмыз. Ал Түркістанда кеңес
өкіметі орнауының шынайы бейнесін ұтымды бейнелеген Георги Сафаровтың
Колониальная революция Опыт Туркестана еңбегінсіз қазіргі таңда ешбір
зерттеуші кеңес өкіметне қатысты мәселені баяндағанда айналып өте алмайды.
Себебі оның бұл жарық көрісімен ғылыми зерттеу қатарынан алынып тасталынып,
оған қатысты әр түрлі айыптар орны алғаны тариха шындық. Ал осы еңбегі
қазақ даласындағы кеңес өкіметі орнауы мәселесін қарастыру арқылы бұл
тарихи үрдістің қалай өрбігендігін қарастырып өтейік.Онда:
1917 жылғы революцияларға Түркістанда жергілікті халықтар аған емес,
тіптен осында орнығып, қоныстанып үлгерген орыс, славян халықтары да дайын
болмағанын кезінде басқа емес, большевиктердің өздерінің ьелді
қайраткерлерінің бірі Георги Сафаров 1921жылы жазған болатын. Ол өзінің
Колониальная революция(Опыт Туркестана) атты кітапшасында былай деген еді:
... ... ... .до революции 1917 г. никакой революционной идеологии,
связанный с условиями Туркестана, даже никакой объединяющей связи в слабых
намеках на революционное движение в среде русского населения, никакой
революциооной традиции – нет. Между толщей угнетенных наций русским пришлим
населениям - непроходимая стена взаимного непонимания на почве
национального неравенства.
В революцию 1917 г. Туркестан вступил первобытно ... .[6.10-б.].
Бұл орайда Г. Сафаров өзінің кітабында 1917 жылғы революцияға дейін
Түркістандағы жағдайды есепке алған ешқандай да революциялық идеология,
орыс жұртының арасында революциялық қозғалыста бірлікке ұмтылушылықты
аңғартатын кішкене де ыңғай, ешқандай да бұқараны революциялық ұйымдастыру,
ешқандай да революциялық дәстүр болған емес. Қанаудағы ұлттар мен қоныс
аударып келген орыс жұртының арасында ұлттық теңсіздіктен бастау алатын
өзара түсініспеушіліктің қалың қабырғасы болғандығын айтып өтеді.
Г. Сафаров 1905 жылы Түркістанда интернционалдық пролетарлық таптық
қозғалысқа ешқандай да негіздің болмағандығын баса айтып, оның есесіне
татар және қазақ интелигенцияларының ықпалымен прогресшіл-ұлттық
қозғалыстың даму алғандығына көңіл аударды[8. 85 б.].
Бұл айшықталған түбегейлі ойды білдіру үшін бұл еңбектен мынадай
дәйекті ой толғауын көрсетсек:
Қазан төңкерісінің бірінші күнінен бастап Түркістандағы Кеңес өкіметі
Кеңестік Ресейден оқшау күйіне түсті. Түркістан мен Кеңестік Ресейдің
арасында Дутов кедергісі қалыптасты деп көрсетіп, бұл ойын былайша
дәйектейді:
Контрреволюция прервала связь между Россией и Туркестаном. Тем самым
она лишила Туркестан идейной и организиционной поддержки российского
пролетариата, изолировала Туркестан от его руководящего влияния. Можно с
полным правом сказать что до прорыва Оренбургской пробки осенью 1919 года.
Советская власть в Туркестане развивалась самостоятельно, - так, как если
бы Туркестан был идеальным изолированными торговым государством Иоганна
Готлиба Фихте!
Бұл арада Сафаровтың пікірінше, азамат соғысы Ресей мен Түркістан
арасындағы байланысты үзіп, оның Түркістанда ресей пролетариатының идеялық
демеуінен айырды деп өз ойын білдіріп отырғандығын көріп отырмыз. Ал енді
кеңес өкіметінің билігіне қатысты мынадай ұтымды мәліметтер төңірегінде ой
өрбітеді:
Положение новой Советской власти было весьма неустойчивым. Почти
единственной опорой являлись ташкентские мастерские. В Коканде у всех на
глазах организовалось контрреволюция. дей келіп, 19-қарашадағы жайтты
былайша суреттейді: Парламентская победа была одержана, но в то же
время – политически – был закреплен колонизаторский характер новой
Советской власти в Туркестане. Вместо того, чтобы завоевывать самим доверие
трудящихся масс угенетенных национальностей, новая власть предложила
угнетенным национальностям завоевывать ее доверие! Партия большевиков здесь
не руководила событиями. Ее не было. Только одиночки-большевики оказались
вынесенными на гребень революционоой волны. Партия же стала
организовываться лишь после октябрьской революции. Как это ни
парадоксально, в Туркестане не пария большевиков создала Советскую власть,
а Советская власть, необходимость утверждения власти Советов создала здесь
партии большевиков и левых эсеров, с превых же дней, сделались пристанищем
значительно количества авантюристов, карьеристов и просто уголовных
элементов [12. 86-93бб.]- делінеді.
Сол кезеңдегі тарихтың шынайы көрінісін бейнелеуден тайынбай, жоғары
дәрежедегі Ұлы Октябрь идеясының тамырына балта шапқандай етіп,
Түркістанда кеңес өкіметінің орнауы тікелей зорлықпен жүргізілгені, оның
Түркістанға сырттан таңылғандығы әрі жат екенін осы еңбектен көреміз. Бұл
еңбектің әлі күнге дейін маңызын осы себептен жоймай отыр деген тұжырымды
айтуға болады деп ойлаймыз.
2. Мұстафа Шоқай және ұлт зиялылары Түркістанда Кеңес
өкіметінің орнауы сипаты туралы
Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты тарихи үрдістің кеңестік
үлгіде сақталып келген Ұлы Октябрь революциясын әшкерелеген әрі бұл
мәселеге қатысты позитивті көзқарасын білдірген Ахмет Байтұрсыновтың
жалынды сөздерімен сол кезеңнің нақты сипатына назар салып өтсек:
Қазақтарға Февраль революциясы қаншалықты түсінікті болса, - деп
жазды А.Байтұрсынов., - Октябрь социалистік революциясы соншалықты
түсініксіз көрінді. Бірінші революцияны қандай қуанышпен қарсы алса, екінші
революцияны соншама үреймен қарсы алуға тура келді. Мұның себебін
А.Байтұрсынов былай негіздеді: Екіншісінің түсініксіз болуын оп-оңай
ұғындыруға болады: қазақтарда капитализм де, таптық жіктелу де жоқ: тіпті
жеке меншіктің өзін басқа халықтарджағыдай айдар тағып ажырату қиын;
көптеген пайдалану бұйымдары оларда қауымдық дәулет болып саналады ...
Қазақтардың күн көріс жағдайына, таптық жіктелудің жоқтығына және жеке
меншіктік заттарда белгілі меже болмауына байланысты қазақтар арасында
олардың өзіне тән социализм мен коммунизмнің орын алуы қазақ халқына әзірше
социалистік қоғамға деген мұқтаждықты қажет еттірмей отыр. А.
Байтұрсыновтың бұл тұжырымының қазақтар үшін таптық идеологияға негізделген
большевизм идеясы мен большевиктер партиясы емес, ұлттық мүддеге
негізделген жалпы қазақтың Алаш партиясы қажет болып еді деген ойды
дәлелдеуге қызмет етіп отырғандығын түсіну қиын емес. Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметінің құрылуын Қазан төңкерісі мен большевиктік қозғалыстың
қалай өткендігі қазақтарға белгісіз, шет аймақтарда ол барлық жерде зорлау,
қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет билігімен қатар жұргізіледі.
Тоқ етерін айтқанда, ол қозғалыс шет аймақтарда революция емес, барып
тұрған анархия болды ... Егер бұрын патша чиновниктері аталған адамдар тобы
қазақтарды ешбір шектеусіз езіп – жаншыған болса, енді мұндай әрекеттерді
большевиктер – коммунистердің атын жамылған адамдар тобы жүргізіп отыр.
[7. 6-7бб.]. Бұл көрсетілген тұжырымдарда автор тәуесіздік алғанға дейінгі
кезеңге дейін бұрмаланған ащы шындықты жаза отырып, социализм қоғамы
сырттан таңылғандығын және Қазан төңкерісін қазақ даласында зорлықпен басып
жаншылғанын ашық көрсетліген. Яғни кеңес өкіметінің орнатудағы шынайы
тарихи үрдіс бейнесін беріп отыр.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан кейін түбі бір түрік халықтарының
мұсылмандары ортақ мемлекет, яғни Қоқан немесе Түркістан автономиясын
орнату үшін бар күш жігерін жұмсап және орнату үшін есмімі тариъхта қалып
мәңгі Мұстафа Шоқайұлының Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты
көзқарасын айтпас бұрын жалпы Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуына
қатысты тарихи үрдіті айқындап кетсек:
Өлкелік жұмысшы-солдат Кеңесі ұстанған бағыт, әрине, жергілікті
халықтың қоғамдық ұйымдарына, ұлттық интеллигенцияға ой салып, мақсатты
әрекетке көшуге итермелегені сөзсіз. Инициативаны өз қолына Түркістан
өлкесі мұсылмандардың кеңесі аталды алды. Оның өлкелік атқару комитетінің
төрағасы М.Шоқай, ал мүшелері құрамында Махмұд Қожа Бекбуди, Убайдолла қожа
сияқты көрнекті творчестволық интеллигенция өкілдері бар еді. Облыстық,
уездік ұлттық комитеттер өздерінің жіберген өкілдері, жеделхаттары арқылы
Түркістанда қалыптасқан жағдайды талқылап, нақты шешімдер қабылдау үшін
атқару комитетіне өлкелік мұсылмандар съезін шақыруды ұсынды. Мұндай ұсыныс
жасағандардың арасында Сырдария және Жетісу облыстық Қазақ комитететтері де
(төрағалары Ералы Қасымов және Ибраим Жайнақов) бар еді. Мұсылмандар
съезінің шақырылуын социал-революционерлердің бір тобы, шаруа ұйымдарының
делегаттары, жұмысшыларының бір бөлігі, мекеме қызметкерлерінің бәрі
дерлік, банкілер, өнеркәсіп қызметкерлері қолдады.
Түркістан мұсылмандарының IV Төтенше Құрылтайы 1917 жылы 26-қараша
күні Қоқан қаласындағы Хан сарайында Шоқайдың сөз сөйлеуімен ашылды.
Сонымен большевиктердің Құрылтайды болдырмау үшін жасаған бүкіл шаралары
нәтижесіз қалған еді. Ақырында большевиктер де құрылтайды мойындап,
комиссар Полтарацкийдді өкілі ретінде жіберуге мәжбүр болды. Құрылтайда
Ташкенттегі Кеңес Халық Комитеті атынан да сөз сөйлеген Полтарацкий
Түркістан автономиясын қолдайтындықтарын атап өтті. Бірақ оның сөздері
құрылтайға қатысушылардың көңіліне сенім ұялатпады. Құрылтайға қатысушылық
жоғары дәрежеде болды. 203 делегат қатысқан құрылтайда Ферғана аймағы 150
делегатпен құатысушылардың көпшілігін құрады. Самарқан аймағынан 21,
Сырдариядан 22, Бұқарадан 4, Каспий аймағынан 1 делегат келді. Үш күнге
созылған құрылтай жұмыстары кезінде қатысушылардың саны 250 – ге дейін
көбейген еді. Үш күнге созылған съездің 27 қараша күні қабылдаған қарарында
мынадай жолдар бар еді: IV жалпы мұсылмандардың өлкелік төтенше съезі зор
Ресейлік төңкеріс жария еткен негізде Түркістан халықтарының өзін - өзі
билеуіне ықылас білдіре отырып Түркстанды Ресей Федеративтік
Республикасымен ынтымағы бір территориялық автономия жариялайды, автономия
шарттарын белгілеп бекітуді таяу арада шақырылатын Түркістан Құрылтайы
ырқына береді, сондай – ақ Түркістанда тұрып жатқан басқада халықтардың
құқығы толық сақталатындығын салтанатты түрде мәлімдейді.
Съезд 28 қараша күні Түркістан өлкесін Түркістан Автономиясы (Туркистан
мухтариат) деп жариялап, Түркістан Құрылтайын шақырғанға дейін саяси
биліктің Түркістан Уақытша кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетіндігі
жөнінде қаулы қабылдайды. [8. 342-343бб].
Қазан төңкерісінен кейін большевиктер ұлт азаттық күресті зорлықпен
басып, тоталитарлық жүйе біржола орнағаннан соң, ұлт азаттық күрестің қазақ
жерінде өрісінің тарылуына байланысты, енді ол жаңа саяси жағдайда шетелдік
эмиграция күшімен де жүргізіле бастады. 20-жылдарды оның бастау көзінде
Мұстафа Шоқай(Париж), Райымжан Марсеков, Ибраим Жайнақов(Шығыс Түркістан)
сияқты бұрынғы Алаш қозғалсының белсенді қайраткерлері тұрды.
Алғаш рет кеңес өкіметінің қазақ халқының ещбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннанға
дейін қазақ халқы өз даму жолында сан қилы заманды бастан кешірді. Жетпіс
жылдан астам өмір сүрген кеңес өкіметі тарихы тарих ғылымында үлкен орын
алады. Сол себепті оның бастау көзі, яғни Қазан төікерісінің тарихы әлі де
болса толық зерттелмей отыр. Кеңестік ғылымда Қазан төңкерісі Қос Өкіметті
жойып, орнына пролетариат диктатурасын орнатты. Осы кезеңде кеңес
Өкіметінің орнауы обьективті құбылыс деп баға берген бұл дәуірдің
зерттеушілеріне қазақ қоғамының шынайы өмірі, олардың зомбылық көруі және
сонымен қатар кеңес өкіметінің саясатына қарсы шыққан қазақ ұлт зиялылары
үлкен соққы берді. Олар өз еңбектерінде кеңес өкіметі қазақ жеріне қарулы
күреспен орнатылып, оның қазақ еліне қажетсіз екендігін дәлелдеген. Ұлт
зиялыларының наразылық көрсетуінің бірден бір себебі кеңес өкіметінің
сырттан таңылғандығы, қазақ елі оған дайын еместігі әрі ешбір пайдасыздығын
айта отырып, бұл большевиктерінің саясатына қарсы шығып, қазақ елінің
атынан ұлт зиялыларының кеңес өкіметі саясатына наразы болды. Зиялылардың
сол кезеңдегі көзқарастары мен пікірінің шынайылығына тәуелсіздік жылдары
көз жеткізілді. Осы орайда олардың рухани мұрасын зерттеудің маңызы арта
түседі.
Ұлт зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі және оның орнауы
мәселелеріне арналған еңбектері талданды. Дегенмен ұлт зиялыларының барлығы
дерлік аталмыш мәселені арнайы зерттемеген. Тоталитарлық жүйе кезеңінде
отандық тарих ғылымында Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы ғылыми тұрғыда
зерттеліп, бірқатар еңбектер жарияланды. Сонымен қатар Қазақстанда кеңес
өкіметі орнауы тарихнамасы арнайы зерттеу нысанына алынбай,мәселе кешенді
түрде қарастырылмады. Осы себептен оны зерттеу мәселесі қайта қаралып,
оның шынайы бейнесін, ақиқат беттерін ашу маңызды болып отыр. Алайда
тарихшылар кеңес өкіметінің орнатылуын обьективті түрде зерттей
алмады.Әлемдік маңызы бар оқиғаның шынайы тарихына байланысты ой пікірлер
қайта құру кезеңінде айтыла бастады. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін
алғаннан кейін кеңес өкіметінің орнауы мәселесі жаңа тарихи таным
тұрғысында зерттеле бастады. Мәселенің тарихы толық зерттелмегендіктен оның
тарихнамасы туралы айту қисынсыз. Сондықтан да Қазақстанда кеңес
өкіметінің тарихнамасын талдау ғылым үшін маңызды. Себебі бұл мәселе қазақ
тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі болып саналатындықтан, біз осы
тарихнамалық талдау арқылы оның шынайы болмысын айқындай түспекпіз.
Егеменді Қазақстан, тұғыры биік ел болғандықтан осынау уақытқа дейін сан
қилы кезеңдерді бастан өткергеннен кейін кеңестік идеология шырмауында
қалған тарихты жазуды жаңадан қолға алып, әсіресе Қазақстанда кеңес өкіметі
орнауы тарихымен қоса тарихнамасы да осы күнгі өзекті мәселердің бірі болып
табылады. Сол себепті біз аталған мәселе бойынша барлық ғылыми еңбектер
негізінде оның тарихын тарихнамалық тұрғыда зерттеуіміз қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы
тарихнамасы зертелмегендіктен тарихнамалық еңбектер туралы айту қиын.
Дегенмен Т.Елеуовтың [1]., С.Покровскийдің [2]., А.Тұрсынбаевтың [3]., З.
Әйтімовтың [4]. еңбектерінің кіріспе бөлімдерінде тарихнамалық шолулар
жасалған. Алайда мұндай шолулар мәселенің зерттелмеген тұстарын айқындауға
мүмкіндік бермейді. Сондықтан зерттелу деңгейі туралы сөз қозғайтын болсақ,
онда тек іргелі тарихи зерттеулерге тоқталамыз.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы туралы тарихнамлық шолулар Мұстафа
Шоқайдың еңбектеріне тарихнамалық талдау жасай білген және оның
көзқарастарын нақты көрсеткен Қазақстандағы Шоқайтанушы ғалымдардың бірі -
Әбдуақап Қараның Мұстафа Шоқай: Өмірі.Күресі. Шығармашылығы. [5]. атты
ғылыми монографиясында берілген. Онда негізінен Шоқайдың Парижде жарық
көрген еңбектері, 1917 жылы естеліктеріне тарихнамалық тұрғыда талдау
жасалынып, оның Түркістандағы кеңестік билік барынша антидемократиялық
сипатта екендігін нақты дәлелдермен көрсете білген. Шоқай еңбектеріне
ғылыми тұрғыда тарихнамалық талдау көрсетіп, оларға жеке - жеке баға беріп
өткен.
Мәселеге қатысты тарихнамалық шолулар Ш.Т. Омарбековтың ҚазҰУ
хабаршысындағы 2001 жылы жарияланған 1917 жыл: Қазақ интеллигенциясының
көзқарастарын тарихнамалық талдау атты мақаласында[6]. орын алған. Онда
1917 жылы Қазан төңкерісі мен оның қазақ жерінде салдарларын коммунистік
методология тарих ғылымында Қазан төңкерісінің және оның салдарларының
шынайы бейнелеуге мұрсат бермегенін көрсетіп, Қазақстан тәуелсіздігін
алғаннан кейін пікір еркіндігін пайдаланып, тарихнамалық талдаулар Кеңес
Нұрпейісовтің Алаш һәм Алашорда , Мәмбет Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы
еңбектерінде орын алғандығын баяндайды. Автор сонымен қатар алдына 1917
жылғы Қазан төңкерісін қазақ даласы қалай қабылдағаны туралы, Қазан
төңкерісінен кейінгі қазақ даласындағы саяси, әлеуметтік ахуал деген
секілді өзекті мәселелерді алдына қойды. Ұлт зиялылырымыздың кеңес
өкіметіне қатысты көзқарасында А.Байтұрсыновтың 1919 жылы жарық көрген
Революция және қырғыздар атты мақаласын басшылыққа алды. Сонымен қатар
бұл мақалда Г.Сафаровтың, Мұстафа Шоқайдың, Міржақып Дулатовтың Қазан
төңкерісіне қатысты көзқарастары қамтылып өткен.
Келесі Кеңес Нұрпейісовтың Алаш һәм Алашорда атты еңбегінде[7]. Қазан
төңкерісіне қатысты ұлт зиялыларының ғылыми мақалалары мен зерттеу
еңбектеріне тарихнамалық талдау жасаған. Автор мәселеге қатысты тың
тұжырымдар айтып, оны зерделеуде өз көзқарасын да беріп отырған.
Түркістандағы кеңес өкіметінің орнауы туралы большевик қайраткерлерінің
бірі Г. Сафаровтың мәселеге қатысты көзқарасын Мәмбет Қойгелдиевтің Алаш
қозғалысы атты еңбегінде [8]. аз да болсын тарихнамалық талдауды
кездестіреміз. Автор Сафаровтың еңбегін негізге ала отырып, кеңес өкіметі
кезеңіндегі саяси жағдайды баяндап өтеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Мақсаты - Қазақстанда кеңес өкіметі
орнауы мәселесіне қатысты ғылыми зерттеулерге тарихнамалық талдау жасау
және оның отандық тарих ғылымы үшін ғылыми маңыздылығын айқындау. Осы
мақсатымызға сәйкес төмендегідей міндеттер алға қойылады:
• Заки Валидидің және Г. Сафаровтың кеңес өкіметі туралы көзқарастарын
тарихнамалық тұрғыда талдау;
• Мұстафа Шоқай және ұлт зиялыларының Түркістанда кеңес өкіметінің
орнауы сипатына қатысты ғылыми зерттеулерге тарихнамалық баға беру;
• Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы мәселесіндегі кеңестік тарихнама
негізінде басты ұстанымдар мен саяси көзқарастарды айқындау;
• Мәселенің Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде зерттелу деңгейін анықтау;
• Кеңес өкіметі орнауының және шет ел әдебиетінде көрініс табуын
зерделеу.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстанда кеңес өкіметі орнауы туралы ұлт
зиялылары және кеңестік, тәуелсіздік кезеңдег жарық көрген еңбектер.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Белгілі бір мәселеге
тарихнамалық талдау жасағанда оған деректік негіз ретінде: монографиялар,
ұжымдық зерттеулер, қорытындылаушы еңбектер, ғылыми мақалалар,
диссертациялар, рецензиялар, заманхаттар,күнделіктер, мерзімдік басылым
материалдары жарық көрген деректер топтамалары т.б. жатады. Мәселеге
қатысты аталған дерек көздерін біз хронологиялық әдісімен талдап көрсетсек:
Заки Валидидің 1890-1960 жылдары Уфада жарық көрген естеліктері
негізінде оның Түркістан аймағында кеңес өкіметі орнауы туралы көзқарастары
баяндалған. Онда Валиди өмір баяны, қоғамдық саяси өмірдегі әрекеттері мен
ғылыми ізденістері, сонымен қатар өмірінің соңындағы саяси белсенділігі
сипатталған.[9.]
Келесі Кульшарипов пен Юльдашбаевтың Заки Валиди как политки и
учёный-востоковед атты еңбекте Заки Валидиге арналған біршама ғылыми
мақалалар мен зерттеулердің жинағы болып жарық көрген. Онда жекелеген
зерттеуші ғалымдардың Заки Ваилидидің шығармашылық болсын саяси өмірдегі
ұстанымдары туралы хабарларды насихаттайды.[10.]
Заки Валидидің Түркістанда кеңес өкіметі орнауына қатысты
көзқарасын дәл ашып анықтап берген бұл – Булат Султанбековтың История
Татарстана еңбегі. Онда Заки Валидидің Ресейде Патша билігі құлатылғаннан
кейін Ресейдегі мұсылмандар халықтарының қозғалысына белсене араласқаны
және Мәскеу және Казань қалаларындағы Мұсылман съездерінде негізгі рольді
иеленгенін атап өтеді.[11].
Заки Валиди көзқарасымен үндес Георги Сафаровтың ең алдымен атақты
Колониальная революция еңбегі оның Түркістан өлкесінде кеңес өкіметі
орнауы барысын және ғылыми негізде тұжырым мен көзқарастарын білдірген
бірден бір еңбегі болып саналады. Онда Г. Сафаров 1917 жылғы революцияға
дейін Түркістандағы жағдайды есепке алған ешқандай да революциялық
идеология, орыс жұртының арасында революциялық қозғалыста бірлікке
ұмтылушылықыты аңғартатын кішкене де ыңғай, ешқандай да бұқараны
революциялық ұйымдастыру, ешқандай да революциялық дәстүр болмағандығын
баса көрсеткен [12].
Түркістанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты толық мәліметтерді
беретін бірден бір мағызды дерек бұл - сырт елде жүріп те кеңес өкіметіне
наразылығын тоқтатпай, қазақ өлкесінің шынайы ащы шындық бейнесін баяндай
білген мұсылман фракциясының көрнекті өкілі Мұстафа Шоқайдың ең алғаш
Францияда Орта Азияда, Кеңестерде деген атпен жарық көрген еңбегі. Бұл
еңбекте Түркістандағы кеңес билігінің халықтардың бауырластығына сүйенген
өзін-өзі басқару жүйесі еместігін, тіпті, керісінше деспоттық және
зорлықшыл билік екендігін шегемен қаққандай дәлелдеп, кеңес өкіметі тыйым
салған Георги Сафаровтың Отарлық төңкерістің Түркістандық тәжірибесі,
Тұрар Рысқұловтың Төңкеріс және Түркістандағы жергілікті халық , Брайн
мен Шафироның Кеңестердің Жетісудағы алғашқы қадамдары мен Алашорда
тарихы туралы очерктер атты шығармалармен оқырман қауымын таныстырды.
Сонымен қатар оның еңбегі кеңес өкіметінің Түркістан өлкесінде кеңес
өкіметінің орнауын шынайы бейнелегенімен, қазақтарға кеңес билігінің
қажетсіз оның сырттан таңылғандығын дәйектеген ең елеулі еңбек болып
табылады[5. 273-275бб.].
Бұл еңбек толықтырылып, 1935 жылы Парижде жарық көрген Туркестан
под властью Советов еңбегін т.ғ.д., профессор Әбу Тәкеновтің басшылығымен
орыс тілінде 1993 жылы қайта басылып шығады. Оның кіріспе бөлімінде Мұстафа
Шоқайдың өмірі мен шығармашылық қызметі туралы қысқаша баяндалады. Ал
негізгі бөлімде Октябрь революциясы барысында Түркістанда орны алған шынайы
көрінісін оқырман назарына ұсынады. Кеңес өкіметінің 1935 жылға дейінгі
шовинистік пиғылдағы саясатын баяндайды.[13].
Әлихан Бөкейхановтың Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты
дәйекті ұстанымын оның ғылыми мақалалары мен арнайы зерттеулері толық
қамтылған Таңдамалы шығармаларынан көруге болады[14]. Онда Әлихан
Бөкейхановтың кеңес өкіметіне қатысты көзқарасы, яғни Ақпан революциясын ол
қазақ даласына еркіндік әкелді десе, ал кеңес өкіметінің орнауына толықтай
қарсы шығып, Ленин бастаған большевиктер саясатын қолдамайтынын жария етуі
орын алған.
Т.Рысқұловтың көзқарастарын жан - жақты баяндауда өзінің үлесін
тигізетіні бұл – Таңдамалы шығармалары [15] . Онда Рысқұловтың саяси
қызметіне қатысты мәліметтер айшықтала көрсетілген. Съезде сөйлеген
сөздері, сол таңдағы қазақ елінде орын алып жатқан өзекті мәселелерді
көтеруі, оның көзқарастарының барлық қыры көрсетілгенін айта кеткен жөн.
Саяси қызметі өзінің әсіресе ашаршылыққа байланысты қосқан үлесін, оған
қатысты жүргізген іс - шараларды айта кету керек.
Кеңестік тарихнамада өзіндік орны ерекше еңбек - Т.Елеуовтың
Қазақстанда Совет өкіметі қалай орнады[16] атты еңбек. Мұнда автор тарихи
шындықты бұрмалап, яғни кеңес өкіметінің орнауын тарихи объективті процесс
ретінде көрсетеді. Оның нақты дәлелі еңбектегі Қазақстанда кеңес өкіметнің
орнауын жіне қазан төңкерісін айшықталған Ұлы Октябрь революциясы деп
баға беруінде. Қай қырынан қарастырсақ та бұл еңбек Қазақстанда кеңес
өкіетінің орнауы процесін кеңестік идеология тұрғысында, яғни кеңес
өкіметінің орнауы туралы тарихи шындықты бұрмалап, қазан төңкерісіне шектен
тыс ұлылық идеясын айшықтайды.
Сонымен қатар Қазақстанда кеңес өкіметінің обьективті сипатта деп
көрсетілген еңбек бұл – С. Жүсіпбековтың Жетісу большевиктері Совет
өкіметін орнату жолындағы күресте атты еңбегі. [17]. Онда Ленин бастаған
большевиктер саясатын оң көзқарас ретінде бейнелеп, Совет өкіметі
Қазақстанда кеңес өкіметінің билігін мойындаған аумақтарда қазан төңкерісі
бейбіт түрде, ал кеңес өкіметінің билігіне наразылық туған аймақта қарулы
күреспен орнады деп тарихи үрдісті бұрмалаған. Еңбек бес бөлімнен тұрады
және бұл еңбектің ерекшелігі Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазан төңкерісінің
орнауы тарихи сабақтастық көрсете алуы және бізге кеңес өкіметінің орнауы
үрдісі жалпылама ақпарат бере алады деп айтуға болады.
Лениннің жеке басына қатысты оны әсіре мақтаулар мен
большевиктердің көсемі ретінде барынша дәріптеген келесі еңбек – А.
Тұрсынбаевтың Путь Казахстана к социализму атты еңбегі. [3]. Онда
Қазақстанда кеңес өкіметінің орнау үрдісі, Октябрь революциясын дәріптеумен
қатар, қазақ елі революцияға дейін Патшалық Ресейдің отарындағы дамудың
ең артта ел болғаны, казақ халқының әлі де көшпелі мал шаруашылығымен
айналысып, оны егін шаруашылығына қарағанда пайдасыздығын толық әшкерелеп
жазады. Қазақ елінің ұлт зиялылары негізін қалаған Алаш-орда үкіметін
толықтай жаншыған қазан төңкерісін оң сипатта бағалайтынын көреміз. Қазақ
еңбекші қауымы кеңес өкіметін зор қуанышпен қарсы алды деп, одан өзге
өкімет келсе, қазақ даласын толық күйреу күтіп тұр деген тұғырлы көзқарасын
айшықтайды.
Мәселенің Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі зерттеулердің ішінде ең
көрнектісі бұл - Кеңес Нұрпейісовтің атақты Алаш һәм Алашорда атты
еңбегі[7]. Онда Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты мәселе жаңа
қырынан көрсетілген. Яғни еңбектің Бірінші тарауында Қазақстанда кеңес
өкіметі орнауына қатысты ұлт зиялыларының, атап айтар болсақ, Ахмет
Байтұрсыновтың, Сәкен Сейфуллинннің, Мұстафа Шоқайдың және т.б. ғылыми
мақалары мен естеліктері негізінде жаңаша көзқарастар білдірілген.
Автордың мәлімдеуінше большевиктік үстемдік Ресейден өзге аймақтарда оның
алғашқы қадамдары зорлау, қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет
билігімен орнаған. Сонымен қатар автор бұрын патша чиновниктері қазақтарды
езіп жаншыса, коммунистер атын жамылған большевиктер мұндай әрекеттерді
жалғастырғанын айтады. Еңбекте Мұстафа Шоқайұлының естеліктерінен осы
мәселеге қатысты ой - пікірлерін ұтымды көрсетіп, ондағы негізгі идея
төңірегінде Түркістандағы Ақпан төңкерісінен кейінгі саяси жағдайды
түсіндіріп кетуімен шектелген.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнауына қатысты мәселенің шетел әдебиетке
негізделе жазылған ғылыми монография ол – Көшім Лекерұлы Есмағамбетовтың
Қазақтар шетел әдебиетінде атты еңбегі[18]. Бұл еңбектің кеңес
империясының құрамында атты бөлімінде Батыс Еуропа зерттеушілерінің
жекеленген тұжырымдары айтылып, пікірлері нақтыланған. Оларды атап айтар
болсақ, АҚШ- тағы, Франциядағы және Ұлыбританядағы белді университеттердің
профессорлары Қазан төңкерісіне, большевиктер саясатына, Түркістандағы сол
кезеңдегі әлеуметтік және экономикалық жағдайына қатысты құнды мәліметтер
көрсетілген.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. 1920 жылы жарық көрген Мұстафа
Шоқайұлының алғаш жарыққа шыққан еңбегінен басталады. 1920-2010 жж.
аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Диплом жұмысын
жазу барысында тарихилық және әлеуметтік ғылымдарының негізгі теориялық
тұжырымдамаларын басшылыққа ала отырып, Елбасы еңбектеріндегі Қазақстанның
тәуелсіздік алуы мәселелерін обьективтілік және жүйелеу принциптері арқылы
тұжырымдар жасау, нақты және логикалық талдау, проблемалық – мерзімділік,
өзектілік, перспективтілік т.б. әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының жаңалығы. Отандық тарихымызда маңыздың елеулі бір
кезеңі әрі тәуелсіздігімізді алғанға дейін орны тарихи оқиға ретінде
бағаланып келген Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы туралы мәселе әлі
күнге дейін тарихнамалық тұрғыда аса көрнекті зерттеумеуі себепті
Қазақстанда кеңес өкіметі орнауын тарихнамалық түрде талданды.
Зерттеудің қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысы жаңаша көзқараспен
зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы
деректер мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, тарих сабақтарында және
жоғары оқу орындарында оқытылатын арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, 2 тараудан
және қорытынды бөлімнен тұрады.
1 Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары
еңбектерінде
1. Заки Валидидің және Г. Сафаровтың кеңес өкіметі туралы
көзқарастары
Бірінші орыс революциясы жылдарындағы азаттық қозғалысқа
қатынасқандарға кеңестік кезеңдегі тарихнамада панисламшылдық пен
пантүріктік идеяларды жақтаушылар деген саяси айып тағылып келді. Біз
мұндай айып оларға дәлелсіз тағылғандығын баса айтамыз. Қазақ халқының
өкілдері жалпыроссиялық мұсылмандық қозғалыс қайраткерлерімен байланыста
болып, олармен хат алысып тұрғаны рас, І және ІІ Мемлекеттік Дума
шеңберінде россиялық мұсылмандық қозғалыс өкілдерімен бірлескен акциялар
жасағандары да шындық. Алайда 1905-1907 жылдары бірде-бір қазақ саясаткері
өз саяси бағытын батыстан шығысқа ауыстыру жөнінде мәселе қойған жоқ.
Әлихан Бөкейханов төңірегіне топтасқан, кейін Алаш партиясын құрып, Алаш
автономиясын жариялаған қайраткерлер батыс бағытындағы сяасаткерлер
болатын. Ал россиялық мұсылмандық қозғалыстың өзі біртұтас орталықтанған
Россия мемлекетін сақтап қалуды көздеген кадеттердің идеялық – саяси
бағдарламасына негізделген еді. Әрине, осы кезеңде діндарлардың жекелеген
өкілдері де саясатпен айналысты [7. 46 – б]. Қазақ депутаттары Дума
жұмысына мұсылман депутаттары фракциясы құрамында қатынасты. Бұл фракцияның
заң жобасы ретінде дайындаған ең басты құжаты аграрлық мәселеге байланысты
еді. Мұсылмандар фракциясы аграрлық тұжырымдамасына мұсылмандар партиясының
бағдарламасын ала отырып, біріншіден, жерді облыстық меншікке айналдырып,
сол арқылы облыс қарауындағы жерді оның тұрақты жұрты арасында бөлуді,
екіншіден, жер үлесі көлемі оны игеруші егіншілер үшін ғана емес, сондай-ақ
малшылар үшін де өсуін, үшіншіден, жер мәселесі шешілгенше сырттан келіп
қоныс тебу біржола тоқтатылуын, төртіншіден, жеке мүшелері арасында бөліске
салу үшін жер ауылдық қауым меншігіне берілуін талап етті. [8. 113-114].
Мұсылмандар фракциясы ретінде Кеңес өкіметі саясатына қазақ
зиялылары ғана емес, сонымен қатар басқа да Кеңес өкіметінің құрамына
кірген ұлттардың зиялы қауымы да өз бағытын айқындаған. Солардың бірі ХХ
ғасырдың басындағы башқұрт ұлттық қозғалысының көшбасшысы, ең бірінші
башқұрт үкіметінің басшысы әрі негізін салушы, жазушы, әлемге танымал Заки
Валиди туралы бірер сөз:
Ахметзаки Валидов 1890 жылы желтоқсанда Башқұртстанның Уфим
губерниясы, Стерлимак уезі, Макаров облысының Кузянов ауылында дүниеге
келген. Әкесі осы аймақтағы медресені басқарып, ұстаз әрі имам болады.
Осында Ахметзаки ислам негіздерін, араб, парсы және орыс тілдерін
меңгереді.
1901-1908 жж. Ахметзаки Утяков елді мекеніндегі анасы жағынан атасы
болып келген Хабибназардың медресесінде оқиды. Онда тарих, философия,
география, математика секілді ғылым негіздерін жете меңгерген болатын.
1908 жылы Ахметзаки Орынборда Хусания медресесінде білім алып,
кейін Казаньға келеді. Университетте оқып жүргенімен қатар Касимия
медресесінде тарих пен араб тілінен тәлім береді. Мұнда ол шығыстанумен
айналысып, оның үздік жемісі ретінде 1912 жылы жарық көрген Түріктер мен
татарлар тарихы атты еңбегін айтуға болады. Бұл еңбек үлкен табыс әкеледі.
Заки Валидидің саяси қызметі 1916 жылы Уфадан думалық мұсылман
фракциясы ретінде Петроградқа басталады. Ақпан революциясы кезінде Валидов
өзінің халық өкілдерінің ұсынысын орныдай отырып, башқұрт территориялық
автономиясы туралы міселені көтереді. Осы сәттен бастап Заки Валиди Шығыс
халқының ұлттық қозғалысының көшбасшысының бірі, оның идеологы ретінде шыға
бастады.
Азамат соғысы жылдарында башқұрт әскерінің әскери басшысы,
Башревкомның төрағасы болды. 1919 жылы Орталық биліктің республика құру
еркіндігінен қол үздірген башқұрт автономиясы туралы біржақты декреттен
кейін Заки Валиди Мәскеуге шақырылды, бірақ ол құпия түрде Түркістан
халықтарының бұқаралық қозғалысына аттанады.
1923 жылы А.Валидов жер аударылып, шығыс және Еуропаның бірқатар
елдерінде болады, атап айтар болсақ: Иран, Ауғанстан, Үндістан, Париж,
Берлин, Прага, Будапешт және т.б. И где бы не был, независимо от срока
пребывания, Заки Валиди қай жерде болмасын тілді, белгілі бір халық
тарихын, шығыстануды зерттеумен белсенді айналысып, белгілі кітапханалар,
архивтерде жұмыс істеу барысында сирек кездесетін қолжазбаларды тауып,
бірқатар жаңалықтар ашады.
1925 жылдан өмірінің соңына дейін Ахметзаки Валидов – Заки Валиди
Тоган Түркияда тұрып, профессор, әлем таныған атышулы ғалым біраз жылдар
бойы Стамбул университетінің тарих кафедрасын басқарады[19. 30-32бб].
Ал енді Заки Валидидің Қазақстанда Кеңес өкіметі орнауы мәселесіне
қатысты пікірі мен саяси көзқарастарын зерттеуші Қыдырәлі Дархан былайша
келтіреді:
Большевиктер Ресейдегі өкімет тізгінін толық қолына алып, жер
жерде билік жүргізе бастағанда бастапқы ниетінен тайқып шыға келді. Дәлірек
айтқанда, сөзінен деген дұрысырақ болар, өйткені большевиктердің әу
бастан –ақ аз ұлттардың өз алдына дербес мемлекеттер құруына құлқы болмаған
көрінеді. В.И. Лениннің берген жазбаша уәдесі бойынша қаруына тастап, бүкіл
үкімет және әскерімен бірге жаңа биліктің жағына шығып Мәскеуге келген Заки
Валидов (Тоған) уақыт өте келе көсемнің сөзінен айнып, тіпті шимайланған
қағазды арқа тұтқаны үшін өзін келемеж қылғанын ашына жазды ... . [20. 146
б.]
Бұл тұста айта кететін жайт, Ресейде кеңестер билігі орнағаннан кейін,
оның идеялық тұрғыдан социализм құру идеясын сынай келіп, ленин бастаған
большевиктер саясатына наразылығына деген өкпесін білдіргенін көріп
отырмыз.
Өзінің большевиктерге деген наразылығын Заки Валиди В. Лениннің атына
жолдаған хатында ашық көрсетті: Пролетариат диктатурасын дүниежүзілік
көлемде жүзеге асырған соң, - деп жазылған онда – сіз артта қалған
ұлттардан тұратын елдерде социалистік тәртіпті орнықтырудың қажетті шарты
алдыңғы қатарлы ұлттардың көмек көрсетуі болып табылады дедіңіз. Бұл
дегеніңіз, Үндістанда ағылшындар, Түркістанда орыстар, Африкада француздар
немесе бельгиялық жұмысшы ұйымдары отарлау саясатын жалғастыра береді деген
сөз.
1915 жылы-ақ, Уфада сіздің жақын достарыңызбен дауласып, оларға
сіздер жоспарлап отырған социалистік тәртіптің барлық адамзат құқын аяқасты
ететін террористік тәртіп түрінде жүзеге асырылатындығын дәлелдеуге тура
келген еді. Енді біз не көріп отырмыз? Революцияның мақсаты осы ма еді?
Сондай – ақ, егерде социализм идеялары империализм дәстүрлері
ықпалында тұрған ұлы ұлттар түлегіне бейімделу жолына түсетін болса, онда
бұған ешқандай жақсылық күтуге болмайтынын Роза Люксембург те өте дұрыс
ескертіп еді... - деп көрсетеді[21. 7-8бб.]
Заки Валиди осы хаты арқылы біз оның Ұлы Октябрь революциясы
идеясының қиялдан туған жалғандылық екенін көреміз. Себебі ол кеңес
өкіметінің түпкі мақсаты – қазақ жерін зорлық – зомбылықпен отарлау,
социализм идеясын сырттан таңу пиғылында аңғару қиынға соқпайды.
Ғылыми мақалалардағы Заки Валидидің көзқарасы былайша талданады:
Кеңес өкіметінің саяси бағдарламасымен танысқанда көзім жеткені, сәл-
пәл бүркемелегені болмаса бұлар да сол баяғы патшалық Ресейдің империялық
пасық пиғылын жалғастырмақ. Бұлардың басты мақсаты – орыс билігін, орыс
мәдениетін, орыс тілін тек Ресейде ғана емес, Еуропа мен Азияда да үстем
ету.
Әрине дүниежүзін түгел орыстандыру мүмкін емес. Бірақ осындай озбыр
саясаттың бар екені жер – жерде жете ұғына ламай өтініштер бар... Сондықтан
да большевиктердің қауіпті империялық саясаттың сойылын соғып отырғанын
және бұл саясаттың тәуелсіз ұлттарға, еркін елдерге өте қатерлі екенін
жатпай тұрмай түсіндіру де біздің міндетімізге кірмек.[22].
Заки Валидидің шығармашылық өмірі мен саяси қызметін дәл суреттейтін
мақалар жинағы Кульшарипов пен Юлдашбаевтың басшылығымен 2010 жылы жарыққа
шыққан Заки Валиди саясаткер және шығыстанушы ғалым ретінде атты
еңбегінен оның кеңес өкіметінің Түркістанда орнауы мен большевиктерге
қатысты көзқарастарын мақалалардан үзінді түрінде көрсетсек:
В ноябре 1917 года Заки Валиди и его коллегам удалось создать
автономное башкирское государство. Затем последовал период борьбы с Красной
Армией. Заки Валиди был заключен в тюрьму большевиками и приговорен к
смерти. Он был освобожден башкирскими и казачьими войсками. Борьба
продолжалась до тех пор, пока не было достигнуто соглашение с большевиками.
Обещания русских, однако, не были выполнены и Заки Валиди решил бежать в
Туркестан, чтобы продолжить борьбу против большевиков. Это происходило в
конце 1920 года, а на следующий год Энвер Паша прибыл в Туркестан, чтобы
помочь движению. Вскоре части Красной Армии были направлены в Туркестан и в
1923 году Заки Валиди был уполномочен выехать за рубеж в поисках поддержки
народу Туркестана в его борьбе против большевиков. [10. 53-б.]
Бұл жерде Заки Валидидің большевиктердің Қызыл Әскермен қақтығысы,
Түркістанға келіп большевиктерге қарсы күресін жалғастыруы және оның
Түркістан халқы жағында аянбай күрес жүргізгенін байқаймыз. Енді оның
большевиктерге қарсы белді күрестерін мынадай жолдармен қысқаша баяндап
өтсек:
Тем не менее, мы знаем, что, несмотря на все это, Заки Валиди-бей
дважды потерпел полное поражение в двух своих попытках создать государство.
Первая из них – проект автономного Башкортостана. Правительство было
сформировано, достаточно качественные интеллигентные кадры провели
организационные меры, которые могли бы способствовать началу решения
основных проблем создаваемого государства. В первую очередь они в свои руки
взяли золотые рудники, все другие рудники, заводы и фабрики, пришедшие в
упадок в годы революций, они были пущены в ход и доведены до состояния
своей обычной производительности. Почта и система связи приведены в
надежное рабочее состояние. В качестве военного министра Заки Валиди для
подчиненных себе национальных войск открыл военные учебные школы и
полигоны. Долго сумел противостоять натиску с востока генералов, оставшихся
верными царскому режиму, и их союзников. Когда надежды достижения
соглашения с союзниками не осталось, под их давлением с тыла он был
вынужден принять предложение, исходившее от Ленина. На основе принципов,
объявленных Лениным всему миру (право на отделение от России), Заки Валиди
добился подписания соглашения о широкой автономии. Этот счастливый период
продолжительностью в 14 месяцев длился до момента достижения коммунистами
мирного договора на польском фронте.
Осы орайда Заки Валидидің амалсыздан кеңес өкіметінің билігін мойындап,
Ленинмен ымыраға келу үрдісі көрсетуге болады. Пікіріміз дәлірек айқындап,
әрі қарай жалғастырсақ:
После этих дней Ленин достигнутое с башкирами соглашение оценит как
клочок бумаги и объявит его потерявшим силу. Когда и татарские
интеллигенты во главе с М. Султангалиевым займут место в окружении Ленина,
Валиди решает фронт борьбы перенести в Большой Туркестан.
Как он пришел к этому решению, объясняет следующим образом: Спустя
несколько дней после возвращения с Южного фронта мне позвонила секретарь
Ленина и предупредила: Владимир Ильич хотел встретиться с вами. В
назначенное время я был в кабинете Ленина. Ленин сообщил, что для II съезда
Коминтерна, который откроется на днях, он подготовил Тезисы по
национальному и колониальному вопросам, и попросил меня как можно скорее
набросать по ним свои соображения. Когда я прочитаю Ваши ответы, мы с Вами
снова встретимся, – добавил он. Тезисы эти, включенные в собрание
сочинений Ленина, состояли из двенадцати пунктов. Мы читали их вместе с
моими туркестанскими единомышленниками. Мне пришлось внести в тезисы
некоторые поправки, особенно в 5, 11 и 12-е пункты, и добавить еще пару
пунктов от себя. ... но его взгляды ни на йоту не сблизились с моими, ни одно
из наших предложений не было принято. Таким образом, я из собственных уст
Ленина услышал: центр будет и впредь опираться в прежних колониях на
представителей русского пролетариата, мы же будем пользоваться доверием в
той мере, в какой проявим лояльность и верность их руководству; недоверие
к нам сохранится и после победы социализма в пределах России, даже после
утверждения социализма во всем мире народы бывших восточных колоний не
обойдутся без руководства со стороны рабочих..., что рабочий класс
угнетенных наций Востока, ставших на путь строительства социализма, никогда
не будет пользоваться доверием русских коммунистов.
Это открытие тоже поставило нас перед необходимостью начать против
Советов серьезную и открытую борьбу.[10. 82-84бб.]
Бұл тұста көретініміз Заки Валидидің большевиктердің әскери қахтығыстар
арасында Ленинмен белгілі бір тоқтамға келмегенін көреміз. Себебі Ленин
ұсынған шарттары мұлдем Заки Валидидің сенімінен шықпады. Енді Ахмет Заки
Валидидің Ақпан революциясына қатысты көзқарастарын сипаттасақ: С начала
русской революции, с 27 февраля 1917 г., он полностью посвятил себя
политической борьбе. Прежде всего он был озабочен положением тюркских
народов в условиях зарождавщейся свободы в России. Поэтому он предпринимал
так много усилий для определения будущего Башкортостана. Он считал, что
судьба башкир неразрывно связана с судьбой казахов, киргизов и вообще всех
жителей Туркестана. Однако его деятельность вызвала отрицательную реакцию
даже среди части тюркского населения, последствия которой сказывались и в
дальнейшим. Обо всем этом Заки Валиди очень подробно написал в книге
Семнадцать занесённых песком городов и Садри Максуди-бей ( Стамбул, 1934)
и в своих Воспоминаниях ( Стамбул, 1969). - делінген. [9. 3-5 бб.]
Бұл берілген үзіндіден Ақпан революциясы басталғанда, Заки Валидидің
өзін саяси өмірге толықтай арнағанын көріп отырмыз. Яғни, Башқұртстанның
келешеегі үшін көп жұмыстар жасады. Ол башқұртттардың тағдыры Түркістанның
бүкіл халқымен тығыз байланысты және оның қызмтінің түрік халықтары ішінде
өзінде қайшылықтарға толы болғандығын өзінің Естеліктерінде көрініс
тапқанын аңғару қиын емес.
Заки Валиди Естеліктеріндегі 1917-1918 жж. орын алған саяси
оқиғаларға қатысты көзқарастарын дәл әрі ұтымды айшықтай білген белгілі
тарихшы ғалым Мәмбет Қойгелдиев өзінің Ұлттық саяси элита деген еңбегінде
Саяси тәуелсіздік үшін күрестің жаңа кезеңі атты тарауында:
Ресей империясының ғасырлар бойы Волга жағасы мен Орал аймағындағы
халықтарға жасалған зорлығы татар мен башқұрттарды азаттық үшін күресте
Орта Азия мен Қазақстан елдерімен саяси бірлікке ұмтылуға итермеледі. Бұл
үрдіс белгілі дәрежеде, қазақ және башқұрт қайраткерлерінің 1917 - 1918-
жылдары империя көлемінде қалыптақан күрделі саяси жағдай тұсында өзара
бірігіп әрекет жасауынан да байқалды. Башқұрт азаттық қозғалысының басшысы
Ахметзаки Валиди өзінің осы кезеңдегі ұстанған пікірі туралы
Естеліктерінде: Мен ол кезде Түркістан еркіндігі туралы пікірді
қуаттадым, ал орыс ықпалы үстемдік құрған Волга жағалауында мәдени
автономия жөнінде ғана айтып, тек Башқұртстанның түрік ықпалы басым шығыс
жағы (кейіннен оны Башкирия деп атады) арқылы Түркістан мен Қазақстандағы
территориялық автономия үшін қозғалысқа қосылуға болады деп ойладым, - деп
жазды. - делінген.[23. 196-197].
Автор Ресей империясы тұсында тек қазақтар арасында ғана емес сонымен
қатар татар және башқұрт халқының арасынан ұлт – азаттық қозғалсының
басшылары соның ішінде башқұрт халқының азаттық қозғалыс басшысы әйгілі
Заки Валидидің Түркістан және Қазақстандағы болып жатқан саяси оқиғаларға
қатысты көзқарастары мен пікірлерін ұтымды көрсете білгендігін айта кету
керек.
Ал Заки Валидидің қоғамдық – саяси қызметін барынша ауқымды бейнелеп
қана қоймай, оны жан – жақты қырларын ашқан келесі Султанбеков Булаттың
История Татарстана атты еңбегінде:
После свержения самодержавия Заки Валиди принимает самое активное
участие в двмжении мусульманских народов России на пути поисков своего
места в новых структурах общества. Мусульманские съезды в Москве и Казани,
заседания военной организации мусульман Харби Шуро, национальный парламент
и многие другие формы общесвенной самодеятельности привлекают его особое
внимание, в некоторых из них Валидов играет видную роль. Однако ни
Временное правительство с его нерешительной и вечно запаздывающей раекцией
на события, в том числе и в области национальной, ни пришедшие к власти
после Октябрьского переворота большевики не решали, по мнению Заки Валиди,
насущных нужд башкирского народа. Вызывали у него подозрения и набиравшие в
тот период силу татаро-башкирского единства, трансформивавшиеся в модели
создания вначале Идель-Уральских штатов, затем Татаро-Башкирской
республики. Не нашел он общего языка и с национальным собранием, избравшим
своей резиденцией Уфу.
Бұл орайда Заки Валиди Уақытша үкіметке, Октябрь революциясынан кейін
биліке келген большевиктер саясатына қатысты сыни пікірлер ұтымды
берілгендігін еске салған жөн. Мәскеуде, Казаньда өткен мұсылмандар
съездеріне қатысуы, сонымен қатар онда башқұрт елінің атынан шыға отырып,
халқы үшін жасаған игі істерін айта кетпеске болмайды.
После вторичного захвата власти в Оренбурге большевиками в конце января
1918 г. и изгнания оттуда атамана Дутова, вынужденного заигрывать с
национальными силами, Валиди был арестован и его жизнь висела на волоске.
Созданный большевиками новый национальный орган – Временный революционный
совет Башкорстана также заявил о своей приверженности идее башкирской
автономии и назначил комиссию для следствия по делу Валидова.
Вплоть до конца 1918 года Заки Валиди и его наиболее видные соратники
казанец Ильяс Алкин, ставший начальником штаба башкирского корпуса, и
военный врач выпусник Казанского унмверситета Мухаметжан Кулаев и другие
стремились, участвуя в военных действиях на стороне белых [11. 102-
106бб. ] – делінген.
Біз бұл жерде большевиктер билік басына келуімен оның өмірінде қилы
оқиғалар орын алғандығын байқаймыз. Осы уақытқа дейін еш жерде баяндалмаған
Валиди ісінің қалай жүргізілгендігін көріп отырмыз. Ал Түркістанда кеңес
өкіметі орнауының шынайы бейнесін ұтымды бейнелеген Георги Сафаровтың
Колониальная революция Опыт Туркестана еңбегінсіз қазіргі таңда ешбір
зерттеуші кеңес өкіметне қатысты мәселені баяндағанда айналып өте алмайды.
Себебі оның бұл жарық көрісімен ғылыми зерттеу қатарынан алынып тасталынып,
оған қатысты әр түрлі айыптар орны алғаны тариха шындық. Ал осы еңбегі
қазақ даласындағы кеңес өкіметі орнауы мәселесін қарастыру арқылы бұл
тарихи үрдістің қалай өрбігендігін қарастырып өтейік.Онда:
1917 жылғы революцияларға Түркістанда жергілікті халықтар аған емес,
тіптен осында орнығып, қоныстанып үлгерген орыс, славян халықтары да дайын
болмағанын кезінде басқа емес, большевиктердің өздерінің ьелді
қайраткерлерінің бірі Георги Сафаров 1921жылы жазған болатын. Ол өзінің
Колониальная революция(Опыт Туркестана) атты кітапшасында былай деген еді:
... ... ... .до революции 1917 г. никакой революционной идеологии,
связанный с условиями Туркестана, даже никакой объединяющей связи в слабых
намеках на революционное движение в среде русского населения, никакой
революциооной традиции – нет. Между толщей угнетенных наций русским пришлим
населениям - непроходимая стена взаимного непонимания на почве
национального неравенства.
В революцию 1917 г. Туркестан вступил первобытно ... .[6.10-б.].
Бұл орайда Г. Сафаров өзінің кітабында 1917 жылғы революцияға дейін
Түркістандағы жағдайды есепке алған ешқандай да революциялық идеология,
орыс жұртының арасында революциялық қозғалыста бірлікке ұмтылушылықты
аңғартатын кішкене де ыңғай, ешқандай да бұқараны революциялық ұйымдастыру,
ешқандай да революциялық дәстүр болған емес. Қанаудағы ұлттар мен қоныс
аударып келген орыс жұртының арасында ұлттық теңсіздіктен бастау алатын
өзара түсініспеушіліктің қалың қабырғасы болғандығын айтып өтеді.
Г. Сафаров 1905 жылы Түркістанда интернционалдық пролетарлық таптық
қозғалысқа ешқандай да негіздің болмағандығын баса айтып, оның есесіне
татар және қазақ интелигенцияларының ықпалымен прогресшіл-ұлттық
қозғалыстың даму алғандығына көңіл аударды[8. 85 б.].
Бұл айшықталған түбегейлі ойды білдіру үшін бұл еңбектен мынадай
дәйекті ой толғауын көрсетсек:
Қазан төңкерісінің бірінші күнінен бастап Түркістандағы Кеңес өкіметі
Кеңестік Ресейден оқшау күйіне түсті. Түркістан мен Кеңестік Ресейдің
арасында Дутов кедергісі қалыптасты деп көрсетіп, бұл ойын былайша
дәйектейді:
Контрреволюция прервала связь между Россией и Туркестаном. Тем самым
она лишила Туркестан идейной и организиционной поддержки российского
пролетариата, изолировала Туркестан от его руководящего влияния. Можно с
полным правом сказать что до прорыва Оренбургской пробки осенью 1919 года.
Советская власть в Туркестане развивалась самостоятельно, - так, как если
бы Туркестан был идеальным изолированными торговым государством Иоганна
Готлиба Фихте!
Бұл арада Сафаровтың пікірінше, азамат соғысы Ресей мен Түркістан
арасындағы байланысты үзіп, оның Түркістанда ресей пролетариатының идеялық
демеуінен айырды деп өз ойын білдіріп отырғандығын көріп отырмыз. Ал енді
кеңес өкіметінің билігіне қатысты мынадай ұтымды мәліметтер төңірегінде ой
өрбітеді:
Положение новой Советской власти было весьма неустойчивым. Почти
единственной опорой являлись ташкентские мастерские. В Коканде у всех на
глазах организовалось контрреволюция. дей келіп, 19-қарашадағы жайтты
былайша суреттейді: Парламентская победа была одержана, но в то же
время – политически – был закреплен колонизаторский характер новой
Советской власти в Туркестане. Вместо того, чтобы завоевывать самим доверие
трудящихся масс угенетенных национальностей, новая власть предложила
угнетенным национальностям завоевывать ее доверие! Партия большевиков здесь
не руководила событиями. Ее не было. Только одиночки-большевики оказались
вынесенными на гребень революционоой волны. Партия же стала
организовываться лишь после октябрьской революции. Как это ни
парадоксально, в Туркестане не пария большевиков создала Советскую власть,
а Советская власть, необходимость утверждения власти Советов создала здесь
партии большевиков и левых эсеров, с превых же дней, сделались пристанищем
значительно количества авантюристов, карьеристов и просто уголовных
элементов [12. 86-93бб.]- делінеді.
Сол кезеңдегі тарихтың шынайы көрінісін бейнелеуден тайынбай, жоғары
дәрежедегі Ұлы Октябрь идеясының тамырына балта шапқандай етіп,
Түркістанда кеңес өкіметінің орнауы тікелей зорлықпен жүргізілгені, оның
Түркістанға сырттан таңылғандығы әрі жат екенін осы еңбектен көреміз. Бұл
еңбектің әлі күнге дейін маңызын осы себептен жоймай отыр деген тұжырымды
айтуға болады деп ойлаймыз.
2. Мұстафа Шоқай және ұлт зиялылары Түркістанда Кеңес
өкіметінің орнауы сипаты туралы
Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты тарихи үрдістің кеңестік
үлгіде сақталып келген Ұлы Октябрь революциясын әшкерелеген әрі бұл
мәселеге қатысты позитивті көзқарасын білдірген Ахмет Байтұрсыновтың
жалынды сөздерімен сол кезеңнің нақты сипатына назар салып өтсек:
Қазақтарға Февраль революциясы қаншалықты түсінікті болса, - деп
жазды А.Байтұрсынов., - Октябрь социалистік революциясы соншалықты
түсініксіз көрінді. Бірінші революцияны қандай қуанышпен қарсы алса, екінші
революцияны соншама үреймен қарсы алуға тура келді. Мұның себебін
А.Байтұрсынов былай негіздеді: Екіншісінің түсініксіз болуын оп-оңай
ұғындыруға болады: қазақтарда капитализм де, таптық жіктелу де жоқ: тіпті
жеке меншіктің өзін басқа халықтарджағыдай айдар тағып ажырату қиын;
көптеген пайдалану бұйымдары оларда қауымдық дәулет болып саналады ...
Қазақтардың күн көріс жағдайына, таптық жіктелудің жоқтығына және жеке
меншіктік заттарда белгілі меже болмауына байланысты қазақтар арасында
олардың өзіне тән социализм мен коммунизмнің орын алуы қазақ халқына әзірше
социалистік қоғамға деген мұқтаждықты қажет еттірмей отыр. А.
Байтұрсыновтың бұл тұжырымының қазақтар үшін таптық идеологияға негізделген
большевизм идеясы мен большевиктер партиясы емес, ұлттық мүддеге
негізделген жалпы қазақтың Алаш партиясы қажет болып еді деген ойды
дәлелдеуге қызмет етіп отырғандығын түсіну қиын емес. Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметінің құрылуын Қазан төңкерісі мен большевиктік қозғалыстың
қалай өткендігі қазақтарға белгісіз, шет аймақтарда ол барлық жерде зорлау,
қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет билігімен қатар жұргізіледі.
Тоқ етерін айтқанда, ол қозғалыс шет аймақтарда революция емес, барып
тұрған анархия болды ... Егер бұрын патша чиновниктері аталған адамдар тобы
қазақтарды ешбір шектеусіз езіп – жаншыған болса, енді мұндай әрекеттерді
большевиктер – коммунистердің атын жамылған адамдар тобы жүргізіп отыр.
[7. 6-7бб.]. Бұл көрсетілген тұжырымдарда автор тәуесіздік алғанға дейінгі
кезеңге дейін бұрмаланған ащы шындықты жаза отырып, социализм қоғамы
сырттан таңылғандығын және Қазан төңкерісін қазақ даласында зорлықпен басып
жаншылғанын ашық көрсетліген. Яғни кеңес өкіметінің орнатудағы шынайы
тарихи үрдіс бейнесін беріп отыр.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан кейін түбі бір түрік халықтарының
мұсылмандары ортақ мемлекет, яғни Қоқан немесе Түркістан автономиясын
орнату үшін бар күш жігерін жұмсап және орнату үшін есмімі тариъхта қалып
мәңгі Мұстафа Шоқайұлының Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына қатысты
көзқарасын айтпас бұрын жалпы Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуына
қатысты тарихи үрдіті айқындап кетсек:
Өлкелік жұмысшы-солдат Кеңесі ұстанған бағыт, әрине, жергілікті
халықтың қоғамдық ұйымдарына, ұлттық интеллигенцияға ой салып, мақсатты
әрекетке көшуге итермелегені сөзсіз. Инициативаны өз қолына Түркістан
өлкесі мұсылмандардың кеңесі аталды алды. Оның өлкелік атқару комитетінің
төрағасы М.Шоқай, ал мүшелері құрамында Махмұд Қожа Бекбуди, Убайдолла қожа
сияқты көрнекті творчестволық интеллигенция өкілдері бар еді. Облыстық,
уездік ұлттық комитеттер өздерінің жіберген өкілдері, жеделхаттары арқылы
Түркістанда қалыптасқан жағдайды талқылап, нақты шешімдер қабылдау үшін
атқару комитетіне өлкелік мұсылмандар съезін шақыруды ұсынды. Мұндай ұсыныс
жасағандардың арасында Сырдария және Жетісу облыстық Қазақ комитететтері де
(төрағалары Ералы Қасымов және Ибраим Жайнақов) бар еді. Мұсылмандар
съезінің шақырылуын социал-революционерлердің бір тобы, шаруа ұйымдарының
делегаттары, жұмысшыларының бір бөлігі, мекеме қызметкерлерінің бәрі
дерлік, банкілер, өнеркәсіп қызметкерлері қолдады.
Түркістан мұсылмандарының IV Төтенше Құрылтайы 1917 жылы 26-қараша
күні Қоқан қаласындағы Хан сарайында Шоқайдың сөз сөйлеуімен ашылды.
Сонымен большевиктердің Құрылтайды болдырмау үшін жасаған бүкіл шаралары
нәтижесіз қалған еді. Ақырында большевиктер де құрылтайды мойындап,
комиссар Полтарацкийдді өкілі ретінде жіберуге мәжбүр болды. Құрылтайда
Ташкенттегі Кеңес Халық Комитеті атынан да сөз сөйлеген Полтарацкий
Түркістан автономиясын қолдайтындықтарын атап өтті. Бірақ оның сөздері
құрылтайға қатысушылардың көңіліне сенім ұялатпады. Құрылтайға қатысушылық
жоғары дәрежеде болды. 203 делегат қатысқан құрылтайда Ферғана аймағы 150
делегатпен құатысушылардың көпшілігін құрады. Самарқан аймағынан 21,
Сырдариядан 22, Бұқарадан 4, Каспий аймағынан 1 делегат келді. Үш күнге
созылған құрылтай жұмыстары кезінде қатысушылардың саны 250 – ге дейін
көбейген еді. Үш күнге созылған съездің 27 қараша күні қабылдаған қарарында
мынадай жолдар бар еді: IV жалпы мұсылмандардың өлкелік төтенше съезі зор
Ресейлік төңкеріс жария еткен негізде Түркістан халықтарының өзін - өзі
билеуіне ықылас білдіре отырып Түркстанды Ресей Федеративтік
Республикасымен ынтымағы бір территориялық автономия жариялайды, автономия
шарттарын белгілеп бекітуді таяу арада шақырылатын Түркістан Құрылтайы
ырқына береді, сондай – ақ Түркістанда тұрып жатқан басқада халықтардың
құқығы толық сақталатындығын салтанатты түрде мәлімдейді.
Съезд 28 қараша күні Түркістан өлкесін Түркістан Автономиясы (Туркистан
мухтариат) деп жариялап, Түркістан Құрылтайын шақырғанға дейін саяси
биліктің Түркістан Уақытша кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетіндігі
жөнінде қаулы қабылдайды. [8. 342-343бб].
Қазан төңкерісінен кейін большевиктер ұлт азаттық күресті зорлықпен
басып, тоталитарлық жүйе біржола орнағаннан соң, ұлт азаттық күрестің қазақ
жерінде өрісінің тарылуына байланысты, енді ол жаңа саяси жағдайда шетелдік
эмиграция күшімен де жүргізіле бастады. 20-жылдарды оның бастау көзінде
Мұстафа Шоқай(Париж), Райымжан Марсеков, Ибраим Жайнақов(Шығыс Түркістан)
сияқты бұрынғы Алаш қозғалсының белсенді қайраткерлері тұрды.
Алғаш рет кеңес өкіметінің қазақ халқының ещбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz