Химиялық элементтердің табиғи сулардағы таралу сипаттамалары мен принцптері
Кіріспе
1. Ағын сулардың химиялық құрамының метаморфизациясы.
Табиғи сулардың химиялық құрамы.
Табиғи сулардың минералдануы.
Өзен суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы.
2. Өзен суларының минералды тыңайытқыштармен улануы.
Табиғи сулардың фосфор тыңайытқыштарымен ластануы.
Табиғи сулардың калий тыңайытқыштарымен ластануы.
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Ағын сулардың химиялық құрамының метаморфизациясы.
Табиғи сулардың химиялық құрамы.
Табиғи сулардың минералдануы.
Өзен суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы.
2. Өзен суларының минералды тыңайытқыштармен улануы.
Табиғи сулардың фосфор тыңайытқыштарымен ластануы.
Табиғи сулардың калий тыңайытқыштарымен ластануы.
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Жер бетіндегі судың жалпы мөшері 14000млн км3шамасында. Бірақ қолданыста жарамды тұщы сулардың стационарлық қоры гидросфераның 0,3% көлемін ғана алып отыр.(4 млн км3 шамасында).
Біздің планетамызда су үнемі айналымда болады. Күн сәулесінің энергиясы әсерінен дүние жүзі мұхит бетіне жауын-шашын түрінде түседі.
Дүние жүзі мүхиттарының бетінен жылына шамамен 412 мың км3 су буланады, ал оларға қайта түсетін жауын-шашынның жылдық мөлшері 310 мың км3 шамсында болады /1/.
Табиғатта су таза күйінде кездеспейді. Бұған мысал ретінде жауын-шашынның құрамында 100 мг/л дейін жететін әр түрлі ластағыштар дәлел бола алады.
Қалаларды, ауылдарды және өндіріс мекемелерін ортақгандырған су жүйесімен қамтамасыз ету техникалық -экономикалық және ұйымдастырған шаралардан тұратын күрделі жүйе болып табылады. Олардың рационалды түрде бақыланып отырылуы қала мен ауылды жерлердің санитарлық жағдайының деңгейін анықтап, халықты» тіршілгіне қолайлы жағдай туғызады.
Адамзат тіршілігінде маңызды зор тұщы су қорларын шектелген және жер беті мен жер қойнауларында әр келкі таралған/8,10/. Бұндай сулардың көп мөлшері өндіріс орындардың тұрмысына қажет болса, кейбір мөлшері ауыл шаруашылығында, балық аулауда қызметі зор.
Қазіргі кезде адамдардың тіршілік қолданысының артуы нәтижесінде тұрмыстық және шаруашылық бағытта судың бағасы арттырылуда. Орта шамамен бір адам тәлігіне 250 литр су пайдаланады /1, 3/.Бұдан су дефициті қауіпті туу мүмкін, ал бұл өз
алдына табиғи су қорларының тиімді пайдалану мәселелерін туындатады.
Біздің планетамызда су үнемі айналымда болады. Күн сәулесінің энергиясы әсерінен дүние жүзі мұхит бетіне жауын-шашын түрінде түседі.
Дүние жүзі мүхиттарының бетінен жылына шамамен 412 мың км3 су буланады, ал оларға қайта түсетін жауын-шашынның жылдық мөлшері 310 мың км3 шамсында болады /1/.
Табиғатта су таза күйінде кездеспейді. Бұған мысал ретінде жауын-шашынның құрамында 100 мг/л дейін жететін әр түрлі ластағыштар дәлел бола алады.
Қалаларды, ауылдарды және өндіріс мекемелерін ортақгандырған су жүйесімен қамтамасыз ету техникалық -экономикалық және ұйымдастырған шаралардан тұратын күрделі жүйе болып табылады. Олардың рационалды түрде бақыланып отырылуы қала мен ауылды жерлердің санитарлық жағдайының деңгейін анықтап, халықты» тіршілгіне қолайлы жағдай туғызады.
Адамзат тіршілігінде маңызды зор тұщы су қорларын шектелген және жер беті мен жер қойнауларында әр келкі таралған/8,10/. Бұндай сулардың көп мөлшері өндіріс орындардың тұрмысына қажет болса, кейбір мөлшері ауыл шаруашылығында, балық аулауда қызметі зор.
Қазіргі кезде адамдардың тіршілік қолданысының артуы нәтижесінде тұрмыстық және шаруашылық бағытта судың бағасы арттырылуда. Орта шамамен бір адам тәлігіне 250 литр су пайдаланады /1, 3/.Бұдан су дефициті қауіпті туу мүмкін, ал бұл өз
алдына табиғи су қорларының тиімді пайдалану мәселелерін туындатады.
1. Су арнасы -2003 //Водопользование: действительность, проблемы и перспективы. Сборник материалов//.Шымкент. 2003г.191с.
2. О.В.Шуваева. Современное состояние и проблемы элементарного анализа вод различной породы.Новосибирск,1996г.-46с
3. Вода экология и технология Международный конгресс. Москва. 1994. 339с.
4. Центральный институт типового проектирования. Пособие по проектированию сооружений для очистки и подготовки воды. 1989г.
5. Водные ресурсы : экологические аспекты их использования и охраны –тезисы докладов и сообщений на международной конференций 29-30 окт, 1996г.Жамбыл. 217с.
6. Валяшко М.Г. Жеребцова И.К. Поливанова А.М. Геохимия Валяшко M.Г., Жеребцова И.К., Поливанова A.M.. Меттих Б.И. Геохимия и генезис рассолов Иркутского амфитеатра, М.: Наука, 1965 -160с.
7. Валяшко М.Г. Основные химические типы природных вод и условия их образования//ДАН СССР. -1955, T.102. №2. -C.315-318.
8. Беремжанов Б. А. Солеобразование в некоторых континентальных бассейнах Казахстана. -Алма-Ата: Казахстан, 1968. -162 с.
9.Чембарисов Э.И. Изменение минерализации вод некоторых рек
Средней Азии в связи с орошением:-Автореферат.дисс. канд.хим. наук.-
М., 1974.-23 с.
10.Драчев С.М Изменения химического состава воды при затоплении почв // Тр.института биологии внутренних вод. -1971, - вып.20
(23). -С.8-23.
11.Паламарчук И. К. Изменение солевого состава днепровской воды на рисовых системах юга УССР: Материалы XIII гидрохим.совещания.
Новочеркасск, 1969. -C.I06-107.
12.Тарасов М.Н., Кореновская И.М. Изменение минерализации и
ионного состава воды р.Сыр-Дарьи в результате развития орошения в ее
бассейне.//Гидрохимические материалы. -Л., 1974. -Т.60. -С 13-16.
13.Ешимбаев Д. Химическая характеристика поверхностных вод низовьев и дельты Амударьи: Автореф.дисс. каңд.хим.наук. -Алма-Ата,
1969.-25 с.
14.Деркачева B.JH., Харченко Л.В. Гидрохимическая характеристика
оросительньіх вод // Изв.АН Тадж.ССР,отд.геол.-хим.и техн. наук.-
Душанбе. -1963. -№ 3 (12). -С.42-45.
Скакальский Б.Г. Особенности гидрохимического режима орошаемых земель//Тр.ІV Всес.гидрол.съезда. -Л. -1973. -С.236-250.
16.Лапшина Т.П., Тарасов М.Н. Гидрохимическая характеристика
поверхностных вод Азовской оросительной системы.// Гидрохимические
материалы.-.1973.-Т.57.-С.56-63.
17.Стародубцев В.М., Богачев В.П. Динамика минерализации и
ионного состава воды р.Чу за период 1951-1980 гт. в связи с развитием орошения //Изв.АН КазССР: сер.биол. -1983. -№1. -С.55-63.
18. Ибрагимова М.А. Физико-хниіическая характеристика воды рек бассейна оз. Балхаш.; Автореф.дисс. канд.хим.наук. -Алма-Ата,1969. -24 с.
19. Беремжанов Б.А.. Ибрагимова М.А., Романова С.М. Физико-химическое исследование процессов солеобразования на примере некоторых речных бассейнов Казахстана.// Тез.докл. Всес.совсщания по
физ.-хим.анализу. -М., 1976. -C.160.
20. Ибрагимов А.И., Романова С.М., Ибрагимова М.А., Бсрежханов
Б. А. Химический состав воды оросительных систем в низовье р. Сыр-
Дарьи // Изв. АН КазССР. сер.хим. -1978. -№4. -С.72-77.
21.Стспанова К.М., Гриднев Н.И. Химический и минералогический состав взвешенных наносов Амударьи и Сырдарьи. Изв.АН Узб. ССР.
-1954. -№3. -С.43-50.
22.Беремжанов Б.А., Ибрагимов А.И., Ибрагимова М.А. Химическая характеристика притоков среднего течения р.Сырдарьи // Химия
и хим.технология. -Алма-Ата: 1970, -вып.10. -С.35-47.
23. Беремжанов Б.А., Романова С.И. и др. К вопросу физико-химической характеристики воды рек Джамбулской области // Химия и хим.технология. -Алма-Ата. -1973. -T.14. –C189-198.
24.Пальгов Н.Н. Реки Казахстана. -Алма-Ата:Изд.АН КазССР. 1959. -100 с.
25.Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики. -Л.Гидрометеоиздат, 1967, т.14. Средняя Азия,вып.2. -220 с,
26.Казиев К., Пак Л.. Чсрнова А., Лубяных Н.Влияние химического состава сточных вод г.Фрунзе на качество воды р.Чу и перспективы их использования // Вопросы водного хозяйства. -1971. -вып.20. -С.82-86.
27.Лопарева Т.Я. Ибрагимова М.А., Беремжанов Б.А., Романова С.М. К вопросу о процессах метаморфизации химического состава воды р.Ишим и ее водохранилищ.// Химия и хим.технология. -Алма-Ата. 1974.Т-15. С. 20-25.
28.Кадыров В.К.. Пирматов А., Карманчук А.Г. Основные результаты гидрохимических и водоохранных исследований в Киргизии и перспективы их развития // Комплексная автоматизация мелиоративных систем. -Фрунзе. -1985. 117-123.
29. Алекин О.А. Основы гидрохимии. -Д. Гидрометеоиздат, 1970. -444 с.
30. Алекин О.А. Гидрохимическая классификация рек СССР.// Тру-
ды ГГИ. -Л, 1947. -вып.4(58). -С.209-224.
31. Костяков А.ІІ. Основы мелиорации.-М. :Сельхозгиз,1960.-48с.
32. Ковда В.Л. Качество оросительной воды.-В кн.: Почвы аридной
зоны, как объекты орошения. -М.: Наука, 1968. -С'. 337-175.
33. Буданов М.Ф. Требования к качеству оросительных вод.-М.: Водное хозяйство, 1965. -вып.1. -С.38-56.
34. Зимовец Д. Л., Хмтров Н.Б. Принципы почвенно-мелиоративной оценки пригодности воды для орошения.// Вестник с.-х.науки. -1987. -№4(387). -С.І26-І.29.
35. Никаноров A.M., Посохов Е.В. Гидрохимия.-JL: Гидрометео- издат, 1.985. -232 с.
36. Современное состояние методов оценки качества поверхностных вод суши. Обнинск.: 1985. -вып. 1-серия: контроль загрязнения при-
родной среды, -47 с.
37. Верничснко А.А. Аншіиз экологических оценок качества поверхностных вод с водоохранных позиций.// Тезисы сообщений Всесо-
юз. конф. "Оценка и классификация качества повсрхностных вод для водопользования. -Харьков, 1979. -C.11-17.
38. Ломонович И.И. Илийская долина, ее природа и ресурсы.-Алма Ата: Изд.АН КазССР, 1963. -341 с.
39. Корниенко В.А., Войнова Т.Н., Мамутов Ж.У. Почвы. Акдалинского массива. -Алма-Ата: Наука, 1977. 180с.
40. Стародубцев В.М., Вляние орошения на мелиоративные качества речного стока. Алма –Ата. Наука.1985. 167с
41. Романова С.М., Ибрагимова М.А. Изменение характера корреляционной связи компонентов химического состава воды р.Или после зарегулирования стока и при использовании на орошение // Тез. докл. межвуз.конф. По применению вычислит. техники и матем. методов в науч. исследованиях. -Алма-Ата. -І980. –С164.
42. Амиргалиев Н.А., Лопарева Т.Я. Оценка качества воды водохранилищ Верхнего Тобола // Гидрохимические материалы. -1986. -Т.96. -С.40-48.
43. Романова С.М., Беремжанов Б.А., Таранина Г.В. Комплексное физико-химическое исследование некоторых природных водоемов Казахстана // тез.докл.науч.-теорет.конф., посвящ.50-летию КазГУ. -1965,С.47-48.
44. Романова С.М., Беремжанов Б.А. ІІрименение физико-химического анализа при исследовании процессов. содообразования оросительной воды в низовье р.Или // Тез.докл.респ.конф. Перспективы использования физ-хим.анализа для разработки технолог. процессов и методов аналит, контроля хим.и фарм.производств. -Пермь. 1965. - С. 14-15
45. Ибрагимова М.А., Романова С.М., Таранина Г.И., Пилыук В.Я. Физико-химическое исследование процессов метаморфизации состава воды некоторых рек и водохранилищ Казахстана с помощью химических диаграмм// Физико-химическое изученис двух.-,трехкомпонентных систем и образующихся в них соединений. -1986. -С.46-52.
46. Чихелидзе С. С. К вопросу содообразования в подземных водах
//Тр. лаб.гидрогеол.проблем. -1958. -T.16. -С.141-І46.
2. О.В.Шуваева. Современное состояние и проблемы элементарного анализа вод различной породы.Новосибирск,1996г.-46с
3. Вода экология и технология Международный конгресс. Москва. 1994. 339с.
4. Центральный институт типового проектирования. Пособие по проектированию сооружений для очистки и подготовки воды. 1989г.
5. Водные ресурсы : экологические аспекты их использования и охраны –тезисы докладов и сообщений на международной конференций 29-30 окт, 1996г.Жамбыл. 217с.
6. Валяшко М.Г. Жеребцова И.К. Поливанова А.М. Геохимия Валяшко M.Г., Жеребцова И.К., Поливанова A.M.. Меттих Б.И. Геохимия и генезис рассолов Иркутского амфитеатра, М.: Наука, 1965 -160с.
7. Валяшко М.Г. Основные химические типы природных вод и условия их образования//ДАН СССР. -1955, T.102. №2. -C.315-318.
8. Беремжанов Б. А. Солеобразование в некоторых континентальных бассейнах Казахстана. -Алма-Ата: Казахстан, 1968. -162 с.
9.Чембарисов Э.И. Изменение минерализации вод некоторых рек
Средней Азии в связи с орошением:-Автореферат.дисс. канд.хим. наук.-
М., 1974.-23 с.
10.Драчев С.М Изменения химического состава воды при затоплении почв // Тр.института биологии внутренних вод. -1971, - вып.20
(23). -С.8-23.
11.Паламарчук И. К. Изменение солевого состава днепровской воды на рисовых системах юга УССР: Материалы XIII гидрохим.совещания.
Новочеркасск, 1969. -C.I06-107.
12.Тарасов М.Н., Кореновская И.М. Изменение минерализации и
ионного состава воды р.Сыр-Дарьи в результате развития орошения в ее
бассейне.//Гидрохимические материалы. -Л., 1974. -Т.60. -С 13-16.
13.Ешимбаев Д. Химическая характеристика поверхностных вод низовьев и дельты Амударьи: Автореф.дисс. каңд.хим.наук. -Алма-Ата,
1969.-25 с.
14.Деркачева B.JH., Харченко Л.В. Гидрохимическая характеристика
оросительньіх вод // Изв.АН Тадж.ССР,отд.геол.-хим.и техн. наук.-
Душанбе. -1963. -№ 3 (12). -С.42-45.
Скакальский Б.Г. Особенности гидрохимического режима орошаемых земель//Тр.ІV Всес.гидрол.съезда. -Л. -1973. -С.236-250.
16.Лапшина Т.П., Тарасов М.Н. Гидрохимическая характеристика
поверхностных вод Азовской оросительной системы.// Гидрохимические
материалы.-.1973.-Т.57.-С.56-63.
17.Стародубцев В.М., Богачев В.П. Динамика минерализации и
ионного состава воды р.Чу за период 1951-1980 гт. в связи с развитием орошения //Изв.АН КазССР: сер.биол. -1983. -№1. -С.55-63.
18. Ибрагимова М.А. Физико-хниіическая характеристика воды рек бассейна оз. Балхаш.; Автореф.дисс. канд.хим.наук. -Алма-Ата,1969. -24 с.
19. Беремжанов Б.А.. Ибрагимова М.А., Романова С.М. Физико-химическое исследование процессов солеобразования на примере некоторых речных бассейнов Казахстана.// Тез.докл. Всес.совсщания по
физ.-хим.анализу. -М., 1976. -C.160.
20. Ибрагимов А.И., Романова С.М., Ибрагимова М.А., Бсрежханов
Б. А. Химический состав воды оросительных систем в низовье р. Сыр-
Дарьи // Изв. АН КазССР. сер.хим. -1978. -№4. -С.72-77.
21.Стспанова К.М., Гриднев Н.И. Химический и минералогический состав взвешенных наносов Амударьи и Сырдарьи. Изв.АН Узб. ССР.
-1954. -№3. -С.43-50.
22.Беремжанов Б.А., Ибрагимов А.И., Ибрагимова М.А. Химическая характеристика притоков среднего течения р.Сырдарьи // Химия
и хим.технология. -Алма-Ата: 1970, -вып.10. -С.35-47.
23. Беремжанов Б.А., Романова С.И. и др. К вопросу физико-химической характеристики воды рек Джамбулской области // Химия и хим.технология. -Алма-Ата. -1973. -T.14. –C189-198.
24.Пальгов Н.Н. Реки Казахстана. -Алма-Ата:Изд.АН КазССР. 1959. -100 с.
25.Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики. -Л.Гидрометеоиздат, 1967, т.14. Средняя Азия,вып.2. -220 с,
26.Казиев К., Пак Л.. Чсрнова А., Лубяных Н.Влияние химического состава сточных вод г.Фрунзе на качество воды р.Чу и перспективы их использования // Вопросы водного хозяйства. -1971. -вып.20. -С.82-86.
27.Лопарева Т.Я. Ибрагимова М.А., Беремжанов Б.А., Романова С.М. К вопросу о процессах метаморфизации химического состава воды р.Ишим и ее водохранилищ.// Химия и хим.технология. -Алма-Ата. 1974.Т-15. С. 20-25.
28.Кадыров В.К.. Пирматов А., Карманчук А.Г. Основные результаты гидрохимических и водоохранных исследований в Киргизии и перспективы их развития // Комплексная автоматизация мелиоративных систем. -Фрунзе. -1985. 117-123.
29. Алекин О.А. Основы гидрохимии. -Д. Гидрометеоиздат, 1970. -444 с.
30. Алекин О.А. Гидрохимическая классификация рек СССР.// Тру-
ды ГГИ. -Л, 1947. -вып.4(58). -С.209-224.
31. Костяков А.ІІ. Основы мелиорации.-М. :Сельхозгиз,1960.-48с.
32. Ковда В.Л. Качество оросительной воды.-В кн.: Почвы аридной
зоны, как объекты орошения. -М.: Наука, 1968. -С'. 337-175.
33. Буданов М.Ф. Требования к качеству оросительных вод.-М.: Водное хозяйство, 1965. -вып.1. -С.38-56.
34. Зимовец Д. Л., Хмтров Н.Б. Принципы почвенно-мелиоративной оценки пригодности воды для орошения.// Вестник с.-х.науки. -1987. -№4(387). -С.І26-І.29.
35. Никаноров A.M., Посохов Е.В. Гидрохимия.-JL: Гидрометео- издат, 1.985. -232 с.
36. Современное состояние методов оценки качества поверхностных вод суши. Обнинск.: 1985. -вып. 1-серия: контроль загрязнения при-
родной среды, -47 с.
37. Верничснко А.А. Аншіиз экологических оценок качества поверхностных вод с водоохранных позиций.// Тезисы сообщений Всесо-
юз. конф. "Оценка и классификация качества повсрхностных вод для водопользования. -Харьков, 1979. -C.11-17.
38. Ломонович И.И. Илийская долина, ее природа и ресурсы.-Алма Ата: Изд.АН КазССР, 1963. -341 с.
39. Корниенко В.А., Войнова Т.Н., Мамутов Ж.У. Почвы. Акдалинского массива. -Алма-Ата: Наука, 1977. 180с.
40. Стародубцев В.М., Вляние орошения на мелиоративные качества речного стока. Алма –Ата. Наука.1985. 167с
41. Романова С.М., Ибрагимова М.А. Изменение характера корреляционной связи компонентов химического состава воды р.Или после зарегулирования стока и при использовании на орошение // Тез. докл. межвуз.конф. По применению вычислит. техники и матем. методов в науч. исследованиях. -Алма-Ата. -І980. –С164.
42. Амиргалиев Н.А., Лопарева Т.Я. Оценка качества воды водохранилищ Верхнего Тобола // Гидрохимические материалы. -1986. -Т.96. -С.40-48.
43. Романова С.М., Беремжанов Б.А., Таранина Г.В. Комплексное физико-химическое исследование некоторых природных водоемов Казахстана // тез.докл.науч.-теорет.конф., посвящ.50-летию КазГУ. -1965,С.47-48.
44. Романова С.М., Беремжанов Б.А. ІІрименение физико-химического анализа при исследовании процессов. содообразования оросительной воды в низовье р.Или // Тез.докл.респ.конф. Перспективы использования физ-хим.анализа для разработки технолог. процессов и методов аналит, контроля хим.и фарм.производств. -Пермь. 1965. - С. 14-15
45. Ибрагимова М.А., Романова С.М., Таранина Г.И., Пилыук В.Я. Физико-химическое исследование процессов метаморфизации состава воды некоторых рек и водохранилищ Казахстана с помощью химических диаграмм// Физико-химическое изученис двух.-,трехкомпонентных систем и образующихся в них соединений. -1986. -С.46-52.
46. Чихелидзе С. С. К вопросу содообразования в подземных водах
//Тр. лаб.гидрогеол.проблем. -1958. -T.16. -С.141-І46.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Химия факультеті
Жалпы химия және химиялық экология кафедрасы
Химиялық элементтердің табиғи сулардағы таралу сипаттамалары мен
принцптері
Орындаушы:
Маденова А.Е.
Ғылыми жетекшісі:
х.ғ.к, доцент Каримов А.Н.
Қорғауға жіберілді.
Экология және жалпы химия кафедрасының
Кафедра меңгерушісі
Сармурзина А.Г.
Алматы 2006ж
РЕФЕРАТ
1. Курстық жұмыс( беттен, кестеден, суреттен, әдеби көзден
тұрады.
2. Түйінді сөздер( су алабы, фотоколориметр.
3. Жұмыстың мақсаты( физико – химиялық әдістерді қолдана отырып, су
қоймаларының ауыр металдармен ластану процесінің динамикасын оқып
үйрену.
4. Қорытынды(
Мазмұны
Кіріспе
1. Ағын сулардың химиялық құрамының метаморфизациясы.
1. Табиғи сулардың химиялық құрамы.
2. Табиғи сулардың минералдануы.
3. Өзен суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы.
2. Өзен суларының минералды тыңайытқыштармен улануы.
1. Табиғи сулардың фосфор тыңайытқыштарымен ластануы.
2. Табиғи сулардың калий тыңайытқыштарымен ластануы.
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Жер бетіндегі судың жалпы мөшері 14000млн км3шамасында. Бірақ
қолданыста жарамды тұщы сулардың стационарлық қоры гидросфераның 0,3%
көлемін ғана алып отыр.(4 млн км3 шамасында).
Біздің планетамызда су үнемі айналымда болады. Күн сәулесінің энергиясы
әсерінен дүние жүзі мұхит бетіне жауын-шашын түрінде түседі.
Дүние жүзі мүхиттарының бетінен жылына шамамен 412 мың км3 су буланады,
ал оларға қайта түсетін жауын-шашынның жылдық мөлшері 310 мың км3 шамсында
болады 1.
Табиғатта су таза күйінде кездеспейді. Бұған мысал ретінде жауын-
шашынның құрамында 100 мгл дейін жететін әр түрлі ластағыштар дәлел бола
алады.
Қалаларды, ауылдарды және өндіріс мекемелерін ортақгандырған су
жүйесімен қамтамасыз ету техникалық -экономикалық және ұйымдастырған
шаралардан тұратын күрделі жүйе болып табылады. Олардың рационалды түрде
бақыланып отырылуы қала мен ауылды жерлердің санитарлық жағдайының деңгейін
анықтап, халықты тіршілгіне қолайлы жағдай туғызады.
Адамзат тіршілігінде маңызды зор тұщы су қорларын шектелген және жер
беті мен жер қойнауларында әр келкі таралған8,10. Бұндай сулардың көп
мөлшері өндіріс орындардың тұрмысына қажет болса, кейбір мөлшері ауыл
шаруашылығында, балық аулауда қызметі зор.
Қазіргі кезде адамдардың тіршілік қолданысының артуы нәтижесінде
тұрмыстық және шаруашылық бағытта судың бағасы арттырылуда. Орта шамамен
бір адам тәлігіне 250 литр су пайдаланады 1, 3.Бұдан су дефициті қауіпті
туу мүмкін, ал бұл өз
алдына табиғи су қорларының тиімді пайдалану мәселелерін туындатады.
Біздің заманымызда үнемі қолданыста болатын су сапасының деңгейін
жоғары дәрежеде екеніне күмән келтіруге болады.Сулы орта жалпы биологиялық
жүйеде өмірлік маңызды рольді атқарады. Сондықтан ол үлкен және терең
зерттеулерді талап етеді. Табиғи сулардың негізгі ластаушысы ағынды сулар
және де гидрологиялық режимдердің бұзылуына байланысты адамның басқада
антропогенді әсерлері суқоймаға ауыр металдардың иондары түскен кезде басқа
да компоненттермен әсерлесуге кіріседі де, су қоймалардың әр бөлігінде
көшетін суда болатын сияқты, суқойманың түбінде комплексті қосылыстарды
түзеді. Сондықтан, құрамын зерттеу, түзілетін қосылыстардың мөлшерімен
қасиеттерінің теңесуі және ағындардың көшуі маңызды мәселе болып табылады.
Мақсаты: физико – химиялық әдістердің қазіргі рұқсат етілген әдістерді
қолдану арқылы суқоймалардың ауыр металдармен ластану процесінің
динамикасын оқып үйрену.
Әдеби шолу
1. Ағын сулардың химиялық құрамының метаморфизациясы.
Профессорлар А.В Николаева, И.Н. Лепешкова ,М.Г. Валяшко,
Б.А.Беремжанова, А.А.Турсунова және тағы басқа еңбектерінде табиғи сулар,
сулардан және онда еріген тұздардан тұратын табиғи тепе –тең
физика–химиялық жүйе ретінде қарастырылады. Бұндай бағыт табиғи сулардың
пайда болу заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берді. М.Г. Валяшко атап
өткендей , табиғи сулардың минералдануының біртіндеп ұлғаюы ерітінді де
басты иондардан құралған неғұрлым еритін қосылыстардың пайда болуымен
байланысты.[6]
Бұл мектеп өкілдерінің ең басты құндылығы метаморфизация туралы ғылым
болып табылады. Бұл жерде метаморфизация деп берілген жағдайдағы табиғи
сулардың қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінін және осы әрекеттесу арқылы
химиялық құрамын өзгертуін айтады.
М.Г. Валяшко [7] жіктеуі бойынша барлық табиғи суларды 4 типке бөлуге
болады: карбонаттық, сульфаттық, хлоридтік және қышқыл сулар типі. Алғашқы
үш типі өзара келесі ауысулар арқылы байланысқан:
Тура метаморфизация
Карбонаттық бағыттарын сульфаттық
хлоридтік
Кері
метаморфизация
Ол метаморфизацияны тудырушы басты процестерге келесілерді жатқызады:
–– көбінесе микроорганизмдер арқылы (мысалы, сульфатредуцирлейтін
бактериялар) жүзеге асырылатын ерітінділерде жүретін
биохимиялық процесстер;
–– иондық, көбінесе катиондық айырбастың каллоидты процесстері. Бұл
процестер майда дисперстік құрлық материалдарының қатысуында және судың
каллоидты бөлшектерден тұратын қабаттардан өту арқылы сүзгіленетін су
объектілерінде жүреді.
–– берілген табиғи ерітіндіні араластырғандағы компоненттерінің өзара
әрекеттесу процестері.
Б.А.Беремжанов континентальдық тұз түзілудің физика-химилық теориясын
дамыта отырып химиялық құрамның метаморфизациялану процесстері жоғары
минералды көздер мен жерасты суларында ғана емес, белгілі бір жағдай
тудырса өзен суларында да болуы мүмкін деп есептейді.[8]. Бұл жағдайлар
өзен ағыстарын зерттеу, су қоймаларын құру, сонымен қатар суды егістікті
суару үшін қолдану есебінен туындатады.
Суқоймаларында көбінесе әртүрлі типтегі сулар, грунттық және
атмосфералық сулар жиналады. Сонымен бірге, бұл жерде судың коллоидты
балшықты бөлшектермен және микроорганизмдермен өзара әрекеттесу процесі
орын алуы мүмкін. Бұл үшін неғұрлым қолайлы жағдай суармалы сулардың
топырақпен ұзақ мерзімді түйісуінде, көбінесе күріш суармалы жүйелерінде
туындайды.
Әдебиетте келтірілген жұмыстарда суаруға пайдалануда елдің әртүрлі
аймақтарындағы бірнеше өзендердің суының химиялық құрамының компоненттері
мен жалпы минерализациясының өзгеруі туралы мәліметтер келірілген. [9-17].
Бірақ сонымен қатар авторлар химиялық құрамның метаморфизациясына
әкелетін процесстерді зерттемейді.
1.1 кестесінде ағыс бойынша олардың құрамының өзгеруін есепке ала
отырып Қазақстанның бірнеше өзен суларының химиялық құрамы туралы
мәліметтер келтірілген. Көрсетілгендей, Ертіс өзені суының минерализациясы
аз мөлшерге өскен (40мгл) , Алехин бойынша су индексі тұрақты
,, коэфициенттерінің мәндері өзгеріссіз қалып отыр, тек
көрсеткішінің мәндері төмендеу бағыт алған . Осылайша, берілген
бөлікте химиялық құрамның қалыптасуы іс жүзінде аяқталды және
метаморфизация процесі орын алған жоқ.
1.1 кесте. Қазақстанның кейбір өзендері суының метаморфизациясы мен
салыстыру коэффициентері және химиялық құрамының өзгеруі.
Пункті
Мем.шекарада
Гродеково ау.
Георгиевка ау.
Гришенка ау. 4,07 2,98 5,13 3,96
Na+K+ 32,9 31,6 63,4 130,0
Ca2+ 60,4 64,2 76,1 97,0
Mg2+ 23,4 27,3 24,2 57,0
186,7 185,7 169,8 170,0
108,2 131,1 194,7 443,0
Cl- 23,4 31,3 41,4 99,0
∑u 440 471 589 999
Алехин бойынша
индексі 0,6 0,7 0,5 1,0
1,2 1,1 0,9 0,5
3,0 3,2 3,5 3,3
1,6 1,3 2,2 1,8
0,3 0,2 2,2 1,8
Кn=
Хим. диаграмма
индексі 58 65 40 47
75 75 66 72
Көп жылдар бойына алынған УГКС мәліметтерін талдай отырып, И.Н. Тарасов
және И.М. Кореновская да осы қорытындыға келген.[12].Бұл жұмыстарда суға
қатысты құрамындағы өзгерістер көрсетілген. және үлестері
айтарлықтай өскен, және үлестері азайған. Химиялық құрамдағы бұл
өзгерістер Сырдария өзені суларын егістік жерлерді суару үшін
пайдаланумен байланысты.
Қазақстанның ірі өзен бассейндерінің суларының химиялық құрамы
мәліметтерін салыстыра отырып, кіші өзендердің неғұрлым жоғары
минералданғандығын көруге болады.
Балхаш бассейнде бұлар –– Аягөз,Ақсу, Күрті өзендері; Сырдарияда –– Келес,
Күркелес өзендері .
Бұл кіші өзендердің гидрогеологиялық және гидрохимиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Олардың химиялық құрамы көпсулы өзендерге
қарағанда неғұрлым динамикалы болып табылады.
Климаттық жағдайлардың күрт өзгеруі , судың егістік жерлерді суаруға
бөлінуі және т.б. факторлар судың құрамына және режиміне тікелей әсер етеді
және бұл иондардың қатынасының түпкілікті өзгеруіне алып келеді. Жоғарыда
аталған барлық өзендер үшін келесі коэффициенттердің мәндері сәйкес келеді:
1 және 1.
Кіші өзендер суларының құрамындағы метаморфизациялайтын фактор ретінде
суарудың ролін Шыршық өзені мысалында көруге болады. Қажетті талдау
мәліметтері жұмыстан [22] алынған. Шыршық өзені –– Сырдария өзені оң
жағалауындағы ағысы. Оның суының химиялық құрамының қалыптасуы тау
бөлігінде жиналатын су арқылы жүреді, сондықтан минерализациялануы аз
немесе орташа (100 – 400 мгл); Алехин бойынша су индексі . 1970ж.
жазда Солдат ауылындағы судың минерализациялануы 469 мгл құрады.
Газалкент ауылында Шыршық өзенінен бастап Бозсу каналы салынып жатыр. Ағыс
бойынша төмен егістік жерлерден ағынды сулар қайтадан каналға жиналады.
Осылайша ондағы сулар Шыршық өзенінің метаморфизацияланған суларын құрайды.
Жамбыл облысының өзендері (Шу, Талас өзендері) суларының химиялық
сипаттамасы жұмыста келтірілген.[23]. Физика–географиялық, климаттық
жағдайлар, морфометриялық мәліметтер, алдымен салыстырмалы түрде суларының
аздығы және осы өзендердің ұзындығы , суды егістік жерлерді суаруға
кеңінен пайдалану, сонымен қатар грунт суларының өзенге шығуы [25,26] әрине
сулардың химиялық құрамының метаморфизациясына әкеледі. Талас өзені сулары
ағыс бойынша минерализациясы 2.7 есе өседі. Сонымен қатар иондар арасындағы
қатынастар өзгереді. Судың қатысты құрамындағы айтарлықтай өзгеріс
Михайловна ауылынан төмен бөліктерде (Т4 және Т5) болады. және
екі еседен астам өседі, ал және үлестері азаяды. Бұдан
басқа 1 коэффициенттерінің мәні бұл бөліктегі судың тұздығының
жоғарылығын көрсетеді, ал 1 коэффициентінің мәні катион айырбасының
есебінен жүретін сулардың метаморфизациялану процесін көрсетеді. Талас
өзені үшін ағыс бойынша судың топтары бөлінеді. Бұл өзендегі судың химиялық
құрамының метаморфизация бағыты келесі схемада көрсетіледі.
(1.5).
Шу өзені үшін зерттелген бөліктегі минерализацияның өсуі айтарлықтай (3,7
есе ), бірақ жеке иондардың концентрациясының және минерализациясының
өсуінің арасында қарама–қайшылық анықталды. Cl үлесі 11,2 есе, Na+–8.9,
–7.0,Mg2+–6.5, есе өссе , ал және бар болғаны 2,0 және
1,5 есе өсті. Сонымен қатар r2 және r3 бейнелік нүктелері астраханьдік
кеңістікте r1 нүктесімен салыстырғанда жоғары орналасқан. (1,2– сурет.)
Шу қаласынан бастап ағыс бойынша төмен жерлердегі 1 коэффициентінің
мәні мүмкін болатын метаморфизация процесін көрсетеді. Одан әрі қарай өзен
ағысы бойынша (Фурмановка ауылынан бастап ) Cl- дың күрт ұлғаюына
байланысты r5 су құрамының бейнелік нүктесі r4-пен салыстырғанда
төмен, хлоридті жазықтыққа бағыттталып орналасқан.
Шу өзеніне жоғарыда аталған факторлармен қатар ағыс бойынша судың
химиялық құрамының айтарлықтай өзгеруіне Бішкек қаласының ағынды сулары,
егістік жерлерді суаруда қайтқан сулар және тұзды жерлер әсер
етті.[26,27]. Бұл аудандарда сульфат және хлоридтердің рөлі күрт өседі,
осыған байланысты Шу өзені суының сапасы күрт төмендеп кетті. Оны жақсарту
үшін су жиналатын ауданда меморативтік шаралар қолдану керек. Талас және Шу
өзендерінің ағыс бойынша химиялық құрамының өзгеру сипатын қорытындылай
келе судың тура метаморфизациясы анық байқалады, бұған физикалық–
географиялық , климаттық факторлар және адамның шаруашылық қызметі әсер
етті.
1.2Табиғи сулардың минералдануы.
Тобыл өзендерінің химиялық құрамына Cl– және Na+ иондарының айқын
басымдылығы тән. Судың минералдануы жоғары, тек көктемгі су көбеюі кезінде
ғана төмендеуі байқалады.[24-25]. Тобыл өзенінің суының химиялық құрамын
зерттеуде ағысты реттеуге дейін ( Гришенка ауылы ) және кейін (Қостанай
қаласы) Есіл өзеніндегідей кері метаморфизация процесінің анықталуын
болжадық. Бірақ 1973ж. бұл пунктілердегі судың ортажылдық мәліметтерін
салыстыру (1.1 кесте ) арқылы келесілер анықталды.
Егер ағысты реттегенге дейін минералдануы 308-1170мгл құраса, ал Қаратомар
суқоймасын құрғаннан кейін 522-903 мгл құрады.[27] Бұған қоса Ca2+ үлесі
салыстырмалы өсті, бірақ Na+, басымдылығы сақталуда. Бұдан басқа жоғарыда
сипатталған өзендерге қарағанда Тобыл өзені үшін Na+СГ қатынасы
анықталды. Алехин бойынша бұндай сулар метаморфизацияланғандар қатарына
жатады, бұл жерде метаморфизация процесі Na+ -нің төмендеуіне әкеледі.
Na+U– қатынасы өзгеріссіз қалады және ағысты реттегеннен кейін Алехин
бойынша келесі индексте көрсетіледі.
(1.7)
(ағысты реттегенге дейінгі Тобыл өзені) (ағысты реттегеннен кейінгі Тобыл
өзені)
Тобыл өзені суының орта жылдық құраммын көрсететін бейнелік нүктелер галит
және астраханит жазықтықтарының шекарасына жақын орналасқан, ал Тобыл өзені
(Қостанай қаласы Тб2) астраханиттік жазықтықтың шегінде сәл жоғары
орналасқан. Ағысты реттеу есебінен пайда болуы мүмкін кері метаморфизация
процесстері бұл жағдайда анықталмады.
Келтірілген материалдың негізінде Қазақстанның кең территориясында
минерализациясы, химиялық құрамы бойынша ерекшеленетін өзен сулары әртүрлі
табиғи және климаттық жағдайларда қалыптасады. Сулары карбонатты,
сульфатты және хлоридті топтағы , бірінші, екінші және үшінші типтегі
болатын өзендерде кездеседі. Бірақ сонымен қатар өзен суларының химиялық
құрамының көптүрлілігіне қарамастан оның қалыптасуы мен метаморфизациясы
белгілі бір заңдылықтарға тәуелді. Ағысты реттеу және суаруға қолдану
метаморфизация процесі үшін қолайлы жағдай тудырады.
3. Өзен суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы.
Іле өзені суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы келесі
көрсеткіштер арқылы бағаланады:
минерализация, судың иондық құрамы және типі ; рН дәрежесі, ирргациялық
коэффициент, бірвалентті катиондардың екі валентті катиондарға қатынасы,
гидрокарбонаттардың жақсы еритін тұздарға қатынасы және натрийдің
потенциалды жұту коэффициенті (SAR) [31-35]
Соңғы кездері алыс және жақын шетел елдерінде су шаруашылық тәжрибесінде
қолданылатын судың сапасын бағалау үшін кешенді көрсеткіштер кеңінен
қолданылады, мысалы,
Бұндай әдістер қолданылған зерттеулерге шолу жасау жұмыста берілген.[36-
37] Ластану коэффициентерін немесе су сапасының индексін есептеу жеке
меншік лабораториялық зерттеулер негізінде, сонымен қатар ҚазҒСИ
Мемлекеттік гидрометтің мәліметтері бойынша жүргізіледі.
Жұмыста ластану коэффициентінің қарапайым вариантын есептеу үшін келесі
жалпы формула қолданылады.(α – көрсеткіш)
егер ;егер бұнда –– n өлшемді j створдың i
көрсеткішінің концентрациясы. Nijn – зерттелетін кезеңдегі j створдағы I
көрсеткішінің өлшемдерінің жалпы саны.
Өсімдіктерге тек ғана (Ca, Mg, S) микроэлементтері ғана емес сонымен
қатар биогендік элементтер (N, P, Fe, Si) және микроэлементтер (B, F, Br,
Cu, Mn, J және т.б) сияқты белгілі бір қоректену элементтерінің кешені
қажет.
Көптеген микорэлементтердің ішінен бордың, фтор, бром, иод, марганец
және мыстың динамикасын зерттедік. Борды таңдау себебі отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері арқылы оның өсімдіктер үшін белгілі бір
концентрацияда қажеттілігі анықталды. Бордың жетіспеушілігі өсімдік
тканінің бұзылуына алып келеді, өсу нүктесі жойылады, бірқатар ауру
тудырады және жиын-терімді азайтады. Сонымен қатар оның орнына басқа
элементтерді пайдалануға болмайды.Алматы облысы бордың жоғары болу аймағына
жатады. [35]
Іле өзенінің суының химиялық құрамының өзгеруі туралы мәліметтерді
талдауға өзен ұзындығы бойынша су көлемінің өзгеруі туралы бірнеше
мәліметтерге жүгінген жөн. Өзеннің гидрогеологиялық режимі ағысты екі жақты
реттегенге дейін –– Қапшағай ТЭС-нан 171 км жоғары (сағадан 643 км) және
Іле поселкасы (Қапшағай деңгейінде, сағадан 434 км ). 1971-1980 жж.
кезеңіндегі өзен режимі туралы мәліметтер жұмыстарда [18,25,41,42]
көрсетілген. Деңгейге бөлуде келесілерге бөлінген :
Көктемгі судың көтерілу деңгейі, тәртіп бойынша бассейннің бөлігіне тең
қардың еруі тездегенде яғни наурыз айына сәйкес келеді. (Судың жұмсалуы
сәйкесінше 336 және 383 м3с). Майдың аяғы мен июннің басында судың
көтерілуі жазғы судың үлкен көлемі мен жоғарғы деңгейлі су тасуына
ауысады.(судың жұмсалуы 503 пен 690 м3-ға дейін өседі.)
Бұл кезде жоғары таудағы қарлар мен мұздар ериді. Ол кезде судың
шығымы 837 м3с жетеді. Жазғы су тасуының төмендеуі тамыздың ортасынан
басталып қазанға дейін жалғасады. Өзеннің жер астынан қоректенуі ауысқанда
тұрақты өзен суының төменгі сабасы деңгейі түседі. (сондықтан судың шығымы
төмендейді 336 дан 309 м3 қа дейін). Қыс уақытында судың шығымы өзендерде
одан сайын төмендейді.(213-273 м3с). Іле өзеніне Қапшағай
суқоймасын салғаннан кейін судың ағынының қысқарғаны және теңескені
байқалады. Үшжарма створ-да 1971-1980 жж аралығында жыл бойынша судың
орташа шығымы 259-459 м3с аралығында өзгереді. Іле өзені ағынының
белгілі бөлігін (Қапшағай ГЭС-нің төменгі бөлігі ) жер суландыруға
алғандықтан жыл сайынғы Іле суының азаюынан Балхаш өзеніне құюы
қысқарды. Үстірттен 2 км аралықта орналасқан Жиделі совхозының створында,
мыс судың шығымы 9 дан 25,2 м3с дейін өзгереді.
Дубуннен Қапшағай қаласына дейінгі аралықта (Қапшағай суқоймасының
жоғарғы бъефі) Іле өзені суының химиялық құрамынан айрымашылығы бар Іле
өзенінің құйылушы суларының есебінен 286-дан 346 мгл
ге дейін минерализациясының өсуі байқалады. Іле өзенінің ағысының төменгі
ауданы кең көлемді құм массивтерімен қатаң климаттық жағдайларымен, табиғи
салаларының жоқтығымен, өзен салаларын егістік жерлерді суаруға кеңінен
пайдалануы және өзенге коллекторлы –дренажды суларды құюмен сипатталады.
Бұның бәрі басты иондардың концентрациясының және минерализациясының
өсуіне алып келді. Сағадан 2 км қашықтықта судың минерализациялануы 412
мгл-ге жетеді, ал салыстыру үшін 392 км қашықтықта бұл 349мгл-ге тең.
Дельтада Іле өзенінің құймасы тармақталады. Зерттеу кезінде дельтаның
(Жиделі ,Кетпенқалды, Арыстан) ірі салаларында судың минерализациялануы
412-522 мг л құрайды, ал кішілерінде ( Қараөзек және Байміней ) – 877мгл
дейін құрайды.
2. Өзен суларының минералды тыңайтқыштармен улануы.
Іле өзені сулары басты иондардың қатынасы бойынша жыл бойы және ұзақтығы
бойынша гидрокарбонатты классқа, II типті кальций типіне жатады. Бірақ егер
және Ca2+ орташа концентрациясы өзен ағысы бойына өзгермейді, онда
Mg2+ концентрациясы 1,5 есеге , –2,0 есе, Cl–– 2.4 есе Na++K+– 2,6 есе
тапты. Дельталық саладағы сулар Іле өзенінің басқа бөліктерінен
ерекшеленеді. Минерализациясының өсуімен құрамында сульфаттар басымдылыққа
ие, натрий мен хлоридтің үлесі өседі,м Алекин бойынша су индексі дан
-ға ауысады.
Қапшағай суқоймасы сулары Тасмұрын және Аққала массивтерінің күріш
алқаптарын суару үшін пайдаланатындықтан, оның төменгі бъефтегі суларының
химиялық құрамы 1977-1979, 1982, 1983 жж аралығында декада бойынша
зерттелді. Іле өзенінің Қаңтар, ақпан ,желлтоқсан айларына химиялық құрамы
бойынша мәліметтер Гидрологиялық жылнамалардан алынады.[39] Әр жылы
минерализацияланудың өзгеруі жақын шектерде өзгеріп отырады, ал жалпы
өзгеру шегі 318-468 мгл –дан айырмашылығы аз. (4,2 кесте)
Іле өзенінің ағынын (1970ж) реттегеннен кейін судың орташа
минерализациясы біршама өседі, вариация коэффициенті 27,5%- тен 7,9 %-ке
төмендеді және минерализация мен жеке иондар арасындағы байланыс тығыздығы
бәсеңдеді.[41]
Бұндай өзгерістер ағынды реттеуде өзен сулары үшін заңды болып
кеелді.
Иондық құрамында Ca2+ (2,30) және (2,67 ммольл экв ) басым
болады. (4.2 кесте), Алекин бойынша су индексі тең. Оның иондық
құрамына (1,70) және Cl–(0,89ммоль) үлестерінің аз болуы тән.[42-43]
Іле өзенінің суының химиялық құрамының екінші ерекшелігі өзен сулары
үшін рН мәнінің жоғары болуы Судың рН деңгейінің өзгерісі 7,75-8,65
құрайды. Бұл, алдымен сілтіге бай жыныстардың желдің әсерінен Іле өзенінің
төменгі жағына таралу процесімен байланысты.[39] Сонымен қатар босаған
сілті катиондары мен өзара әрекеттесіп , келесі теңдеу бойынша
натрий карбонатын құрады.[30]:
4 NaAlSi3O8+2CO2+4H2O= Al4(OH)8Si4O10+8SiO2+2Na2CO3 (4.1)
Желдің әсер ету процесі ақырындап әсер етеді және тұрақты түрде
жүреді, бұл натрий карбонатының жинақталуына қолайлы жағдай туғызады. Іле
өзенінің төменгі жағындағы соданы құрылуындағы осы фактордың үлкен ролін
Л.А.Литвинова [40] атап өтеді, ал табиғи сулар үшін ролін Е.С.Чихелидзе
[44] атап көрсетеді. Ол ондағы натрий карбонатының қалыптасуының екі жолын
көрсетеді: силикаттық және дала шпаттарында болатын натрий минералдарының
бұзылуының нәтижесінде қалыптасады және бұнда Na+ ,бөлініп шығады, сонымен
қатар суда еріген Ca(HCO3)2 (кейде Mg(HCO3)2) және коллоидты сіңіретін
жыныс кешендерінің арасындағы катиондық айырбас негізінде де жүзеге асады.
Бұған қоса оның ойы бойынша құрлықтағы суларда сода негізінен катиондық
айырбас негізінде қалыптасады. Аталған процестердің интенсивтілігіндегі
басты фактор (топырақтың ) жыныстың литологиялық құрамы және оның сумен
әрекеттесу ұзақтығы болып табылады.
3 жыл ішіндегі орта жылдық химиялық құрамы және олардың өзгеру шектері
бойынша есептелген негізгі иондардың концентрациясын салыстыру (4,3 кесте )
Іле суларындағы иондар арасындағы қатынастың тұрақтылығын, сонымен қатар
Іле өзенінің суының құрамының континентальды негізін көрсетеді.
Барлық есептелген көрсеткіштер бойынша (рН мәнінен басқа ) (4.4 кесте)
Іле өзенінің суы суару үшін қолдануға қолайлы, себебі минерализациялану
өлшемі бірден кіші [34], көрсеткіштердің мәні –– Na+(Ca2++Mg2+)= 0,32-0,49
[33], Na+Ca2+1[33]
(+Cl-)1 суармалы сулардың сілтілігі бойынша Іле суы сілтілі
болып есептеледі. Бұл топырақты суару үшін қолайсыз фактор болып табылады,
және бұл жағдайда топырақты тұз болуына қолайлы болып келеді. Бұл жағдай
Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі суармалы жерлерде орын алған.
Вегетациондық кезеңдегі үш жылдың бақылауларының мәліметтері бойынша Іле
өзені суларындағы перманганаттың қышқылдану мәні оттегіде ерітілген
биогенді элементтердің құрамының шекті және орта мәні 4.5 кестеде берілген.
Іле өзенінде азот қосылыстарының ішінде нитраттар көп кездеседі. Бұған
қоса әр жыл сайын ағынды реттеудің әсерінен олардың Іле суларында
біртіндеп жиналуы байқалады. Орта көп жылдың концентрациялануы 0,3 мгл
құрайды, өзен суларындағы орташа құрамынан жоғары болып табылады.
Іле және Қапшағай суқоймаларындағы шығу көзі органикалық және
өсімдік заттармен нитрленуінің сонымен қатар жер асты суларының
көтерілуімен байланысты. Аммоний азотының концентрациясы 0-0,27 , ал
нитриттің концентрациясы 0– 0,02 мгл құрайды. Бұған қоса аталған үш жыл
ішінде Іле суындағы нитриттердің орташа концентрациясы өзгермеді.
Іле өзені суындағы кремнийдің концентрациясының өзгеру шегі үлкен
(0,8-7,8) мгл, ао вегетациондық кезеңдегі орта көпжылдық кезеңдегі оның
концентрациясы 3,5 мгл құрайды. 1977-1979 жж кремнийдің минимальді
концентрациясы тамызда байқалады, яғни бұл кезде оны плактондар және
суқоймасындағы өсімдік әлемі сіңіреді, ал кейін оның концентрациясы өседі.
Іле өзеніндегі темірдің концентрациясының өзгеру шегі 0,08 –0.64 мгл
құрайды, ал үш жыл ішінде орташа мәні 0,16 мгл құрайды, және суқойма суы
үшін орташа мән шегінде орналасқан. Темір үшін анықталған заңдылық
байқалмайды, бірақ оның әр жылдағы жоғарылауы күзде байқалады. Қапшағай
суқоймасында фосфор өте аз, көбінесе табылмайды, оның орташа концентрациясы
0,01 мгл құрайды. Іле өзеніндегі фосфордың ең көп концентрациясы тамыз
қыркүйек айларында болады. Осылайша Іле өзені азоттың құрамы бойынша
ластанбаған болып табылады, ал өзге биогенді элементтердің концентрация
шегі суқоймасына тән. 1977 ж. еріген оттегі концентрациясы 6,9 –12,2
шегінде, 1978 ж 8-15,3 , 1979ж 9,2–19,5 мгл шегінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Химия факультеті
Жалпы химия және химиялық экология кафедрасы
Химиялық элементтердің табиғи сулардағы таралу сипаттамалары мен
принцптері
Орындаушы:
Маденова А.Е.
Ғылыми жетекшісі:
х.ғ.к, доцент Каримов А.Н.
Қорғауға жіберілді.
Экология және жалпы химия кафедрасының
Кафедра меңгерушісі
Сармурзина А.Г.
Алматы 2006ж
РЕФЕРАТ
1. Курстық жұмыс( беттен, кестеден, суреттен, әдеби көзден
тұрады.
2. Түйінді сөздер( су алабы, фотоколориметр.
3. Жұмыстың мақсаты( физико – химиялық әдістерді қолдана отырып, су
қоймаларының ауыр металдармен ластану процесінің динамикасын оқып
үйрену.
4. Қорытынды(
Мазмұны
Кіріспе
1. Ағын сулардың химиялық құрамының метаморфизациясы.
1. Табиғи сулардың химиялық құрамы.
2. Табиғи сулардың минералдануы.
3. Өзен суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы.
2. Өзен суларының минералды тыңайытқыштармен улануы.
1. Табиғи сулардың фосфор тыңайытқыштарымен ластануы.
2. Табиғи сулардың калий тыңайытқыштарымен ластануы.
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Жер бетіндегі судың жалпы мөшері 14000млн км3шамасында. Бірақ
қолданыста жарамды тұщы сулардың стационарлық қоры гидросфераның 0,3%
көлемін ғана алып отыр.(4 млн км3 шамасында).
Біздің планетамызда су үнемі айналымда болады. Күн сәулесінің энергиясы
әсерінен дүние жүзі мұхит бетіне жауын-шашын түрінде түседі.
Дүние жүзі мүхиттарының бетінен жылына шамамен 412 мың км3 су буланады,
ал оларға қайта түсетін жауын-шашынның жылдық мөлшері 310 мың км3 шамсында
болады 1.
Табиғатта су таза күйінде кездеспейді. Бұған мысал ретінде жауын-
шашынның құрамында 100 мгл дейін жететін әр түрлі ластағыштар дәлел бола
алады.
Қалаларды, ауылдарды және өндіріс мекемелерін ортақгандырған су
жүйесімен қамтамасыз ету техникалық -экономикалық және ұйымдастырған
шаралардан тұратын күрделі жүйе болып табылады. Олардың рационалды түрде
бақыланып отырылуы қала мен ауылды жерлердің санитарлық жағдайының деңгейін
анықтап, халықты тіршілгіне қолайлы жағдай туғызады.
Адамзат тіршілігінде маңызды зор тұщы су қорларын шектелген және жер
беті мен жер қойнауларында әр келкі таралған8,10. Бұндай сулардың көп
мөлшері өндіріс орындардың тұрмысына қажет болса, кейбір мөлшері ауыл
шаруашылығында, балық аулауда қызметі зор.
Қазіргі кезде адамдардың тіршілік қолданысының артуы нәтижесінде
тұрмыстық және шаруашылық бағытта судың бағасы арттырылуда. Орта шамамен
бір адам тәлігіне 250 литр су пайдаланады 1, 3.Бұдан су дефициті қауіпті
туу мүмкін, ал бұл өз
алдына табиғи су қорларының тиімді пайдалану мәселелерін туындатады.
Біздің заманымызда үнемі қолданыста болатын су сапасының деңгейін
жоғары дәрежеде екеніне күмән келтіруге болады.Сулы орта жалпы биологиялық
жүйеде өмірлік маңызды рольді атқарады. Сондықтан ол үлкен және терең
зерттеулерді талап етеді. Табиғи сулардың негізгі ластаушысы ағынды сулар
және де гидрологиялық режимдердің бұзылуына байланысты адамның басқада
антропогенді әсерлері суқоймаға ауыр металдардың иондары түскен кезде басқа
да компоненттермен әсерлесуге кіріседі де, су қоймалардың әр бөлігінде
көшетін суда болатын сияқты, суқойманың түбінде комплексті қосылыстарды
түзеді. Сондықтан, құрамын зерттеу, түзілетін қосылыстардың мөлшерімен
қасиеттерінің теңесуі және ағындардың көшуі маңызды мәселе болып табылады.
Мақсаты: физико – химиялық әдістердің қазіргі рұқсат етілген әдістерді
қолдану арқылы суқоймалардың ауыр металдармен ластану процесінің
динамикасын оқып үйрену.
Әдеби шолу
1. Ағын сулардың химиялық құрамының метаморфизациясы.
Профессорлар А.В Николаева, И.Н. Лепешкова ,М.Г. Валяшко,
Б.А.Беремжанова, А.А.Турсунова және тағы басқа еңбектерінде табиғи сулар,
сулардан және онда еріген тұздардан тұратын табиғи тепе –тең
физика–химиялық жүйе ретінде қарастырылады. Бұндай бағыт табиғи сулардың
пайда болу заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берді. М.Г. Валяшко атап
өткендей , табиғи сулардың минералдануының біртіндеп ұлғаюы ерітінді де
басты иондардан құралған неғұрлым еритін қосылыстардың пайда болуымен
байланысты.[6]
Бұл мектеп өкілдерінің ең басты құндылығы метаморфизация туралы ғылым
болып табылады. Бұл жерде метаморфизация деп берілген жағдайдағы табиғи
сулардың қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінін және осы әрекеттесу арқылы
химиялық құрамын өзгертуін айтады.
М.Г. Валяшко [7] жіктеуі бойынша барлық табиғи суларды 4 типке бөлуге
болады: карбонаттық, сульфаттық, хлоридтік және қышқыл сулар типі. Алғашқы
үш типі өзара келесі ауысулар арқылы байланысқан:
Тура метаморфизация
Карбонаттық бағыттарын сульфаттық
хлоридтік
Кері
метаморфизация
Ол метаморфизацияны тудырушы басты процестерге келесілерді жатқызады:
–– көбінесе микроорганизмдер арқылы (мысалы, сульфатредуцирлейтін
бактериялар) жүзеге асырылатын ерітінділерде жүретін
биохимиялық процесстер;
–– иондық, көбінесе катиондық айырбастың каллоидты процесстері. Бұл
процестер майда дисперстік құрлық материалдарының қатысуында және судың
каллоидты бөлшектерден тұратын қабаттардан өту арқылы сүзгіленетін су
объектілерінде жүреді.
–– берілген табиғи ерітіндіні араластырғандағы компоненттерінің өзара
әрекеттесу процестері.
Б.А.Беремжанов континентальдық тұз түзілудің физика-химилық теориясын
дамыта отырып химиялық құрамның метаморфизациялану процесстері жоғары
минералды көздер мен жерасты суларында ғана емес, белгілі бір жағдай
тудырса өзен суларында да болуы мүмкін деп есептейді.[8]. Бұл жағдайлар
өзен ағыстарын зерттеу, су қоймаларын құру, сонымен қатар суды егістікті
суару үшін қолдану есебінен туындатады.
Суқоймаларында көбінесе әртүрлі типтегі сулар, грунттық және
атмосфералық сулар жиналады. Сонымен бірге, бұл жерде судың коллоидты
балшықты бөлшектермен және микроорганизмдермен өзара әрекеттесу процесі
орын алуы мүмкін. Бұл үшін неғұрлым қолайлы жағдай суармалы сулардың
топырақпен ұзақ мерзімді түйісуінде, көбінесе күріш суармалы жүйелерінде
туындайды.
Әдебиетте келтірілген жұмыстарда суаруға пайдалануда елдің әртүрлі
аймақтарындағы бірнеше өзендердің суының химиялық құрамының компоненттері
мен жалпы минерализациясының өзгеруі туралы мәліметтер келірілген. [9-17].
Бірақ сонымен қатар авторлар химиялық құрамның метаморфизациясына
әкелетін процесстерді зерттемейді.
1.1 кестесінде ағыс бойынша олардың құрамының өзгеруін есепке ала
отырып Қазақстанның бірнеше өзен суларының химиялық құрамы туралы
мәліметтер келтірілген. Көрсетілгендей, Ертіс өзені суының минерализациясы
аз мөлшерге өскен (40мгл) , Алехин бойынша су индексі тұрақты
,, коэфициенттерінің мәндері өзгеріссіз қалып отыр, тек
көрсеткішінің мәндері төмендеу бағыт алған . Осылайша, берілген
бөлікте химиялық құрамның қалыптасуы іс жүзінде аяқталды және
метаморфизация процесі орын алған жоқ.
1.1 кесте. Қазақстанның кейбір өзендері суының метаморфизациясы мен
салыстыру коэффициентері және химиялық құрамының өзгеруі.
Пункті
Мем.шекарада
Гродеково ау.
Георгиевка ау.
Гришенка ау. 4,07 2,98 5,13 3,96
Na+K+ 32,9 31,6 63,4 130,0
Ca2+ 60,4 64,2 76,1 97,0
Mg2+ 23,4 27,3 24,2 57,0
186,7 185,7 169,8 170,0
108,2 131,1 194,7 443,0
Cl- 23,4 31,3 41,4 99,0
∑u 440 471 589 999
Алехин бойынша
индексі 0,6 0,7 0,5 1,0
1,2 1,1 0,9 0,5
3,0 3,2 3,5 3,3
1,6 1,3 2,2 1,8
0,3 0,2 2,2 1,8
Кn=
Хим. диаграмма
индексі 58 65 40 47
75 75 66 72
Көп жылдар бойына алынған УГКС мәліметтерін талдай отырып, И.Н. Тарасов
және И.М. Кореновская да осы қорытындыға келген.[12].Бұл жұмыстарда суға
қатысты құрамындағы өзгерістер көрсетілген. және үлестері
айтарлықтай өскен, және үлестері азайған. Химиялық құрамдағы бұл
өзгерістер Сырдария өзені суларын егістік жерлерді суару үшін
пайдаланумен байланысты.
Қазақстанның ірі өзен бассейндерінің суларының химиялық құрамы
мәліметтерін салыстыра отырып, кіші өзендердің неғұрлым жоғары
минералданғандығын көруге болады.
Балхаш бассейнде бұлар –– Аягөз,Ақсу, Күрті өзендері; Сырдарияда –– Келес,
Күркелес өзендері .
Бұл кіші өзендердің гидрогеологиялық және гидрохимиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Олардың химиялық құрамы көпсулы өзендерге
қарағанда неғұрлым динамикалы болып табылады.
Климаттық жағдайлардың күрт өзгеруі , судың егістік жерлерді суаруға
бөлінуі және т.б. факторлар судың құрамына және режиміне тікелей әсер етеді
және бұл иондардың қатынасының түпкілікті өзгеруіне алып келеді. Жоғарыда
аталған барлық өзендер үшін келесі коэффициенттердің мәндері сәйкес келеді:
1 және 1.
Кіші өзендер суларының құрамындағы метаморфизациялайтын фактор ретінде
суарудың ролін Шыршық өзені мысалында көруге болады. Қажетті талдау
мәліметтері жұмыстан [22] алынған. Шыршық өзені –– Сырдария өзені оң
жағалауындағы ағысы. Оның суының химиялық құрамының қалыптасуы тау
бөлігінде жиналатын су арқылы жүреді, сондықтан минерализациялануы аз
немесе орташа (100 – 400 мгл); Алехин бойынша су индексі . 1970ж.
жазда Солдат ауылындағы судың минерализациялануы 469 мгл құрады.
Газалкент ауылында Шыршық өзенінен бастап Бозсу каналы салынып жатыр. Ағыс
бойынша төмен егістік жерлерден ағынды сулар қайтадан каналға жиналады.
Осылайша ондағы сулар Шыршық өзенінің метаморфизацияланған суларын құрайды.
Жамбыл облысының өзендері (Шу, Талас өзендері) суларының химиялық
сипаттамасы жұмыста келтірілген.[23]. Физика–географиялық, климаттық
жағдайлар, морфометриялық мәліметтер, алдымен салыстырмалы түрде суларының
аздығы және осы өзендердің ұзындығы , суды егістік жерлерді суаруға
кеңінен пайдалану, сонымен қатар грунт суларының өзенге шығуы [25,26] әрине
сулардың химиялық құрамының метаморфизациясына әкеледі. Талас өзені сулары
ағыс бойынша минерализациясы 2.7 есе өседі. Сонымен қатар иондар арасындағы
қатынастар өзгереді. Судың қатысты құрамындағы айтарлықтай өзгеріс
Михайловна ауылынан төмен бөліктерде (Т4 және Т5) болады. және
екі еседен астам өседі, ал және үлестері азаяды. Бұдан
басқа 1 коэффициенттерінің мәні бұл бөліктегі судың тұздығының
жоғарылығын көрсетеді, ал 1 коэффициентінің мәні катион айырбасының
есебінен жүретін сулардың метаморфизациялану процесін көрсетеді. Талас
өзені үшін ағыс бойынша судың топтары бөлінеді. Бұл өзендегі судың химиялық
құрамының метаморфизация бағыты келесі схемада көрсетіледі.
(1.5).
Шу өзені үшін зерттелген бөліктегі минерализацияның өсуі айтарлықтай (3,7
есе ), бірақ жеке иондардың концентрациясының және минерализациясының
өсуінің арасында қарама–қайшылық анықталды. Cl үлесі 11,2 есе, Na+–8.9,
–7.0,Mg2+–6.5, есе өссе , ал және бар болғаны 2,0 және
1,5 есе өсті. Сонымен қатар r2 және r3 бейнелік нүктелері астраханьдік
кеңістікте r1 нүктесімен салыстырғанда жоғары орналасқан. (1,2– сурет.)
Шу қаласынан бастап ағыс бойынша төмен жерлердегі 1 коэффициентінің
мәні мүмкін болатын метаморфизация процесін көрсетеді. Одан әрі қарай өзен
ағысы бойынша (Фурмановка ауылынан бастап ) Cl- дың күрт ұлғаюына
байланысты r5 су құрамының бейнелік нүктесі r4-пен салыстырғанда
төмен, хлоридті жазықтыққа бағыттталып орналасқан.
Шу өзеніне жоғарыда аталған факторлармен қатар ағыс бойынша судың
химиялық құрамының айтарлықтай өзгеруіне Бішкек қаласының ағынды сулары,
егістік жерлерді суаруда қайтқан сулар және тұзды жерлер әсер
етті.[26,27]. Бұл аудандарда сульфат және хлоридтердің рөлі күрт өседі,
осыған байланысты Шу өзені суының сапасы күрт төмендеп кетті. Оны жақсарту
үшін су жиналатын ауданда меморативтік шаралар қолдану керек. Талас және Шу
өзендерінің ағыс бойынша химиялық құрамының өзгеру сипатын қорытындылай
келе судың тура метаморфизациясы анық байқалады, бұған физикалық–
географиялық , климаттық факторлар және адамның шаруашылық қызметі әсер
етті.
1.2Табиғи сулардың минералдануы.
Тобыл өзендерінің химиялық құрамына Cl– және Na+ иондарының айқын
басымдылығы тән. Судың минералдануы жоғары, тек көктемгі су көбеюі кезінде
ғана төмендеуі байқалады.[24-25]. Тобыл өзенінің суының химиялық құрамын
зерттеуде ағысты реттеуге дейін ( Гришенка ауылы ) және кейін (Қостанай
қаласы) Есіл өзеніндегідей кері метаморфизация процесінің анықталуын
болжадық. Бірақ 1973ж. бұл пунктілердегі судың ортажылдық мәліметтерін
салыстыру (1.1 кесте ) арқылы келесілер анықталды.
Егер ағысты реттегенге дейін минералдануы 308-1170мгл құраса, ал Қаратомар
суқоймасын құрғаннан кейін 522-903 мгл құрады.[27] Бұған қоса Ca2+ үлесі
салыстырмалы өсті, бірақ Na+, басымдылығы сақталуда. Бұдан басқа жоғарыда
сипатталған өзендерге қарағанда Тобыл өзені үшін Na+СГ қатынасы
анықталды. Алехин бойынша бұндай сулар метаморфизацияланғандар қатарына
жатады, бұл жерде метаморфизация процесі Na+ -нің төмендеуіне әкеледі.
Na+U– қатынасы өзгеріссіз қалады және ағысты реттегеннен кейін Алехин
бойынша келесі индексте көрсетіледі.
(1.7)
(ағысты реттегенге дейінгі Тобыл өзені) (ағысты реттегеннен кейінгі Тобыл
өзені)
Тобыл өзені суының орта жылдық құраммын көрсететін бейнелік нүктелер галит
және астраханит жазықтықтарының шекарасына жақын орналасқан, ал Тобыл өзені
(Қостанай қаласы Тб2) астраханиттік жазықтықтың шегінде сәл жоғары
орналасқан. Ағысты реттеу есебінен пайда болуы мүмкін кері метаморфизация
процесстері бұл жағдайда анықталмады.
Келтірілген материалдың негізінде Қазақстанның кең территориясында
минерализациясы, химиялық құрамы бойынша ерекшеленетін өзен сулары әртүрлі
табиғи және климаттық жағдайларда қалыптасады. Сулары карбонатты,
сульфатты және хлоридті топтағы , бірінші, екінші және үшінші типтегі
болатын өзендерде кездеседі. Бірақ сонымен қатар өзен суларының химиялық
құрамының көптүрлілігіне қарамастан оның қалыптасуы мен метаморфизациясы
белгілі бір заңдылықтарға тәуелді. Ағысты реттеу және суаруға қолдану
метаморфизация процесі үшін қолайлы жағдай тудырады.
3. Өзен суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы.
Іле өзені суының сапасы және суару үшін коллекторлар сапасы келесі
көрсеткіштер арқылы бағаланады:
минерализация, судың иондық құрамы және типі ; рН дәрежесі, ирргациялық
коэффициент, бірвалентті катиондардың екі валентті катиондарға қатынасы,
гидрокарбонаттардың жақсы еритін тұздарға қатынасы және натрийдің
потенциалды жұту коэффициенті (SAR) [31-35]
Соңғы кездері алыс және жақын шетел елдерінде су шаруашылық тәжрибесінде
қолданылатын судың сапасын бағалау үшін кешенді көрсеткіштер кеңінен
қолданылады, мысалы,
Бұндай әдістер қолданылған зерттеулерге шолу жасау жұмыста берілген.[36-
37] Ластану коэффициентерін немесе су сапасының индексін есептеу жеке
меншік лабораториялық зерттеулер негізінде, сонымен қатар ҚазҒСИ
Мемлекеттік гидрометтің мәліметтері бойынша жүргізіледі.
Жұмыста ластану коэффициентінің қарапайым вариантын есептеу үшін келесі
жалпы формула қолданылады.(α – көрсеткіш)
егер ;егер бұнда –– n өлшемді j створдың i
көрсеткішінің концентрациясы. Nijn – зерттелетін кезеңдегі j створдағы I
көрсеткішінің өлшемдерінің жалпы саны.
Өсімдіктерге тек ғана (Ca, Mg, S) микроэлементтері ғана емес сонымен
қатар биогендік элементтер (N, P, Fe, Si) және микроэлементтер (B, F, Br,
Cu, Mn, J және т.б) сияқты белгілі бір қоректену элементтерінің кешені
қажет.
Көптеген микорэлементтердің ішінен бордың, фтор, бром, иод, марганец
және мыстың динамикасын зерттедік. Борды таңдау себебі отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері арқылы оның өсімдіктер үшін белгілі бір
концентрацияда қажеттілігі анықталды. Бордың жетіспеушілігі өсімдік
тканінің бұзылуына алып келеді, өсу нүктесі жойылады, бірқатар ауру
тудырады және жиын-терімді азайтады. Сонымен қатар оның орнына басқа
элементтерді пайдалануға болмайды.Алматы облысы бордың жоғары болу аймағына
жатады. [35]
Іле өзенінің суының химиялық құрамының өзгеруі туралы мәліметтерді
талдауға өзен ұзындығы бойынша су көлемінің өзгеруі туралы бірнеше
мәліметтерге жүгінген жөн. Өзеннің гидрогеологиялық режимі ағысты екі жақты
реттегенге дейін –– Қапшағай ТЭС-нан 171 км жоғары (сағадан 643 км) және
Іле поселкасы (Қапшағай деңгейінде, сағадан 434 км ). 1971-1980 жж.
кезеңіндегі өзен режимі туралы мәліметтер жұмыстарда [18,25,41,42]
көрсетілген. Деңгейге бөлуде келесілерге бөлінген :
Көктемгі судың көтерілу деңгейі, тәртіп бойынша бассейннің бөлігіне тең
қардың еруі тездегенде яғни наурыз айына сәйкес келеді. (Судың жұмсалуы
сәйкесінше 336 және 383 м3с). Майдың аяғы мен июннің басында судың
көтерілуі жазғы судың үлкен көлемі мен жоғарғы деңгейлі су тасуына
ауысады.(судың жұмсалуы 503 пен 690 м3-ға дейін өседі.)
Бұл кезде жоғары таудағы қарлар мен мұздар ериді. Ол кезде судың
шығымы 837 м3с жетеді. Жазғы су тасуының төмендеуі тамыздың ортасынан
басталып қазанға дейін жалғасады. Өзеннің жер астынан қоректенуі ауысқанда
тұрақты өзен суының төменгі сабасы деңгейі түседі. (сондықтан судың шығымы
төмендейді 336 дан 309 м3 қа дейін). Қыс уақытында судың шығымы өзендерде
одан сайын төмендейді.(213-273 м3с). Іле өзеніне Қапшағай
суқоймасын салғаннан кейін судың ағынының қысқарғаны және теңескені
байқалады. Үшжарма створ-да 1971-1980 жж аралығында жыл бойынша судың
орташа шығымы 259-459 м3с аралығында өзгереді. Іле өзені ағынының
белгілі бөлігін (Қапшағай ГЭС-нің төменгі бөлігі ) жер суландыруға
алғандықтан жыл сайынғы Іле суының азаюынан Балхаш өзеніне құюы
қысқарды. Үстірттен 2 км аралықта орналасқан Жиделі совхозының створында,
мыс судың шығымы 9 дан 25,2 м3с дейін өзгереді.
Дубуннен Қапшағай қаласына дейінгі аралықта (Қапшағай суқоймасының
жоғарғы бъефі) Іле өзені суының химиялық құрамынан айрымашылығы бар Іле
өзенінің құйылушы суларының есебінен 286-дан 346 мгл
ге дейін минерализациясының өсуі байқалады. Іле өзенінің ағысының төменгі
ауданы кең көлемді құм массивтерімен қатаң климаттық жағдайларымен, табиғи
салаларының жоқтығымен, өзен салаларын егістік жерлерді суаруға кеңінен
пайдалануы және өзенге коллекторлы –дренажды суларды құюмен сипатталады.
Бұның бәрі басты иондардың концентрациясының және минерализациясының
өсуіне алып келді. Сағадан 2 км қашықтықта судың минерализациялануы 412
мгл-ге жетеді, ал салыстыру үшін 392 км қашықтықта бұл 349мгл-ге тең.
Дельтада Іле өзенінің құймасы тармақталады. Зерттеу кезінде дельтаның
(Жиделі ,Кетпенқалды, Арыстан) ірі салаларында судың минерализациялануы
412-522 мг л құрайды, ал кішілерінде ( Қараөзек және Байміней ) – 877мгл
дейін құрайды.
2. Өзен суларының минералды тыңайтқыштармен улануы.
Іле өзені сулары басты иондардың қатынасы бойынша жыл бойы және ұзақтығы
бойынша гидрокарбонатты классқа, II типті кальций типіне жатады. Бірақ егер
және Ca2+ орташа концентрациясы өзен ағысы бойына өзгермейді, онда
Mg2+ концентрациясы 1,5 есеге , –2,0 есе, Cl–– 2.4 есе Na++K+– 2,6 есе
тапты. Дельталық саладағы сулар Іле өзенінің басқа бөліктерінен
ерекшеленеді. Минерализациясының өсуімен құрамында сульфаттар басымдылыққа
ие, натрий мен хлоридтің үлесі өседі,м Алекин бойынша су индексі дан
-ға ауысады.
Қапшағай суқоймасы сулары Тасмұрын және Аққала массивтерінің күріш
алқаптарын суару үшін пайдаланатындықтан, оның төменгі бъефтегі суларының
химиялық құрамы 1977-1979, 1982, 1983 жж аралығында декада бойынша
зерттелді. Іле өзенінің Қаңтар, ақпан ,желлтоқсан айларына химиялық құрамы
бойынша мәліметтер Гидрологиялық жылнамалардан алынады.[39] Әр жылы
минерализацияланудың өзгеруі жақын шектерде өзгеріп отырады, ал жалпы
өзгеру шегі 318-468 мгл –дан айырмашылығы аз. (4,2 кесте)
Іле өзенінің ағынын (1970ж) реттегеннен кейін судың орташа
минерализациясы біршама өседі, вариация коэффициенті 27,5%- тен 7,9 %-ке
төмендеді және минерализация мен жеке иондар арасындағы байланыс тығыздығы
бәсеңдеді.[41]
Бұндай өзгерістер ағынды реттеуде өзен сулары үшін заңды болып
кеелді.
Иондық құрамында Ca2+ (2,30) және (2,67 ммольл экв ) басым
болады. (4.2 кесте), Алекин бойынша су индексі тең. Оның иондық
құрамына (1,70) және Cl–(0,89ммоль) үлестерінің аз болуы тән.[42-43]
Іле өзенінің суының химиялық құрамының екінші ерекшелігі өзен сулары
үшін рН мәнінің жоғары болуы Судың рН деңгейінің өзгерісі 7,75-8,65
құрайды. Бұл, алдымен сілтіге бай жыныстардың желдің әсерінен Іле өзенінің
төменгі жағына таралу процесімен байланысты.[39] Сонымен қатар босаған
сілті катиондары мен өзара әрекеттесіп , келесі теңдеу бойынша
натрий карбонатын құрады.[30]:
4 NaAlSi3O8+2CO2+4H2O= Al4(OH)8Si4O10+8SiO2+2Na2CO3 (4.1)
Желдің әсер ету процесі ақырындап әсер етеді және тұрақты түрде
жүреді, бұл натрий карбонатының жинақталуына қолайлы жағдай туғызады. Іле
өзенінің төменгі жағындағы соданы құрылуындағы осы фактордың үлкен ролін
Л.А.Литвинова [40] атап өтеді, ал табиғи сулар үшін ролін Е.С.Чихелидзе
[44] атап көрсетеді. Ол ондағы натрий карбонатының қалыптасуының екі жолын
көрсетеді: силикаттық және дала шпаттарында болатын натрий минералдарының
бұзылуының нәтижесінде қалыптасады және бұнда Na+ ,бөлініп шығады, сонымен
қатар суда еріген Ca(HCO3)2 (кейде Mg(HCO3)2) және коллоидты сіңіретін
жыныс кешендерінің арасындағы катиондық айырбас негізінде де жүзеге асады.
Бұған қоса оның ойы бойынша құрлықтағы суларда сода негізінен катиондық
айырбас негізінде қалыптасады. Аталған процестердің интенсивтілігіндегі
басты фактор (топырақтың ) жыныстың литологиялық құрамы және оның сумен
әрекеттесу ұзақтығы болып табылады.
3 жыл ішіндегі орта жылдық химиялық құрамы және олардың өзгеру шектері
бойынша есептелген негізгі иондардың концентрациясын салыстыру (4,3 кесте )
Іле суларындағы иондар арасындағы қатынастың тұрақтылығын, сонымен қатар
Іле өзенінің суының құрамының континентальды негізін көрсетеді.
Барлық есептелген көрсеткіштер бойынша (рН мәнінен басқа ) (4.4 кесте)
Іле өзенінің суы суару үшін қолдануға қолайлы, себебі минерализациялану
өлшемі бірден кіші [34], көрсеткіштердің мәні –– Na+(Ca2++Mg2+)= 0,32-0,49
[33], Na+Ca2+1[33]
(+Cl-)1 суармалы сулардың сілтілігі бойынша Іле суы сілтілі
болып есептеледі. Бұл топырақты суару үшін қолайсыз фактор болып табылады,
және бұл жағдайда топырақты тұз болуына қолайлы болып келеді. Бұл жағдай
Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі суармалы жерлерде орын алған.
Вегетациондық кезеңдегі үш жылдың бақылауларының мәліметтері бойынша Іле
өзені суларындағы перманганаттың қышқылдану мәні оттегіде ерітілген
биогенді элементтердің құрамының шекті және орта мәні 4.5 кестеде берілген.
Іле өзенінде азот қосылыстарының ішінде нитраттар көп кездеседі. Бұған
қоса әр жыл сайын ағынды реттеудің әсерінен олардың Іле суларында
біртіндеп жиналуы байқалады. Орта көп жылдың концентрациялануы 0,3 мгл
құрайды, өзен суларындағы орташа құрамынан жоғары болып табылады.
Іле және Қапшағай суқоймаларындағы шығу көзі органикалық және
өсімдік заттармен нитрленуінің сонымен қатар жер асты суларының
көтерілуімен байланысты. Аммоний азотының концентрациясы 0-0,27 , ал
нитриттің концентрациясы 0– 0,02 мгл құрайды. Бұған қоса аталған үш жыл
ішінде Іле суындағы нитриттердің орташа концентрациясы өзгермеді.
Іле өзені суындағы кремнийдің концентрациясының өзгеру шегі үлкен
(0,8-7,8) мгл, ао вегетациондық кезеңдегі орта көпжылдық кезеңдегі оның
концентрациясы 3,5 мгл құрайды. 1977-1979 жж кремнийдің минимальді
концентрациясы тамызда байқалады, яғни бұл кезде оны плактондар және
суқоймасындағы өсімдік әлемі сіңіреді, ал кейін оның концентрациясы өседі.
Іле өзеніндегі темірдің концентрациясының өзгеру шегі 0,08 –0.64 мгл
құрайды, ал үш жыл ішінде орташа мәні 0,16 мгл құрайды, және суқойма суы
үшін орташа мән шегінде орналасқан. Темір үшін анықталған заңдылық
байқалмайды, бірақ оның әр жылдағы жоғарылауы күзде байқалады. Қапшағай
суқоймасында фосфор өте аз, көбінесе табылмайды, оның орташа концентрациясы
0,01 мгл құрайды. Іле өзеніндегі фосфордың ең көп концентрациясы тамыз
қыркүйек айларында болады. Осылайша Іле өзені азоттың құрамы бойынша
ластанбаған болып табылады, ал өзге биогенді элементтердің концентрация
шегі суқоймасына тән. 1977 ж. еріген оттегі концентрациясы 6,9 –12,2
шегінде, 1978 ж 8-15,3 , 1979ж 9,2–19,5 мгл шегінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz