Денсаулық сақтау саласы
КІРІСПЕ
1. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 ДЕНСАУЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИПОЛОГИЯСЫ
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚТЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУДЫҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТТЕРІ
2.1 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ
2.2 Қазақстандағы денсаулық сақтаудағы дәстүрлер мен инновациялар
2.3 ҚАЗІРГІ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУДАҒЫ ҚОҒАМ МЕН МЕМЛЕКЕТ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА БАЙЛАНЫС МОДЕЛЬДЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 ДЕНСАУЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИПОЛОГИЯСЫ
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚТЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУДЫҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТТЕРІ
2.1 ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ
2.2 Қазақстандағы денсаулық сақтаудағы дәстүрлер мен инновациялар
2.3 ҚАЗІРГІ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУДАҒЫ ҚОҒАМ МЕН МЕМЛЕКЕТ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА БАЙЛАНЫС МОДЕЛЬДЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының сипаты таңдап алынған бітірушінің ғылыми жұмысы қазіргі таңдағы денсаулық сақтаудың мәселелері мен қоғамдағы алатын орны, атқаратын қызметтерін, рөлін анықтайды.
Өзектілігі. Медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау – әлеуметтану саласы, жаңа заман қоғамындағы медицина мен денсаулық проблемаларын зерттейді. Адамдардың денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету саласын ерекше мінездейтін, әлеуметтік және әлеуметтану процестерін кешенді қатынастарынның заңдылықтарын және әлеуметтану проблемаларын, құбылыстарын зерттейтін бағытын біріктіретін әлеуметтану саласы. Медицина денсаулық сақтау саласының бір ғана жүйесі болғандықтан, заңдылық құқығы жоқ болып саналады. Әлеуметтік салада бір сала болып есептеледі. Әлеуметтік теорияны зерттей отырып, денсаулық сақтау ғылыми практикада «медициналық әлеуметтану» болып есептеледі. Сондықтан әлеуметтік өмірдегі саланың толық көлемін және әлеуметтік процесін кең түрде қарастырады. Ол процестерді және денсаулық сақтаудың барлық саласындағы тек бір проблемаларын емес, медицина қызметкерлерін байланыстарын зерттейді. «Денсаулық сақтау» термині әр түрлі институттарға қатысты, денсаулық сақтау мен қолдау және отбасындағы денсаулық, білім, еңбек, дін, құқық салалары функцияларына әсер етуші болып табылады. Денсаулық сақтау адамзат өркениетімен бірге өсіп келеді. Адамдардың өз денсаулығын күтуі мен ауруды емдеуі себеп болады. Адамдарды дәстүрлі еммен діни адамдары емдеген еді. Кейбір дәстүрлі орындарда бұл дәстүр әлі күнге дейін жалғасын табуда. Денсаулық сақтау әлеуметтану институты сияқты XIX-шы және XX-шы ғасырларда қалыптасты. Денсаулық сақтау саласы экономикалық саясатқа кеңестік үлгі береді. Қазіргі кезде алғашқы – медициналық көмектің сапасы артып,аурудың алдын алу жұмыстары сауатты түрде жүргізілетін болды. Жаңа жалпыұлттық медициналық-демографияны зерттеу репродуктивті денсаулыққа, жаңа туылған нәрестенің, жасына жетпеген баланың денсаулығына әсер ететін факторларды анықтайтын процессі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша барлық өлім-жетімнің себептері дұрыс тамақтанбау. Дұрыс тамақтану әр түрлі инфекциялық емес және инфекциялық аурулардың алдын-алу болып,сонымен қатар алғашқы медициналық-санитарлы көмек болып саналады. Денсаулық сақтау саласының дамуы сапалы жетістікке қол жеткізуі қызмет көрсету технологиялары.
Медицинаның қоғам дамуындағы орнын табу әлеуметтану функцияларының анықталуы, қоғам дамуына әсер етуі, адам өмір сүру салтының қалыптастырылуы, оның рухани өміріне жобалау құндылығын анықтау болып табылады.
Медицина әлеуметтануы бұл сұрақтардың барлығын халық игілігі мен жетістігі үшін шешеді.
Өзектілігі. Медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау – әлеуметтану саласы, жаңа заман қоғамындағы медицина мен денсаулық проблемаларын зерттейді. Адамдардың денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету саласын ерекше мінездейтін, әлеуметтік және әлеуметтану процестерін кешенді қатынастарынның заңдылықтарын және әлеуметтану проблемаларын, құбылыстарын зерттейтін бағытын біріктіретін әлеуметтану саласы. Медицина денсаулық сақтау саласының бір ғана жүйесі болғандықтан, заңдылық құқығы жоқ болып саналады. Әлеуметтік салада бір сала болып есептеледі. Әлеуметтік теорияны зерттей отырып, денсаулық сақтау ғылыми практикада «медициналық әлеуметтану» болып есептеледі. Сондықтан әлеуметтік өмірдегі саланың толық көлемін және әлеуметтік процесін кең түрде қарастырады. Ол процестерді және денсаулық сақтаудың барлық саласындағы тек бір проблемаларын емес, медицина қызметкерлерін байланыстарын зерттейді. «Денсаулық сақтау» термині әр түрлі институттарға қатысты, денсаулық сақтау мен қолдау және отбасындағы денсаулық, білім, еңбек, дін, құқық салалары функцияларына әсер етуші болып табылады. Денсаулық сақтау адамзат өркениетімен бірге өсіп келеді. Адамдардың өз денсаулығын күтуі мен ауруды емдеуі себеп болады. Адамдарды дәстүрлі еммен діни адамдары емдеген еді. Кейбір дәстүрлі орындарда бұл дәстүр әлі күнге дейін жалғасын табуда. Денсаулық сақтау әлеуметтану институты сияқты XIX-шы және XX-шы ғасырларда қалыптасты. Денсаулық сақтау саласы экономикалық саясатқа кеңестік үлгі береді. Қазіргі кезде алғашқы – медициналық көмектің сапасы артып,аурудың алдын алу жұмыстары сауатты түрде жүргізілетін болды. Жаңа жалпыұлттық медициналық-демографияны зерттеу репродуктивті денсаулыққа, жаңа туылған нәрестенің, жасына жетпеген баланың денсаулығына әсер ететін факторларды анықтайтын процессі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша барлық өлім-жетімнің себептері дұрыс тамақтанбау. Дұрыс тамақтану әр түрлі инфекциялық емес және инфекциялық аурулардың алдын-алу болып,сонымен қатар алғашқы медициналық-санитарлы көмек болып саналады. Денсаулық сақтау саласының дамуы сапалы жетістікке қол жеткізуі қызмет көрсету технологиялары.
Медицинаның қоғам дамуындағы орнын табу әлеуметтану функцияларының анықталуы, қоғам дамуына әсер етуі, адам өмір сүру салтының қалыптастырылуы, оның рухани өміріне жобалау құндылығын анықтау болып табылады.
Медицина әлеуметтануы бұл сұрақтардың барлығын халық игілігі мен жетістігі үшін шешеді.
1. В.П. Петленко, Г.И.Царегородцев, Киев: Здоровья 1981.
2. Сахно Анатомий Васильевич. Социология медицины и общественное здоровье – М: Знание, 1984.-64б.
3. Изуткин, Анотомий Максимович , Петленко, Виктор Порфирьевич. Социология медицины – Киев: Здоровья, 1981.- 184б.
4. Арингазина А.М.,Егеубаев С.А. Укрепление здоровья: Теория и планирование программ // Монография. Алматы. 2003. – 158 б.
5. Аканов А.А., Байсеркин Б.С., Арингазина А.М. Биртанов Е.А.,Токежанов Б.Т. От индустриального общества к информационному:вызовы для системы здравоохранение Казахстана // Монография. Астана - Алматы. – 2005ж. -176б.
6. Аканов А.А., Нурманов К., Арингазина А.М. и др. Общественное здравоохранение: основные подходы и принципы определения и удовлетворения потребностей человека // Монография. Алматы. – 2007. – 136б.
7. Каусова Г.К. Концептуальные подходы к управлению общественным здоровьем и здравоохранением. – Алматы. – 226 б.
8. Ю. Вялков А. И., Щепин В.О. Проблемы и перспективы реформирования здравохранения (материалы социологического исследования). М.: ГЭОТАР – МЕД. 2001. – 222б.
9. Решетников А.В. Социология медицины (введение в научную дисциплину). – М.: Медицина, 2002.- 41б.
10. Салтман Р.Б., Фигейрас Дж. Реформы здравоохранения в Европе. Анализ современных стратегий. – М.:ГЭОТАР Медицина, 2000.
11. Филатов В.Б. Концептуальное планирование здравоохранения. – М., 2000. – 47-48б.
12. С.З. Қайырбекова. Қазақстандағы денсаулық сақтау. Астана. - 2011.
2. Сахно Анатомий Васильевич. Социология медицины и общественное здоровье – М: Знание, 1984.-64б.
3. Изуткин, Анотомий Максимович , Петленко, Виктор Порфирьевич. Социология медицины – Киев: Здоровья, 1981.- 184б.
4. Арингазина А.М.,Егеубаев С.А. Укрепление здоровья: Теория и планирование программ // Монография. Алматы. 2003. – 158 б.
5. Аканов А.А., Байсеркин Б.С., Арингазина А.М. Биртанов Е.А.,Токежанов Б.Т. От индустриального общества к информационному:вызовы для системы здравоохранение Казахстана // Монография. Астана - Алматы. – 2005ж. -176б.
6. Аканов А.А., Нурманов К., Арингазина А.М. и др. Общественное здравоохранение: основные подходы и принципы определения и удовлетворения потребностей человека // Монография. Алматы. – 2007. – 136б.
7. Каусова Г.К. Концептуальные подходы к управлению общественным здоровьем и здравоохранением. – Алматы. – 226 б.
8. Ю. Вялков А. И., Щепин В.О. Проблемы и перспективы реформирования здравохранения (материалы социологического исследования). М.: ГЭОТАР – МЕД. 2001. – 222б.
9. Решетников А.В. Социология медицины (введение в научную дисциплину). – М.: Медицина, 2002.- 41б.
10. Салтман Р.Б., Фигейрас Дж. Реформы здравоохранения в Европе. Анализ современных стратегий. – М.:ГЭОТАР Медицина, 2000.
11. Филатов В.Б. Концептуальное планирование здравоохранения. – М., 2000. – 47-48б.
12. С.З. Қайырбекова. Қазақстандағы денсаулық сақтау. Астана. - 2011.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының сипаты таңдап алынған бітірушінің ғылыми жұмысы
қазіргі таңдағы денсаулық сақтаудың мәселелері мен қоғамдағы алатын орны,
атқаратын қызметтерін, рөлін анықтайды.
Өзектілігі. Медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау – әлеуметтану
саласы, жаңа заман қоғамындағы медицина мен денсаулық проблемаларын
зерттейді. Адамдардың денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету
саласын ерекше мінездейтін, әлеуметтік және әлеуметтану процестерін кешенді
қатынастарынның заңдылықтарын және әлеуметтану проблемаларын, құбылыстарын
зерттейтін бағытын біріктіретін әлеуметтану саласы. Медицина денсаулық
сақтау саласының бір ғана жүйесі болғандықтан, заңдылық құқығы жоқ болып
саналады. Әлеуметтік салада бір сала болып есептеледі. Әлеуметтік теорияны
зерттей отырып, денсаулық сақтау ғылыми практикада медициналық
әлеуметтану болып есептеледі. Сондықтан әлеуметтік өмірдегі саланың толық
көлемін және әлеуметтік процесін кең түрде қарастырады. Ол процестерді және
денсаулық сақтаудың барлық саласындағы тек бір проблемаларын емес,
медицина қызметкерлерін байланыстарын зерттейді. Денсаулық сақтау термині
әр түрлі институттарға қатысты, денсаулық сақтау мен қолдау және
отбасындағы денсаулық, білім, еңбек, дін, құқық салалары функцияларына әсер
етуші болып табылады. Денсаулық сақтау адамзат өркениетімен бірге өсіп
келеді. Адамдардың өз денсаулығын күтуі мен ауруды емдеуі себеп болады.
Адамдарды дәстүрлі еммен діни адамдары емдеген еді. Кейбір дәстүрлі
орындарда бұл дәстүр әлі күнге дейін жалғасын табуда. Денсаулық сақтау
әлеуметтану институты сияқты XIX-шы және XX-шы ғасырларда қалыптасты.
Денсаулық сақтау саласы экономикалық саясатқа кеңестік үлгі береді. Қазіргі
кезде алғашқы – медициналық көмектің сапасы артып,аурудың алдын алу
жұмыстары сауатты түрде жүргізілетін болды. Жаңа жалпыұлттық медициналық-
демографияны зерттеу репродуктивті денсаулыққа, жаңа туылған нәрестенің,
жасына жетпеген баланың денсаулығына әсер ететін факторларды анықтайтын
процессі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша барлық
өлім-жетімнің себептері дұрыс тамақтанбау. Дұрыс тамақтану әр түрлі
инфекциялық емес және инфекциялық аурулардың алдын-алу болып,сонымен қатар
алғашқы медициналық-санитарлы көмек болып саналады. Денсаулық сақтау
саласының дамуы сапалы жетістікке қол жеткізуі қызмет көрсету
технологиялары.
Медицинаның қоғам дамуындағы орнын табу әлеуметтану функцияларының
анықталуы, қоғам дамуына әсер етуі, адам өмір сүру салтының
қалыптастырылуы, оның рухани өміріне жобалау құндылығын анықтау болып
табылады.
Медицина әлеуметтануы бұл сұрақтардың барлығын халық игілігі мен
жетістігі үшін шешеді.
Медицина адамзат өмірінің бір бөлігі болғандықтан даму үрдісінің
нәтижесі болып табылады. Қазақстан денсаулық сақтау саласы көне заманнан
бері пайда болды.
Денсаулық сақтау саласы – бұл мемлекеттік қызметтің ең маңызды
салаларының бірі болып табылады. Медицинаның жоғарғы деңгейі мен қол
жетімділігі – Қазақстан халқының әл-ауқаты мен болашағының кепілі болып
отыр. Яғни соңғы жылдары республикалық денсаулық сақтау жүйесі көптеген
реформалар мен өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістердің алдын – алу мен
емдеуге байланысты жаңа көзқарастар қайта қарастырылған, заңнамалық негізде
дайындалған.
Зерттеу жұмысының объектісі медициналық әлеуметтану объектісін анықтау
адам- қоғам қатынасы жүйесі арқылы шешілген түрдегі табиғи түрін қосады,
адамның психофизикалық және анатома- морфологиялық ағзасының өмір сүру
қабілеттері қосылады. Сонымен айта кететін жайт, өзінің барлық адамтанудағы
мәселелерін әлеуметану медицинасы биологиялық және әлеуметтік бірлік
деңгейінде зерттейді, жеке тұлға мен ұжым өмірінде де кездеседі.
Зерттеу жұмысының пәні денсаулық сақтау әлеуметтік институт ретінде
қалыптасуы және Қазақстан республикасының денсаулық сақтау жүйесінің
мәселелері мен мемлекет арасындағы байланыстары.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесінің
мәселелерді зерттеу және талдау жасау.
Жұмыстың міндеттері:
• Денсаулық сақтау әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын анықтау;
• Қазақстан Республикасындағы денсаулық сақтау жүйесінің мәселелері мен
трансформациясын, инновациясын, қарастыру;
• Қазіргі таңдағы денсаулық сақтау қоғам мен мемлекет арасындағы
байланыс модельдерін анықтау.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Медициналық әлеуметтану мен денсаулық
сақтаудың дамуына әлеуметтанушы ойшылдар: К.Маркс, Энгельс, Франк, Парсонс,
Мертон, Фуго, Мэмфорт, Наварро, Уинтер және т.б үлкен еңбектер жасады. 1950-
1970 жылдары медицина әлеуметтануы мен айналысқан ғалымдар Д.А.Бирюков,
Н.И.Гращенков, В.М.Жданов, А.М.Изуткин, О.В.Кербиков, Ю.П.Лисицын,
В.Ф.Сержантов, Б.Я.Смулевия, Г.И.Царегородцев. А.М.Изуткин, В.П.Петленко,
Г.И.Царегородцев, Медициналық әлеуметтану монографиясында әлеуметтік
философиялық мәселелер қарастырылады. Қазақстандық денсаулық сақтау
саласының тарихында төмендегідей қазақ дәрігерлерінің есімдері аталады:
А.Алдияров, С.Асфендияров, А.Айтбакин, Б.Баширов, Х.Досмұханбетов,
И.Жақсылықов және т.б.
Жұмыстың теориялық негізі. Теориялық және практикалық медицина белгілі
бір деңгейде тарихи–материалисттік жазықта жатқан теориялық-танымдылық,
тәрбиелік (идеологиялық) саясат пен гуманды сұрақтарды ғылыми шешіммен
орындайды. Қазіргі уақытта адам тарихын тану табиғатымен мүгедектерді және
әлеуметтік жеке бас ретінде, танымды-ғылыми тұрғысы негізінен, қоғамдық
әдістерімен әлеуметтану аймағын толыққанды тану болып тұр. Денсаулық
сақтау теориядағы әлеуметтік үйреніс саясатты жолдама денсаулық сақтау-
мемлекеттік саясаттың ерекше бөлігі, халық пен әлеуметтік топтың түрлі
қызығушылығын терң қарайтынын көрсетеді.
Жұмыстың тәжірибелік негізі. Медициналық әлеуметтанудың практикалық
мақсаты болып ұйымның теориясы негізі болып денсаулық сақтаудағы
жоспарлау мен басқару жатады . Әлеуметтану медицинасы-құндылығымен,
моральды-аксиологиялық бағдарын денсаулық сақтаудағы әлеуметтануға ие,
сонымен қатар ғылыми сала болып табылады. Адамның өмір сүру құндылығын
зерттеудегі моральды және құндылық аспектілері қалыпты болады және оның
патологиясы-осы ғылымның нәтижелі функцияналды қажеттілігі болып есептеледі
.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, алты бөлімшеден,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1. ДЕНСАУЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау – әлеуметтану саласы, жаңа
заман қоғамындағы медицина мен денсаулық проблемаларын зерттейді.
Адамдардың денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету саласын ерекше
мінездейтін, әлеуметтік және әлеуметтану процестерін кешенді
қатынастарынның заңдылықтарын және әлеуметтану проблемаларын, құбылыстарын
зерттейтін бағытын біріктіретін әлеуметтану саласы(Писаренко И.Я). Бұл
саланы кейбір ғалымдар медициналық әлеуметтік проблемаларының шектейтінің
айтты [1]. Медицина денсаулық сақтау саласының бір ғана жүйесі
болғандықтан, заңдылық құқығы жоқ болып саналады. Әлеуметтік салада бір
сала болып есептеледі. Әлеуметтік теорияны зерттей отырып, денсаулық сақтау
ғылыми практикада медициналық әлеуметтану болып есептеледі. Сондықтан
әлеуметтік өмірдегі саланың толық көлемін және әлеуметтік процесін кең
түрде қарастырады. Ол процестерді және денсаулық сақтаудың барлық
саласындағы тек бір проблемаларын емес, медицина қызметкерлерін
байланыстарын зерттейді. Денсаулық сақтау термині әр түрлі институттарға
қатысты, денсаулық сақтау мен қолдау және отбасындағы денсаулық, білім,
еңбек, дін, құқық салалары функцияларына әсер етуші болып табылады.
Еуропа мемлекеттерінде әсіресе Ұлыбританияда, Германияда, Францияда
денсаулық аспектілері VIII ғасырдың соңынан әлеуметтік медицина шегінде
зерттелді. Францияда Ұлы көтеріліс әсерінен қоғамдық денсаулық сақтау
концепциясы пайда болды [6].
Екі жүз жыл шамасында медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау
проблематикасы пайда болды. Ол эпидемология мен әлеуметтік гигиенада
пайдаланылды. Медициналық әлеуметтану мен денсаулық сақтау 1950 жылы АҚШ-та
мамандырылған сала ретінде пайда болды. Екінші дүниежүзілік соғысынан кейін
медициналық әлеуметтану мен денсаулық сақтау тез дамыды. Қазіргі кезде шет
елдерде әлеуметтану саласы кең тараған медицина білімі де жеке бір сала
болып саналады. Медициналық әлеуметтану мен денсаулық сақтаудың дамуына
әлеуметтанушы ойшылдар: К.Маркс, Энгельс, Франк, Парсонс, Мертон, Фуго,
Мэмфорт, Наварро, Уинтер және т.б үлкен еңбектер жасады:
1) жаңа заман қоғамында денсаулыққа байланысты туындаған көптеген
мәселелердің әлеуметтік табиғаты бар;
2) адам денсаулығы мен өмірі жоғарғы әлеуметтік құндылық болып
есептелді;
3) медицина тарапынан аурулардың жас мөлшерін аурудың әлеуметтік
аспектілерін зерттеу үшін қадағалайтын болды. Әсіресе психиатрия,
педиатрия, отбасылық медицина, гериатрия және коммуналды медицина
бағытындағылар;
4) жоғарғы оқу орындарында әлеуметтану бөлімін ашу қажеттілігі пайда
болды.
Батыс әлеуметтанушыларының арасында медициналық әлеуметтану мен
денсаулық сақтау саласын зерттемеген маман жоқ. Көптеген баспалар мысалы
денсаулық және қоғамдық тәртіп, әлеуметтану ғылымы мен медицина,
денсаулық пен аурудың әлеуметтануы. Ресейде қарапайым крестьяндардың
денсаулық мәселесін М.В.Ломоносов және А.Н.Радищев, бірінші болып
қарастырды [2].
1920 жылы одақ денсаулық сақтау негізін қалаған көрнекті дәрігерлер:
Н.А.Семашко, С.И.Мицкевия, А.И.Винокуров, Э.П.Соловьев. Олар медицина
мәселесімен бірге денсаулық сақтаудағы әлеуметтік мәселелер толығымен
назарларынан тыс қалдырмады. 1950-1970 жылдары медицина әлеуметтануы мен
айналысқан ғалымдар Д.А.Бирюков, Н.И.Гращенков, В.М.Жданов, А.М.Изуткин,
О.В.Кербиков, Ю.П.Лисицын, В.Ф.Сержантов, Б.Я.Смулевия, Г.И.Царегородцев.
А.М.Изуткин, В.П.Петленко, Г.И.Царегородцев, Медициналық әлеуметтану
монографиясында әлеуметтік философиялық мәселелер қарастырылады:
1) адамның биоәлеуметтік бірлігіндегі мәселесі;
2) адам мен табиғаттың өзара қарым–қатынасы;
3) ғылыми-техникалық процестердегі адам денсаулығы мен өмірін сақтау
проблемалары;
4) денсаулық сақтау мен өмір сүру салты мәселелері;
5) медицинаның жаңа заман қоғамындағы этникалық мәселелері медицинадығы
әлеуметтану және денсаулық сақтау негізгі зерттеулер бағытына бөлуге
болады.
Қоғамдық сала ретінде денсаулық сақтау адамның күнделікті өмірімен
байланысты. Оның әлеуметтік субъектісіндегі негізгі өлшемдері:
1) денсаулық пен медициналық қызмет көрсету жағдайы;
2) өмір сүруге тиімді медициналық қызмет;
3) денсаулық сақтаудағы кепілді медициналық көмек алу мен азаматтық
құқықтары;
4) медициналық көмекті тандау.
5) өмір сүру ресурсын құрдағы денсаулық сақтау ресурстарының дамуы;
6) денсаулық сақтаудағы және медициналық қызметі әлеумтеттік бақылау;
7) денсаулық сақтаудағы әлеуметтік субъектінің жауапкершілік дәрежесі;
8) денсаулық сақтаудағы жағдайлармен мүмкіншіліктер;
9) денсаулық сақтау саласындағы әлеуметтік қызығушылықтар [3].
Денсаулық сақтау әлеуметтану институттарына негізгі өлшемдерідің
бірі мыналар:
1) медицина құндылықтары (мақсаттары, принцптері, кодекстері);
2) медицинаның қалыптасуы мен функциялары;
3) оның ішкі институттық ұйымдарының түрлері (ақылы, жеке
мемлекеттік,коммуналды, қайырымдылық қорлары кіреді);
4) медицина нышандары;
5) медицинаның құқұқ пен әдеп арасындағы дәрежесі (дәрігерлер,
пациенттер, мемлекет және т.б.);
6) мамандар дәрежелерінің жүйесі;
7) мамандандырылған білім жүйесі мен таңдаулар.
Медицина моделі-медицинадағы инфекциялық аурулар теориялары шыққаннан
бері ғылыми түсінікке енді. Бұл моделдерге:
1) медицинаның ауру араласуындағы төменгі объектісі болып саналады;
2) ғылыми медицина ғылымы адамның ағзасын ерекшеліктеріне мән бере
отырып емдейді.
Медициналық модель технократикалық аурудың шектелген ортасында ғана
тиімді болады. Жаңа заман қоғамының мәселелерін шешуші ретінде денсаулық
сақтау жүйесінде қажет етіледі және аурудың таралуына қарсы тұрады.
Әлеуметтануда медициналық жақындық сияқты профилактикалық шараларын
өткізуде, ауру мен денсаулықтың факторларына әлеуметтік жақындығын шығара
отырып, әлеуметтік мәдени жаман қылықты тәртібін анықтайды. Мысалы, шылым
шегу, ауруға үйренісу, нашар тамақтану сияқты. Медициналық модельдердің
шыншылары жиі медициналық ұяшықтарды бекітуде жағдайы мен тәртіп түрлері
мен алғашқы әлеуметтік ауытқыларды күшейтуге бейімделді. Медициналық
әлеуметтану және денсаулық сақтаудағы методологияның қалыптасу рөлі ерекше.
Алғашқы болып, ол (медицина) медицинаның әлеуметтік, мәдени және тарихи
білімінің бар екенін біледі. Медициналық әлеуметтану және денсаулық
сақтаудағы медицина білімі ғылыми шындықты ғана зерттемей, сонымен қатар
жақсы жағынан денсаулыққа әсер етуші құралы болып табылады. Медициналық
әлеуметтану және денсаулық сақтаудың әрі қарай дамуы методологиялық
қиындықпен мәселелерге байланысты қарастырады. Бірінші мәселе-ең теориялық
түсініктерге қатысты. Ғылыми шешімнің дұрыс шешілмеуі мәселелерді шешуде
қиындық туғызады. Екінші мәселе тобы түсіндіру мен жеткізу моделіне
қатысты. Бұл модельдер арасы мен олардың верификациясын таңдау теориялық
жобалаудың бірігуін талап етеді. Әлеуметтік және медицинадағы биосоцалды
монизм проблемасы (мәселесі). Тарихи материализм-медицинадағы әлеуметтік
тану әдістемелік негізі болып табылады. Тарихи материализм К.Маркс пен
Ф.Энгельстің философиялық материализм мен материалистік өңделген
диагностикаларды тарату нәтижесінен пайда болған. В.И.Лениннің айтуынша,
олар алғашында әлеуметтік ғылымға айналдырды [10].
Материалды түсінік тарихында алғашқы қоғамдық дәстүр мен екінші
қоғамдық түсінік қондырғылары жатады. Маркс адам тарихының даму заңын
ашты: соңғы уақытқа дейін идеологиялық қатпарда жасырын келген жай дәлел,
адамдар бірінші кезеңде тамақтану керек, ішу керек, баспана мен киім кию
керек, жағдайды жақсарту алдында политикамен, ғылыммен, өнермен, дінмен
айналысуы керек және т.б. Өндірісті өмірдегі материалды жағдайы, сонымен
қатар, халықтың экономикалық даму деңгейі мен, ғасырлар негізін құрайды,
олардан мемлекеттік орындар, құқықтық көзқарастар, өнер және адамның діни
негіздері дамиды, сондықтан олар түсіндірілген болу керек. Керісінше
емес, яғни осы кезге дейін жасалынып келгендей емес,- деп Ф.Энгельс
жазды.
Маркстік әлеуметтану қоғамдық дамумен бірге дүниетарих процессін
қарайды. В.И.Ленин ... қоғамдық қатынас мағлұмттарын өндірістікке және
мына соңғы, жоғарғы өндіруші күштер дүниетарихи поцессінің қоғамдық
форматтағы көрсету дамуына мықты негіз берді. Дүниетарихи процесстері
сияқты халықтың әлеуметтік жағдайы мен функциялану және даму заңдарына
бағынады [11].
Тарихи материализм қоғамдық өмірдің бір ғана бөлігін емес, қоғамның
бүтіндей жүйесінің дамуын зерттейді. Тарихи материализм көзі-бұл адамның
қоғамдық ортасы, қоғамдық-экономикалық форматтары, қоғамның дамуымен және
функциялау жылжымалы күші, көлемді жалпы заңы. Сонымен қатар қоғамның жалпы
әлеуметтік даму заңдары, барлық тарихи деректерге қатысты, қоғамдық-
экономикалық формациялардың әрқайсысының ішінде өзіне тән негізбенен көзге
түседі. Сондықтан тарихи материализм алғашқы құлшылдық, феодалдық,
капитализм немесе коммунизм қоғамындағы жалпы әлеуметтік заңдарының жеке
формаларын пайда болуын және жүргізілуін тексереді. Әлеуметтік заңдардың
ішінде, қойылған тарихи материализммен бірге, барлық қоғамдық дамуда әсер
ететіндерде бар. Оларға ролдерді айқындайтын заңдар жатады:
1) қоғамдық дәстүр мен қоғамдық санаға қатысты;
2) қоғамның осы немесе әлгі құрылымына қатысты өндіріс әрекеттері;
3) өндірушілердің экономикалық қатынастар күші;
4) экономикалық базисінен жоғарғы құрылыс қатынастары;
5) әлеуметтік табиғи жеке басы заңдылықтарының қоғамдық қатынастары.
Қорыта келе, тарихи материализм пәнінің ерекшелігі-өзімен бірге жеке
қоғамдық ғылыми әлеуметтік зерттеулердің жалпы әдістерін ұсынады.
Маркстік әлеуметтану-бұл өндіріс аймағындағы, рухани мәдениеті, қызмет
көрсету орталықтарындағы әлеуметтік зерттеулердің нақты әдістемелік
нысанасы. Осы әдістемеге жетекші ете отырып, біріншіден, бір нәрсенің пайда
болуын және олардың басқалармен қатынастарын жан-жақты ашу. Екіншіден,
маркстік әлеуметтану, саясаттанудың, экономиканың, педагогиканың,
психологияның, әлеуметтік гигиенаның және қоғамдық ғылымның пайда болуын,
ұйымдастыру процессін және бағытын анықтайды.Үшіншіден ғылыми әлеуметтану
жалпы әдіс секілді жеке зерттеулерді, тиянақты теориялық қорытындыларды
және практикалық нұсқауларды дұрыс қорытуға мүмкіндік береді .
Тарихи материализм, барлық маркс-лениндік философия сияқты медицина,
әсіресе, медико-биологияның шегінде тұрған әдеп, емханалық және әлеуметтік
ғылым-әлеуметтік гигиена, эпидемологиялық, медициналық психологияға,
деонтологияға, денсаулық сақтаудың теориясы мен тарихына әлемдік көзқарас
пен әдістікке ие. Көрсетілгендердің әдебі болып, тұрғындар мен адамдар
ұжымының денсаулығы мен денсаулық сақтауы, жалпы есеппен қоғамдық қатынасы
жатады. Қоғамдық қатынастардың жеке оқытылу жемісі медициналық тануда
адамның және қоғамның ғылыми түсініктерінде, олардың заңдары мен дамуында
ғана болуы мүмкін.
Әдістік, идеологиялық, политикалық және медицинаның моральды аспектісі,
денсаулық сақтаудың теориясы мен практикалары кешенді зерттеулерді талап
ететін, қазіргі кездегі жаңаша медицинаның әлеуметтік проблемасы болып
қаралуда. Жүйелі проблемаға қызығушылық, жаңа үрдістегі тенденция мен
ғылыми интеграциялар әсер етеді. Қоғамдық ғылымға қолданылған әдістермен
және тілдер ғылымның көзі ретінде белгіленеді және әлеуметтендіру қол
өнер ғылымдарына нақты жақындау. Бұрын арнайы болып саналатын сұрақтар
қазіргі таңда қоғамдық және политикалық маңызы бар, пікірлі күрестің нышаны
болып саналады. Медицина проблемасында да тап осылай өтті. Мұның бәрі
тарихи материализмнің денсаулық сақтаудағы әлеуметтік сұрақтарды шешуде
ролін өсіріп отыр [7]..
Тарихи материализмнің медицинаның әлеуметтік функцияларының
өзгерісінде, ғылыми және практикалық тұрғысында әдістік белгілері
жоғарыланады. Медициналық пен әлеуметтік-гигиеналық футурология проблемасы
өзекті болып тұр. Жаңа заман медицинасы дамыған социализмде кешенді
ғылымға, қоғамдық өмірді жан-жақты зерттейтін ғылыми ұйымға берілетін
жұмыс нәтиже нұсқауына қосылуы қажет .
Тарихи материализм принциптері мен санаттарын әдістемелік құрал
ретінде әлеуметтік гигиенаны, теорияны, денсаулық сақтаудың тарихы мен
экономикасын зерттеуде қолдануға болады. Бұл медицинаның әлеуметтік өзекті
мәселелерін шешуін анықтайды [8].
Адамның әлеуметтік және әлеуметтік талаптарын және олардың
қалыптасуын, дамуын мойындау. Мұндай жақындастықта медицинаның өзекті
проблемалары әлеуметтік процестің басты міндеттерімен байланысады, адамның
биологизаторлық концепциясы және әлеуметтік және әлеуметтік-гигиеналық
бағдарламалары сәйкестенуі тарихында дидактика-материализмдік түсініктердің
сәйкес келмеуі анықталады. Әрине, қоғам өмірі мен прогресі адам дәстүрінің
биологиялық қалпынан болдыра алмайды. Адам жаратылысы әлеуметтік шыншылдық
талаптарында ғана мойындалуы мүмкін. Медицина жаратылыстану-биологиялық
әдеп сияқты, адам өмір сүру табиғи заңдылықтарын зерттейді. Бірақ
жаратылыс механизмдері мүгедектер өмірінің патологиялық қалыптарын пайда
болуын және жойылуын өз ерекшеліктеріне ие, олар әлеуметтік талаптарда
қолданылады. Осыған байланысты адамдарды сауықтыру және аурудың алдын алу
шаралары медико-биологиялық бағдарламасымен әлеуметтік бағдарлама негізінде
орындалуы мүмкін.
Өндірістік қатынастарының мінезі және еңбек талаптары халық денсаулық
жағдайына медицинамен денсаулық сақтаудың дамуына өндіруші күштерінің
әсері. Халық денсаулығының жағдайы көп бейнелі қоғамдық өмірге байланысты.
Денсаулық сақтау дамудағы әлеуметтік құбылыстарды анықтау үшін (оның ішінде
жалпы және тән анықтаушы мен анықталушыны белгілеу) дәрігер жаратылыстану
тарихындағы функциялану мен даму заңдылықтарына бағынатын қоғам құрылымын
жалпы әлеуметтік ағзасы сияқты білуі керек. Тек осындай жағдайда ғана
шығармашылық пен практикалық өндірісіндегі түп нұсқалық еркіндікке жетеді .
Халық денсаулығы өндіріс ерекшелігі мен мінез әдістеріне байланысты.
Материалды пайда мен өндіріс қатынастары адам денсаулығының құрылымын
әлеуметтік жолдаманы анықтаушы прогрессі болып табылады. Сондықтан
денсаулық сақтау дамуын өндіріс әдістері прогресстерінен бөлек қарауға
болмайды. Капиталистік елдердің гигиена мамандары өз мақсаттарына тек
денсаулық сақтау күшімен халық денсаулығын нығайтуға, жетуге, олар тек
практикалық шығармашылығына шамалы еркіндік береді, адам дене мен
психологиялық еркіндігі қоғамдық материалды қатынастармен талаптандырылған.
Медицинаның әлеуметтік мәселелерін жүйелі-кешенді түрде оқытудың
көздері. Тарихи материализм адамның табиғи тарыхына әсер беретін қоғамдық
өмірдің жан-жақты талдамаларының қажеттілігін дәлелдейді. Ғылыми
әлеуметтанушы негізін қалаушылары табиғаттағы қоғамдық құбылыстарды
зерттеуде тек экономикалықты емес сонымен қатар, әлеумет- политикалық және
қатынастың рухани байланыстарын да зерттеу керек. Бұл принципті жағдай
медицина мамандарынан халық денсаулығына әсер етуші барлық табиғи және
қоғамдық факторларды қоғамтанушылармен бірге есептеуін қажет етеді [4].
Адамның әлеуметтік және табиғи жетістіктерінің субъективті
факторының белсенді ролі. Адам белсенділігі-танымдылығы табиғи апат
күштерімен еңбектенгенде, қоршаған әлемнің қалыптасуында немесе
өзгертілуінде пайда болады. Жек бас өндіруші- еңбек, саналық
қайраткерлікті марксизм революциялық және сын тұрғысында қарастырып отыр.
Тарихи материализм әлемінде процесс адам табиғатының адамдануы
денсаулық сақтаудың еркіндік ұсынушылары сияқты жеке бас белсенділігінен
бөлінбейтін, оның санасы, мақсаты өмір қондырылымы айқындалды. Бұл медицина
әлеуметтануында ерекше орын алады, адам өмір сүруінің объективті
факторларын ғана емес, субъективті де факторлар әсерлерін табады.
Әлеуметтік-гигиеналық зерттеулердің тереңділігі мен жан-жақтылығы.
Қоғамның экономикалық және политикалық прогрессі туралы тарихи
материализмнің көз қарасы-жеке мақсат емес, тек тіршілікке жақсы талаптар
орнатуға қажет құрал. В.И.Ленин әлеуметтік өндіріс қоғамның барлық
мүшелеріне толыққанды жағдай жасаумен және жан-жақты еркін даму деп
айтты. Ғылыми және гуманика-бағалау танымдылықтың-әлеуметтік медицинадағы
құрылымның ерекше кезеңі мен дамуы. Денсаулық сақтау қызметкерлерінің
еркін практикалық қайраткерліктері арасындағы өзара түсіністік. Ғылыми
қайраткерлілік еркіндігі мен гуманикалық медицинадағы жақындығы қоғамның
әлеуметтік талаптарын заңды түрде күшіне енгізеді, оның барлық дене және
рухани жағынан, шығармашылық дарындылығының дамуына адам өзі басты
қайраткері болып саналады [9].
Теория мен практиканың, идеалогия мен саясаттың, партия талаптарының
бірлігі. Әлеумет саясаты көп мөлшердегі қоғамдық теория мінезінен
анықталады. Антогониялық қоғамда әлеуметтік-саяси ойлар мен теориялары
және олардың ерекше қызығушылығы мен қажеттілігін қарсылас күреспен
байқалады. Бұл күрес медициналық толық әлеуметтік проблемасын шешуде пайда
болады (ғылыми – техникалық революциядан кейінгі, адамтанудағы
проблемаларының биоәлеуметтік және психофизиологиялық қорытындысы).
Идеологиялық күресті мойындау медицинадағы әлеуметтік факторлардың бірі,
ғылыми-саяси денсаулық сақтаудағы қоғамдық сұрақтарға жақындық, жалпы
тарихи дамудағы заңдарды танудағы процессіндегі танымдылық пен маркстік
әлеуметтанудын құрылымын түсіну .
Тарихи материализмді қолдану алғашқы рет денсаулық сақтаудағы
әлеуметтік теориясына ғылыми мінездеме беруге мүмкіндік береді.Адамзат
денсаулығының даму практикалық бағдарламасы қоғамның әлеуметтік дамудың
пайда болуына практика мен ауруды емдеу растрйтын мінез береді.
Қазіргі уақытта жаратылыстану ғылымының барлық кешенді , сонымен
қатар медицинадағы, тіршіліктегі өзгерістерге төзімділік таныту .
Олардың өзгерістерінің жолдамасы ретінде медицина теориясы принципті
сұрақтарына әлеуметтік факторлардың даму процесстерінің ролі жатады. Осымен
қатар, медициналық әлеуметтік мәселелерді зерттеудегі тарихи материализм
ролі өседі. Бұл объективті заңдылық келесі кезеңдермен тиянақталады .
1. Өсіп келе жатқан тарихи материализмнің әсері медициналық әлеуметтік
ғылыми-техникалық көтеріліс кезеңдері халықтың денсаулығына және
өндірісіне халыққа күшті әсерінен анықталады. Ғылыми – техникалық
прогресс әсерінен жылдам пайда болған қоғам өмірі байланысты халық
денсаулығына әсер ететін жаңа талаптардың өз уақытында аймақтық сияқты
мобильді әлеуметтік күщ есептеледі.
Мәлім болғандай, тарихи материализмнің кешенді зерттелуінің қолдануынан
адам денсаулығы мен саналы басқарулар қарым- қатынастары негізделеді .
2. Қоғам денсаулығының социалогиялық талдау мәселесі, медицинадағы
ерекше орын алатын сұрақтарды ғылыми шешудегі шешімдерде қоғамның саяси
мен экономикалық қалыптарына байланысты денсаулық сақтау заңдарын
функциялау және ережелендіру , қоғамдық қатынас жүйесіндегі медицинаның
орны мен рөлін анықтау , адам патологиясындағы әлеуметтік еркіндікті
түсіну, денсаулық сақтаудағы ғылыми–жаратылыстану және әлеуметтану
әдістерін қолдану. Осы проблемалардың қоғам дамуының толық күйінде және
қалыптасуының терең, жан-жақты оқытылуы талап етеді. Тек тариха
материализм тұрғысынан әлеуметтік – биологиялық проблемаларды медицина
теориясының өзекті проблемасын ғылыми түрде орнатуға болады.
3.Жаңа заман талаптарында әлеуметтік жеке бас денсаулық құндылығы
қоғам байлығы сияқты өсіп отыр. Сондықтан денсаулық сақтаудағы
заңдылықтардың философиялық өсуі қоғамдық өмірдің бір тараптары сияқты
әлеуметтік–экономикалық, мәдени-тәрбиелік, гуманистік үлкен ықпалға ие.
Адам өмір сүруі оқытылуындағы нормативті-құндылықпен жақындау, маркстік
әлеуметтану тұрғысынан патологиялық нормаларына-медицина қызметкерлерінің
теориялық және практикалық қызметтері ерекше тұсы болып саналады.
Денсаулық құндылығының өсуімен бірге медицина қызметкерлерінің ролі
қоғамдық өмірде өседі. Дамыған социолизм талаптарындағы дәрігері – бұл
ауруды профилактикалық емдеумен айналысып жүрген маман ғана емес, сонымен
қатар ол өз әріптестерінің және емделушілерінің тәрбиешісі, денсаулық
сақтаудағы және қоғамдық қызметтегі және коммунисттік құрылыспен қозғалып
жатқан әлеуметтік проблемаларды шешетін ұйымдастырушы. Осыған байланысты
ғылыми–техникалық көтеріліс тааптарына дәрігер міндетіне үлкен теориялық
және практикалық зерттеу қызығушылық сұрақтарын тудырады .
4. Маркстік әлеуметтану нысанасы болып адамның қоршаған ортамен
қарым–қатынасы, оның көпбейнелі шынайы байланыстары мен қажеттілігі
саналады .
Медицина тіршілігін зертеуден соңғы орын алмайтынын және оның қоғамдық
және табиғи ортадағы орнын анықтаушы екенін ескеруіміз керек.
Сондықтан адамға медико-биологиялық және әлеуметтік-гигиеналық жақындық
мынадай сұрақтарды шешуге жобалайды: адамның дене бітімі мен психологиялық
жолдарын, дені сау, мықты, қоғамға пайдалы және адамның өзіне қажеттілігі,
көз қарасы, әдеттерін анықтау.
5. Антропология аймағын әлуеметтік зерттеуде, медицинадағы,
гигиенадағы, психологиядағы, демографиядағы әлеуметтік процесстерді
үйренуге ерекше ықпал етеді.
Марксизм қоғамдық өмір түсініктемесінің шынайы-қолдамалы жағының
шектеулісін көрсетті. Сонымен қатар,тарихи материализм негізін қалаушылары
қоғамдық ғылымның шектелуін қолданудан бас тартпады ( антропологиядағы,
физиологиядағы, психологиядағы, әлеуметтік гигиенадағы, медицинадағы),
қоғамдағы құбылыстарды үйренуін олар әлеуметтік әдістердің орнын уақытша
басқанын емес толықтырғанын талап етіп отыр. Антропологиялық,
психологиялық, гигиеналық, демографиялық заңдылықтардың жалпы теориялық
құрылым есебімен адамтанушылықты және жалпы әлеуметтік теорияның дамуын
қамтамасыздандырады.
Медицинаның шешімі мен нұсқауларын еңбек, ғылыми-техникалық
прогресстің өндірісті қолданушының дене арқылы қарым-қатынасында ойлау
еңбектері мен олардың арасындағы тіршілік ерекшеліктерін, жеке тұлғаның жан-
жақты дамып қалыптасуы, рухани мәдениеттің, отбасы-дәстүрлерінің дамуы,
өмір сүру қалпын орнату динамикасын әлеуметтік зерттеулер жүргізгенде
анықтау үшін мақсат түрінде қолданады. Белгілі болғандай, әлеуметтік
құбылыстар медицина аймағында талдама жасау үйренуге қолайлы. Сондықтан
жаңа заман медицинасын, әлеуметтік лабораториясын философтар мен
әлеуметтанушылар үшін түрлі теориялық және практикалық
қызығушылықтарменен қарастыруымыз қажет.
6. Теориялық және практикалық медицина белгілі бір деңгейде тарихи–
материалисттік жазықта жатқан теориялық-танымдылық,тәрбиелік (идеологиялық)
саясат пен гуманды сұрақтарды ғылыми шешіммен орындайды. Теория-танымдылық
шешімдері адам танумен байланысты, сонымен қатар, әлеуметтік-гигиеналық
аспектіде де. Қазіргі уақытта адам тарихын тану табиғатымен мүгедектерді
және әлеуметтік жеке бас ретінде, танымды-ғылыми тұрғысы негізінен,
қоғамдық әдістерімен әлеуметтану аймағын толыққанды тану болып тұр.
Әлеуметтік-гигиеналық талдама идеологиялық аспектісі ретінде қарсы
бағыттағы идеялармен күресті қарауда, идеолизмнің әлеуметтік және
гносеологиялық себептерін ануықтауда, буржуазды денсаулық сақтаудағы
реформациялану, медицина қызметкерлері арасында коммунисттік көзқарас
қалыптастыру. Денсаулық сақтау теориядағы әлеуметтік үйреніс саясатты
жолдама денсаулық сақтау-мемлекеттік саясаттың ерекше бөлігі, халық пен
әлеуметтік топтың түрлі қызығушылығын терң қарайтынын көрсетеді.
Медицинаның әлеуметтік мәселелерін қарастыратын гуманды жоспары
социализмнің объективті және субъективті мүмкіндігін қарастырады, халықтың
бірлескен ісін ұйымдастырады, мемлекет пен ғылымның жұмысшы ортаның өмірі
мен өмір сүруін, денсаулығын сақтау үшін күреседі [11].
Осыдан денсаулық сақтау практикалары және қоғамдық прогресстердің жаңа
проблемаларды, орнатылған әлеуметтікпен жаңа заман ғылыми-техникалық-
күрестері, медицинаны зерттеудегі әлеуметтік төмендеуі, тарихи-
материализмнің жалпы әлеуметтік әдістемелерді тану объективі сұраныстын
кеңеуін талап етеді.
Тарихи материализмнің медицинадағы әлеуметтік проблемалар талдамасын
мойындау дәрігердің жеке басын коммунисттік тәрбиесі сұрақтарын шешеді.
Қоғам байланысының кеңдігі, тарихи дамудың жалпы заңдарын түсіну,
дәрігердің идея-теориялық тұрғыда өсуі, оның философиялық мәдениетін, маман
ретіндегі парыз талаптарының орындалуын қажет ету .
Қоғамдық өмір мәселесін шешу сияқты совет дәрігерінің теориялық және
әлеуметтік ойы соншалықты құдіретті екені сондықтан түсінікті болып отыр.
Қазір денсаулық сақтаудағы әлеуметтік-гигиеналық сұрақтары жаңа сапада
шешілуі қажет, медицина ғылымы мен практикасын ары қарай дамына байланысты
болатын, тарихи материализмдегі денсаулық сақтаудың қоғамдық мәселелерін
толық кешенді түрде түсіну керек.
Барлық принциптерді қарстырудағы өзекті сауал болып, адамның өмір сүру
қалпы мен биологиялық қатынастарының ғылыми түсінігі медицинаның
әлеуметтануын қалыптастыратыны жатады.
Әлеуметтік-биологиялық мәселелер және медициналық әлеуметтануының
интегративті теориясы.
Адам тарихын зерттеуде марксизм қоғам талдауымен үзбей байланыстырады.
Тек диалектико-материалисттік жағынан тарихи түсініктерін, оның
қалыптасуымен дамуын табиғат пен қоғам бөлігі ретінде адам тіршілігін
ғылыми ашуға болады. Материалды түсінік тарихы адамтанудағы субъективті
жақындауды шектеуге көмектесті. Адамды абстракты түрде талқылаудың орнына,
адамзат шынайы қатынастар зерттеулері жүргізілді, адамның объективті нағыз
тарихи талдамасы өзінің анықталған әлеуметтік талаптарында берілген. Бұл
талдамадан адам еңбек пен сананың азығы болатыны белгілі, сонымен қатар
қоғамдық қатынастарының тарихи нәтижесі.
Жеке басының әлеуметтік жаратылысын толық жүйе ретінде ашуда, марксизм
адамның психофизиологиялық өмір сүру қабілеттерінің ерекшеліктерін,
әлеуметтік талаптардағы талаптандырылғанын ғылыми дәлелдеді. Адамзат
табиғатының тарихи материалды түсінігі адамның физикалық құрылымы халықтың
денсаулығы мен қайта жандануы соңғы есеппен қоғамдық даму қалыптасады. Адам
патологиясының әлеуметтік талдамасы және денсаулық сақтаудың тарихи
практикасы аурудың пайда болуы мен таралуындағы әлеуметтік детерминантінің
шешуші ролін ашты [5].
Адам маңызын қарастыра отырып, барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы
тәрізді, марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылары сияқты белгілейтін,
өйткені бұл мән жеке түрінің басқа да жақтарымен іштей байланысқан, өмірде
әр адам шын мәнінде ауыр және қарама-қайшы жүйе ретінде өзін көрсетеді.
Адамның көп жақты өмір сүру қабілетінде және оның табиғи-биологиялық
сапасын пайдалану, қанша дегенмен адам өзімен бірге табиғаттың бір бөлігін
ұсынады, және оның өмірі биологиялық заңдарға бағынады .
Адам табиғат жүйесіне биологиялық жеке түр ретінде ғана емес, сонымен
қатар, қоғамдық жеке бас ретінде қосылғанын айта кету керек. Адам табиғатқа
әсер етуінде оның күші мен құралдарын қолданады және табиғат заңдарына
қарсы келмесе өз мақсаттарына жетеді. Әлеуметтік маңыз адамды табиғатқа
деген тәсілін қажеттілігінен босатпайд. Қоғамдық өндіріс өзімен бірге
еркеше жоғары адамның табиғатқа және табиғаттың адамға деген қалпын
дағдыландыруы диалектикалық бірліктегі белсенді және еркін құрым адамның
табиғатқа және табиғат заңдарының із қозғалысын, оның объективті қажет
етеді. Марксизм адамзатты қарастыруда табиғат заңдылықтарымен іштей
байланысттағы, қоғамдық өмірдегі материалисттік түсініктерінен шығады.
Қоғам табиғаттың бір бөлігі сияқты онсыз үзіліссіз байланыста болмайды.
Табиғи бітім мен күш қоғамда матеиралды негіз құрайды , қоғамдық
салаларда қолданылады. Табиғи құбылыстарға адам ағзасының өмір сүру
қызметін қарау қажет. Табиғат өзгешілігі адамзат дәстүріндегі адамның
биологиялық қажеттілігін материалды өндірісін дамытудың ең терең, таза
негізі. Қысқасы, адамзат тарихының әлеуметтік заңдылықтары, өмір сүру
қабілеттері биологиялық бірлікте қалыптасады.
Осы негізде, маркстік адамға жақын деп, әу бастан, адам мен табиғаттың
орныққан метафизикалық бөгеттілігі, табиғи қажеттілік пен адамзат
еркіндігін алады.
Керісінше, табиғат К.Маркстің айтуынша, адамның шексіз денесін
ұсынады, оның шынайы негізін адам байлығын ашатын, оның еркіндігі болып
табылады. Адамзат органикалық күшінің мәні табиғаттыңобъективті күшімен
байланысты. К.Маркстың айтқанындай, қозғалушы, тірі денелі (қуатты) адам
барлық табиғи күштерін ажыратады. Біз, адамдар, Ф.Энгельстің ескертуі
бойынша,: ... өзіміздің, қанымызбен, терімізбен және миымызбен біз оған
тәуелдіміз, және оның ішіндеміз (ортасындамыз) [2].
Жоғарыда көрсетілген адамның әлеуметтік және биологиялық өмір сүру
қызығушылығына, байланысына сілтеме жасайды (еңбек, коммуникативті,
дәстүрлі психофизиологиялық, танымдылық). Биологиялық және әлеуметтік адам
өмірінің барлық жағынана бірлігі құрықталады.
Адамдардың өмір сүру мінездемесінде адамның диалекто-материалистік
концепциясын қатаң ұстану қажет, идеализге қарсы күрес жүргізу сияқты оны
табиғаттан ажырататын, материализмге қарсы сияқты, адам психобиологиялық
негізде талпындыру. Біздің философиялық және жаратылыстану-ғылыми әдебиетте
адам биоәлеуметтік тіршілігі ретінде қарастырады. Шынында да шындық жағдай
жиі айтыла бермейді, дегенмен мұнан нәтиже шығаруға болады, адам екі мәнді
игере алған: әлеуметтік пен биологиялық және оның өмірі екі жақты
детернинацияға ие. Бірақ жеке түрдің биологиялық өмір сүру қабілетін
есептеуіміз керек, әсіресе адамның жаратылыстану ғылыми зерттеуі туралы сөз
болса, антропологиялық, демографиялық, психологиялық, медициналық
танымдағыдай бұл қарсылықты жағдайдан қалай шығуымыз керек? Адам құрылымы
мен мәні арасындағы ерекшеліктерді жүргізі отырып, осы қарсылықты жағдайды
жоя отырып, анау зерттеушілермен осы жұмыс авторлары толыққанды келіседі,
(Н.М. Васюковпен, А.Г. Мысливченкомен, Т.М Ярошенвскиймен, Г.А. Югаймен)
егер монистикалықадам мәнінен қарасақ, онда биоәлеуметтік деп санамай,
әлеуметтік мәні деп есептеуіміз керек. Егер адам ағзасының табиғи құрылымын
қарайтын болсақ, адамдардың көп мағыналы өмір сүру қабілетін алсақ,
биологиялықтан бастап соңы аксиологиядан аяқтасақ, онда адам табиғаты
(жаратылысы ) биоәлеуметтік деп мойындауға тура келеді. Бірақ биологиялық
құрылым бұл кезеңде адам маңызы ретінде емес, оның табиғи ұйымы (бөлігі)
ретінде қолданады [9].
Сондықтан адамның биологиялық жаратылысы психофизиологиялық және медико-
экономикалық сияқты жаратылысы адам мәні деген түсінік емес,
биологиялық, психологиялық деген сияқты түсініктер пайда болады.
Әдебиеттерде көрсетілгендей адамға объективті қойылған жақындық ғылыми
талдаманы буржуаздық әлеуметтанушыларын дәрежелі емес екенін дәлелдеу үшін
жібереді, маркстік адамзат концепциясын, оның адамзат өмір сүруіндегі жеке
бас байлығының тек бір әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасқа ғылыми
нұсқау береді.
Адамның бұл түсінігінде жою деген түсінік ғана емес, сонымен қатар
өндіруші кезеңі қорытындыланады.
Адамның құрылымы мен мәні арасындағы ерекшеліктерді жүргізе отырып біз
адам танудағы қоғамтану мен табиғаттануды өзара байланыстыратын механизмін
ашамыз, адамзат тарихындағы биологиялық және әлеуметтік қатынастарының
қосымша түсіну жолдарын ашамыз.
Бұл кезеңде биоәлеуметтік жалпы адамзаттық құралдарын білдіреді
адамда біріншіден әлеуметтікпен-биоәлеуметтік табиғатын тығыз
байланыстырады.
Адам қоғам қатынастарын қарай отырып, марксизм адам табиғаты деген
түсінігін тастамады, тек антропологиялық материализм мүшелерімен қосылған
биологизаторлы және метофизикасынан айырды. К. Маркс пен Ф.Энгельс адам
табиғаты деген түсініктері, адамның табиғат пен байланысуын және оның ішкі
табиғатының ерекшелігіне сілтеме жасады. Бұл терминде адамның жаратылыстану
мен әлеуметтану тарихы, оның жалпы қайталанбас жеке дәстүрі мен сапасы
айқындалады. Тіршілік етпейді ме? деп К.Маркс, жалпы адамзат табиғаты
сонымен бірге өсімдік пен жұлдыз табиғаты тіршілік ететіндей. К.Маркс
капиталда былай деп жазды: ол (адам) ішкі табиғатқа және оның өзгеруіне
қатыса отырып, сол сәтте өзінің жеке бас табиғатын өзгертеді. Бұл
принцепті сөзінде адамның жалпы әлеуметтік маңызы және оның биологиялық
табиғаты, еңбектегі өндіру қызметіндегі бірлігін ұсынатындығы айтылған.
Бір жағынан бұл нұсқауларда адам қоғам қайраткері ретінде ұсынылған,
еңбектен тыс түсінігі жоқ мән сияқты, бір жағынан адамның еңбек қорлығын
тек адам табиғи дәстүрмен түсіндіруге болады.
Адам өмір сүру қызметінде өзіндегі биологиялығын өшіртпейді, жоймайды
тек өзгертеді. Адамның әлеуметтік мұрасында адам биологиялық өмірде
табиғат тұтқынында болады. Адам өзін биологиялық түрде келесі ұрпаққа
сақтайды. Адамзат ағзасы туылады, өседі, өледі, әлеуметтік ортаға,
әлеуметтік емес биологиялық заңдарына сәйкес бейімделеді.
Барлық табиғи психосоматты процесстер қоғамдық қатынастармен әсерлене
отырып әлеуметтік факторларға бағытталып, шектеліп әсерленеді . Бірақ
оның өмір сүру қызметі жеке тұлға ағзасын тану деңгейінде биологиялық
бастамасы болады. Бірақ адам ның биологиялық бастамасы мен өмір сүру
қабілеті тек түсірілді, яғни пайда болған түрінде сақталады. Бұл
әлеуметтік емес өзара биологиялық тіршілік болып қалады.
Биологиялық әлеуметтану–адам ағзасында консервативті және нақты
таратылмайды, толық әлеуметтік заңдылық болады. Сондықтан ғылыми таным ісі-
адам тарихынан биологиялық және әлеуметтану қатынастарының пайда болған
уақытын, жеке тұлғаның өмір сүру қызығушылығының диалектілерін адам
танымындағы барлық деңгейін түсіндіру: жаратылысымен, әлеуметтану мен
философиялық салаларын түсіндіреді.
Адам өмір сүру қызығушылығының әлеуметтану және қарым-қатынастары
мінездемелерінде олардың динамикасын назарға алуымыз керек.
Биоәлеуметтану–бірлікті ашуда адам өмірінің жеке және тарихи беттерін
биоәлеуметтану ашады,жеке түрдің өмір сүру қызығушылығын түрлі деңгейде
көру, жасы мен жынысы айырмашылық топтарының әлеуметтану мен биологиялық
өзіндік ерекшелігіне ие.
Адамтанудың әр саласында монистикалық концепцияны жүргізу керек,
әлеуметтану және биологиялық жағынан анықталуын жолдау қажет. Адам ғылыми
теориясын қатаң нәтижелендіру ал соңынан оның өмір сүру қызығушылығын ашу,
егер қандайда бір бір келкі байланыс жиынтығы мен қарым қатынасы, адам
биологиялық және әлеуметтік жеке тұлға ретінде пайдаланылады.
Медицина әлеуметтануы медицинаның қоғам арасындағы әлеуметтік құбылысын
әр түрлі әлеуметтану иниститутарымен бірге зерттейді. Бұл аралықта қоғам
байланысын медицинадағы және денсаулық сақтаудағы әлеуметтік жағдайына
қоғамның әсерленуі, медицинаның басқа да қоғамдық процестерге әсерленуі.
Қоғамдық жүйенің медицина мен қоғамның ара қатынасына және медициналық
әлеуметтану объектісін құрастырады [6].
Медициналық мәселелерді зерттеуде,қоғамдық қатынастары талдама жасау
жоспарында, денсаулық сақтаудағы дамуының ішкі саласына әлеуметтану жүйесі
ретінде әсер етуі керек. Мединалық әлеуметтану, жаратылыстану мен қоғамдық
ғылым бірлігінде, заңдалықтарын шешуде және денсаулық сақтаудағы
теориясының қоғамдық құбылыс ретінде функциялау болып табылады. Денсаулық
сақтаудың қоғамдық жүйедегі орнын анықтау медицинаның
әлеуметтік–биологиялық бірккен жоспары, медициналық білімнің диференциялды
және интеграциялық процестерін медицина қызметкерлерінің жұмысындағы
еркіндік пен қажеттілікті айқындау олардың адам санасындағы
әлеуметтік–гигиеналық моральды жауапкершілігі бұл сұрақтардың барлығы
медициналық әлеуметтанудағы аспектісіндегі қоғамдық қатынастарының
зерттелуімен байланысты. Сондықтан медицина адам өміріндегі әлеуметтану
заңдылықтарын ескеру қаже, олардың еңбек процесіндегі қызмет қатынастары,
отбасы-дәстүрі өмірі мәдени мен рухани қатынастары ескерілуі қажет. Бұл
объекті қоғамдық қатынастарды үйренуде қатынас формасындағы жеке және микро-
әлеуметтану денгейін арнау,адамның ішкі қатнастарының механикалық негізінде
дене және психикалық денсаулығының медициналық әлеуметтануда және
әлеуметтану гигиенасы пәндерінде ерекше бөлігі [5].
Медициналық әлеуметтанудың практикалық мақсаты болып ұйымның теориясы
негізі болып денсаулық сақтаудағы жоспарлау мен басқару жатады .
Әлеуметтану медицинасы-құндылығымен, моральды-аксиологиялық бағдарын
денсаулық сақтаудағы әлеуметтануға ие, сонымен қатар ғылыми сала болып
табылады. Адамның өмір сүру құндылығын зерттеудегі моральды және құндылық
аспектілері қалыпты болады және оның патологиясы-осы ғылымның нәтижелі
функцияналды қажеттілігі болып есептеледі .
Құнды аспекті медицина әлеуметтануында жаңа заман талаптары ерекше орын
алады, қанша дегенмен медициналық тану адамзат тіршілігіне әсер етуші
негізгі сұрақтарын қарайды. Психикалық адам табиғаты саласына ғылыми
зерттеулерді қадағалауда психосиматикалық әлемін белсенді тексеру,
зерттеуші (қарастырылатын) сұрақтарының моральды және гуманисті тұрғысын
бақылау . Бұл зерттеуле соңы медико-биологиялық тануда ажырамастай бөлігі
болып танылады. Медицинада жаңа заманғы этаптарын куәландырады. Медициналық
әлеуметтану объектісін анықтау адам-қоғам қатынасы жүйесі арқылы шешілген
түрдегі табиғи түрін қосады, адамның психофизикалық және анатома-
морфологиялық ағзасының өмір сүру қабілеттері қосылады. Сонымен айта
кететін жайт, өзінің барлық адамтанудағы мәселелерін әлеуметтану медицинасы
биологиялық және әлеуметтік бірлік деңгейінде зерттейді, жеке тұлға мен
ұжым өмірінде де кездеседі.
Медицина әлеуметтану объектісі болып, қоғамдық қатынастарын арнайы
медицинадағы-құнды адамтану саласы ретінде медицинаны жобалау, зерттеу мен
гуманитарлы таным қатынастарында медицина әлеуметтануында адам табиғатының
биоәлеуметтану есебімен материалды және рухани жағдайын, өмір сүру
қабілетін зерттейді.
Ғылым дамуы жаңа әдептерді пайдалану емес сонымен қатар жаңа мәселеге
байланысты кешенді аралас әдеп мінездемелеріменен В.И.Вернадский осы жағдай
туралы былай дейді: ХХ ғасырдағы ғылымның өсуі жеке ғылымдар арасын
жойды. Біз ғылыммен емес проблемамен мамандырыламыз. Бұл бір жағынан
құбылыстардың терең төтенше зерттеуін, басқа жағынан оны барлық
көзқарасынан кеңейтуін қарайды [12].
Таным мәселе әдісі медицинада интеграцияның әлеуметтік тірі ғылымы мен
техникалық ғылымдарының соқтығу процестері әсер етеді. Мұндай ғылыми
техникалық жағдайда зерттеу кезінде туындаған сұрақтарды әлеуметтік гигиена
шеше алмайды. Егер әлеуметтік гигиена негізінеде қоғамның жеке
профилактикасын, ауруын денсаулығын әлеуметтану жағынан зерттесе,
медициналық әлеуметтануы гигиеналық талдаманы қоса, халықтың арасынан
шыққан аурудын тарихын, динамикасын, клиникалық атын, жас және жыныс
ерекшеліктерін зерттейді. Медициналық әлеуметтанумен адамдар ұжымы мен
адамдарның өзі шектеусіз уақытта кең көлемде қарастырылып зерттеледі.
Медицина әлеуметтануы функциялары адам өмірінің гигиеналық,
психосоматикалық көп шаралы әлеуметтанумен табиғи байланыстарын зерттейді.
Мұнда ол өндіруші, тұтынушы, отбасы мүшесі, рухани құндылықтарды алып
жүруші, психо-физиологиялық жеке бас ретінде және экожүйесінің бір бөлігі
ретінде жұмыс істейді. Медицина әлеуметтануында жеке тұлғаның көп бейнелі
амалдары әлеуметтік және өмір сүру қабілеті болып. Осыған байланысты,
медициналық әлеуметтік проблемалары теория тұрғысынан жақсы зерттеледі
деуге болады. Интреграция процесін зерттеу туралы әңгіме туындағанда олар
биоәлеумет-тану синтез бағытында мәнді талданады.
Медицина-әлеуметтануының басты мақсаты: қоршаған ортаның әлеуметтік-
мәдени саласының саналы талдамасы болып, гигиенасы сияқты емес, медицинаны
бүтіндей ғылым ретінде зерттеуі. Мұндайда медицинатану қызығушылығы
автономды мәдени білімі сияқты емес,жалпы қоғамдық-өнеркәсіптік және мәдени
қатынастары деп түсіну қажет.
Медицинаның қоғам дамуындағы орнын табу әлеуметтану функцияларының
анықталуы, қоғам дамуына әсер етуі, адам өмір сүру салтының
қалыптастырылуы, оның рухани өміріне жобалау құндылығын анықтау болып
табылады.
Медицина әлеуметтануы бұл сұрақтардың барлығын халық игілігі мен
жетістігі үшін шешеді.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Медицина адамзат өмірінің бір бөлігі болғандықтан даму үрдісінің
нәтижесі болып табылады. Қазақстан денсаулық сақтау саласы көне заманнан
бері пайда болды. Оның дәлелі архиологиялық қазбалар нәтижесі дәлел
болады. Көне замандағы емшілер емге өсімдіктерді жарақаттарға пайдаланып,
олардан неше түрлі тұнбалар жасапғ ішкі ауруларға пайдаланған. Бірнеше мың
жыл бұрын хирургиялық операциялар жасаған құралдарың археологтар қазба
кезіңде бас сүйек бас бөлігін тапқан.Қазіргі нейрохирургтар бас сүйегіне
рентген жасап бас сүйегі операциядан кейінгі орны жазылған жараның бар
екенін анықтады. Қазақстан халқының мәдениеті ежелгі заманда жоғары
дәрежеде болған. Сақтар көшпенді және жартылай көшпенді халықтардың өмір
сүру салты жағдайында аса қажетті жеке басының тазалығын қатаң сақтаған.
Тұрмыстық тазалықтың дамығанын қыш құбырлардың жасалған су жүйесі мен
моншалары хабардар етеді.
Ұлы Жібек жолы арқылы жеткізілетін тауарлардың арасында жануар,
минерал, өсімдік негізді дәрі-дәрмектер мен медициналық кітаптарда болған.
Бұл емдік дәрі-дәрмектер таратылып қана қоймай, білім де тарағанын
дәлелдейді. Қазақтардың халықтық медицинасы үнді, тибет, қытай, араб және
шығыс халықтарының ықпалын қабылдаған. Қан алу, сүлікті, балшықты,
минералды көздерді және құмды пайдалану арқылы емдеулер кеңінен таралды.
Қазақ емшілері-оташылар араб, грек медицинасы және анатомиямен адам
физиологиясын жақсы меңгеріп кейбір жағдайда ішті кесуді, шелді алуды жақсы
жасаған. Медицина тарихында үш бес із қалдырған әл-Фараби, ар-Рази ибн Сина
орта ғасыр ойшылдарының жасағаны да кездейсоқ емес. Біздің замнымызға Орта
Азия мен Қазақстан емшілері туралы жеткен мәліметтерге қарасақ, сол
емшілердің көбісі Бұхара, Самарқанд білім алған адамдар болды. Олардың
ішінде, Орта Азия мен Қазақстанның атақты емшілері де бар: Баб Ата (Исхах
баб(VI – VIIғғ.), Домалақ ана (VII – VIIIғғ.), Қара Бақсы (VIIIғ.), Қорқыт
ата (VIII – Xғғ.), Әбіл Қасым әз Захрави (Xғ.), Әбу Райхан әл-Бируни (X –
Xғғ.), Мухаммад Закарие Рази (X-Xғғ.), Жүсіп Баласағүни ( XІғ.) және т.б.
Ұлы ғұлама, ойшыл Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы (1397-1492жж.). XV ғасырдың
медицинасын зерттеп, Шипагерлік баян атты ғылими кітабын жарыққа шығарды.
Шипагерлік баянда халық медицинасының маңыздылығы көрсетіледі, мешіліктің
дәстүрлі түрлері мен жаңа бірігу тәсілдерінің тиімділігін күшейтіп
диагностиканы нақты түсетіні дәлелденеді [19].
Қазақ жерінде алғашқы кәсіби медицина қызметкерлері Ресей патшалығының
отаршылау кезінде пайда болды. Қарапайым халыққа дәрі-дәрмек беретін
дәріхана Орал қаласында ашылды. Қазақстанның бүкіл аумағында 6 дәріхана
болған. 1900 жылы оладың саны 148-ге көбейді [5].
Сол кезде эпидемиялық аурулар тарап кетті. Мамандар жетіспеуінен
індеттің саны күннен-күнге өсіп отырды. Медицина қызметін күшейту үшін Ішкі
Бөкей ордасының ханы Жәңгір қолға алды. ХІХ-шы ғасырдың ортасынан бастап
алғашқы азаматтық дәріханалар мен емханалар саны көбейе бастады. ХІХ-шы
ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында түрлі аурулар көбейіп кетті.
Бірақ медицина қызметкерлері жоқ болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында тырысқақ, сүзек, жәншау,
дифтерия, қызылша, көкжөтел, безгек, дизентерия, оба аурулары көбейіп
кетті. Сонымен қатар түберкүлез, мерез, басыр, қышыма аурулары да қаптап
кетті. Мұны емдейтін медицина мамандары аз болды. Медицина мамандарын
даярлау қажеттілігіне байланысты кейін Орынбор әскери ауруханасы орта
деңгейлі медицина қызметкерлерін дайындауға кірісті. Патша үкіметі халықтың
қаржы есебінен Орталық фельдшер мектебін ашты. Алғашында бес қазақ осы
мектепті аяқтап, кейіннен олардың саны 7-ге жетті. 1880 жыл мен 1913 жылдар
аралығында ОФМ бітірген қазақтар саны 97-ні құрады.
Қазақстандық денсаулық сақтау саласының тарихында төмендегідей қазақ
дәрігерлерінің есімдері аталады: А.Алдияров, С.Асфендияров, А.Айтбакин,
Б.Баширов, Х.Досмұханбетов, И.Жақсылықов және т.б. Қазақстан денсаулық
сақтау саласы дамуының бірінші кезеңі қазақ мемлекеті құрылуымен сәйкес
келеді. Осы уақытта санитарлы-эпидемиялық ұйымдар қалыптасты, емдеу
мекемелері көбейді, медицина қызметкерлері саны да көбейді [24].
Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының сипаты таңдап алынған бітірушінің ғылыми жұмысы
қазіргі таңдағы денсаулық сақтаудың мәселелері мен қоғамдағы алатын орны,
атқаратын қызметтерін, рөлін анықтайды.
Өзектілігі. Медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау – әлеуметтану
саласы, жаңа заман қоғамындағы медицина мен денсаулық проблемаларын
зерттейді. Адамдардың денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету
саласын ерекше мінездейтін, әлеуметтік және әлеуметтану процестерін кешенді
қатынастарынның заңдылықтарын және әлеуметтану проблемаларын, құбылыстарын
зерттейтін бағытын біріктіретін әлеуметтану саласы. Медицина денсаулық
сақтау саласының бір ғана жүйесі болғандықтан, заңдылық құқығы жоқ болып
саналады. Әлеуметтік салада бір сала болып есептеледі. Әлеуметтік теорияны
зерттей отырып, денсаулық сақтау ғылыми практикада медициналық
әлеуметтану болып есептеледі. Сондықтан әлеуметтік өмірдегі саланың толық
көлемін және әлеуметтік процесін кең түрде қарастырады. Ол процестерді және
денсаулық сақтаудың барлық саласындағы тек бір проблемаларын емес,
медицина қызметкерлерін байланыстарын зерттейді. Денсаулық сақтау термині
әр түрлі институттарға қатысты, денсаулық сақтау мен қолдау және
отбасындағы денсаулық, білім, еңбек, дін, құқық салалары функцияларына әсер
етуші болып табылады. Денсаулық сақтау адамзат өркениетімен бірге өсіп
келеді. Адамдардың өз денсаулығын күтуі мен ауруды емдеуі себеп болады.
Адамдарды дәстүрлі еммен діни адамдары емдеген еді. Кейбір дәстүрлі
орындарда бұл дәстүр әлі күнге дейін жалғасын табуда. Денсаулық сақтау
әлеуметтану институты сияқты XIX-шы және XX-шы ғасырларда қалыптасты.
Денсаулық сақтау саласы экономикалық саясатқа кеңестік үлгі береді. Қазіргі
кезде алғашқы – медициналық көмектің сапасы артып,аурудың алдын алу
жұмыстары сауатты түрде жүргізілетін болды. Жаңа жалпыұлттық медициналық-
демографияны зерттеу репродуктивті денсаулыққа, жаңа туылған нәрестенің,
жасына жетпеген баланың денсаулығына әсер ететін факторларды анықтайтын
процессі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша барлық
өлім-жетімнің себептері дұрыс тамақтанбау. Дұрыс тамақтану әр түрлі
инфекциялық емес және инфекциялық аурулардың алдын-алу болып,сонымен қатар
алғашқы медициналық-санитарлы көмек болып саналады. Денсаулық сақтау
саласының дамуы сапалы жетістікке қол жеткізуі қызмет көрсету
технологиялары.
Медицинаның қоғам дамуындағы орнын табу әлеуметтану функцияларының
анықталуы, қоғам дамуына әсер етуі, адам өмір сүру салтының
қалыптастырылуы, оның рухани өміріне жобалау құндылығын анықтау болып
табылады.
Медицина әлеуметтануы бұл сұрақтардың барлығын халық игілігі мен
жетістігі үшін шешеді.
Медицина адамзат өмірінің бір бөлігі болғандықтан даму үрдісінің
нәтижесі болып табылады. Қазақстан денсаулық сақтау саласы көне заманнан
бері пайда болды.
Денсаулық сақтау саласы – бұл мемлекеттік қызметтің ең маңызды
салаларының бірі болып табылады. Медицинаның жоғарғы деңгейі мен қол
жетімділігі – Қазақстан халқының әл-ауқаты мен болашағының кепілі болып
отыр. Яғни соңғы жылдары республикалық денсаулық сақтау жүйесі көптеген
реформалар мен өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістердің алдын – алу мен
емдеуге байланысты жаңа көзқарастар қайта қарастырылған, заңнамалық негізде
дайындалған.
Зерттеу жұмысының объектісі медициналық әлеуметтану объектісін анықтау
адам- қоғам қатынасы жүйесі арқылы шешілген түрдегі табиғи түрін қосады,
адамның психофизикалық және анатома- морфологиялық ағзасының өмір сүру
қабілеттері қосылады. Сонымен айта кететін жайт, өзінің барлық адамтанудағы
мәселелерін әлеуметану медицинасы биологиялық және әлеуметтік бірлік
деңгейінде зерттейді, жеке тұлға мен ұжым өмірінде де кездеседі.
Зерттеу жұмысының пәні денсаулық сақтау әлеуметтік институт ретінде
қалыптасуы және Қазақстан республикасының денсаулық сақтау жүйесінің
мәселелері мен мемлекет арасындағы байланыстары.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесінің
мәселелерді зерттеу және талдау жасау.
Жұмыстың міндеттері:
• Денсаулық сақтау әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын анықтау;
• Қазақстан Республикасындағы денсаулық сақтау жүйесінің мәселелері мен
трансформациясын, инновациясын, қарастыру;
• Қазіргі таңдағы денсаулық сақтау қоғам мен мемлекет арасындағы
байланыс модельдерін анықтау.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Медициналық әлеуметтану мен денсаулық
сақтаудың дамуына әлеуметтанушы ойшылдар: К.Маркс, Энгельс, Франк, Парсонс,
Мертон, Фуго, Мэмфорт, Наварро, Уинтер және т.б үлкен еңбектер жасады. 1950-
1970 жылдары медицина әлеуметтануы мен айналысқан ғалымдар Д.А.Бирюков,
Н.И.Гращенков, В.М.Жданов, А.М.Изуткин, О.В.Кербиков, Ю.П.Лисицын,
В.Ф.Сержантов, Б.Я.Смулевия, Г.И.Царегородцев. А.М.Изуткин, В.П.Петленко,
Г.И.Царегородцев, Медициналық әлеуметтану монографиясында әлеуметтік
философиялық мәселелер қарастырылады. Қазақстандық денсаулық сақтау
саласының тарихында төмендегідей қазақ дәрігерлерінің есімдері аталады:
А.Алдияров, С.Асфендияров, А.Айтбакин, Б.Баширов, Х.Досмұханбетов,
И.Жақсылықов және т.б.
Жұмыстың теориялық негізі. Теориялық және практикалық медицина белгілі
бір деңгейде тарихи–материалисттік жазықта жатқан теориялық-танымдылық,
тәрбиелік (идеологиялық) саясат пен гуманды сұрақтарды ғылыми шешіммен
орындайды. Қазіргі уақытта адам тарихын тану табиғатымен мүгедектерді және
әлеуметтік жеке бас ретінде, танымды-ғылыми тұрғысы негізінен, қоғамдық
әдістерімен әлеуметтану аймағын толыққанды тану болып тұр. Денсаулық
сақтау теориядағы әлеуметтік үйреніс саясатты жолдама денсаулық сақтау-
мемлекеттік саясаттың ерекше бөлігі, халық пен әлеуметтік топтың түрлі
қызығушылығын терң қарайтынын көрсетеді.
Жұмыстың тәжірибелік негізі. Медициналық әлеуметтанудың практикалық
мақсаты болып ұйымның теориясы негізі болып денсаулық сақтаудағы
жоспарлау мен басқару жатады . Әлеуметтану медицинасы-құндылығымен,
моральды-аксиологиялық бағдарын денсаулық сақтаудағы әлеуметтануға ие,
сонымен қатар ғылыми сала болып табылады. Адамның өмір сүру құндылығын
зерттеудегі моральды және құндылық аспектілері қалыпты болады және оның
патологиясы-осы ғылымның нәтижелі функцияналды қажеттілігі болып есептеледі
.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, алты бөлімшеден,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1. ДЕНСАУЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау – әлеуметтану саласы, жаңа
заман қоғамындағы медицина мен денсаулық проблемаларын зерттейді.
Адамдардың денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету саласын ерекше
мінездейтін, әлеуметтік және әлеуметтану процестерін кешенді
қатынастарынның заңдылықтарын және әлеуметтану проблемаларын, құбылыстарын
зерттейтін бағытын біріктіретін әлеуметтану саласы(Писаренко И.Я). Бұл
саланы кейбір ғалымдар медициналық әлеуметтік проблемаларының шектейтінің
айтты [1]. Медицина денсаулық сақтау саласының бір ғана жүйесі
болғандықтан, заңдылық құқығы жоқ болып саналады. Әлеуметтік салада бір
сала болып есептеледі. Әлеуметтік теорияны зерттей отырып, денсаулық сақтау
ғылыми практикада медициналық әлеуметтану болып есептеледі. Сондықтан
әлеуметтік өмірдегі саланың толық көлемін және әлеуметтік процесін кең
түрде қарастырады. Ол процестерді және денсаулық сақтаудың барлық
саласындағы тек бір проблемаларын емес, медицина қызметкерлерін
байланыстарын зерттейді. Денсаулық сақтау термині әр түрлі институттарға
қатысты, денсаулық сақтау мен қолдау және отбасындағы денсаулық, білім,
еңбек, дін, құқық салалары функцияларына әсер етуші болып табылады.
Еуропа мемлекеттерінде әсіресе Ұлыбританияда, Германияда, Францияда
денсаулық аспектілері VIII ғасырдың соңынан әлеуметтік медицина шегінде
зерттелді. Францияда Ұлы көтеріліс әсерінен қоғамдық денсаулық сақтау
концепциясы пайда болды [6].
Екі жүз жыл шамасында медицина әлеуметтануы мен денсаулық сақтау
проблематикасы пайда болды. Ол эпидемология мен әлеуметтік гигиенада
пайдаланылды. Медициналық әлеуметтану мен денсаулық сақтау 1950 жылы АҚШ-та
мамандырылған сала ретінде пайда болды. Екінші дүниежүзілік соғысынан кейін
медициналық әлеуметтану мен денсаулық сақтау тез дамыды. Қазіргі кезде шет
елдерде әлеуметтану саласы кең тараған медицина білімі де жеке бір сала
болып саналады. Медициналық әлеуметтану мен денсаулық сақтаудың дамуына
әлеуметтанушы ойшылдар: К.Маркс, Энгельс, Франк, Парсонс, Мертон, Фуго,
Мэмфорт, Наварро, Уинтер және т.б үлкен еңбектер жасады:
1) жаңа заман қоғамында денсаулыққа байланысты туындаған көптеген
мәселелердің әлеуметтік табиғаты бар;
2) адам денсаулығы мен өмірі жоғарғы әлеуметтік құндылық болып
есептелді;
3) медицина тарапынан аурулардың жас мөлшерін аурудың әлеуметтік
аспектілерін зерттеу үшін қадағалайтын болды. Әсіресе психиатрия,
педиатрия, отбасылық медицина, гериатрия және коммуналды медицина
бағытындағылар;
4) жоғарғы оқу орындарында әлеуметтану бөлімін ашу қажеттілігі пайда
болды.
Батыс әлеуметтанушыларының арасында медициналық әлеуметтану мен
денсаулық сақтау саласын зерттемеген маман жоқ. Көптеген баспалар мысалы
денсаулық және қоғамдық тәртіп, әлеуметтану ғылымы мен медицина,
денсаулық пен аурудың әлеуметтануы. Ресейде қарапайым крестьяндардың
денсаулық мәселесін М.В.Ломоносов және А.Н.Радищев, бірінші болып
қарастырды [2].
1920 жылы одақ денсаулық сақтау негізін қалаған көрнекті дәрігерлер:
Н.А.Семашко, С.И.Мицкевия, А.И.Винокуров, Э.П.Соловьев. Олар медицина
мәселесімен бірге денсаулық сақтаудағы әлеуметтік мәселелер толығымен
назарларынан тыс қалдырмады. 1950-1970 жылдары медицина әлеуметтануы мен
айналысқан ғалымдар Д.А.Бирюков, Н.И.Гращенков, В.М.Жданов, А.М.Изуткин,
О.В.Кербиков, Ю.П.Лисицын, В.Ф.Сержантов, Б.Я.Смулевия, Г.И.Царегородцев.
А.М.Изуткин, В.П.Петленко, Г.И.Царегородцев, Медициналық әлеуметтану
монографиясында әлеуметтік философиялық мәселелер қарастырылады:
1) адамның биоәлеуметтік бірлігіндегі мәселесі;
2) адам мен табиғаттың өзара қарым–қатынасы;
3) ғылыми-техникалық процестердегі адам денсаулығы мен өмірін сақтау
проблемалары;
4) денсаулық сақтау мен өмір сүру салты мәселелері;
5) медицинаның жаңа заман қоғамындағы этникалық мәселелері медицинадығы
әлеуметтану және денсаулық сақтау негізгі зерттеулер бағытына бөлуге
болады.
Қоғамдық сала ретінде денсаулық сақтау адамның күнделікті өмірімен
байланысты. Оның әлеуметтік субъектісіндегі негізгі өлшемдері:
1) денсаулық пен медициналық қызмет көрсету жағдайы;
2) өмір сүруге тиімді медициналық қызмет;
3) денсаулық сақтаудағы кепілді медициналық көмек алу мен азаматтық
құқықтары;
4) медициналық көмекті тандау.
5) өмір сүру ресурсын құрдағы денсаулық сақтау ресурстарының дамуы;
6) денсаулық сақтаудағы және медициналық қызметі әлеумтеттік бақылау;
7) денсаулық сақтаудағы әлеуметтік субъектінің жауапкершілік дәрежесі;
8) денсаулық сақтаудағы жағдайлармен мүмкіншіліктер;
9) денсаулық сақтау саласындағы әлеуметтік қызығушылықтар [3].
Денсаулық сақтау әлеуметтану институттарына негізгі өлшемдерідің
бірі мыналар:
1) медицина құндылықтары (мақсаттары, принцптері, кодекстері);
2) медицинаның қалыптасуы мен функциялары;
3) оның ішкі институттық ұйымдарының түрлері (ақылы, жеке
мемлекеттік,коммуналды, қайырымдылық қорлары кіреді);
4) медицина нышандары;
5) медицинаның құқұқ пен әдеп арасындағы дәрежесі (дәрігерлер,
пациенттер, мемлекет және т.б.);
6) мамандар дәрежелерінің жүйесі;
7) мамандандырылған білім жүйесі мен таңдаулар.
Медицина моделі-медицинадағы инфекциялық аурулар теориялары шыққаннан
бері ғылыми түсінікке енді. Бұл моделдерге:
1) медицинаның ауру араласуындағы төменгі объектісі болып саналады;
2) ғылыми медицина ғылымы адамның ағзасын ерекшеліктеріне мән бере
отырып емдейді.
Медициналық модель технократикалық аурудың шектелген ортасында ғана
тиімді болады. Жаңа заман қоғамының мәселелерін шешуші ретінде денсаулық
сақтау жүйесінде қажет етіледі және аурудың таралуына қарсы тұрады.
Әлеуметтануда медициналық жақындық сияқты профилактикалық шараларын
өткізуде, ауру мен денсаулықтың факторларына әлеуметтік жақындығын шығара
отырып, әлеуметтік мәдени жаман қылықты тәртібін анықтайды. Мысалы, шылым
шегу, ауруға үйренісу, нашар тамақтану сияқты. Медициналық модельдердің
шыншылары жиі медициналық ұяшықтарды бекітуде жағдайы мен тәртіп түрлері
мен алғашқы әлеуметтік ауытқыларды күшейтуге бейімделді. Медициналық
әлеуметтану және денсаулық сақтаудағы методологияның қалыптасу рөлі ерекше.
Алғашқы болып, ол (медицина) медицинаның әлеуметтік, мәдени және тарихи
білімінің бар екенін біледі. Медициналық әлеуметтану және денсаулық
сақтаудағы медицина білімі ғылыми шындықты ғана зерттемей, сонымен қатар
жақсы жағынан денсаулыққа әсер етуші құралы болып табылады. Медициналық
әлеуметтану және денсаулық сақтаудың әрі қарай дамуы методологиялық
қиындықпен мәселелерге байланысты қарастырады. Бірінші мәселе-ең теориялық
түсініктерге қатысты. Ғылыми шешімнің дұрыс шешілмеуі мәселелерді шешуде
қиындық туғызады. Екінші мәселе тобы түсіндіру мен жеткізу моделіне
қатысты. Бұл модельдер арасы мен олардың верификациясын таңдау теориялық
жобалаудың бірігуін талап етеді. Әлеуметтік және медицинадағы биосоцалды
монизм проблемасы (мәселесі). Тарихи материализм-медицинадағы әлеуметтік
тану әдістемелік негізі болып табылады. Тарихи материализм К.Маркс пен
Ф.Энгельстің философиялық материализм мен материалистік өңделген
диагностикаларды тарату нәтижесінен пайда болған. В.И.Лениннің айтуынша,
олар алғашында әлеуметтік ғылымға айналдырды [10].
Материалды түсінік тарихында алғашқы қоғамдық дәстүр мен екінші
қоғамдық түсінік қондырғылары жатады. Маркс адам тарихының даму заңын
ашты: соңғы уақытқа дейін идеологиялық қатпарда жасырын келген жай дәлел,
адамдар бірінші кезеңде тамақтану керек, ішу керек, баспана мен киім кию
керек, жағдайды жақсарту алдында политикамен, ғылыммен, өнермен, дінмен
айналысуы керек және т.б. Өндірісті өмірдегі материалды жағдайы, сонымен
қатар, халықтың экономикалық даму деңгейі мен, ғасырлар негізін құрайды,
олардан мемлекеттік орындар, құқықтық көзқарастар, өнер және адамның діни
негіздері дамиды, сондықтан олар түсіндірілген болу керек. Керісінше
емес, яғни осы кезге дейін жасалынып келгендей емес,- деп Ф.Энгельс
жазды.
Маркстік әлеуметтану қоғамдық дамумен бірге дүниетарих процессін
қарайды. В.И.Ленин ... қоғамдық қатынас мағлұмттарын өндірістікке және
мына соңғы, жоғарғы өндіруші күштер дүниетарихи поцессінің қоғамдық
форматтағы көрсету дамуына мықты негіз берді. Дүниетарихи процесстері
сияқты халықтың әлеуметтік жағдайы мен функциялану және даму заңдарына
бағынады [11].
Тарихи материализм қоғамдық өмірдің бір ғана бөлігін емес, қоғамның
бүтіндей жүйесінің дамуын зерттейді. Тарихи материализм көзі-бұл адамның
қоғамдық ортасы, қоғамдық-экономикалық форматтары, қоғамның дамуымен және
функциялау жылжымалы күші, көлемді жалпы заңы. Сонымен қатар қоғамның жалпы
әлеуметтік даму заңдары, барлық тарихи деректерге қатысты, қоғамдық-
экономикалық формациялардың әрқайсысының ішінде өзіне тән негізбенен көзге
түседі. Сондықтан тарихи материализм алғашқы құлшылдық, феодалдық,
капитализм немесе коммунизм қоғамындағы жалпы әлеуметтік заңдарының жеке
формаларын пайда болуын және жүргізілуін тексереді. Әлеуметтік заңдардың
ішінде, қойылған тарихи материализммен бірге, барлық қоғамдық дамуда әсер
ететіндерде бар. Оларға ролдерді айқындайтын заңдар жатады:
1) қоғамдық дәстүр мен қоғамдық санаға қатысты;
2) қоғамның осы немесе әлгі құрылымына қатысты өндіріс әрекеттері;
3) өндірушілердің экономикалық қатынастар күші;
4) экономикалық базисінен жоғарғы құрылыс қатынастары;
5) әлеуметтік табиғи жеке басы заңдылықтарының қоғамдық қатынастары.
Қорыта келе, тарихи материализм пәнінің ерекшелігі-өзімен бірге жеке
қоғамдық ғылыми әлеуметтік зерттеулердің жалпы әдістерін ұсынады.
Маркстік әлеуметтану-бұл өндіріс аймағындағы, рухани мәдениеті, қызмет
көрсету орталықтарындағы әлеуметтік зерттеулердің нақты әдістемелік
нысанасы. Осы әдістемеге жетекші ете отырып, біріншіден, бір нәрсенің пайда
болуын және олардың басқалармен қатынастарын жан-жақты ашу. Екіншіден,
маркстік әлеуметтану, саясаттанудың, экономиканың, педагогиканың,
психологияның, әлеуметтік гигиенаның және қоғамдық ғылымның пайда болуын,
ұйымдастыру процессін және бағытын анықтайды.Үшіншіден ғылыми әлеуметтану
жалпы әдіс секілді жеке зерттеулерді, тиянақты теориялық қорытындыларды
және практикалық нұсқауларды дұрыс қорытуға мүмкіндік береді .
Тарихи материализм, барлық маркс-лениндік философия сияқты медицина,
әсіресе, медико-биологияның шегінде тұрған әдеп, емханалық және әлеуметтік
ғылым-әлеуметтік гигиена, эпидемологиялық, медициналық психологияға,
деонтологияға, денсаулық сақтаудың теориясы мен тарихына әлемдік көзқарас
пен әдістікке ие. Көрсетілгендердің әдебі болып, тұрғындар мен адамдар
ұжымының денсаулығы мен денсаулық сақтауы, жалпы есеппен қоғамдық қатынасы
жатады. Қоғамдық қатынастардың жеке оқытылу жемісі медициналық тануда
адамның және қоғамның ғылыми түсініктерінде, олардың заңдары мен дамуында
ғана болуы мүмкін.
Әдістік, идеологиялық, политикалық және медицинаның моральды аспектісі,
денсаулық сақтаудың теориясы мен практикалары кешенді зерттеулерді талап
ететін, қазіргі кездегі жаңаша медицинаның әлеуметтік проблемасы болып
қаралуда. Жүйелі проблемаға қызығушылық, жаңа үрдістегі тенденция мен
ғылыми интеграциялар әсер етеді. Қоғамдық ғылымға қолданылған әдістермен
және тілдер ғылымның көзі ретінде белгіленеді және әлеуметтендіру қол
өнер ғылымдарына нақты жақындау. Бұрын арнайы болып саналатын сұрақтар
қазіргі таңда қоғамдық және политикалық маңызы бар, пікірлі күрестің нышаны
болып саналады. Медицина проблемасында да тап осылай өтті. Мұның бәрі
тарихи материализмнің денсаулық сақтаудағы әлеуметтік сұрақтарды шешуде
ролін өсіріп отыр [7]..
Тарихи материализмнің медицинаның әлеуметтік функцияларының
өзгерісінде, ғылыми және практикалық тұрғысында әдістік белгілері
жоғарыланады. Медициналық пен әлеуметтік-гигиеналық футурология проблемасы
өзекті болып тұр. Жаңа заман медицинасы дамыған социализмде кешенді
ғылымға, қоғамдық өмірді жан-жақты зерттейтін ғылыми ұйымға берілетін
жұмыс нәтиже нұсқауына қосылуы қажет .
Тарихи материализм принциптері мен санаттарын әдістемелік құрал
ретінде әлеуметтік гигиенаны, теорияны, денсаулық сақтаудың тарихы мен
экономикасын зерттеуде қолдануға болады. Бұл медицинаның әлеуметтік өзекті
мәселелерін шешуін анықтайды [8].
Адамның әлеуметтік және әлеуметтік талаптарын және олардың
қалыптасуын, дамуын мойындау. Мұндай жақындастықта медицинаның өзекті
проблемалары әлеуметтік процестің басты міндеттерімен байланысады, адамның
биологизаторлық концепциясы және әлеуметтік және әлеуметтік-гигиеналық
бағдарламалары сәйкестенуі тарихында дидактика-материализмдік түсініктердің
сәйкес келмеуі анықталады. Әрине, қоғам өмірі мен прогресі адам дәстүрінің
биологиялық қалпынан болдыра алмайды. Адам жаратылысы әлеуметтік шыншылдық
талаптарында ғана мойындалуы мүмкін. Медицина жаратылыстану-биологиялық
әдеп сияқты, адам өмір сүру табиғи заңдылықтарын зерттейді. Бірақ
жаратылыс механизмдері мүгедектер өмірінің патологиялық қалыптарын пайда
болуын және жойылуын өз ерекшеліктеріне ие, олар әлеуметтік талаптарда
қолданылады. Осыған байланысты адамдарды сауықтыру және аурудың алдын алу
шаралары медико-биологиялық бағдарламасымен әлеуметтік бағдарлама негізінде
орындалуы мүмкін.
Өндірістік қатынастарының мінезі және еңбек талаптары халық денсаулық
жағдайына медицинамен денсаулық сақтаудың дамуына өндіруші күштерінің
әсері. Халық денсаулығының жағдайы көп бейнелі қоғамдық өмірге байланысты.
Денсаулық сақтау дамудағы әлеуметтік құбылыстарды анықтау үшін (оның ішінде
жалпы және тән анықтаушы мен анықталушыны белгілеу) дәрігер жаратылыстану
тарихындағы функциялану мен даму заңдылықтарына бағынатын қоғам құрылымын
жалпы әлеуметтік ағзасы сияқты білуі керек. Тек осындай жағдайда ғана
шығармашылық пен практикалық өндірісіндегі түп нұсқалық еркіндікке жетеді .
Халық денсаулығы өндіріс ерекшелігі мен мінез әдістеріне байланысты.
Материалды пайда мен өндіріс қатынастары адам денсаулығының құрылымын
әлеуметтік жолдаманы анықтаушы прогрессі болып табылады. Сондықтан
денсаулық сақтау дамуын өндіріс әдістері прогресстерінен бөлек қарауға
болмайды. Капиталистік елдердің гигиена мамандары өз мақсаттарына тек
денсаулық сақтау күшімен халық денсаулығын нығайтуға, жетуге, олар тек
практикалық шығармашылығына шамалы еркіндік береді, адам дене мен
психологиялық еркіндігі қоғамдық материалды қатынастармен талаптандырылған.
Медицинаның әлеуметтік мәселелерін жүйелі-кешенді түрде оқытудың
көздері. Тарихи материализм адамның табиғи тарыхына әсер беретін қоғамдық
өмірдің жан-жақты талдамаларының қажеттілігін дәлелдейді. Ғылыми
әлеуметтанушы негізін қалаушылары табиғаттағы қоғамдық құбылыстарды
зерттеуде тек экономикалықты емес сонымен қатар, әлеумет- политикалық және
қатынастың рухани байланыстарын да зерттеу керек. Бұл принципті жағдай
медицина мамандарынан халық денсаулығына әсер етуші барлық табиғи және
қоғамдық факторларды қоғамтанушылармен бірге есептеуін қажет етеді [4].
Адамның әлеуметтік және табиғи жетістіктерінің субъективті
факторының белсенді ролі. Адам белсенділігі-танымдылығы табиғи апат
күштерімен еңбектенгенде, қоршаған әлемнің қалыптасуында немесе
өзгертілуінде пайда болады. Жек бас өндіруші- еңбек, саналық
қайраткерлікті марксизм революциялық және сын тұрғысында қарастырып отыр.
Тарихи материализм әлемінде процесс адам табиғатының адамдануы
денсаулық сақтаудың еркіндік ұсынушылары сияқты жеке бас белсенділігінен
бөлінбейтін, оның санасы, мақсаты өмір қондырылымы айқындалды. Бұл медицина
әлеуметтануында ерекше орын алады, адам өмір сүруінің объективті
факторларын ғана емес, субъективті де факторлар әсерлерін табады.
Әлеуметтік-гигиеналық зерттеулердің тереңділігі мен жан-жақтылығы.
Қоғамның экономикалық және политикалық прогрессі туралы тарихи
материализмнің көз қарасы-жеке мақсат емес, тек тіршілікке жақсы талаптар
орнатуға қажет құрал. В.И.Ленин әлеуметтік өндіріс қоғамның барлық
мүшелеріне толыққанды жағдай жасаумен және жан-жақты еркін даму деп
айтты. Ғылыми және гуманика-бағалау танымдылықтың-әлеуметтік медицинадағы
құрылымның ерекше кезеңі мен дамуы. Денсаулық сақтау қызметкерлерінің
еркін практикалық қайраткерліктері арасындағы өзара түсіністік. Ғылыми
қайраткерлілік еркіндігі мен гуманикалық медицинадағы жақындығы қоғамның
әлеуметтік талаптарын заңды түрде күшіне енгізеді, оның барлық дене және
рухани жағынан, шығармашылық дарындылығының дамуына адам өзі басты
қайраткері болып саналады [9].
Теория мен практиканың, идеалогия мен саясаттың, партия талаптарының
бірлігі. Әлеумет саясаты көп мөлшердегі қоғамдық теория мінезінен
анықталады. Антогониялық қоғамда әлеуметтік-саяси ойлар мен теориялары
және олардың ерекше қызығушылығы мен қажеттілігін қарсылас күреспен
байқалады. Бұл күрес медициналық толық әлеуметтік проблемасын шешуде пайда
болады (ғылыми – техникалық революциядан кейінгі, адамтанудағы
проблемаларының биоәлеуметтік және психофизиологиялық қорытындысы).
Идеологиялық күресті мойындау медицинадағы әлеуметтік факторлардың бірі,
ғылыми-саяси денсаулық сақтаудағы қоғамдық сұрақтарға жақындық, жалпы
тарихи дамудағы заңдарды танудағы процессіндегі танымдылық пен маркстік
әлеуметтанудын құрылымын түсіну .
Тарихи материализмді қолдану алғашқы рет денсаулық сақтаудағы
әлеуметтік теориясына ғылыми мінездеме беруге мүмкіндік береді.Адамзат
денсаулығының даму практикалық бағдарламасы қоғамның әлеуметтік дамудың
пайда болуына практика мен ауруды емдеу растрйтын мінез береді.
Қазіргі уақытта жаратылыстану ғылымының барлық кешенді , сонымен
қатар медицинадағы, тіршіліктегі өзгерістерге төзімділік таныту .
Олардың өзгерістерінің жолдамасы ретінде медицина теориясы принципті
сұрақтарына әлеуметтік факторлардың даму процесстерінің ролі жатады. Осымен
қатар, медициналық әлеуметтік мәселелерді зерттеудегі тарихи материализм
ролі өседі. Бұл объективті заңдылық келесі кезеңдермен тиянақталады .
1. Өсіп келе жатқан тарихи материализмнің әсері медициналық әлеуметтік
ғылыми-техникалық көтеріліс кезеңдері халықтың денсаулығына және
өндірісіне халыққа күшті әсерінен анықталады. Ғылыми – техникалық
прогресс әсерінен жылдам пайда болған қоғам өмірі байланысты халық
денсаулығына әсер ететін жаңа талаптардың өз уақытында аймақтық сияқты
мобильді әлеуметтік күщ есептеледі.
Мәлім болғандай, тарихи материализмнің кешенді зерттелуінің қолдануынан
адам денсаулығы мен саналы басқарулар қарым- қатынастары негізделеді .
2. Қоғам денсаулығының социалогиялық талдау мәселесі, медицинадағы
ерекше орын алатын сұрақтарды ғылыми шешудегі шешімдерде қоғамның саяси
мен экономикалық қалыптарына байланысты денсаулық сақтау заңдарын
функциялау және ережелендіру , қоғамдық қатынас жүйесіндегі медицинаның
орны мен рөлін анықтау , адам патологиясындағы әлеуметтік еркіндікті
түсіну, денсаулық сақтаудағы ғылыми–жаратылыстану және әлеуметтану
әдістерін қолдану. Осы проблемалардың қоғам дамуының толық күйінде және
қалыптасуының терең, жан-жақты оқытылуы талап етеді. Тек тариха
материализм тұрғысынан әлеуметтік – биологиялық проблемаларды медицина
теориясының өзекті проблемасын ғылыми түрде орнатуға болады.
3.Жаңа заман талаптарында әлеуметтік жеке бас денсаулық құндылығы
қоғам байлығы сияқты өсіп отыр. Сондықтан денсаулық сақтаудағы
заңдылықтардың философиялық өсуі қоғамдық өмірдің бір тараптары сияқты
әлеуметтік–экономикалық, мәдени-тәрбиелік, гуманистік үлкен ықпалға ие.
Адам өмір сүруі оқытылуындағы нормативті-құндылықпен жақындау, маркстік
әлеуметтану тұрғысынан патологиялық нормаларына-медицина қызметкерлерінің
теориялық және практикалық қызметтері ерекше тұсы болып саналады.
Денсаулық құндылығының өсуімен бірге медицина қызметкерлерінің ролі
қоғамдық өмірде өседі. Дамыған социолизм талаптарындағы дәрігері – бұл
ауруды профилактикалық емдеумен айналысып жүрген маман ғана емес, сонымен
қатар ол өз әріптестерінің және емделушілерінің тәрбиешісі, денсаулық
сақтаудағы және қоғамдық қызметтегі және коммунисттік құрылыспен қозғалып
жатқан әлеуметтік проблемаларды шешетін ұйымдастырушы. Осыған байланысты
ғылыми–техникалық көтеріліс тааптарына дәрігер міндетіне үлкен теориялық
және практикалық зерттеу қызығушылық сұрақтарын тудырады .
4. Маркстік әлеуметтану нысанасы болып адамның қоршаған ортамен
қарым–қатынасы, оның көпбейнелі шынайы байланыстары мен қажеттілігі
саналады .
Медицина тіршілігін зертеуден соңғы орын алмайтынын және оның қоғамдық
және табиғи ортадағы орнын анықтаушы екенін ескеруіміз керек.
Сондықтан адамға медико-биологиялық және әлеуметтік-гигиеналық жақындық
мынадай сұрақтарды шешуге жобалайды: адамның дене бітімі мен психологиялық
жолдарын, дені сау, мықты, қоғамға пайдалы және адамның өзіне қажеттілігі,
көз қарасы, әдеттерін анықтау.
5. Антропология аймағын әлуеметтік зерттеуде, медицинадағы,
гигиенадағы, психологиядағы, демографиядағы әлеуметтік процесстерді
үйренуге ерекше ықпал етеді.
Марксизм қоғамдық өмір түсініктемесінің шынайы-қолдамалы жағының
шектеулісін көрсетті. Сонымен қатар,тарихи материализм негізін қалаушылары
қоғамдық ғылымның шектелуін қолданудан бас тартпады ( антропологиядағы,
физиологиядағы, психологиядағы, әлеуметтік гигиенадағы, медицинадағы),
қоғамдағы құбылыстарды үйренуін олар әлеуметтік әдістердің орнын уақытша
басқанын емес толықтырғанын талап етіп отыр. Антропологиялық,
психологиялық, гигиеналық, демографиялық заңдылықтардың жалпы теориялық
құрылым есебімен адамтанушылықты және жалпы әлеуметтік теорияның дамуын
қамтамасыздандырады.
Медицинаның шешімі мен нұсқауларын еңбек, ғылыми-техникалық
прогресстің өндірісті қолданушының дене арқылы қарым-қатынасында ойлау
еңбектері мен олардың арасындағы тіршілік ерекшеліктерін, жеке тұлғаның жан-
жақты дамып қалыптасуы, рухани мәдениеттің, отбасы-дәстүрлерінің дамуы,
өмір сүру қалпын орнату динамикасын әлеуметтік зерттеулер жүргізгенде
анықтау үшін мақсат түрінде қолданады. Белгілі болғандай, әлеуметтік
құбылыстар медицина аймағында талдама жасау үйренуге қолайлы. Сондықтан
жаңа заман медицинасын, әлеуметтік лабораториясын философтар мен
әлеуметтанушылар үшін түрлі теориялық және практикалық
қызығушылықтарменен қарастыруымыз қажет.
6. Теориялық және практикалық медицина белгілі бір деңгейде тарихи–
материалисттік жазықта жатқан теориялық-танымдылық,тәрбиелік (идеологиялық)
саясат пен гуманды сұрақтарды ғылыми шешіммен орындайды. Теория-танымдылық
шешімдері адам танумен байланысты, сонымен қатар, әлеуметтік-гигиеналық
аспектіде де. Қазіргі уақытта адам тарихын тану табиғатымен мүгедектерді
және әлеуметтік жеке бас ретінде, танымды-ғылыми тұрғысы негізінен,
қоғамдық әдістерімен әлеуметтану аймағын толыққанды тану болып тұр.
Әлеуметтік-гигиеналық талдама идеологиялық аспектісі ретінде қарсы
бағыттағы идеялармен күресті қарауда, идеолизмнің әлеуметтік және
гносеологиялық себептерін ануықтауда, буржуазды денсаулық сақтаудағы
реформациялану, медицина қызметкерлері арасында коммунисттік көзқарас
қалыптастыру. Денсаулық сақтау теориядағы әлеуметтік үйреніс саясатты
жолдама денсаулық сақтау-мемлекеттік саясаттың ерекше бөлігі, халық пен
әлеуметтік топтың түрлі қызығушылығын терң қарайтынын көрсетеді.
Медицинаның әлеуметтік мәселелерін қарастыратын гуманды жоспары
социализмнің объективті және субъективті мүмкіндігін қарастырады, халықтың
бірлескен ісін ұйымдастырады, мемлекет пен ғылымның жұмысшы ортаның өмірі
мен өмір сүруін, денсаулығын сақтау үшін күреседі [11].
Осыдан денсаулық сақтау практикалары және қоғамдық прогресстердің жаңа
проблемаларды, орнатылған әлеуметтікпен жаңа заман ғылыми-техникалық-
күрестері, медицинаны зерттеудегі әлеуметтік төмендеуі, тарихи-
материализмнің жалпы әлеуметтік әдістемелерді тану объективі сұраныстын
кеңеуін талап етеді.
Тарихи материализмнің медицинадағы әлеуметтік проблемалар талдамасын
мойындау дәрігердің жеке басын коммунисттік тәрбиесі сұрақтарын шешеді.
Қоғам байланысының кеңдігі, тарихи дамудың жалпы заңдарын түсіну,
дәрігердің идея-теориялық тұрғыда өсуі, оның философиялық мәдениетін, маман
ретіндегі парыз талаптарының орындалуын қажет ету .
Қоғамдық өмір мәселесін шешу сияқты совет дәрігерінің теориялық және
әлеуметтік ойы соншалықты құдіретті екені сондықтан түсінікті болып отыр.
Қазір денсаулық сақтаудағы әлеуметтік-гигиеналық сұрақтары жаңа сапада
шешілуі қажет, медицина ғылымы мен практикасын ары қарай дамына байланысты
болатын, тарихи материализмдегі денсаулық сақтаудың қоғамдық мәселелерін
толық кешенді түрде түсіну керек.
Барлық принциптерді қарстырудағы өзекті сауал болып, адамның өмір сүру
қалпы мен биологиялық қатынастарының ғылыми түсінігі медицинаның
әлеуметтануын қалыптастыратыны жатады.
Әлеуметтік-биологиялық мәселелер және медициналық әлеуметтануының
интегративті теориясы.
Адам тарихын зерттеуде марксизм қоғам талдауымен үзбей байланыстырады.
Тек диалектико-материалисттік жағынан тарихи түсініктерін, оның
қалыптасуымен дамуын табиғат пен қоғам бөлігі ретінде адам тіршілігін
ғылыми ашуға болады. Материалды түсінік тарихы адамтанудағы субъективті
жақындауды шектеуге көмектесті. Адамды абстракты түрде талқылаудың орнына,
адамзат шынайы қатынастар зерттеулері жүргізілді, адамның объективті нағыз
тарихи талдамасы өзінің анықталған әлеуметтік талаптарында берілген. Бұл
талдамадан адам еңбек пен сананың азығы болатыны белгілі, сонымен қатар
қоғамдық қатынастарының тарихи нәтижесі.
Жеке басының әлеуметтік жаратылысын толық жүйе ретінде ашуда, марксизм
адамның психофизиологиялық өмір сүру қабілеттерінің ерекшеліктерін,
әлеуметтік талаптардағы талаптандырылғанын ғылыми дәлелдеді. Адамзат
табиғатының тарихи материалды түсінігі адамның физикалық құрылымы халықтың
денсаулығы мен қайта жандануы соңғы есеппен қоғамдық даму қалыптасады. Адам
патологиясының әлеуметтік талдамасы және денсаулық сақтаудың тарихи
практикасы аурудың пайда болуы мен таралуындағы әлеуметтік детерминантінің
шешуші ролін ашты [5].
Адам маңызын қарастыра отырып, барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы
тәрізді, марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылары сияқты белгілейтін,
өйткені бұл мән жеке түрінің басқа да жақтарымен іштей байланысқан, өмірде
әр адам шын мәнінде ауыр және қарама-қайшы жүйе ретінде өзін көрсетеді.
Адамның көп жақты өмір сүру қабілетінде және оның табиғи-биологиялық
сапасын пайдалану, қанша дегенмен адам өзімен бірге табиғаттың бір бөлігін
ұсынады, және оның өмірі биологиялық заңдарға бағынады .
Адам табиғат жүйесіне биологиялық жеке түр ретінде ғана емес, сонымен
қатар, қоғамдық жеке бас ретінде қосылғанын айта кету керек. Адам табиғатқа
әсер етуінде оның күші мен құралдарын қолданады және табиғат заңдарына
қарсы келмесе өз мақсаттарына жетеді. Әлеуметтік маңыз адамды табиғатқа
деген тәсілін қажеттілігінен босатпайд. Қоғамдық өндіріс өзімен бірге
еркеше жоғары адамның табиғатқа және табиғаттың адамға деген қалпын
дағдыландыруы диалектикалық бірліктегі белсенді және еркін құрым адамның
табиғатқа және табиғат заңдарының із қозғалысын, оның объективті қажет
етеді. Марксизм адамзатты қарастыруда табиғат заңдылықтарымен іштей
байланысттағы, қоғамдық өмірдегі материалисттік түсініктерінен шығады.
Қоғам табиғаттың бір бөлігі сияқты онсыз үзіліссіз байланыста болмайды.
Табиғи бітім мен күш қоғамда матеиралды негіз құрайды , қоғамдық
салаларда қолданылады. Табиғи құбылыстарға адам ағзасының өмір сүру
қызметін қарау қажет. Табиғат өзгешілігі адамзат дәстүріндегі адамның
биологиялық қажеттілігін материалды өндірісін дамытудың ең терең, таза
негізі. Қысқасы, адамзат тарихының әлеуметтік заңдылықтары, өмір сүру
қабілеттері биологиялық бірлікте қалыптасады.
Осы негізде, маркстік адамға жақын деп, әу бастан, адам мен табиғаттың
орныққан метафизикалық бөгеттілігі, табиғи қажеттілік пен адамзат
еркіндігін алады.
Керісінше, табиғат К.Маркстің айтуынша, адамның шексіз денесін
ұсынады, оның шынайы негізін адам байлығын ашатын, оның еркіндігі болып
табылады. Адамзат органикалық күшінің мәні табиғаттыңобъективті күшімен
байланысты. К.Маркстың айтқанындай, қозғалушы, тірі денелі (қуатты) адам
барлық табиғи күштерін ажыратады. Біз, адамдар, Ф.Энгельстің ескертуі
бойынша,: ... өзіміздің, қанымызбен, терімізбен және миымызбен біз оған
тәуелдіміз, және оның ішіндеміз (ортасындамыз) [2].
Жоғарыда көрсетілген адамның әлеуметтік және биологиялық өмір сүру
қызығушылығына, байланысына сілтеме жасайды (еңбек, коммуникативті,
дәстүрлі психофизиологиялық, танымдылық). Биологиялық және әлеуметтік адам
өмірінің барлық жағынана бірлігі құрықталады.
Адамдардың өмір сүру мінездемесінде адамның диалекто-материалистік
концепциясын қатаң ұстану қажет, идеализге қарсы күрес жүргізу сияқты оны
табиғаттан ажырататын, материализмге қарсы сияқты, адам психобиологиялық
негізде талпындыру. Біздің философиялық және жаратылыстану-ғылыми әдебиетте
адам биоәлеуметтік тіршілігі ретінде қарастырады. Шынында да шындық жағдай
жиі айтыла бермейді, дегенмен мұнан нәтиже шығаруға болады, адам екі мәнді
игере алған: әлеуметтік пен биологиялық және оның өмірі екі жақты
детернинацияға ие. Бірақ жеке түрдің биологиялық өмір сүру қабілетін
есептеуіміз керек, әсіресе адамның жаратылыстану ғылыми зерттеуі туралы сөз
болса, антропологиялық, демографиялық, психологиялық, медициналық
танымдағыдай бұл қарсылықты жағдайдан қалай шығуымыз керек? Адам құрылымы
мен мәні арасындағы ерекшеліктерді жүргізі отырып, осы қарсылықты жағдайды
жоя отырып, анау зерттеушілермен осы жұмыс авторлары толыққанды келіседі,
(Н.М. Васюковпен, А.Г. Мысливченкомен, Т.М Ярошенвскиймен, Г.А. Югаймен)
егер монистикалықадам мәнінен қарасақ, онда биоәлеуметтік деп санамай,
әлеуметтік мәні деп есептеуіміз керек. Егер адам ағзасының табиғи құрылымын
қарайтын болсақ, адамдардың көп мағыналы өмір сүру қабілетін алсақ,
биологиялықтан бастап соңы аксиологиядан аяқтасақ, онда адам табиғаты
(жаратылысы ) биоәлеуметтік деп мойындауға тура келеді. Бірақ биологиялық
құрылым бұл кезеңде адам маңызы ретінде емес, оның табиғи ұйымы (бөлігі)
ретінде қолданады [9].
Сондықтан адамның биологиялық жаратылысы психофизиологиялық және медико-
экономикалық сияқты жаратылысы адам мәні деген түсінік емес,
биологиялық, психологиялық деген сияқты түсініктер пайда болады.
Әдебиеттерде көрсетілгендей адамға объективті қойылған жақындық ғылыми
талдаманы буржуаздық әлеуметтанушыларын дәрежелі емес екенін дәлелдеу үшін
жібереді, маркстік адамзат концепциясын, оның адамзат өмір сүруіндегі жеке
бас байлығының тек бір әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасқа ғылыми
нұсқау береді.
Адамның бұл түсінігінде жою деген түсінік ғана емес, сонымен қатар
өндіруші кезеңі қорытындыланады.
Адамның құрылымы мен мәні арасындағы ерекшеліктерді жүргізе отырып біз
адам танудағы қоғамтану мен табиғаттануды өзара байланыстыратын механизмін
ашамыз, адамзат тарихындағы биологиялық және әлеуметтік қатынастарының
қосымша түсіну жолдарын ашамыз.
Бұл кезеңде биоәлеуметтік жалпы адамзаттық құралдарын білдіреді
адамда біріншіден әлеуметтікпен-биоәлеуметтік табиғатын тығыз
байланыстырады.
Адам қоғам қатынастарын қарай отырып, марксизм адам табиғаты деген
түсінігін тастамады, тек антропологиялық материализм мүшелерімен қосылған
биологизаторлы және метофизикасынан айырды. К. Маркс пен Ф.Энгельс адам
табиғаты деген түсініктері, адамның табиғат пен байланысуын және оның ішкі
табиғатының ерекшелігіне сілтеме жасады. Бұл терминде адамның жаратылыстану
мен әлеуметтану тарихы, оның жалпы қайталанбас жеке дәстүрі мен сапасы
айқындалады. Тіршілік етпейді ме? деп К.Маркс, жалпы адамзат табиғаты
сонымен бірге өсімдік пен жұлдыз табиғаты тіршілік ететіндей. К.Маркс
капиталда былай деп жазды: ол (адам) ішкі табиғатқа және оның өзгеруіне
қатыса отырып, сол сәтте өзінің жеке бас табиғатын өзгертеді. Бұл
принцепті сөзінде адамның жалпы әлеуметтік маңызы және оның биологиялық
табиғаты, еңбектегі өндіру қызметіндегі бірлігін ұсынатындығы айтылған.
Бір жағынан бұл нұсқауларда адам қоғам қайраткері ретінде ұсынылған,
еңбектен тыс түсінігі жоқ мән сияқты, бір жағынан адамның еңбек қорлығын
тек адам табиғи дәстүрмен түсіндіруге болады.
Адам өмір сүру қызметінде өзіндегі биологиялығын өшіртпейді, жоймайды
тек өзгертеді. Адамның әлеуметтік мұрасында адам биологиялық өмірде
табиғат тұтқынында болады. Адам өзін биологиялық түрде келесі ұрпаққа
сақтайды. Адамзат ағзасы туылады, өседі, өледі, әлеуметтік ортаға,
әлеуметтік емес биологиялық заңдарына сәйкес бейімделеді.
Барлық табиғи психосоматты процесстер қоғамдық қатынастармен әсерлене
отырып әлеуметтік факторларға бағытталып, шектеліп әсерленеді . Бірақ
оның өмір сүру қызметі жеке тұлға ағзасын тану деңгейінде биологиялық
бастамасы болады. Бірақ адам ның биологиялық бастамасы мен өмір сүру
қабілеті тек түсірілді, яғни пайда болған түрінде сақталады. Бұл
әлеуметтік емес өзара биологиялық тіршілік болып қалады.
Биологиялық әлеуметтану–адам ағзасында консервативті және нақты
таратылмайды, толық әлеуметтік заңдылық болады. Сондықтан ғылыми таным ісі-
адам тарихынан биологиялық және әлеуметтану қатынастарының пайда болған
уақытын, жеке тұлғаның өмір сүру қызығушылығының диалектілерін адам
танымындағы барлық деңгейін түсіндіру: жаратылысымен, әлеуметтану мен
философиялық салаларын түсіндіреді.
Адам өмір сүру қызығушылығының әлеуметтану және қарым-қатынастары
мінездемелерінде олардың динамикасын назарға алуымыз керек.
Биоәлеуметтану–бірлікті ашуда адам өмірінің жеке және тарихи беттерін
биоәлеуметтану ашады,жеке түрдің өмір сүру қызығушылығын түрлі деңгейде
көру, жасы мен жынысы айырмашылық топтарының әлеуметтану мен биологиялық
өзіндік ерекшелігіне ие.
Адамтанудың әр саласында монистикалық концепцияны жүргізу керек,
әлеуметтану және биологиялық жағынан анықталуын жолдау қажет. Адам ғылыми
теориясын қатаң нәтижелендіру ал соңынан оның өмір сүру қызығушылығын ашу,
егер қандайда бір бір келкі байланыс жиынтығы мен қарым қатынасы, адам
биологиялық және әлеуметтік жеке тұлға ретінде пайдаланылады.
Медицина әлеуметтануы медицинаның қоғам арасындағы әлеуметтік құбылысын
әр түрлі әлеуметтану иниститутарымен бірге зерттейді. Бұл аралықта қоғам
байланысын медицинадағы және денсаулық сақтаудағы әлеуметтік жағдайына
қоғамның әсерленуі, медицинаның басқа да қоғамдық процестерге әсерленуі.
Қоғамдық жүйенің медицина мен қоғамның ара қатынасына және медициналық
әлеуметтану объектісін құрастырады [6].
Медициналық мәселелерді зерттеуде,қоғамдық қатынастары талдама жасау
жоспарында, денсаулық сақтаудағы дамуының ішкі саласына әлеуметтану жүйесі
ретінде әсер етуі керек. Мединалық әлеуметтану, жаратылыстану мен қоғамдық
ғылым бірлігінде, заңдалықтарын шешуде және денсаулық сақтаудағы
теориясының қоғамдық құбылыс ретінде функциялау болып табылады. Денсаулық
сақтаудың қоғамдық жүйедегі орнын анықтау медицинаның
әлеуметтік–биологиялық бірккен жоспары, медициналық білімнің диференциялды
және интеграциялық процестерін медицина қызметкерлерінің жұмысындағы
еркіндік пен қажеттілікті айқындау олардың адам санасындағы
әлеуметтік–гигиеналық моральды жауапкершілігі бұл сұрақтардың барлығы
медициналық әлеуметтанудағы аспектісіндегі қоғамдық қатынастарының
зерттелуімен байланысты. Сондықтан медицина адам өміріндегі әлеуметтану
заңдылықтарын ескеру қаже, олардың еңбек процесіндегі қызмет қатынастары,
отбасы-дәстүрі өмірі мәдени мен рухани қатынастары ескерілуі қажет. Бұл
объекті қоғамдық қатынастарды үйренуде қатынас формасындағы жеке және микро-
әлеуметтану денгейін арнау,адамның ішкі қатнастарының механикалық негізінде
дене және психикалық денсаулығының медициналық әлеуметтануда және
әлеуметтану гигиенасы пәндерінде ерекше бөлігі [5].
Медициналық әлеуметтанудың практикалық мақсаты болып ұйымның теориясы
негізі болып денсаулық сақтаудағы жоспарлау мен басқару жатады .
Әлеуметтану медицинасы-құндылығымен, моральды-аксиологиялық бағдарын
денсаулық сақтаудағы әлеуметтануға ие, сонымен қатар ғылыми сала болып
табылады. Адамның өмір сүру құндылығын зерттеудегі моральды және құндылық
аспектілері қалыпты болады және оның патологиясы-осы ғылымның нәтижелі
функцияналды қажеттілігі болып есептеледі .
Құнды аспекті медицина әлеуметтануында жаңа заман талаптары ерекше орын
алады, қанша дегенмен медициналық тану адамзат тіршілігіне әсер етуші
негізгі сұрақтарын қарайды. Психикалық адам табиғаты саласына ғылыми
зерттеулерді қадағалауда психосиматикалық әлемін белсенді тексеру,
зерттеуші (қарастырылатын) сұрақтарының моральды және гуманисті тұрғысын
бақылау . Бұл зерттеуле соңы медико-биологиялық тануда ажырамастай бөлігі
болып танылады. Медицинада жаңа заманғы этаптарын куәландырады. Медициналық
әлеуметтану объектісін анықтау адам-қоғам қатынасы жүйесі арқылы шешілген
түрдегі табиғи түрін қосады, адамның психофизикалық және анатома-
морфологиялық ағзасының өмір сүру қабілеттері қосылады. Сонымен айта
кететін жайт, өзінің барлық адамтанудағы мәселелерін әлеуметтану медицинасы
биологиялық және әлеуметтік бірлік деңгейінде зерттейді, жеке тұлға мен
ұжым өмірінде де кездеседі.
Медицина әлеуметтану объектісі болып, қоғамдық қатынастарын арнайы
медицинадағы-құнды адамтану саласы ретінде медицинаны жобалау, зерттеу мен
гуманитарлы таным қатынастарында медицина әлеуметтануында адам табиғатының
биоәлеуметтану есебімен материалды және рухани жағдайын, өмір сүру
қабілетін зерттейді.
Ғылым дамуы жаңа әдептерді пайдалану емес сонымен қатар жаңа мәселеге
байланысты кешенді аралас әдеп мінездемелеріменен В.И.Вернадский осы жағдай
туралы былай дейді: ХХ ғасырдағы ғылымның өсуі жеке ғылымдар арасын
жойды. Біз ғылыммен емес проблемамен мамандырыламыз. Бұл бір жағынан
құбылыстардың терең төтенше зерттеуін, басқа жағынан оны барлық
көзқарасынан кеңейтуін қарайды [12].
Таным мәселе әдісі медицинада интеграцияның әлеуметтік тірі ғылымы мен
техникалық ғылымдарының соқтығу процестері әсер етеді. Мұндай ғылыми
техникалық жағдайда зерттеу кезінде туындаған сұрақтарды әлеуметтік гигиена
шеше алмайды. Егер әлеуметтік гигиена негізінеде қоғамның жеке
профилактикасын, ауруын денсаулығын әлеуметтану жағынан зерттесе,
медициналық әлеуметтануы гигиеналық талдаманы қоса, халықтың арасынан
шыққан аурудын тарихын, динамикасын, клиникалық атын, жас және жыныс
ерекшеліктерін зерттейді. Медициналық әлеуметтанумен адамдар ұжымы мен
адамдарның өзі шектеусіз уақытта кең көлемде қарастырылып зерттеледі.
Медицина әлеуметтануы функциялары адам өмірінің гигиеналық,
психосоматикалық көп шаралы әлеуметтанумен табиғи байланыстарын зерттейді.
Мұнда ол өндіруші, тұтынушы, отбасы мүшесі, рухани құндылықтарды алып
жүруші, психо-физиологиялық жеке бас ретінде және экожүйесінің бір бөлігі
ретінде жұмыс істейді. Медицина әлеуметтануында жеке тұлғаның көп бейнелі
амалдары әлеуметтік және өмір сүру қабілеті болып. Осыған байланысты,
медициналық әлеуметтік проблемалары теория тұрғысынан жақсы зерттеледі
деуге болады. Интреграция процесін зерттеу туралы әңгіме туындағанда олар
биоәлеумет-тану синтез бағытында мәнді талданады.
Медицина-әлеуметтануының басты мақсаты: қоршаған ортаның әлеуметтік-
мәдени саласының саналы талдамасы болып, гигиенасы сияқты емес, медицинаны
бүтіндей ғылым ретінде зерттеуі. Мұндайда медицинатану қызығушылығы
автономды мәдени білімі сияқты емес,жалпы қоғамдық-өнеркәсіптік және мәдени
қатынастары деп түсіну қажет.
Медицинаның қоғам дамуындағы орнын табу әлеуметтану функцияларының
анықталуы, қоғам дамуына әсер етуі, адам өмір сүру салтының
қалыптастырылуы, оның рухани өміріне жобалау құндылығын анықтау болып
табылады.
Медицина әлеуметтануы бұл сұрақтардың барлығын халық игілігі мен
жетістігі үшін шешеді.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Медицина адамзат өмірінің бір бөлігі болғандықтан даму үрдісінің
нәтижесі болып табылады. Қазақстан денсаулық сақтау саласы көне заманнан
бері пайда болды. Оның дәлелі архиологиялық қазбалар нәтижесі дәлел
болады. Көне замандағы емшілер емге өсімдіктерді жарақаттарға пайдаланып,
олардан неше түрлі тұнбалар жасапғ ішкі ауруларға пайдаланған. Бірнеше мың
жыл бұрын хирургиялық операциялар жасаған құралдарың археологтар қазба
кезіңде бас сүйек бас бөлігін тапқан.Қазіргі нейрохирургтар бас сүйегіне
рентген жасап бас сүйегі операциядан кейінгі орны жазылған жараның бар
екенін анықтады. Қазақстан халқының мәдениеті ежелгі заманда жоғары
дәрежеде болған. Сақтар көшпенді және жартылай көшпенді халықтардың өмір
сүру салты жағдайында аса қажетті жеке басының тазалығын қатаң сақтаған.
Тұрмыстық тазалықтың дамығанын қыш құбырлардың жасалған су жүйесі мен
моншалары хабардар етеді.
Ұлы Жібек жолы арқылы жеткізілетін тауарлардың арасында жануар,
минерал, өсімдік негізді дәрі-дәрмектер мен медициналық кітаптарда болған.
Бұл емдік дәрі-дәрмектер таратылып қана қоймай, білім де тарағанын
дәлелдейді. Қазақтардың халықтық медицинасы үнді, тибет, қытай, араб және
шығыс халықтарының ықпалын қабылдаған. Қан алу, сүлікті, балшықты,
минералды көздерді және құмды пайдалану арқылы емдеулер кеңінен таралды.
Қазақ емшілері-оташылар араб, грек медицинасы және анатомиямен адам
физиологиясын жақсы меңгеріп кейбір жағдайда ішті кесуді, шелді алуды жақсы
жасаған. Медицина тарихында үш бес із қалдырған әл-Фараби, ар-Рази ибн Сина
орта ғасыр ойшылдарының жасағаны да кездейсоқ емес. Біздің замнымызға Орта
Азия мен Қазақстан емшілері туралы жеткен мәліметтерге қарасақ, сол
емшілердің көбісі Бұхара, Самарқанд білім алған адамдар болды. Олардың
ішінде, Орта Азия мен Қазақстанның атақты емшілері де бар: Баб Ата (Исхах
баб(VI – VIIғғ.), Домалақ ана (VII – VIIIғғ.), Қара Бақсы (VIIIғ.), Қорқыт
ата (VIII – Xғғ.), Әбіл Қасым әз Захрави (Xғ.), Әбу Райхан әл-Бируни (X –
Xғғ.), Мухаммад Закарие Рази (X-Xғғ.), Жүсіп Баласағүни ( XІғ.) және т.б.
Ұлы ғұлама, ойшыл Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы (1397-1492жж.). XV ғасырдың
медицинасын зерттеп, Шипагерлік баян атты ғылими кітабын жарыққа шығарды.
Шипагерлік баянда халық медицинасының маңыздылығы көрсетіледі, мешіліктің
дәстүрлі түрлері мен жаңа бірігу тәсілдерінің тиімділігін күшейтіп
диагностиканы нақты түсетіні дәлелденеді [19].
Қазақ жерінде алғашқы кәсіби медицина қызметкерлері Ресей патшалығының
отаршылау кезінде пайда болды. Қарапайым халыққа дәрі-дәрмек беретін
дәріхана Орал қаласында ашылды. Қазақстанның бүкіл аумағында 6 дәріхана
болған. 1900 жылы оладың саны 148-ге көбейді [5].
Сол кезде эпидемиялық аурулар тарап кетті. Мамандар жетіспеуінен
індеттің саны күннен-күнге өсіп отырды. Медицина қызметін күшейту үшін Ішкі
Бөкей ордасының ханы Жәңгір қолға алды. ХІХ-шы ғасырдың ортасынан бастап
алғашқы азаматтық дәріханалар мен емханалар саны көбейе бастады. ХІХ-шы
ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында түрлі аурулар көбейіп кетті.
Бірақ медицина қызметкерлері жоқ болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында тырысқақ, сүзек, жәншау,
дифтерия, қызылша, көкжөтел, безгек, дизентерия, оба аурулары көбейіп
кетті. Сонымен қатар түберкүлез, мерез, басыр, қышыма аурулары да қаптап
кетті. Мұны емдейтін медицина мамандары аз болды. Медицина мамандарын
даярлау қажеттілігіне байланысты кейін Орынбор әскери ауруханасы орта
деңгейлі медицина қызметкерлерін дайындауға кірісті. Патша үкіметі халықтың
қаржы есебінен Орталық фельдшер мектебін ашты. Алғашында бес қазақ осы
мектепті аяқтап, кейіннен олардың саны 7-ге жетті. 1880 жыл мен 1913 жылдар
аралығында ОФМ бітірген қазақтар саны 97-ні құрады.
Қазақстандық денсаулық сақтау саласының тарихында төмендегідей қазақ
дәрігерлерінің есімдері аталады: А.Алдияров, С.Асфендияров, А.Айтбакин,
Б.Баширов, Х.Досмұханбетов, И.Жақсылықов және т.б. Қазақстан денсаулық
сақтау саласы дамуының бірінші кезеңі қазақ мемлекеті құрылуымен сәйкес
келеді. Осы уақытта санитарлы-эпидемиялық ұйымдар қалыптасты, емдеу
мекемелері көбейді, медицина қызметкерлері саны да көбейді [24].
Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz