Ішкі туризм
Кіріспе
І. Ішкі туризмнің мәні, мазмұны және дамуы.
1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары
1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы
2. Қазақстандағы ішкі туризмнің дамуы.
2.1 .Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар
2.2. Туристік қоғамдардың құрылуы
2.3. Қазақстандағы балалар және жасөспірімдер туризмінің тарихы.
3. Қазақстандағы ішкі туризм индустриясының дамуының негізгі концепциялары және ҚР. сы үшін маңызы
3.1. Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайы және дамуының мәселелері
3.2. Қазақстандық туризм бағдарламалары
3.3. ҚР. да туризм индустриясын дамытудың концепциясын негіздеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
І. Ішкі туризмнің мәні, мазмұны және дамуы.
1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары
1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы
2. Қазақстандағы ішкі туризмнің дамуы.
2.1 .Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар
2.2. Туристік қоғамдардың құрылуы
2.3. Қазақстандағы балалар және жасөспірімдер туризмінің тарихы.
3. Қазақстандағы ішкі туризм индустриясының дамуының негізгі концепциялары және ҚР. сы үшін маңызы
3.1. Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайы және дамуының мәселелері
3.2. Қазақстандық туризм бағдарламалары
3.3. ҚР. да туризм индустриясын дамытудың концепциясын негіздеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында ту-ризмнің дамуы төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:
1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподактың қар-жысының барынша қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;
2) экономикалық ішкі туризм (оның тиімділігі туристік іс-шара-лардан түскен табыстармен өлшенеді) бүрын сауықтыру, таным-дық және қарым-қатынастық қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.
Экономиялық ішкі туризмнің республикада негізгі 3 бағыты бар:
1)Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп-) сапарлары;
2) Азаматтардың рекреациялық-танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;
3)Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мем-декттермен саяхаттың белсенді (немесе аралас) тәсілімен тур-лар жасауы.
Біздің ішкі туризм мазмүнына қарай халықаралыкка жатады, яғни адамдар өздерінің үнемі түратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.
Коммерциялық (шоп-) туризм 90-жылдардың басында ерекше қарқынмен дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бүл іс-әрекет белгілі себептермен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар зиян келтіреді.
Біріншіден, шоп-туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық өнімдерге бәсекелестік тудырады, үлттық өңдірістік күштердің қысқаруына жағдай жасап, халықтың жүмыспен қамтамасыз етілуіне нұқсан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа мемле кеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір жыл ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады. Жергілікті туризм мен сауда комитетінің есебінше, олардың әрқайсысы Дубайда 5- 7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге, негізінен әлемнің теңіздік және таулы курорттарына рекреация. танымдық сапарларының ел үшін келтіретін экономикалық: әлеуметтік шығындары да осындай.
Жалпы осы жазылған дипломдық жұмыста Қазақстандағы ішкі туризмнің даму мәселелері сөз болмақ. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Әр тарауда ішкі туризм тақырыбына сәйкес мағлұматтар мен оның Қазақстандағы даму мәселелері қарастырылды.
1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподактың қар-жысының барынша қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;
2) экономикалық ішкі туризм (оның тиімділігі туристік іс-шара-лардан түскен табыстармен өлшенеді) бүрын сауықтыру, таным-дық және қарым-қатынастық қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.
Экономиялық ішкі туризмнің республикада негізгі 3 бағыты бар:
1)Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп-) сапарлары;
2) Азаматтардың рекреациялық-танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;
3)Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мем-декттермен саяхаттың белсенді (немесе аралас) тәсілімен тур-лар жасауы.
Біздің ішкі туризм мазмүнына қарай халықаралыкка жатады, яғни адамдар өздерінің үнемі түратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.
Коммерциялық (шоп-) туризм 90-жылдардың басында ерекше қарқынмен дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бүл іс-әрекет белгілі себептермен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар зиян келтіреді.
Біріншіден, шоп-туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық өнімдерге бәсекелестік тудырады, үлттық өңдірістік күштердің қысқаруына жағдай жасап, халықтың жүмыспен қамтамасыз етілуіне нұқсан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа мемле кеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір жыл ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады. Жергілікті туризм мен сауда комитетінің есебінше, олардың әрқайсысы Дубайда 5- 7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге, негізінен әлемнің теңіздік және таулы курорттарына рекреация. танымдық сапарларының ел үшін келтіретін экономикалық: әлеуметтік шығындары да осындай.
Жалпы осы жазылған дипломдық жұмыста Қазақстандағы ішкі туризмнің даму мәселелері сөз болмақ. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Әр тарауда ішкі туризм тақырыбына сәйкес мағлұматтар мен оның Қазақстандағы даму мәселелері қарастырылды.
1. Вуколов В.Н. История и теория международного туризма-Алматы 2002.
2. Долженко Г.П. “История туризма в дореволюционной России и СССР-Ростов-на-Дону, 1988.”
3. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение.-Алматы 2003 г.
4. Нактков Ю.С. История туризма Казахстана.-Алматы, 2001.-196 с.
5. Шапавал Г.Ф. История туризма.- Минск, 1999.-303 с.
6. Биржаков М.Б. Введение в туризм.- М., СПБ., 1999.-192 с
7. Воронкова Л.П. История туризма и гостеприимства.Уч. пособие.-М: ФАИР-ПРЕСС, 2004.-304 с.
8. Дворниченко В.В. Развитие туризма в СССР (1917-1983гг.).-М., 1985.
9. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика.-Алматы,2000.- 336 с.
10. Усыскин Г.С. очерки истории российского туризма.-СПБ., 2000.-224 с.
11. Соколова М.В: история туризма.-М., 2002.-352 с.
12. Андреева А.И. Путешествия и географические открытия в XV-XIX вв.- М., 1965.
13. Берг Л.С. Великие русские путешественники.-М.-Л., 1950.
14. Бейкер Д. История географических открытий и иследований.-М..,1950.
15. Верн Ж. История великих путешествий. Открытие Земли. –Л., 1958.
16. Магидович И.П. Очерки по истории географических открытий.-М., 1957. Басқа басылымдар Магидович И.П.
17. Фрадкин Н.Г. Географические открытия и научное познание Земли. –М., 1972.
18. Шаповал Г.Ф. История туриизма. –Минск, 1999.
19. Сто великих путешествий.
20. Статистический ежегодник на 2006 год
2. Долженко Г.П. “История туризма в дореволюционной России и СССР-Ростов-на-Дону, 1988.”
3. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение.-Алматы 2003 г.
4. Нактков Ю.С. История туризма Казахстана.-Алматы, 2001.-196 с.
5. Шапавал Г.Ф. История туризма.- Минск, 1999.-303 с.
6. Биржаков М.Б. Введение в туризм.- М., СПБ., 1999.-192 с
7. Воронкова Л.П. История туризма и гостеприимства.Уч. пособие.-М: ФАИР-ПРЕСС, 2004.-304 с.
8. Дворниченко В.В. Развитие туризма в СССР (1917-1983гг.).-М., 1985.
9. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика.-Алматы,2000.- 336 с.
10. Усыскин Г.С. очерки истории российского туризма.-СПБ., 2000.-224 с.
11. Соколова М.В: история туризма.-М., 2002.-352 с.
12. Андреева А.И. Путешествия и географические открытия в XV-XIX вв.- М., 1965.
13. Берг Л.С. Великие русские путешественники.-М.-Л., 1950.
14. Бейкер Д. История географических открытий и иследований.-М..,1950.
15. Верн Ж. История великих путешествий. Открытие Земли. –Л., 1958.
16. Магидович И.П. Очерки по истории географических открытий.-М., 1957. Басқа басылымдар Магидович И.П.
17. Фрадкин Н.Г. Географические открытия и научное познание Земли. –М., 1972.
18. Шаповал Г.Ф. История туриизма. –Минск, 1999.
19. Сто великих путешествий.
20. Статистический ежегодник на 2006 год
Мазмұны
Кіріспе
І. Ішкі туризмнің мәні, мазмұны және дамуы.
1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары
1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы
2. Қазақстандағы ішкі туризмнің дамуы.
2.1 .Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар
2.2. Туристік қоғамдардың құрылуы
2.3. Қазақстандағы балалар және жасөспірімдер туризмінің тарихы.
3. Қазақстандағы ішкі туризм индустриясының дамуының негізгі концепциялары
және ҚР- сы үшін маңызы
3.1. Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайы және дамуының
мәселелері
3.2. Қазақстандық туризм бағдарламалары
3.3. ҚР- да туризм индустриясын дамытудың концепциясын негіздеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында ту-ризмнің дамуы
төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:
1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподактың қар-жысының барынша
қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;
2) экономикалық ішкі туризм (оның тиімділігі туристік іс-шара-лардан түскен
табыстармен өлшенеді) бүрын сауықтыру, таным-дық және қарым-қатынастық
қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.
Экономиялық ішкі туризмнің республикада негізгі 3 бағыты бар:
1)Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп-) сапарлары;
2) Азаматтардың рекреациялық-танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;
3)Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мем-декттермен саяхаттың
белсенді (немесе аралас) тәсілімен тур-лар жасауы.
Біздің ішкі туризм мазмүнына қарай халықаралыкка жатады, яғни адамдар
өздерінің үнемі түратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.
Коммерциялық (шоп-) туризм 90-жылдардың басында ерекше қарқынмен
дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай
аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бүл іс-
әрекет белгілі себептермен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне
сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар
зиян келтіреді.
Біріншіден, шоп-туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық
өнімдерге бәсекелестік тудырады, үлттық өңдірістік күштердің қысқаруына
жағдай жасап, халықтың жүмыспен қамтамасыз етілуіне нұқсан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп,
басқа мемле кеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір
жыл ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады.
Жергілікті туризм мен сауда комитетінің есебінше, олардың әрқайсысы Дубайда
5- 7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге, негізінен әлемнің
теңіздік және таулы курорттарына рекреация. танымдық сапарларының ел үшін
келтіретін экономикалық: әлеуметтік шығындары да осындай.
Жалпы осы жазылған дипломдық жұмыста Қазақстандағы ішкі туризмнің даму
мәселелері сөз болмақ. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Әр тарауда ішкі
туризм тақырыбына сәйкес мағлұматтар мен оның Қазақстандағы даму мәселелері
қарастырылды.
І. Ішкі туризмнің мәні, мазмұны және дамуы.
1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары
Халыкаралык туризмтануда туризмді әлеуметтік феномен деп атайды.
Әлеуметгік дегеніміз — қоғам өміріне қатысты деген сөз. Ал феномен үғымының
екі мағынасы бар: 1) философиялық түсініп — қүбылыс сөзінің синонимі,
яғни бізге сезімдік танымның тәжірибесі арқылы берілетін нәрсе, 2) ерекше,
си-рек құбылыс немесе ерекше факт, адам [134; 394-445].
Туризм сөзінің түбірі — француз тілінің тур, яғни серуен,
сапар шегу деген мағыналар беретін сөзі. Қазіргі халықаралық туризмде
тур сөзі алдын ала жоспарланған маршруты, мерзімі, көрсететін
қызметтерінің тізбесі бар туристік саяхат деген мағынаны білдіреді.
Туризм сөзі қазіргі энциклопедиялық үғымда бос уақытта (демалыс,
каникул) саяхат жасау және белсенді демалыстың түрі, денсаулықты сақтау
шарасы, жеке адамның танымдық, рухани және әлеуметтік жақтарынан дамуының
жолы деген мағына-лар береді. Халықаралық туризмде табыс табудан басқа кез
кел-ген мақсатта уақытша, ерікті түрғьш орнын ауыстырушы адам-дардың
барлығын туриске санау әдеті қалыптасқан.
1974 жылдан бастап Біріккен үлттар үйымы (БҰ¥) елдің тұрғын орнын
және жүмысын ауыстырғандардан басқа демалу, ғылыми, іскерлік және мәдени
шарада кездесу мақсатында орын, түрақ ауыстыруларының барлығын туризм деп
есептеу керек деген шешім қабылдады [111; 5].
Ал қазіргі Әлемдік туристік үйым мамандары туризм деген үғымға өзі
түратын жерден тыс жерлерге белгілі бір мерзім аралығында арасына бір жыл
салып демалу, іскерлік және т.б, мақсаттарда болуын және саяхаттауын
жатқызады.Туризмнің ең басты әлеуметгік мақсаты — адам өмірін ұзарту және
өмір сүруді жақсарту. Туризмнің басты әлеуметтік қүндылығы табиғатпен және
жаңа адамдармен көңілді қарым-қатынас, кездесулер. Себебі қоғамының ең
биік мүраты (идеалы) — адам катынастарының жағымды формаларын көбейту, сол
формаларды тиіа пайдалану барысында ләззат алу. Жаңа танымдар мен жаңа
лықтар ашу — адамның табиғи бейім-дағдысы, осы табиғіі бейім-дағды
күнделікті өмірде күңгірттенеді де, саяхат барысында адам бойында оянады
[78; 3].
Туристік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болып екіге
бөлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың өзі түратын елдің аумағында
саяхаттауын, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келу, елден кету
гуризмін атайды. Елден кетіп саяхат-тау туризмі — өзі түрақты орнынан басқа
елге бару, ал елге келіп саяхаттау туризмі — бүл елде түрақты коныстанбаған
адамдардың қыдыруы [102; 564-566].
Халықаралық туристер деп өз елінен басқа елдерге саяхаттайтын, бүкіл
әлемдік сауда үйымының статистикасына тіркелген азаматтарды атайды.
Мәселен, 1994 жылы әлемде 528, 41 млн., 2000 жылы 697, 6 млн. адам
халықаралық турист болған. Болжаулар бойынша, 2010 жылы олардың саны
шамамен 937 млн. адамға жетпек.
1. Танымдық қызметі. Таным дегеніміз — өмір шындығы-ның адамның ойлау
процесіндегі бейнеленуі, талдануи және қайта жасалуы; обьективті әлемнің,
табиғаттың және қоғам-ның заңдарының заңдылықтарьш білу; игерген білім мен
тәжірибенің жиынтығы [134; 321].
2 Денсаулық қызметі. Әлемдік денсаулық сақтау үйымы денсаулық деген
үғымға адамның физикалық, психикалык және әлеуметтік жақтарының жақсы
жағдайда болуын жатқы-зады [Ю2; 143]. Адамның денсаулық деңгейін бағалау
критериялары оның қоршаған ортаға ыңғайлана білуі. Адамның қоршаған
ортаның өзгергіш жағдайларына сәтті дағдылана білуі адаптация деп аталады
[102; 15]. Адамныңтуа және жүре пай-да болған қасиеттерінің деңгейінің
тиімді адаптациялануын дағдыланғыштық (адаптивность) деп атайды. Физикалық,
пси-хикалық және әлеуметтік адаптациялар адам өмірдің барлық саласында
белсенді әрекет еткен жағдайда ғана сәтті болмақ. Бүл адамның денсаулык
деңгейін анықтайды.
XVIII ғасырда француз дәрігері Тисо: қозғалыс өз әсері жағынан кез келген
дәріні алмастыра алады, ал әлемдегі бар дәрі қозғалыстың әсерін алмастыра
алмайды [111; 52] деп жазған болатын.
Туризмнің негізгі мәні — қозғалыс, сондықтан да туризмде денсаулықтық
қызметтің белсенді түрлері, яғни туристердің белгілі бір бағыттар бойынша
өз күштерімен қимыл- қозға-лыс жасауына, ерекше көңіл бөлінеді. Мүндай
шарттарға кез келген адамның шамасы келеді. Ең бастысы әрбір туриске сәйкес
физикалық және техникалық дүрыс жүктеме бере білу керек.
Белсенді саяхаттың спортгық саяхатган ерекшелігі туризмде туристер
саяхатгың үзақтығын, қашықтығын және техникалық күрделілік деңгейін өздері
айқьшдайды және кез келген уақьпта тоқтата, үзе алады. XXI ғасырдьщ басына
қарай медиктер Жер бетіндегі адамдардьщ денсаулығының нашарлауының негізгі
екі себебін анықтады:
1) адам өмірінің зиянды экологиялық жағдай-лары,
2) гиподинамия, яғни қозғалыстың шекгеулілігі.
Адам ден-саулығына тиімді әсер ететін, жоғарыдағы екі себепті жоятын
туризмнің белсенді және спортгық түрлері болып табылады.
Гиннестің рекордтар кітабының мәліметі бойынша, 2002 жылғы ақпан айындағы
дерек бойынша әлемдегі ең кәрі адам — жапон жібекшісі Юкичи Чугандзи 112
жаста. Оның әлі күнге дейін өз денсаулығына өкпесі жоқ, өзінің ұзақ
жасауьшың кұпияларымен бөліседі. Дегенмен де Юкичидің жасы адамның ұзақ
жасауының шегі емес.
Ең ұзақ жасаған француз әйелі Жан-Луизе Калмен 199 жылға дейін 122 жыл
164 күн жасаған. Чугандзиге дейін планетаның ең қарт адамы ретінде
италиялық Антонио Тодде аналған, ол Юкичиден 3 ай үлкен болған. Юкичидің
дәл туған датасы — 1889 жылдың 23 наурызы, Жапонияның Огори қаласы. Ол емір
бойы жібек ісімен айналысып, бұл іске басқалар-ды да үйреткен. Юкичидің
үзақ жасауының құпиясы, өзініі-әңгімелеуінше, өмір салтын өлшеммен
жүргізіп, оптимисті болған, сары уайымға салынбаған. Ол ішімдік ішкен,
бірақ қүмар болмаған. Оның сүйікті тағамы балапан етімен араласқ-ан, суға
қайнатылған күріш екен.Батыс Европа ғалымдары адам биологиялық түр ретінде
өзінің эволюциясын аяқтады, адамдар өз өсуінің шыңына жетті деп есептейді.
Адамның эволюциясы өз гендерінің қасиеттері-не негізделгендіктен, тірі
организм бойында қоршаған ортаға бейімделу мүмкіншілігі аз, себебі адам
дамуды тоқтатқан, оның үстіне адамның биосфераға тәуелділігі кеміген,
тіпті кейде адам биосфераны өзінің өмір жағдайларына қарап өзгертеді [233].
Барлық үзақ өмір сүрген адамдар биосферамен тығыз байланысты болып,
туристік саяхатгардың бастапқы кезеңдегі түрлері (адам өмірінің белгілі бір
кезеңінде) оларды биологиялық ортаға оралтып отырған және оларды
биологиялық түр ретінде сактаған. I
Адам денсаулығының ең басты көрсеткіштерінің бірі — оньщ өмірінің үзақ
болуы.
3. Әлеуметтік қарым-қатынас қызметі. Коммуникативтік деген қарым-қатынас
жасауға дайындалған, ыңғайланған әре-кет, яғни сөйлеу тілінің көмегімен
байланысу, ой мазмүнын кабылдау және беру [134; 190].
Сонымен туризмнің әлеуметтік-қарым-катынастық қызметі дегеніміз — саяхатқа
қатысушылардың бір-бірімен ресми емес жағдайда, өндірістік ара қатынасты
(субординация) сактамай-ақ, әлеуметтік мәртебесін, жасын, үлтын,
азаматтығын және т.б. адамдарды бір-бірінен ерекшелейтін белгілерді есепке
ал-май-ақ байланысу, қатынасу мүмкіндігі.
4. Спорттық қызметі.
Туризмде спорт үғымынан басқа спорт түрі деген термин қолданьшады.
Спорт түрі деген—бәсекелестік іс-әрекеттщ белгілі бір жарыс түрін ерекше
спорттық техникамен, тактикамен іске асыру. Сол спорт түрінің бірі —
спортгық туризм. Туристік-спорттық жарыстардың:
1) спортгық жорықтардан жарыс;
2) 2) туристік кеп сайыс бойынша жарыс деген түрлері бар [84; 158].
Адамзат баласы спорттық бағдарламаның неше түрін ойлап тапқан, бірақ туризм
спорты ғана адам денсаулығын нығайту, табиғатпен тілдесу, психологиялық
жеңілдеу, физикалық белсенділік, үйреншікті жағдайды өзгерту деген
компонент-терін орындай алады.
Спорттық туризмнің үйымдастырылуы қарапайым және кез келген жастағы адамның
онымен шүғылдануға мүмкіншілігі болады. Туризм — спорттың табиғи түрі,
себебі онда жүктеме (дозировка) жеңілдетіліп беріледі. Спорттық туризм
адамдар-дың бойына үжымшылдық, тәртіптілік, табандылық секілді касиеттерді
дарытады [235; 4].
5-6. Эстетикалық және эмоционалдық-психологиялық кызметтері. Эстетика
(грекше сезімдік, сезуші деген мағына береді) философия ғылымының
шындық өмірдегі әсемдікті, эстетикалық тәрбиені және әдемілік зандарына
арналған шы-ғармашылықтың жалпы принциптерін, өнерге деген түрлі
көзқарастардың жүйесін зерттейтін саласы [134; 505].
7. Шығармашылық қызметі.Ол шығармашылық туындыларға ғылыми жаңалықтар,
көркем және кұжаттық және ғылыми-көпшілік прозалық, поэзиялық шығармалар,
туризмге қажетті киімдердің, аяқ киі-мдердің, транспорттык көліктердің,
жарақ-жабдықтардың, жаңа 1 тағам түрлерінің, саяхатқа қатысушыларды
белсенді және спорт- 1 тық саяхаттарға үйретудің жаңа әдістері мен
тәсілдері жатады.
8. Қажылық қызметі. Қазақстанда 8 миллиондай мұсылман бар. Ал әлемдегі
мұсылмандардың саны — 1 млрд. 126 млн. Қажылык деп діннің қасиетті
орындарына (христиандар үшін - Иерусалим және Рим, мүсылмандар үшін - Мекке
мен Мәди-не) сапар шегуді атайды. Христиандардың әдет-ғүрпы бойынша қажылық
сапардың белгісі — Палестинадан пальма бүтағын әкелу [102; 333].
Уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруда өзінің нақты мақсаты бар алғашқы
саяхатшылар қажылыққа баратындар мен сау- дагерлер. Әсіресе қажьшыққа
барушыларды классикалық ту-ризмнің көшбасшыларына балайды.
Туризмнің аталған әлеуметтік қызметтерін іске асыру үшін туристік-
рекреациялық ресурстарды (ТРР) пайдалану қажет. Бүл ресурстарды шартты
түрде 2 топқа бөлуге болады:
1) табиғаттың нысандары мен ресурстарының жиынтығы;
2) мәдени-тарихи нысандардың жиынтығы.
Туризмнің спорттық және сауықтыру қызметтері табиғат ресурстары арқылы, ал
қызметтері туристік-рекреациялық ре-сурстар (ТРР) арқылы іске асады.
Адамның денсаулығын өзінің негізгі өндірістік еңбегінен тыс уақытта
табиғатпен және адамдармен қарым-қатынас процёсінде қалпына келтіруі
рекреация деп аталады. Рекреация белсенді (спорттық-туристік) немесе
пассивті (пансионатты) болуы мүмкін.
Адам рекреациясында туристік-рекреациялық ресустар.дщя екінші тобы
ерекше рөл атқарады. Мәдени-тарихи нысандарға экскурсия жасау пассивті
рекреацияның кеңістік базасі болып есептеледі.
Мамандардың айтуына қарағанда, экскурсиялык нысандад информацияның 2 түрін
береді:
1) семантикалық, яғни логика-лық сипаты бар және адам санасына әсер ететін;
2) этикалық.
Белгілі бір рекреациялық әсер алу үшін танымдьщ инфор-мация гана емес,
адамның мәдени-тарихи нысандардьщ эсте-тикалық қасиеттерін қабылдау
негізінде адамның эмоционал* дық толғануы да қажет [55; 7].
Халықаралық туризм жекелеген елдердің экономикасында басқа да қызметтер
атқарады. Мәселен:
- елге валюта жинаудың көзі және халықты жүмыспен қамтамасыз етудің қүралы;
- төлемдік балансқа салымды кеңейтудің күралы;
- туризм аясына қызмет етудің саласын құрайды, яғни эномиканы
диверсификациялаудьщ қүралы;
- үлттық дәулеттің көтерілуі мен кіріс өсімнің, жүмыс орнын
көбейтудің қүралы.
Адамдардың саяхатқа деген қажеттілігінің көлемі жағына артуы және туризм
индустриясы өнеркәсіп, мекеме және„ үйымдардың жиынтығы ретінде туристер
үшін қызмет көрсе-І ту мен табар өндірудің өндірісін қамтамасыз етіп
келеді. Сон-1 дықтан да адам өміріндегі туризмнін әлеуметтік-экономика-
лық рөлі өте қаркынды жылдамдықпен артып келеді.
1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы.
Туризм тарихы дегеніміз — саяхаттардың (жорықтардьщ, экскурсиялардын) ен
карапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және көне заманнан қазіргі
заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихының
зерттеу пәніне туристік қозғалыстың әлеуметтік күбылыс ретінде шығу,
қалыптасу және даму завдылықтары жатады.
Туризм тарихы өз зерттеулерінде археология, нумизматика, палеография,
этнография және т.б. тарих ғылымының салала-рының деректеріне сүйенеді
[237; 3-6].
Туризм термині түрлі халықтардың тілінде XIX ғасырда ғана түрақтала
бастады. Көне және орта ғасырларда адамдар оның орнына саяхат деген сөзді
қолданды. Қазіргі туризм-тануда саяхат деп адамдардың мақсатына қарамастан
кеңістік пен уақытта орын ауыстыруын атайды [30; 13].
Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм кеңестік кезенде әлеуметтік туризм ретінде
дамып, піығындарына қоғамдық қаржы жүмсал-ды. Сол кезде туризм теориялық
түрғыда нақты адамдардың туристік іс-әрекеттегі мүратына байланысты
зерггелді де, ту-ризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік қүбылыс сана-
тында карастырылды.
Туризм тарихын зерттеушілердің көпшілігі белгілі бір саяхаттар бойынша
айқындалған фактілерді ғана баяндады. Олар адамзат тарихының әр түрлі
дәуіріндегі туризмнің жеткен же-тістіктерін үйымдасқан саяхаттардың нақты
әлеуметгік-экономикалық себептерімен байланыстырмады.
В.Б.Сапрунованың [186] басқалардан басты ерекшелігі - туризм тарихын 4
кезеңге бөлді:
1-кезең (көне замандардан XIX ғасырдың басынаа дейін) не-месе оны туризм
тарихының алды деп те атайды;
2-кезең (XIX ғ.-ХХ ғасырдын басы) — элитарлык туризм кезеңі, яғни туристік
қызметтер көрсететін арнайы кәсібі туындауы;
3-кезең (XX ғасырдың басы — II дүниежузілік соғыстың I жарты жылының
басталуына дейін) — бұл әлеуметтік туризмнің қалыптаса бастауы;
4-кезең (1945 жылдан қазіргі кезеңге дейін) — бұл жаппай туризмнің қазіргі
кезеңі, туристік индустрияның туризм тауар өндіру мен қызмет көрсету
кешенінің қалыптасуы,
Туризмнің дамуының әр түрлі кезеңде дамуының дәуір-дәуірге бөлуге
(периодизация) техникалық-экономикалық, әлеуметтік алғы шарттар және
туризмнің мақсатты қызметтер негізгі критерийлер етіп алған.
Бірақ В. Б. Сапрунова туризм тарихын кезең-кезеңге бөлгенмен, көне, орта
және жаңа кезеңдердегі адамдардың үйымдасқа саяхаттарының дамуын жеке-дара
қарастырмаған. Яғни баласының уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруының
бастап, мүраттары айқындалмаған деген сөз. Дүрысында жоғары көрсетілген
мүраттар туризмтану теориясының басты мәсе лерінің бірі болып табылады. Осы
мәселелерді шешу ғана туризм индустриясының әлемдік және өңірлік
перманентті классификациясын түсінуге, түсіндіруге мүмкіндік береді. Туризм
тарихын зерттеудің мақсаты да осында жатыр.
Үйымдасқан саяхаттардың дамуы мен оның тууына негізі болған түрлі
себептерді талдай келе, туризм тарихын дәуір: туудің негізінен адамзаттың
жалпы тарихын дәуірлеумен сәйі келетіндігіне көзіміз жетеді.
Адамзаттың тарих алдындагы хайуанаттар ортасына бөлінуі 5-2 млн жыл
бүрын басталып, б.д.д. ІУ мыңжылдык аяқталған. Адамзат өркениетінің
дамуының бірінші кезеңі кене әлемнің тарихы (б.д.д. IV мыңжылдық — б.д. у
ғ.), екінші кезеңі — орта ғасырлар тарихы (V—XV ғғ.), үшінші кезені - жаңа
дәуір тарихы (1918 жылдан біздің заманымызға дейін Терімшілдік пен аңшылық
адам баласының бірнеше миллион жылғы басты кәсібі болған. Шамамен 10 мын
жыл бұрын (кейде 5-тен 10 мың жылға дейін делінеді) терімшілдіктен.; жер
өндеу, аңшылықтан - мал шаруашылығы туындаған.
Өндірістік еңбекке дейін адамның кеңістікте орын ауыстыруы терімшілдік пен
аншылық мақсатында болған. Адамдар ол орын ауыстырулары ретсіз, жоспарсыз
болып, ондағы мақсат аштык инстинкті, өзін-өзі аман сақтау немесе үрпақты
калғастыру болған. Мүндай жағдай адам бойында тіршілік ету мен дамудың
табигатқа бейімделуінен табиғатты өзіне бейімдеу мәдениеті қалыптасқанға
дейін жалғасты [104; 4].
Түрлі ғылымдардын мәліметтерін талдай қарасақ, адам ба-ласынын Жер шарымен
мақсатты түрде танымдық мүддемен саяхаттауы бүдан 5-6 мың жыл бүрын
басталғанға үксайды. Міне. осы кезеңнен бастап адам терімшілдік пен
аңшылықтан өндірістік еңбекке көшкен.
Көне әлемнің тарихында үйымдасқан саяхатгардың дамуына негіз болған
бірнеше мемлекетті атауға болады. Бұган алдымен ежелгі Египетті
(саудагерлер елдің ерекше мақсаты адамдары болды, әлем жайлы информациялар
жүйелі жинақталып отырды, оның ішінде географиялық, астрономиялық және
медициналық білімдер де бар), Вавилон патшалығы (Алдыңғы Азияда керуен және
су жолдарын үйымдастыр қолдап отырды), Финикия (теңіздегі және құрлықтағы
бел сауда, бос жерлер іздеу, б.д.д. II мыңжылдықтың аяғы -1жылдықтың
басында әлемдегі ең озық корабль құрушылар дайындаған, б.д.д. I
мыңжылдықтың басында ең алғашқы алфавит қүрастырылды), Персия (мемлекеттің
шалғай аудандарының аралығын қосатын жолдар ) көне Үндістан (басқа
мемлекеттермен қызу сауда, Ганг өзені алқабындағы ну орман-тоғайды игеру,
қант бұтасының сөлі алғашқы қант өндіру, мақтадан мата тоқу, әлемнің ең
көне мемлекеттері - буддизмнің негізі салынды), көне Қытай (темірді өндіру
өндеудің басталуы, б.д.д. II мыңжылдыкта иероглифтік кағазды ойлап тапты,
компасты, жібек өндіру тәсілін меіғарды, шай дайындауды үйренді), көне
Греция (қолөнер, ШЬ абль кұрылысы, өз жазуларын ойлап тапты, Финикия,
Египетпен түрақты сауда, дауысты дыбысты белгілейтін алғашқы әріптік
алфавитті жасады, Жерорта теңізі мен Қара теніз жағалауын жаппай отарлау,
теңізде жүзудің дамуы, б.д.д. 776 жылы алғашқы олимпиадалық ойьшдардың
үйымдасты-рылуы, олимгшадалық ойындар кезінде соғысуға тыйым са-лынды),
көне Рим (шығыс Жерорта теңізін игеру, христиан-дыктың тууы, елді ағарту
жүйесінің және бүкіл империя үшін бір шіркеу жасап, христиандықты
үйымдастыру) елдері жатады. Орта ғасырлар тарихындағы жоғарыдағы және одан
да ба-сқа мемлекеттер туризмнің калыптаса түсуіне итермеші күш (стимулятор)
факторы кызметін атқарады. Олар: көне Рим мем-лекетінің негізінде қайта
қүрылған Шығыс Рим империясы немесе Византия (Батыс Европа мен Шығыс
арасындағы сау-даның дамуы, яғни Ұлы жібек жолы, Аравия арқылы Парсы
шығанағьна, Үнді мүхитына өтетін жүпар иіс жолы мемле-кеттік почта мен
шет елмен қатынас ведомостволарының қүры-луы, шіркеудің батыста католиктік,
шығыста православиелік болып бөлінуі, крест жоқтарының басталуы), Аравия
(үшінші әлемдік дін - исламның пайда болуы, Мекке мен Мәдинеге қажылык
жасау), Франция, Германия, Италия (мектептердің ашылуы, академияның
қүрылуы, крест жорықтары, сауданың дамуы, европалық саудагерлердің Жерорта
теңізіне орнығуы, ірі монастырьлар, жол айрықтарында, өзен өткелдері, теңіз
ай-лағына жакын жерлерге қалалар салу, табарлык-ақшалық ша-руашылықтың
қалыптасуы, өнеркәсіптік өнімдердің ел ішінде дамыту, өнеркәсіппк
табарларды ішкі және сыртқы рьноктарға шығару саясатын үстанды, күшті флот
жасау, зайырлы өкіметті нығайту және үлттык мемлекеттердің дамуы).
Туризмнің жаңа дәуірінің тарихында саяхат негіздері Англияда (капиталистік
шарттардың дамуының негіздері одан әрі қалана түсті, тауар сатудың қоймалык
рыногы жинақталды, өнеркәсіптің ерекше дамуы үшін жүмыс машиналарын ойлап
табуы машина жасау дамыды), АҚШ-та (өнеркәсштің дамуы, тауарлар қозғалысы,
жаңа жерлерді отарлау, дамыған өнеркәсіп ішкі рынок жасау, өнеркәсіп пен
сауданың дамуының кедергілерін жою, су және теміржол транспорттын жолға
телеграфтық Морзе әліппесінің шығуы, Белдің телефон аппараты, Эдисон
лампасы, комбайын пайда болды), Фрай (Адам және азамат құқығы
декларациясы, таптарға жойылды, өнеркәсіп пен сауда кедергілері жойылды,
ұлттық рынок калыптасты) болды.
Туризмнің жаңарған дәуірінің тарихында саяхат негізі АҚШ-та (сауда мен
теңізде жүзу еркіндігін камтамасыз кедейлікті жоюға деген талпыныс, елді
кәсіптік кайта да шаралары, халықтың білім алуына көмек көрсету), Фрай
(1936 жылы аптада кырық сағаттық жұмыс күнін бе. жылға екі апталық төлемді
еңбек демалысы, зейнетақы жұмыссыздардың төлемақысын көбейту, XX ғасырдың
60- дарында әлеуметтік заңдылықтарды кеңейту), Үлыбритания (тегін
медициналық көмек көрсетудің кіргізілуі, барлық, британ колонияларының
азатгық алуы, өнеркәсіптің модернизациялануы, іскерлік рухтың көтерілуі),
ГФР-да (II ) дүниежүзілік соғыстан кейін демократиялық институттардьщ
өнеркәсіптің жаңа техникалық негізде қайтадан қалпына тірілуі және қайта
кұрылуы, әскери шығындардың азаюуы капитал мен өндірістің жиі шоғырлануы,
отарлық басқару шарттарын үстауға арналған шығындардың жоқтығы), Италия XX
ғасырдың 50-60-жылдарында экономиканың қаулап экспорттың жылдам өсуі, ақша
бірліктерінің түрақталуы, өмір сүру деңгейінің өсуі, мемлекеттік
берекенің орналасуы Жапонияда (соғыстан үлттық дербес қүқығы ретінде
басу, жалпыға бірдей сайлау қүқығы, сайлаулы өзін-өзі басқа элементтерін
енгізу, сөз бостандығы, үйьм бостандығы, жолшылардың үжымдық келісімшартқа
және ереуілге қүқық помещиктік жер иелену жойылды, жерді сатып алуды әрі
торларға беру, фермерлік шаруашылық, мемлекеттік шығындардың азаюы,
инфляцияның тоқтауы, бағаның түрақтануы, XX ғасырдың 50-жылдарыньщ
ортасында жапон экономикасы ерекше есуінің басталуы, фермерлерге арналған
жана, өнеркәсіптік тауарлар рыногының жасалуы, қорғанысқа шығын жұмсау,
ендірістік капитал қорын жинау, дәстүрі жүйе, экономиканың ауырлығын
энергиялық-материалдық ғьпымға сүйенген салаға ауыстыру, кәсіпкерліктен
алынатын салыктын төмендеуі) болды.
Түризмнін жаңарған тарихының дамуының бір ерекшелігі — социалистік
және дамушы елдер лагерінде қалыптасуы. Мәселен жоғарыда аталған туризмнің
қалыптасып дамуының алғы шарттары Қытай халық республикасында XX ғасырдың
70-жыл-парының соңы — 80-жылдардың басында Мао Дзэ Дун қайтыс болғаннан
кейін ғана (мемлекеттік мекемелердің шаруашылық есепке көшуі, шағын және
орта бизнестің дамуы, шет елдік капитал салуға колдау көрсету, шет елдік
кәсіпкерлерге арнайы экономикалық зона жасау арқылы жеңілдетілген шартгар
үсынылды, жерге үжымдық меншікті сақтай отырып, ауыл шаруашылығына
отбасылық иелікті кіргізу, халықтың өмір сүру деңгейінің өсуі, 2000 жьшға
дейін халық санын түрақ-тандыру үшін бала табуға шектеу қою шаралары, Батыс
елдер-імен байланыстардың кеңеюі мен беки түсуі) қалыптасты.
Азияның, Африканың және Латын Америкасының дамушы елдерінде соғыстан
кейінгі жылдарда туризмнің дамуының төмендегідей алғы шарттары қалыптасты:
импортты ауысты-ратын иидустриализацияның орнына экспорттық мүмкіндіктер
жан-жақты дамыды, шет ел капиталын әкелу қолдау тапты, ақша айналымы
түракталды, әлемдік экономикаға интеграци-ялануға талпыныстар жасалды, ауыл
шаруашылығына заманға сай технологиялар енгізілді, жасыл революция,
әлеуметгік қүрыльм өзгерді, демократиялык институттар қалыптасты, өз
елдерінің халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысу, әлемдік экономикаға
интеграциялану курсын сақтады, эконо-миканың рыноктық күрылымын дамыту,
әлеуметтік бағдар-дағы экономиканың қалыптасуы.
XX ғасырдын басы жаппай туризмнің қалыптасуымен ерекшеленеді. Бүл процесс
әсіресе I дүниежүзілік соғыстан соң күшейе түсті. Туризм тарихшылары мүны
жалпы халықтық және әлеуметгік туризмнің пайда болуымен байланыстырады.
Жаппай туризм деп мүнда туристік іс-әрекетпен халқының деншілігі немесе тең
жартысы шүғылданатын елдерді санау қажет. . .
А.А. Крючковтын пікірінше, халықтық туризм дегеніміз — туристік іс-
әрекетпен халықтың табыс көзі төмен өкілдерінің ез қаржылык мүмкіндіктеріне
орай туризмнің ең арзан түрін тандауы екен. Ал әлеуметтік туризм деп
мемлекетгік қазьша-дан немесе басқа көздерден қаржылық мүмкіндіктері
шектеулі адамдарды қаржыландыратын үйымдасқан саяхаттарды (таным-дық,
ағартушылық немесе рекреациялық-сауықтыру) атайды. I дүниежүзілік соғыстан
кейінгі туризмнің жаппай сипат алуына әсер еткен ол — автомобиль, самолет
секілді көлік қүралдарының туристік деңгейде қызмет ете бастауы. Ал әлем-де
XX ғасырдың басында туризмнің жаппай сипат алуын ке-дергі болған басты
себеп — халықтардың көпшілігінің кедей күйде болуы және төлемді еңбек
демалысыньщ болмағандығы. Осыдан-ақ көптеген адамдардың туристік іс-
әрекеттерге қатьь суы аз болғандығын байқатса керек. Тіпті экономикасы
басқа елдерге қарағанда алдыңғы қатарда болған Англияның өзінде ірі
өнеркәсіп орындарының жүмысшылары мен кызметкер-лерінің еңбек демалысы
жылына 1903 жылы 1-2 апта ғана бол-ды. Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек
демалысы 1908 жыл-дан бастап қызметі үш жылдан асса ғана 6 күн берілетін
[138; 0-51]. Мүндай жағдай еңбекшілердің наразылығын тудырып, Р оіртіндеп
жүмыс берушілерге демалысын жақсартатын шарттарды орындата бастады. Сонымен
қатар I дүниежүзілік ыстан кейін жүмысшылардың туристік қозғалысы ерістеп,
РДЫ кәсіподақтар мен социал-демократиялык партиялар ұйымдастырып, өздерінің
туристік бюроларын құрып, терді жайғастыратын қаражаттар шоғырланды. Мұндай
құбылыстар әсіресе Германияда, Швейцарияда және Австрияда кең өріс алды
[186; 53].
Жаппай туризмнің туындауына екі мысал келтір Швейцарияда Отельилан
фирмасының кұрылуы мен іс-кетін бастап, ол фирма әлі күнге дейін осы елдің
ірі турц қызмет көрсететін мекемелерінің бірегейі болып есептеледі.
фирманың құрылуына 1935 жылы осы фирманың негізін с шы Г.Дуттвайлердің
еңбектің кішкентай адамдарын туристерге тарту идеясы негіз болған. Жаппай
да арзан туристік саяхатлар бұл фирманың негізгі пайда көзіне айналды.
Германияда национал-социалистер ұлт бірлігі идея демалу мақсатындағы
жаппай туризм арқылы іске асырып,! іс-әрекетгі национал-социалистердің
Қуаныш арқылы дарыту (Куай сіисһ Ғгеиёе) деген арнайы ұйымы арқылы
бағыттап отырды. 1933 жылы империялық туризм жөніндег комитет негізделіп,
ол Ағарту және үгіт-насихат министіріне бағынышты болды. Герман
мемлекеті демалу мақсатьшда ұйымдасқан топтық сапарларға, круиздерге,
теміржол саяхатгар көмек көрсетіп отырды. Саяхаттардың қалта көтерерлік
алғашқы туристік серпілістің өсуіне жағдай жасады. лен, 1934 жылы 2, 3
млн.адамның туристік сапары 1935: 5 млн-ға жетті де, 1937 жылы 9, 6 млн.,
1938 жылы 10, 3: адам болды. Жекелеген адамдардың қыдырысынан топ ризм
біртіндеп басым бола түсті [186; 12-13].
XX ғасырдың II жартысында қоршаған ортада көптеген өзгерістер болды. П.Г.
Олдак айқындағандай, статикалық типінің, яғни халықтың басым көпшілігінің
түрған жылжымай, отыра беруінін орнына жаңа динамикалық өмір салты ене
бастады. Өзгермелі өмір салты мақсаттылық процестердің ерекше өсуімен
сипатталады.
КСРО Ғылым академиясы географтарының деректеріне і ғанда, әлемдегі
елдердің барлығын қоса есептегенде, ше дерде 1950 жылы - 25, 3 млн. адам,
1968 жылы - 141 адам, яғни жер шары халқының 4%-ы турист болыпты.
II дүниежүзілік соғыстан соң миграциялық туристік ның күрт көбеюі елдер
мен континенттердің экономикалық беки түсуімен. ғылыми және мәдени бай-
байланыстарын түсуімен транспорт саласындағы жетістік байланыстардын
кейінгі тарифтердің арзандауымен, авиация, теміржол жеделдеуімен және жеке
меншік автомашинаның байланысты болды. Мәселен, ЮНЕСКО курьерінің 1996
ж., желтоксан мәліметтеріне қарағанда, 1965 жылы әлемде авиажолаушылар 180
млн. болса, ал автомашинанын саны 130 млн.-ға жетгі.
Сол кезеннін туризмнің дамуына кеибір елдердің халықтарының кірістерінін
өсуі, енбек демалысы мерзімінің үзаруы және үлкен қалалардағы өмірден
адамдардың қатты шаршайтындығы негіз болды. Зертгеулердің мағлүматтарына
қарасақ, өнеркәсібі дамыған елдерден демалу мақсатында сапарға шығатындар
негізінен ірі индустриялы орталықтардың түрғындары екен.
Соғыстан кейінгі жылдарда көптеген елдердегі туризмнің дамуына шекарадағы
талаптардыңжеңілдетілуі, валюта ауыс-тыру мен шектеудің азаюы, аэродромдар,
жолдар, қонақ үй-лерінің көптеп салынуы, туристік нысандарға жарнама жасау-
дың жетілуі жағдай жасады. II дүниежүзілік соғыстан кейінгі туризм жалпы
халықтық сипат алып, индустриялы елдердің көптеген түрғындарының
кажеттілігіне айналды. Демалу индустриясының өз институттары, азық-
түліктік, өнеркәсіп-тік циклы, ол өндірісті үйымдастыру мен басқарудың әдіс-
тәсілдері найда болды, қалыптасты.
XX ғасырдың 50-60 — жылдарындағы батыс Европа елдер-інде қонақ үйлерін,
ойын-сауык орындарын салу ерекше қар-қын алды. Европа туризмі негізінен
америкалық туристерге икемделіп, қарсы алушы елдердің долларлық қазынасы
тола бастады. XX ғасырдың 60-жылдарынан 70-жылдарының орта-сьша дейін келу-
кету туризмі өсіп, туристік мекемелер мен олардың өндірістерінің көлемі
арггы.
Зерттеуші В. Б. Сапрунова бойынша түрлі елдердегі туризмнің жаппай сипаты
оның жеделдігіне (интенсивность) ауыса ады. Туризмнің жеделдеуінің
көрсеткіші дегеніміз — елдің неше адамы (% өлшеммен алғанда) жылына біреу
болсын сапар жасады (негго-интенсивность) және елдің 14 үлкен бөлігінің
пайыздық қатынасы қандай деген сөз. Туризмнің жеделденуі 50 %-дан асса,
елдің жартысынаңи турист болғандықтан, жаппай туризм болып есептетеді.
II дүниежүзілік соғыстан кейінгі дәуірде туризм рыногының сүранысы мен
үсынысында түбегейлі өзгерістер болды. Жаппай туризм сараланған жаппай
туризмге үласты. Туризмнің бүл екі түріне де жаппайлық тән, оған
таңдаулылар (элита ғана емес, орта класты халық та, 80-жылдардан бастап
кірісі төмен деңгейдегі ел де қатысатын болды [186; 13-15]. Конвейерлік
туризм салыстырмалы түрде қарапайымдығымен, қажеттіліктердің бірдейлігімен,
туристердің мү.и рының үқсастығымен, бір сөзбен айтқанда, көрсететіні
меттерінің жаппайлык-конвейерлік сипатымен ерекшеі Сараланған
(дифференциялы) туризм қажеттіліктері, түрлілігімен, туристік мүраттардың
сан салалылығыме ристік сүраныстардың үсақ түрлерімен, үсынылатьш
қызметтердің сан алуандығымен, туристік үсыныстардың түрлілігімен
ерекшеленеді. Сараланған туризмде көрсеі қызметгерге кец де теревдік сипат
тән. Демек туристік іc. туристік өнімнің қыруар түрін емес, шектеулі
қызметтің варианттарын үсынады.
Конвейерлік туризмнің сараланған туризмге ауысуы өзге рыноктың түтынушы
рынокқа ауысуымен түспа-түс келді. Ол кезеңдегі туристік қызмет көрсетудің
қажеттілікте туризмнің рекреациялық аспектісі болып табылады. Оған
демалысты күнделікті ауыр еңбектен шаршаған физикалық күшті қайта қалпына
келтіру мақсатывда пайдалану болды. Түтынушы ретіндегі жалпы халықтың
жағдайыньщ . руы, экономикалық өсудің жалғасуы, жүмысшы қауымның уақытына
деген қарым-қатынасының өзгеруі демалысқа: түтынушылық мақсат пен
психологияны мүлдем өзгерті ғасырдын 60-70-жылдарының тоғысында
материалдық күдіктерді түтыну қоғамы — түтыну - түтыну үшін кезең
қалыптасты. Өндіру рыногын түтыну рыногы ауыстырды. Туристік сүраныстардың
мақсат-мүдделері күрделене туризмнің рекреациялық аспектісімен қатар
ағартушылық қарым-қатынастық және инвестициялық аспектілері пайдаланды. Бүл
аспектілер өзектілігін 80-жылдар бойына жойған жоқ.
XX ғасырдың 70-жылдарынын ортасына дейінгі уақыттағы турфирмалардын
нарықтық стратегиясы өндірілетін өнімдердің универсалдылығымен
ерекшеленді, ерекше, арнайы жекелеген салалармен шүғылдану болған емес. Бұл
кезеңді Б.Сапрунова конвейерлік туризмнін гүлдену дәуірі деп есептейді.
70-жылдардын П жартысынан бастап туристік сүраныстардың саралануына
байланысты ұсыныстарда арнайы қызмет, арнайы өнім тенденциясы кушейіп,
соңғы жағдай арнайы фирмалардың көрсететін қызмет ассортиментінде кеңейіп,
ту-ристік фирмалар қызметіне, қызметі көрсетудің басқа салала-рына да ене
бастады. Табарлар мен кызметтер рыногының шек-тен тыс көбеюі, экономиканың
өсу қарқынының төмендеуі, 70-жылдардың ортасындағы экономикалық және
қүрылымдық дағдарыстар сараланған туризмнің қалыптасуына жағдай жаса-ды,
туризмнің бұл түрі 80-жылдарда басым бағыт ала берді. Бүл индустриалды
қоғамның дағдарысыньщ белгісі еді [186; 15-16].
Индустриялы қоғамға тән нәрсе - адамға өндірісті іске асы-рушы ретінде
қарау, адамға деген мүндай карым-қатынас ин-дивидтің өз іс-әрекетінің
нәтижелерін және адамның, оның мәдениетінің, рухани кескін-келбетінің
калыптануьш (стандар-тазациялануы) күшейтеді.
Қазіргі дүниеде туризм түрлі елдердің ынтымақтасуында, өзара мәдеди игі
әсер етуде ерекше рөл атқарады. Туризмнің дамуы халықтың рекреациялык
қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймайды, өнеркәсібі дамыған және
дамушы елдердің арасындағы әлеуметтік-экономикалық түрғыдан маңызды
мәселелерді шешуге де пайдасы зор. Туризм ісі дамыған елдердің туризмнен
табатын пайдасы экспортгың барлық мөлшерінің 10-нан 35-ке дейінгі пайызын
күрайды.
БҰҰ мен ЮНЕСК0 60-70-жылдарда-ақ туризмді дамыту
дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін
шешудің таңғажайып әсерлі шансы деп есептеген.
Дамушы елдер жаңарып келе жатқан халықаралық туризм рыногына өз
ресурстарын шығару арқылы өздеріне кажетті түрақты валюта табудың, жаңа
жұмыс орындарымен қамтамасыз экономикасын жүмылдыра білудің жолын тапты.
Осылайша, халықаралық туризмнің көмегімен тұтынуи тың өрісін кеңейтті.
Дамып келе жатқан туристтік бизнесі ұйымдардың ұлттық аяда ғана емес,
әлемдік масштабта бірлесе жұмыс істеуін талап етті. Мұндай ұйым 1898 жылы.
Люксембургте алғаш рет ұйымдастырылды, ол бірлестік Туристік ұйымдардың
халықаралық лигасы деп аталды.
1925 жылы Гаагада туризмді насихатттайтын ресми ұйымдардың халықаралық
одағының бірінші конгресі бас қосып, оның жұмысына Европаның 14
мемлекетінің өкілдері ат салысты. Нәтижесінде бұл саладағы алғашқы ұйым
—Туризмді насихайттайтын ресми ассоциациялардың халықаралық конгресі
қүрылды, ол 1927 жылы Ресми туристік ұйымдардың халықаралық конгресі деп
аталып, ал 1930 жылы Туризмді насихаттайтын ұйымдардың халықаралық одағы
болып құрылды.
Соғыстан кейінгі дәуірдегі әлемдік туризмнің жетекшілігі ұйымдастьзру
қүрьшымдарын жетілдіруді талап етті. Сондықтан 1947 жылы Парижде жоғарыда
санамаланған үйымда базасында Ресми туристік үйьшдардың халықаралық одағы
қүрылды. Бүл ұйымньщ нағыз мүшелері ретінде 116 мемлекеттің өкілі тіркелді
[118; 13—16].
Кейін келе БҮҮ басшылығьшен әлемдегі шетелдік туризмнің басын арнайы
біріктіретін бірден-бір үйым — Бүкіләлемдік туристік үйым жасақталды. Бүл
үйым Б¥¥-ның Бас ассамеясының үсынысына сәйкес 1975 жылы күрылды. Штаб-
квартирасы Испанияның астанасы Мадрид қаласында.. Ұйымның жарғысы 1975 жылы
27 қыркүйекте қабылданды. 1980; дан бастап бүл күнді Бүкіл әлем туризм күн
ретінде бір үранмен мерекелеп отырады. Үйым 4 жылда бір сессияға жиналып
түрады, ол екі аралықта Бас ассамблея атқарушы кеңесі жүмыс істейді.
Айрықша оқиғаның бірі 1980 жылы Филиппиннің қаласында өткен II бүкіл
әлемдік конференция болды.; 1985 жылы Болгарияның София қаласында
Бүкіләлемдік үйым Туризм хартиясын, Туризм кодексін қабылдап, туризмнің
бейбітшілікті нығайту ісіндегі рөлі және жастар туризмі туралы қарарлар
кабылдады.
1994 жылдың қарашысында ЮНЕСКО мен Бүкіләлемдік . уйымнын
жетекшілігімен Ташкентте мамандардың Ұлы Жібек жолыи қайта қалпына келтіру
және қайта реттеу бойынша кездесу өтті. Осы кеңесте аккредитация жалғыз
казакстандық фирма Жібек жолы холдингтік компаниясы болды. Дегенмен де
бүл іске кейінгі кезде респуб-канын мемлекеттік органдары да араласа
бастады. Бүкіл әлемдік туристік үйымның қүрылымында 6 аймақтық комиссия
жүмыс істейді. Олар: Европа, Таяу Шығыс, Африка, Америка, Шығыс Азия және
Тынық мүхит аймағы, Оңтүстік Азия Мексикада туризм жөнінідегі жоғары оқу
орталығы қызмет етеді.
Аткару кеңесінің өкілеттілік мерзімі 4 жыл. Кеңестің бірнеше кемекші
органдары бар: туристік қүжаттауды жеңілдету жөніндегі комитет, бюджеттік-
каржылық комитет, қоршаған орта жөніндегі комитет, бағдарламалар мен
үйлестіру жөніндегі техникалық комитет. Үйымның Бас хатшысын 4 жылға Бас ас-
самблея тағайындайды. Ресми тілдері — ағылшын, француз, испан тілдері.
Үйымның бюджеттік шығындары мүшелік жар-налар есебінен қүралады. Үйымның
бірнеше қоры бар: жалпы қор, айналым капиталы қоры, сенім білдіру жөніндегі
қор.
Әлемде әлемдік сипаттағы 200-дей халықаралық туристік үйым бар. Оларды
ең атақтыларына Туристік агентстволар ассо-циасының бүкіләлемдік
федерациясы, Туристік агентстволар-дың бүкіләлемдік үйымы жатады, бүлар
туристік фирмалар-дың коммерциялық бірлестігі — кооперативтік негізде жүмыс
істейтін белгілі үйымдар, ал Халықаралық туристік альянс — автомобильдік
туризміе қоғамдык көмек үйымы, Әлеуметтік туризм және еңбекшілердің
демалысы жөніндегі халықаралық бюро, Жастардың туристік үйымдарының
халықаралық феде-рациясы, Туризм жөніндегі халыкаралық академия, Туризм
боиынша жазушылар мен журналистердің халықаралық федерациясы, Туризм
саласындағы қүжаттау, хабарлау және мәдениет бойынша халықаралық
ассоциация, Халықаралық айырбас бойынша ассоциация, Туризм бойынша
парламентаралық туризм бойынща эксперттердің халықаралық ассоциациясы,
туризм саласында және қонақ үйлік басқару бойынша оқытудың халықаралық
үйымы, Халыкаралык автомобильдік үйым, Кедендік тарифтер жөніндегі
халықаралык бюро, Әуе транспортының халықаралық ассоциациясы, Туристік
дәрігерлік кемек бойынша халықаралық ассоциация, Халықаралық қонақ үй
ассоциациясы, Мүражайлардың халықаралық кеңесі және т. б.
Бүкіләлемдік туристік үйымның аймақтық ұйымдарының қүрамына Араб
туристік үйымы, Туристік агенттердің американдык қоғамы, Тынық мүхиттық
аймақтык туристік ассоцияциясы, Латын Америкасы елдері туристік
агенттерінің конференциясы, Британ туристік агенттерінін ассоциациясы,
Еуропалық туристік комиссия кіреді. Қазақстан Республикасы халықаралық
туризмнің іс-әрекетіне халықаралық парламентаралық, аймақаралық ұйымдардың
кейбіріне толық, кейбіріне жартылай мүше немесе бақылаушы ретінде катысады.
Қазақстан Республикасындағы туристік үйымдар халықаралық туристік
үйымдарға төмендегідей мақсаттарда қамтиды: халықаралык туристік алмасу,
экономикалық және; калық ынтымақтастықты дамыту туризмінің инфрақұрылымы
мен материалдық базасын нығайту үшін, халықаралық ынтымақтастықты дамыту,
туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, туризм бойынша информациялар
алмасу үшін, халықаралық туризмнің түрлі салалары бойынша бірлескен
зерттеулер жүргізу үшін, туризм аясындағы басқа да: халықаралық
ынтымақтастықты іске асыру үшін. Қазақстан Республикасының туризм және
спорт агенттігі БҮ¥-ының әлемдік туризм жөніндегі арнайы мекемелер
бағдарламаларымен жүмыс істейді.
Енді кадам басқан XXI ғасырдың алғашқы 10 жылдығындағы әлемдік
туризмнің дамуының негізгі тенденциясын бағдарлау — Бүкіл әлемдік туристік
үйым аналитиктеріі Жоғарыдағы информацияның барлығы Бүкіл әлемдік туристік
үйымның Европа аймағы бойынша өкілдің көмекшісі А.Шлевковтың 2001 жылдың
қазан айында Алматыда өткен Экотуризм — XXI ғасырда өтпелі экономикалы
ТМД, Қытай, Монғолия секілді елдердің түрақты дамуының қүралі тақырыпта
өткен семинарда жасаған баяндамасынан алынды.
Онда әлемдік туризмнің басты аймақтық даму тенденциялары ретінде
төмендегі ағымдар аталады:
1) 2020 жылға карай аймақаралык туризмнің жалпы көлемдегі үлесі: Оңтүстік
Азия — 85 %, Таяу Шығыс — 63°о, Африка - 38%, Европа — 15 % болмақ;
2) 2020 жылға қарай туристік рыноктың маңызды нысандары: күншуак пен
жағажай, спортгык туризм, хикаялы туризм, таби-и туризмі, мәдени туризм,
қалалық туризм, ауылдық туризм, тақырыптық парктер, конгрестік туризм, алыс
сапарлар, аралас, спорттық, кысқы түрлері, спорттың судағы түрлері болмак;
3) туристік бағдарламалардың жеке және жалпы түрлері ара-
ласады, электронды технологиялар басым қолданылады, тур түтынушыларының
шарттары басым болады, туристік сүраны-стар ерекшелене түседі;
4) туристік рынок туристік өнімнің үш түріне бағытталады:
а) ойын-сауық, өте әсерлі көріністер, ағарту;
ә) туристік орталылықтар өз абыройларының артуына көбірек көңіл беледі;
б) туристік үйымдар азиялық туристердің келуіне қүлықты
болады;
5) туризмнің тұракты дамуын және туризмдегі әділ сауданың болуын
қамтамасыз ету; түтынушылардың өсіп келе жа-тқан әлеуметтік-экономикалық
санасы мен туристік өнімдерді белсенді пайдалануға үмтылу арасындағы қарама-
қайшылық;
6) XXI ғасырдың жақын арадағы 10 жылындағы үлттық ту-ристік ұйымдардың
басым бағытгары:
а) мақсатты бағыт күшейеді, көтеріледі және маркетингтің
өктемділігі артады;
ә) өнімдерді саралау, олардың сапасы мен бағасы аркылы бәсекелестік
басымдықка жету үшін үнемі үмтылыста болу;
б) туризм ұзақ та игілікті болу үшін туризмді түракты дамыту қажет;
в) мемлекеттік бақылаудың азайып,мемлекеттік-меншіктік бәсекелестікті
артгыру;
7) Бүкіләлемдік туристік үйым үлтгық туристік ұйымдар-төмендегідей
қүбылыстарды айқындады:
а) ұлттық туристік үйымның 78%-ы өз маркетингтік іс
туристік рыноктың шешуші бағыттарына жүмыдырады.
ә) үлттық туристік үйымның 77%-ы өз маркетингтік іс-әрекетін сегменттік
рыноктың неғүрлым тиімді түрле бағытайды;
б) үлттық туристік үйымның 88%-ы өз маркетингтік іс-әрекетін шет елдерге
кеңейткен;
в) үлттық туристік үйымдардың 90%-ы өз кооперативті
маркетингін жеке сектормен көбейткен;
г) ұлттық туристік үымдардың 77%-ы өктем маркетингтік саясат үстанады.
1917 жылғы революциядан кейін де Ресейде туризм экскурсияның дамуы
жалғаса берді. Ол әсіресе жалпы білім беретін мектептерде болды. Оқу ағарту
халық комиссия кұрыла салысымен, Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасы халық комиссары А. В. Луначарский : И. И. Полянскийді шақырып
алып, 1917 жылға дейін жүрген сабақтардың - солтүстік облыстардың
мұғалімдерінің жаратылыстану бойынша экскурсия жүргізу жөнінде өткізуін
өтінді. Халық ағарту комиссариаты революцияда жинақталған қысқа
экскурсиялық дайындықтың тәжірибесін осылайша пайдалана білді.
1919 жылдан бастап қала сыртындағы жаратылыс тарихи станциялары қүралып,
онда оқушылар тәжірибелі педогогтардьщ жетекшілігімен экскурсиялар өткізуге
қатысты. Жаратылыстану — тарихи бағыттағы үйымдармен қатар оларға
эстетикалық және гуманитарлық тәрбие беретін гуманитарлық станциялар да
ашыла бастады. Бүл станциялар гуманитарлык сипаттағы мүражайларға,
архитектуралык ескерткіштерге, қалалардың көрікті жерлеріне экскурсия
жасатты.
КСРО-да жаппай туристік қозғалыс 20-жылдары басталады. 1929 жылға қарай
Туристердін ресейлік қоғамы елдегі туристік қозғалыстардың жетекші
орталығьша Қоғамға мүше ретінде енген көптеген жүмысшылар Ресей Кеңестік
Социалистік Федерациясының пролетарлық туризм қоғамы деп қайта атауды
талап етті. Қоғам 1929 жылдың 30 қарашасынан бастап жұмысшылардың талап
етуімен аталды. Қоғамның төрағасы болып тауда саяхат жасауп Н. В. Крыленко
тағайындалды.
Жарлықта қоғамның төмендегідей міндеттер қойылды:
а) еңбеккерлер арасында үйымдасқан туризм идеясын таратып, еңбек демалысын
мәдениетті өткізуді қамтамасыз ететін өзіндік саяхаттар жасап, өз елі және
баска елдерді көру болатын. КСРО халыктарымен қарым-қатынас жасауға жағдай
туғызуға, адамдарға көркем дағдылар мен табиғатқа деген сүйіспеншілігін
арттыруға, денсаулықтары мен мінез- құлықтарын шыңықтыруға бағытталады;
а) туризмге уйымдасқан қоғамдық қозғалыс сипатын дарыту;
ә) туризмнің техникаларын окып-үйрену және жақсарту;
б) туристерге ұйымдасқан өзара көмек көрсету;
в)туризмді әскерилендіру арқылы КСРО-ны қорғауға көмек
г) саяхат кезінде туристермен қоғамдық жүмыстар үйымдастыру;
е) туризмге өлкетанудың элементтерін енгізу [45; 21].
1929 жылдың аяғына карай пролетарлык туризм қоғамының Қазанда,
Петрозаводскіде, Қырғызтан және т.б. қалаларда бөлімшелері ашылды.
Пролетарлық туризм коғамының маңызды міндеті туризм үшін қоғамдық
мамандарды дайындау болды. Алғашқы болып 1929 жылдың маусымында орталық
Кавказдың Безенг ауданывда тау туризмі инструкторларыньщ курсы жүмысын
бастады. Курсқа сол жылдардың туризм мен алыіинизмінің ең тәжірибелі маманы
В. Л. Семеновский жетекшілік етгі. 1917 жылғы революцияға дейін эмиграцияда
болған Семеновский швейцариялық Альпі таулары-ның күрцелі емес
маршрутгарьшда гид больш істеді, емтихан тап-сырған соң кәсіби тау
жолсерігі атанды. Семеновский тау туризмі мен альпинизмі бойынша
инструкторларды оқыту жөніндегі өз жүмыс тәжірибелерін 1930 жылы басылып
шыққан Горный ту-ризм атты кітабында баяндады. Бұл кітап көпгеген әуесқой
сая-хатшылар үшін туризм техникасының нағыз оқульғьша айналды.
Қоғамның басты шаруасы туристік шаралардың қызметтерін арттыру болды.
Туризм — ең жақсы деген таныс үран сол 30-жылдары туындаған-ды.;
физкультуралық элементерге ғылыми негіз жасау да болды [45].
Жоғарыда мақсаттар мен міндеттерді іске асыруды туризм және экскурсия
қоғамымен қатар Орталық Курортология институты да кірісті. 1931 институтга
туризм және жүмыс демалысы секторы құрылды. Осы сектор жорықтарды
өткізудің алғашқы ғылыми ұсынысын жасады. Қоғам үйымдастырған барлық
маршрут деңгейіне карай үш категорияға, жорыққа қатысу жасына және
денсаулығына қарай қойылатын талаптар айқындалды.
Туризм кабинетінің биік тауларға экспедициясы 1931 жылдан Эльбрустен
басталды. II — приютге өте биік тау шыңдарына саяхат жасаудың денсаулыққа
әсері тексерілді. Олардың келесі бір тобы балалар туризміне берілетіні
жүктемені анықтау мақсатында жүмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Ішкі туризмнің мәні, мазмұны және дамуы.
1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары
1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы
2. Қазақстандағы ішкі туризмнің дамуы.
2.1 .Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар
2.2. Туристік қоғамдардың құрылуы
2.3. Қазақстандағы балалар және жасөспірімдер туризмінің тарихы.
3. Қазақстандағы ішкі туризм индустриясының дамуының негізгі концепциялары
және ҚР- сы үшін маңызы
3.1. Қазақстандағы ішкі туризмнің қазіргі жағдайы және дамуының
мәселелері
3.2. Қазақстандық туризм бағдарламалары
3.3. ҚР- да туризм индустриясын дамытудың концепциясын негіздеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында ту-ризмнің дамуы
төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:
1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподактың қар-жысының барынша
қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;
2) экономикалық ішкі туризм (оның тиімділігі туристік іс-шара-лардан түскен
табыстармен өлшенеді) бүрын сауықтыру, таным-дық және қарым-қатынастық
қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.
Экономиялық ішкі туризмнің республикада негізгі 3 бағыты бар:
1)Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп-) сапарлары;
2) Азаматтардың рекреациялық-танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;
3)Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мем-декттермен саяхаттың
белсенді (немесе аралас) тәсілімен тур-лар жасауы.
Біздің ішкі туризм мазмүнына қарай халықаралыкка жатады, яғни адамдар
өздерінің үнемі түратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.
Коммерциялық (шоп-) туризм 90-жылдардың басында ерекше қарқынмен
дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай
аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бүл іс-
әрекет белгілі себептермен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне
сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар
зиян келтіреді.
Біріншіден, шоп-туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық
өнімдерге бәсекелестік тудырады, үлттық өңдірістік күштердің қысқаруына
жағдай жасап, халықтың жүмыспен қамтамасыз етілуіне нұқсан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп,
басқа мемле кеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір
жыл ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады.
Жергілікті туризм мен сауда комитетінің есебінше, олардың әрқайсысы Дубайда
5- 7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге, негізінен әлемнің
теңіздік және таулы курорттарына рекреация. танымдық сапарларының ел үшін
келтіретін экономикалық: әлеуметтік шығындары да осындай.
Жалпы осы жазылған дипломдық жұмыста Қазақстандағы ішкі туризмнің даму
мәселелері сөз болмақ. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Әр тарауда ішкі
туризм тақырыбына сәйкес мағлұматтар мен оның Қазақстандағы даму мәселелері
қарастырылды.
І. Ішкі туризмнің мәні, мазмұны және дамуы.
1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары
Халыкаралык туризмтануда туризмді әлеуметтік феномен деп атайды.
Әлеуметгік дегеніміз — қоғам өміріне қатысты деген сөз. Ал феномен үғымының
екі мағынасы бар: 1) философиялық түсініп — қүбылыс сөзінің синонимі,
яғни бізге сезімдік танымның тәжірибесі арқылы берілетін нәрсе, 2) ерекше,
си-рек құбылыс немесе ерекше факт, адам [134; 394-445].
Туризм сөзінің түбірі — француз тілінің тур, яғни серуен,
сапар шегу деген мағыналар беретін сөзі. Қазіргі халықаралық туризмде
тур сөзі алдын ала жоспарланған маршруты, мерзімі, көрсететін
қызметтерінің тізбесі бар туристік саяхат деген мағынаны білдіреді.
Туризм сөзі қазіргі энциклопедиялық үғымда бос уақытта (демалыс,
каникул) саяхат жасау және белсенді демалыстың түрі, денсаулықты сақтау
шарасы, жеке адамның танымдық, рухани және әлеуметтік жақтарынан дамуының
жолы деген мағына-лар береді. Халықаралық туризмде табыс табудан басқа кез
кел-ген мақсатта уақытша, ерікті түрғьш орнын ауыстырушы адам-дардың
барлығын туриске санау әдеті қалыптасқан.
1974 жылдан бастап Біріккен үлттар үйымы (БҰ¥) елдің тұрғын орнын
және жүмысын ауыстырғандардан басқа демалу, ғылыми, іскерлік және мәдени
шарада кездесу мақсатында орын, түрақ ауыстыруларының барлығын туризм деп
есептеу керек деген шешім қабылдады [111; 5].
Ал қазіргі Әлемдік туристік үйым мамандары туризм деген үғымға өзі
түратын жерден тыс жерлерге белгілі бір мерзім аралығында арасына бір жыл
салып демалу, іскерлік және т.б, мақсаттарда болуын және саяхаттауын
жатқызады.Туризмнің ең басты әлеуметгік мақсаты — адам өмірін ұзарту және
өмір сүруді жақсарту. Туризмнің басты әлеуметтік қүндылығы табиғатпен және
жаңа адамдармен көңілді қарым-қатынас, кездесулер. Себебі қоғамының ең
биік мүраты (идеалы) — адам катынастарының жағымды формаларын көбейту, сол
формаларды тиіа пайдалану барысында ләззат алу. Жаңа танымдар мен жаңа
лықтар ашу — адамның табиғи бейім-дағдысы, осы табиғіі бейім-дағды
күнделікті өмірде күңгірттенеді де, саяхат барысында адам бойында оянады
[78; 3].
Туристік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болып екіге
бөлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың өзі түратын елдің аумағында
саяхаттауын, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келу, елден кету
гуризмін атайды. Елден кетіп саяхат-тау туризмі — өзі түрақты орнынан басқа
елге бару, ал елге келіп саяхаттау туризмі — бүл елде түрақты коныстанбаған
адамдардың қыдыруы [102; 564-566].
Халықаралық туристер деп өз елінен басқа елдерге саяхаттайтын, бүкіл
әлемдік сауда үйымының статистикасына тіркелген азаматтарды атайды.
Мәселен, 1994 жылы әлемде 528, 41 млн., 2000 жылы 697, 6 млн. адам
халықаралық турист болған. Болжаулар бойынша, 2010 жылы олардың саны
шамамен 937 млн. адамға жетпек.
1. Танымдық қызметі. Таным дегеніміз — өмір шындығы-ның адамның ойлау
процесіндегі бейнеленуі, талдануи және қайта жасалуы; обьективті әлемнің,
табиғаттың және қоғам-ның заңдарының заңдылықтарьш білу; игерген білім мен
тәжірибенің жиынтығы [134; 321].
2 Денсаулық қызметі. Әлемдік денсаулық сақтау үйымы денсаулық деген
үғымға адамның физикалық, психикалык және әлеуметтік жақтарының жақсы
жағдайда болуын жатқы-зады [Ю2; 143]. Адамның денсаулық деңгейін бағалау
критериялары оның қоршаған ортаға ыңғайлана білуі. Адамның қоршаған
ортаның өзгергіш жағдайларына сәтті дағдылана білуі адаптация деп аталады
[102; 15]. Адамныңтуа және жүре пай-да болған қасиеттерінің деңгейінің
тиімді адаптациялануын дағдыланғыштық (адаптивность) деп атайды. Физикалық,
пси-хикалық және әлеуметтік адаптациялар адам өмірдің барлық саласында
белсенді әрекет еткен жағдайда ғана сәтті болмақ. Бүл адамның денсаулык
деңгейін анықтайды.
XVIII ғасырда француз дәрігері Тисо: қозғалыс өз әсері жағынан кез келген
дәріні алмастыра алады, ал әлемдегі бар дәрі қозғалыстың әсерін алмастыра
алмайды [111; 52] деп жазған болатын.
Туризмнің негізгі мәні — қозғалыс, сондықтан да туризмде денсаулықтық
қызметтің белсенді түрлері, яғни туристердің белгілі бір бағыттар бойынша
өз күштерімен қимыл- қозға-лыс жасауына, ерекше көңіл бөлінеді. Мүндай
шарттарға кез келген адамның шамасы келеді. Ең бастысы әрбір туриске сәйкес
физикалық және техникалық дүрыс жүктеме бере білу керек.
Белсенді саяхаттың спортгық саяхатган ерекшелігі туризмде туристер
саяхатгың үзақтығын, қашықтығын және техникалық күрделілік деңгейін өздері
айқьшдайды және кез келген уақьпта тоқтата, үзе алады. XXI ғасырдьщ басына
қарай медиктер Жер бетіндегі адамдардьщ денсаулығының нашарлауының негізгі
екі себебін анықтады:
1) адам өмірінің зиянды экологиялық жағдай-лары,
2) гиподинамия, яғни қозғалыстың шекгеулілігі.
Адам ден-саулығына тиімді әсер ететін, жоғарыдағы екі себепті жоятын
туризмнің белсенді және спортгық түрлері болып табылады.
Гиннестің рекордтар кітабының мәліметі бойынша, 2002 жылғы ақпан айындағы
дерек бойынша әлемдегі ең кәрі адам — жапон жібекшісі Юкичи Чугандзи 112
жаста. Оның әлі күнге дейін өз денсаулығына өкпесі жоқ, өзінің ұзақ
жасауьшың кұпияларымен бөліседі. Дегенмен де Юкичидің жасы адамның ұзақ
жасауының шегі емес.
Ең ұзақ жасаған француз әйелі Жан-Луизе Калмен 199 жылға дейін 122 жыл
164 күн жасаған. Чугандзиге дейін планетаның ең қарт адамы ретінде
италиялық Антонио Тодде аналған, ол Юкичиден 3 ай үлкен болған. Юкичидің
дәл туған датасы — 1889 жылдың 23 наурызы, Жапонияның Огори қаласы. Ол емір
бойы жібек ісімен айналысып, бұл іске басқалар-ды да үйреткен. Юкичидің
үзақ жасауының құпиясы, өзініі-әңгімелеуінше, өмір салтын өлшеммен
жүргізіп, оптимисті болған, сары уайымға салынбаған. Ол ішімдік ішкен,
бірақ қүмар болмаған. Оның сүйікті тағамы балапан етімен араласқ-ан, суға
қайнатылған күріш екен.Батыс Европа ғалымдары адам биологиялық түр ретінде
өзінің эволюциясын аяқтады, адамдар өз өсуінің шыңына жетті деп есептейді.
Адамның эволюциясы өз гендерінің қасиеттері-не негізделгендіктен, тірі
организм бойында қоршаған ортаға бейімделу мүмкіншілігі аз, себебі адам
дамуды тоқтатқан, оның үстіне адамның биосфераға тәуелділігі кеміген,
тіпті кейде адам биосфераны өзінің өмір жағдайларына қарап өзгертеді [233].
Барлық үзақ өмір сүрген адамдар биосферамен тығыз байланысты болып,
туристік саяхатгардың бастапқы кезеңдегі түрлері (адам өмірінің белгілі бір
кезеңінде) оларды биологиялық ортаға оралтып отырған және оларды
биологиялық түр ретінде сактаған. I
Адам денсаулығының ең басты көрсеткіштерінің бірі — оньщ өмірінің үзақ
болуы.
3. Әлеуметтік қарым-қатынас қызметі. Коммуникативтік деген қарым-қатынас
жасауға дайындалған, ыңғайланған әре-кет, яғни сөйлеу тілінің көмегімен
байланысу, ой мазмүнын кабылдау және беру [134; 190].
Сонымен туризмнің әлеуметтік-қарым-катынастық қызметі дегеніміз — саяхатқа
қатысушылардың бір-бірімен ресми емес жағдайда, өндірістік ара қатынасты
(субординация) сактамай-ақ, әлеуметтік мәртебесін, жасын, үлтын,
азаматтығын және т.б. адамдарды бір-бірінен ерекшелейтін белгілерді есепке
ал-май-ақ байланысу, қатынасу мүмкіндігі.
4. Спорттық қызметі.
Туризмде спорт үғымынан басқа спорт түрі деген термин қолданьшады.
Спорт түрі деген—бәсекелестік іс-әрекеттщ белгілі бір жарыс түрін ерекше
спорттық техникамен, тактикамен іске асыру. Сол спорт түрінің бірі —
спортгық туризм. Туристік-спорттық жарыстардың:
1) спортгық жорықтардан жарыс;
2) 2) туристік кеп сайыс бойынша жарыс деген түрлері бар [84; 158].
Адамзат баласы спорттық бағдарламаның неше түрін ойлап тапқан, бірақ туризм
спорты ғана адам денсаулығын нығайту, табиғатпен тілдесу, психологиялық
жеңілдеу, физикалық белсенділік, үйреншікті жағдайды өзгерту деген
компонент-терін орындай алады.
Спорттық туризмнің үйымдастырылуы қарапайым және кез келген жастағы адамның
онымен шүғылдануға мүмкіншілігі болады. Туризм — спорттың табиғи түрі,
себебі онда жүктеме (дозировка) жеңілдетіліп беріледі. Спорттық туризм
адамдар-дың бойына үжымшылдық, тәртіптілік, табандылық секілді касиеттерді
дарытады [235; 4].
5-6. Эстетикалық және эмоционалдық-психологиялық кызметтері. Эстетика
(грекше сезімдік, сезуші деген мағына береді) философия ғылымының
шындық өмірдегі әсемдікті, эстетикалық тәрбиені және әдемілік зандарына
арналған шы-ғармашылықтың жалпы принциптерін, өнерге деген түрлі
көзқарастардың жүйесін зерттейтін саласы [134; 505].
7. Шығармашылық қызметі.Ол шығармашылық туындыларға ғылыми жаңалықтар,
көркем және кұжаттық және ғылыми-көпшілік прозалық, поэзиялық шығармалар,
туризмге қажетті киімдердің, аяқ киі-мдердің, транспорттык көліктердің,
жарақ-жабдықтардың, жаңа 1 тағам түрлерінің, саяхатқа қатысушыларды
белсенді және спорт- 1 тық саяхаттарға үйретудің жаңа әдістері мен
тәсілдері жатады.
8. Қажылық қызметі. Қазақстанда 8 миллиондай мұсылман бар. Ал әлемдегі
мұсылмандардың саны — 1 млрд. 126 млн. Қажылык деп діннің қасиетті
орындарына (христиандар үшін - Иерусалим және Рим, мүсылмандар үшін - Мекке
мен Мәди-не) сапар шегуді атайды. Христиандардың әдет-ғүрпы бойынша қажылық
сапардың белгісі — Палестинадан пальма бүтағын әкелу [102; 333].
Уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруда өзінің нақты мақсаты бар алғашқы
саяхатшылар қажылыққа баратындар мен сау- дагерлер. Әсіресе қажьшыққа
барушыларды классикалық ту-ризмнің көшбасшыларына балайды.
Туризмнің аталған әлеуметтік қызметтерін іске асыру үшін туристік-
рекреациялық ресурстарды (ТРР) пайдалану қажет. Бүл ресурстарды шартты
түрде 2 топқа бөлуге болады:
1) табиғаттың нысандары мен ресурстарының жиынтығы;
2) мәдени-тарихи нысандардың жиынтығы.
Туризмнің спорттық және сауықтыру қызметтері табиғат ресурстары арқылы, ал
қызметтері туристік-рекреациялық ре-сурстар (ТРР) арқылы іске асады.
Адамның денсаулығын өзінің негізгі өндірістік еңбегінен тыс уақытта
табиғатпен және адамдармен қарым-қатынас процёсінде қалпына келтіруі
рекреация деп аталады. Рекреация белсенді (спорттық-туристік) немесе
пассивті (пансионатты) болуы мүмкін.
Адам рекреациясында туристік-рекреациялық ресустар.дщя екінші тобы
ерекше рөл атқарады. Мәдени-тарихи нысандарға экскурсия жасау пассивті
рекреацияның кеңістік базасі болып есептеледі.
Мамандардың айтуына қарағанда, экскурсиялык нысандад информацияның 2 түрін
береді:
1) семантикалық, яғни логика-лық сипаты бар және адам санасына әсер ететін;
2) этикалық.
Белгілі бір рекреациялық әсер алу үшін танымдьщ инфор-мация гана емес,
адамның мәдени-тарихи нысандардьщ эсте-тикалық қасиеттерін қабылдау
негізінде адамның эмоционал* дық толғануы да қажет [55; 7].
Халықаралық туризм жекелеген елдердің экономикасында басқа да қызметтер
атқарады. Мәселен:
- елге валюта жинаудың көзі және халықты жүмыспен қамтамасыз етудің қүралы;
- төлемдік балансқа салымды кеңейтудің күралы;
- туризм аясына қызмет етудің саласын құрайды, яғни эномиканы
диверсификациялаудьщ қүралы;
- үлттық дәулеттің көтерілуі мен кіріс өсімнің, жүмыс орнын
көбейтудің қүралы.
Адамдардың саяхатқа деген қажеттілігінің көлемі жағына артуы және туризм
индустриясы өнеркәсіп, мекеме және„ үйымдардың жиынтығы ретінде туристер
үшін қызмет көрсе-І ту мен табар өндірудің өндірісін қамтамасыз етіп
келеді. Сон-1 дықтан да адам өміріндегі туризмнін әлеуметтік-экономика-
лық рөлі өте қаркынды жылдамдықпен артып келеді.
1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы.
Туризм тарихы дегеніміз — саяхаттардың (жорықтардьщ, экскурсиялардын) ен
карапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және көне заманнан қазіргі
заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихының
зерттеу пәніне туристік қозғалыстың әлеуметтік күбылыс ретінде шығу,
қалыптасу және даму завдылықтары жатады.
Туризм тарихы өз зерттеулерінде археология, нумизматика, палеография,
этнография және т.б. тарих ғылымының салала-рының деректеріне сүйенеді
[237; 3-6].
Туризм термині түрлі халықтардың тілінде XIX ғасырда ғана түрақтала
бастады. Көне және орта ғасырларда адамдар оның орнына саяхат деген сөзді
қолданды. Қазіргі туризм-тануда саяхат деп адамдардың мақсатына қарамастан
кеңістік пен уақытта орын ауыстыруын атайды [30; 13].
Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм кеңестік кезенде әлеуметтік туризм ретінде
дамып, піығындарына қоғамдық қаржы жүмсал-ды. Сол кезде туризм теориялық
түрғыда нақты адамдардың туристік іс-әрекеттегі мүратына байланысты
зерггелді де, ту-ризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік қүбылыс сана-
тында карастырылды.
Туризм тарихын зерттеушілердің көпшілігі белгілі бір саяхаттар бойынша
айқындалған фактілерді ғана баяндады. Олар адамзат тарихының әр түрлі
дәуіріндегі туризмнің жеткен же-тістіктерін үйымдасқан саяхаттардың нақты
әлеуметгік-экономикалық себептерімен байланыстырмады.
В.Б.Сапрунованың [186] басқалардан басты ерекшелігі - туризм тарихын 4
кезеңге бөлді:
1-кезең (көне замандардан XIX ғасырдың басынаа дейін) не-месе оны туризм
тарихының алды деп те атайды;
2-кезең (XIX ғ.-ХХ ғасырдын басы) — элитарлык туризм кезеңі, яғни туристік
қызметтер көрсететін арнайы кәсібі туындауы;
3-кезең (XX ғасырдың басы — II дүниежузілік соғыстың I жарты жылының
басталуына дейін) — бұл әлеуметтік туризмнің қалыптаса бастауы;
4-кезең (1945 жылдан қазіргі кезеңге дейін) — бұл жаппай туризмнің қазіргі
кезеңі, туристік индустрияның туризм тауар өндіру мен қызмет көрсету
кешенінің қалыптасуы,
Туризмнің дамуының әр түрлі кезеңде дамуының дәуір-дәуірге бөлуге
(периодизация) техникалық-экономикалық, әлеуметтік алғы шарттар және
туризмнің мақсатты қызметтер негізгі критерийлер етіп алған.
Бірақ В. Б. Сапрунова туризм тарихын кезең-кезеңге бөлгенмен, көне, орта
және жаңа кезеңдердегі адамдардың үйымдасқа саяхаттарының дамуын жеке-дара
қарастырмаған. Яғни баласының уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруының
бастап, мүраттары айқындалмаған деген сөз. Дүрысында жоғары көрсетілген
мүраттар туризмтану теориясының басты мәсе лерінің бірі болып табылады. Осы
мәселелерді шешу ғана туризм индустриясының әлемдік және өңірлік
перманентті классификациясын түсінуге, түсіндіруге мүмкіндік береді. Туризм
тарихын зерттеудің мақсаты да осында жатыр.
Үйымдасқан саяхаттардың дамуы мен оның тууына негізі болған түрлі
себептерді талдай келе, туризм тарихын дәуір: туудің негізінен адамзаттың
жалпы тарихын дәуірлеумен сәйі келетіндігіне көзіміз жетеді.
Адамзаттың тарих алдындагы хайуанаттар ортасына бөлінуі 5-2 млн жыл
бүрын басталып, б.д.д. ІУ мыңжылдык аяқталған. Адамзат өркениетінің
дамуының бірінші кезеңі кене әлемнің тарихы (б.д.д. IV мыңжылдық — б.д. у
ғ.), екінші кезеңі — орта ғасырлар тарихы (V—XV ғғ.), үшінші кезені - жаңа
дәуір тарихы (1918 жылдан біздің заманымызға дейін Терімшілдік пен аңшылық
адам баласының бірнеше миллион жылғы басты кәсібі болған. Шамамен 10 мын
жыл бұрын (кейде 5-тен 10 мың жылға дейін делінеді) терімшілдіктен.; жер
өндеу, аңшылықтан - мал шаруашылығы туындаған.
Өндірістік еңбекке дейін адамның кеңістікте орын ауыстыруы терімшілдік пен
аншылық мақсатында болған. Адамдар ол орын ауыстырулары ретсіз, жоспарсыз
болып, ондағы мақсат аштык инстинкті, өзін-өзі аман сақтау немесе үрпақты
калғастыру болған. Мүндай жағдай адам бойында тіршілік ету мен дамудың
табигатқа бейімделуінен табиғатты өзіне бейімдеу мәдениеті қалыптасқанға
дейін жалғасты [104; 4].
Түрлі ғылымдардын мәліметтерін талдай қарасақ, адам ба-ласынын Жер шарымен
мақсатты түрде танымдық мүддемен саяхаттауы бүдан 5-6 мың жыл бүрын
басталғанға үксайды. Міне. осы кезеңнен бастап адам терімшілдік пен
аңшылықтан өндірістік еңбекке көшкен.
Көне әлемнің тарихында үйымдасқан саяхатгардың дамуына негіз болған
бірнеше мемлекетті атауға болады. Бұган алдымен ежелгі Египетті
(саудагерлер елдің ерекше мақсаты адамдары болды, әлем жайлы информациялар
жүйелі жинақталып отырды, оның ішінде географиялық, астрономиялық және
медициналық білімдер де бар), Вавилон патшалығы (Алдыңғы Азияда керуен және
су жолдарын үйымдастыр қолдап отырды), Финикия (теңіздегі және құрлықтағы
бел сауда, бос жерлер іздеу, б.д.д. II мыңжылдықтың аяғы -1жылдықтың
басында әлемдегі ең озық корабль құрушылар дайындаған, б.д.д. I
мыңжылдықтың басында ең алғашқы алфавит қүрастырылды), Персия (мемлекеттің
шалғай аудандарының аралығын қосатын жолдар ) көне Үндістан (басқа
мемлекеттермен қызу сауда, Ганг өзені алқабындағы ну орман-тоғайды игеру,
қант бұтасының сөлі алғашқы қант өндіру, мақтадан мата тоқу, әлемнің ең
көне мемлекеттері - буддизмнің негізі салынды), көне Қытай (темірді өндіру
өндеудің басталуы, б.д.д. II мыңжылдыкта иероглифтік кағазды ойлап тапты,
компасты, жібек өндіру тәсілін меіғарды, шай дайындауды үйренді), көне
Греция (қолөнер, ШЬ абль кұрылысы, өз жазуларын ойлап тапты, Финикия,
Египетпен түрақты сауда, дауысты дыбысты белгілейтін алғашқы әріптік
алфавитті жасады, Жерорта теңізі мен Қара теніз жағалауын жаппай отарлау,
теңізде жүзудің дамуы, б.д.д. 776 жылы алғашқы олимпиадалық ойьшдардың
үйымдасты-рылуы, олимгшадалық ойындар кезінде соғысуға тыйым са-лынды),
көне Рим (шығыс Жерорта теңізін игеру, христиан-дыктың тууы, елді ағарту
жүйесінің және бүкіл империя үшін бір шіркеу жасап, христиандықты
үйымдастыру) елдері жатады. Орта ғасырлар тарихындағы жоғарыдағы және одан
да ба-сқа мемлекеттер туризмнің калыптаса түсуіне итермеші күш (стимулятор)
факторы кызметін атқарады. Олар: көне Рим мем-лекетінің негізінде қайта
қүрылған Шығыс Рим империясы немесе Византия (Батыс Европа мен Шығыс
арасындағы сау-даның дамуы, яғни Ұлы жібек жолы, Аравия арқылы Парсы
шығанағьна, Үнді мүхитына өтетін жүпар иіс жолы мемле-кеттік почта мен
шет елмен қатынас ведомостволарының қүры-луы, шіркеудің батыста католиктік,
шығыста православиелік болып бөлінуі, крест жоқтарының басталуы), Аравия
(үшінші әлемдік дін - исламның пайда болуы, Мекке мен Мәдинеге қажылык
жасау), Франция, Германия, Италия (мектептердің ашылуы, академияның
қүрылуы, крест жорықтары, сауданың дамуы, европалық саудагерлердің Жерорта
теңізіне орнығуы, ірі монастырьлар, жол айрықтарында, өзен өткелдері, теңіз
ай-лағына жакын жерлерге қалалар салу, табарлык-ақшалық ша-руашылықтың
қалыптасуы, өнеркәсіптік өнімдердің ел ішінде дамыту, өнеркәсіппк
табарларды ішкі және сыртқы рьноктарға шығару саясатын үстанды, күшті флот
жасау, зайырлы өкіметті нығайту және үлттык мемлекеттердің дамуы).
Туризмнің жаңа дәуірінің тарихында саяхат негіздері Англияда (капиталистік
шарттардың дамуының негіздері одан әрі қалана түсті, тауар сатудың қоймалык
рыногы жинақталды, өнеркәсіптің ерекше дамуы үшін жүмыс машиналарын ойлап
табуы машина жасау дамыды), АҚШ-та (өнеркәсштің дамуы, тауарлар қозғалысы,
жаңа жерлерді отарлау, дамыған өнеркәсіп ішкі рынок жасау, өнеркәсіп пен
сауданың дамуының кедергілерін жою, су және теміржол транспорттын жолға
телеграфтық Морзе әліппесінің шығуы, Белдің телефон аппараты, Эдисон
лампасы, комбайын пайда болды), Фрай (Адам және азамат құқығы
декларациясы, таптарға жойылды, өнеркәсіп пен сауда кедергілері жойылды,
ұлттық рынок калыптасты) болды.
Туризмнің жаңарған дәуірінің тарихында саяхат негізі АҚШ-та (сауда мен
теңізде жүзу еркіндігін камтамасыз кедейлікті жоюға деген талпыныс, елді
кәсіптік кайта да шаралары, халықтың білім алуына көмек көрсету), Фрай
(1936 жылы аптада кырық сағаттық жұмыс күнін бе. жылға екі апталық төлемді
еңбек демалысы, зейнетақы жұмыссыздардың төлемақысын көбейту, XX ғасырдың
60- дарында әлеуметтік заңдылықтарды кеңейту), Үлыбритания (тегін
медициналық көмек көрсетудің кіргізілуі, барлық, британ колонияларының
азатгық алуы, өнеркәсіптің модернизациялануы, іскерлік рухтың көтерілуі),
ГФР-да (II ) дүниежүзілік соғыстан кейін демократиялық институттардьщ
өнеркәсіптің жаңа техникалық негізде қайтадан қалпына тірілуі және қайта
кұрылуы, әскери шығындардың азаюуы капитал мен өндірістің жиі шоғырлануы,
отарлық басқару шарттарын үстауға арналған шығындардың жоқтығы), Италия XX
ғасырдың 50-60-жылдарында экономиканың қаулап экспорттың жылдам өсуі, ақша
бірліктерінің түрақталуы, өмір сүру деңгейінің өсуі, мемлекеттік
берекенің орналасуы Жапонияда (соғыстан үлттық дербес қүқығы ретінде
басу, жалпыға бірдей сайлау қүқығы, сайлаулы өзін-өзі басқа элементтерін
енгізу, сөз бостандығы, үйьм бостандығы, жолшылардың үжымдық келісімшартқа
және ереуілге қүқық помещиктік жер иелену жойылды, жерді сатып алуды әрі
торларға беру, фермерлік шаруашылық, мемлекеттік шығындардың азаюы,
инфляцияның тоқтауы, бағаның түрақтануы, XX ғасырдың 50-жылдарыньщ
ортасында жапон экономикасы ерекше есуінің басталуы, фермерлерге арналған
жана, өнеркәсіптік тауарлар рыногының жасалуы, қорғанысқа шығын жұмсау,
ендірістік капитал қорын жинау, дәстүрі жүйе, экономиканың ауырлығын
энергиялық-материалдық ғьпымға сүйенген салаға ауыстыру, кәсіпкерліктен
алынатын салыктын төмендеуі) болды.
Түризмнін жаңарған тарихының дамуының бір ерекшелігі — социалистік
және дамушы елдер лагерінде қалыптасуы. Мәселен жоғарыда аталған туризмнің
қалыптасып дамуының алғы шарттары Қытай халық республикасында XX ғасырдың
70-жыл-парының соңы — 80-жылдардың басында Мао Дзэ Дун қайтыс болғаннан
кейін ғана (мемлекеттік мекемелердің шаруашылық есепке көшуі, шағын және
орта бизнестің дамуы, шет елдік капитал салуға колдау көрсету, шет елдік
кәсіпкерлерге арнайы экономикалық зона жасау арқылы жеңілдетілген шартгар
үсынылды, жерге үжымдық меншікті сақтай отырып, ауыл шаруашылығына
отбасылық иелікті кіргізу, халықтың өмір сүру деңгейінің өсуі, 2000 жьшға
дейін халық санын түрақ-тандыру үшін бала табуға шектеу қою шаралары, Батыс
елдер-імен байланыстардың кеңеюі мен беки түсуі) қалыптасты.
Азияның, Африканың және Латын Америкасының дамушы елдерінде соғыстан
кейінгі жылдарда туризмнің дамуының төмендегідей алғы шарттары қалыптасты:
импортты ауысты-ратын иидустриализацияның орнына экспорттық мүмкіндіктер
жан-жақты дамыды, шет ел капиталын әкелу қолдау тапты, ақша айналымы
түракталды, әлемдік экономикаға интеграци-ялануға талпыныстар жасалды, ауыл
шаруашылығына заманға сай технологиялар енгізілді, жасыл революция,
әлеуметгік қүрыльм өзгерді, демократиялык институттар қалыптасты, өз
елдерінің халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысу, әлемдік экономикаға
интеграциялану курсын сақтады, эконо-миканың рыноктық күрылымын дамыту,
әлеуметтік бағдар-дағы экономиканың қалыптасуы.
XX ғасырдын басы жаппай туризмнің қалыптасуымен ерекшеленеді. Бүл процесс
әсіресе I дүниежүзілік соғыстан соң күшейе түсті. Туризм тарихшылары мүны
жалпы халықтық және әлеуметгік туризмнің пайда болуымен байланыстырады.
Жаппай туризм деп мүнда туристік іс-әрекетпен халқының деншілігі немесе тең
жартысы шүғылданатын елдерді санау қажет. . .
А.А. Крючковтын пікірінше, халықтық туризм дегеніміз — туристік іс-
әрекетпен халықтың табыс көзі төмен өкілдерінің ез қаржылык мүмкіндіктеріне
орай туризмнің ең арзан түрін тандауы екен. Ал әлеуметтік туризм деп
мемлекетгік қазьша-дан немесе басқа көздерден қаржылық мүмкіндіктері
шектеулі адамдарды қаржыландыратын үйымдасқан саяхаттарды (таным-дық,
ағартушылық немесе рекреациялық-сауықтыру) атайды. I дүниежүзілік соғыстан
кейінгі туризмнің жаппай сипат алуына әсер еткен ол — автомобиль, самолет
секілді көлік қүралдарының туристік деңгейде қызмет ете бастауы. Ал әлем-де
XX ғасырдың басында туризмнің жаппай сипат алуын ке-дергі болған басты
себеп — халықтардың көпшілігінің кедей күйде болуы және төлемді еңбек
демалысыньщ болмағандығы. Осыдан-ақ көптеген адамдардың туристік іс-
әрекеттерге қатьь суы аз болғандығын байқатса керек. Тіпті экономикасы
басқа елдерге қарағанда алдыңғы қатарда болған Англияның өзінде ірі
өнеркәсіп орындарының жүмысшылары мен кызметкер-лерінің еңбек демалысы
жылына 1903 жылы 1-2 апта ғана бол-ды. Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек
демалысы 1908 жыл-дан бастап қызметі үш жылдан асса ғана 6 күн берілетін
[138; 0-51]. Мүндай жағдай еңбекшілердің наразылығын тудырып, Р оіртіндеп
жүмыс берушілерге демалысын жақсартатын шарттарды орындата бастады. Сонымен
қатар I дүниежүзілік ыстан кейін жүмысшылардың туристік қозғалысы ерістеп,
РДЫ кәсіподақтар мен социал-демократиялык партиялар ұйымдастырып, өздерінің
туристік бюроларын құрып, терді жайғастыратын қаражаттар шоғырланды. Мұндай
құбылыстар әсіресе Германияда, Швейцарияда және Австрияда кең өріс алды
[186; 53].
Жаппай туризмнің туындауына екі мысал келтір Швейцарияда Отельилан
фирмасының кұрылуы мен іс-кетін бастап, ол фирма әлі күнге дейін осы елдің
ірі турц қызмет көрсететін мекемелерінің бірегейі болып есептеледі.
фирманың құрылуына 1935 жылы осы фирманың негізін с шы Г.Дуттвайлердің
еңбектің кішкентай адамдарын туристерге тарту идеясы негіз болған. Жаппай
да арзан туристік саяхатлар бұл фирманың негізгі пайда көзіне айналды.
Германияда национал-социалистер ұлт бірлігі идея демалу мақсатындағы
жаппай туризм арқылы іске асырып,! іс-әрекетгі национал-социалистердің
Қуаныш арқылы дарыту (Куай сіисһ Ғгеиёе) деген арнайы ұйымы арқылы
бағыттап отырды. 1933 жылы империялық туризм жөніндег комитет негізделіп,
ол Ағарту және үгіт-насихат министіріне бағынышты болды. Герман
мемлекеті демалу мақсатьшда ұйымдасқан топтық сапарларға, круиздерге,
теміржол саяхатгар көмек көрсетіп отырды. Саяхаттардың қалта көтерерлік
алғашқы туристік серпілістің өсуіне жағдай жасады. лен, 1934 жылы 2, 3
млн.адамның туристік сапары 1935: 5 млн-ға жетті де, 1937 жылы 9, 6 млн.,
1938 жылы 10, 3: адам болды. Жекелеген адамдардың қыдырысынан топ ризм
біртіндеп басым бола түсті [186; 12-13].
XX ғасырдың II жартысында қоршаған ортада көптеген өзгерістер болды. П.Г.
Олдак айқындағандай, статикалық типінің, яғни халықтың басым көпшілігінің
түрған жылжымай, отыра беруінін орнына жаңа динамикалық өмір салты ене
бастады. Өзгермелі өмір салты мақсаттылық процестердің ерекше өсуімен
сипатталады.
КСРО Ғылым академиясы географтарының деректеріне і ғанда, әлемдегі
елдердің барлығын қоса есептегенде, ше дерде 1950 жылы - 25, 3 млн. адам,
1968 жылы - 141 адам, яғни жер шары халқының 4%-ы турист болыпты.
II дүниежүзілік соғыстан соң миграциялық туристік ның күрт көбеюі елдер
мен континенттердің экономикалық беки түсуімен. ғылыми және мәдени бай-
байланыстарын түсуімен транспорт саласындағы жетістік байланыстардын
кейінгі тарифтердің арзандауымен, авиация, теміржол жеделдеуімен және жеке
меншік автомашинаның байланысты болды. Мәселен, ЮНЕСКО курьерінің 1996
ж., желтоксан мәліметтеріне қарағанда, 1965 жылы әлемде авиажолаушылар 180
млн. болса, ал автомашинанын саны 130 млн.-ға жетгі.
Сол кезеннін туризмнің дамуына кеибір елдердің халықтарының кірістерінін
өсуі, енбек демалысы мерзімінің үзаруы және үлкен қалалардағы өмірден
адамдардың қатты шаршайтындығы негіз болды. Зертгеулердің мағлүматтарына
қарасақ, өнеркәсібі дамыған елдерден демалу мақсатында сапарға шығатындар
негізінен ірі индустриялы орталықтардың түрғындары екен.
Соғыстан кейінгі жылдарда көптеген елдердегі туризмнің дамуына шекарадағы
талаптардыңжеңілдетілуі, валюта ауыс-тыру мен шектеудің азаюы, аэродромдар,
жолдар, қонақ үй-лерінің көптеп салынуы, туристік нысандарға жарнама жасау-
дың жетілуі жағдай жасады. II дүниежүзілік соғыстан кейінгі туризм жалпы
халықтық сипат алып, индустриялы елдердің көптеген түрғындарының
кажеттілігіне айналды. Демалу индустриясының өз институттары, азық-
түліктік, өнеркәсіп-тік циклы, ол өндірісті үйымдастыру мен басқарудың әдіс-
тәсілдері найда болды, қалыптасты.
XX ғасырдың 50-60 — жылдарындағы батыс Европа елдер-інде қонақ үйлерін,
ойын-сауык орындарын салу ерекше қар-қын алды. Европа туризмі негізінен
америкалық туристерге икемделіп, қарсы алушы елдердің долларлық қазынасы
тола бастады. XX ғасырдың 60-жылдарынан 70-жылдарының орта-сьша дейін келу-
кету туризмі өсіп, туристік мекемелер мен олардың өндірістерінің көлемі
арггы.
Зерттеуші В. Б. Сапрунова бойынша түрлі елдердегі туризмнің жаппай сипаты
оның жеделдігіне (интенсивность) ауыса ады. Туризмнің жеделдеуінің
көрсеткіші дегеніміз — елдің неше адамы (% өлшеммен алғанда) жылына біреу
болсын сапар жасады (негго-интенсивность) және елдің 14 үлкен бөлігінің
пайыздық қатынасы қандай деген сөз. Туризмнің жеделденуі 50 %-дан асса,
елдің жартысынаңи турист болғандықтан, жаппай туризм болып есептетеді.
II дүниежүзілік соғыстан кейінгі дәуірде туризм рыногының сүранысы мен
үсынысында түбегейлі өзгерістер болды. Жаппай туризм сараланған жаппай
туризмге үласты. Туризмнің бүл екі түріне де жаппайлық тән, оған
таңдаулылар (элита ғана емес, орта класты халық та, 80-жылдардан бастап
кірісі төмен деңгейдегі ел де қатысатын болды [186; 13-15]. Конвейерлік
туризм салыстырмалы түрде қарапайымдығымен, қажеттіліктердің бірдейлігімен,
туристердің мү.и рының үқсастығымен, бір сөзбен айтқанда, көрсететіні
меттерінің жаппайлык-конвейерлік сипатымен ерекшеі Сараланған
(дифференциялы) туризм қажеттіліктері, түрлілігімен, туристік мүраттардың
сан салалылығыме ристік сүраныстардың үсақ түрлерімен, үсынылатьш
қызметтердің сан алуандығымен, туристік үсыныстардың түрлілігімен
ерекшеленеді. Сараланған туризмде көрсеі қызметгерге кец де теревдік сипат
тән. Демек туристік іc. туристік өнімнің қыруар түрін емес, шектеулі
қызметтің варианттарын үсынады.
Конвейерлік туризмнің сараланған туризмге ауысуы өзге рыноктың түтынушы
рынокқа ауысуымен түспа-түс келді. Ол кезеңдегі туристік қызмет көрсетудің
қажеттілікте туризмнің рекреациялық аспектісі болып табылады. Оған
демалысты күнделікті ауыр еңбектен шаршаған физикалық күшті қайта қалпына
келтіру мақсатывда пайдалану болды. Түтынушы ретіндегі жалпы халықтың
жағдайыньщ . руы, экономикалық өсудің жалғасуы, жүмысшы қауымның уақытына
деген қарым-қатынасының өзгеруі демалысқа: түтынушылық мақсат пен
психологияны мүлдем өзгерті ғасырдын 60-70-жылдарының тоғысында
материалдық күдіктерді түтыну қоғамы — түтыну - түтыну үшін кезең
қалыптасты. Өндіру рыногын түтыну рыногы ауыстырды. Туристік сүраныстардың
мақсат-мүдделері күрделене туризмнің рекреациялық аспектісімен қатар
ағартушылық қарым-қатынастық және инвестициялық аспектілері пайдаланды. Бүл
аспектілер өзектілігін 80-жылдар бойына жойған жоқ.
XX ғасырдың 70-жылдарынын ортасына дейінгі уақыттағы турфирмалардын
нарықтық стратегиясы өндірілетін өнімдердің универсалдылығымен
ерекшеленді, ерекше, арнайы жекелеген салалармен шүғылдану болған емес. Бұл
кезеңді Б.Сапрунова конвейерлік туризмнін гүлдену дәуірі деп есептейді.
70-жылдардын П жартысынан бастап туристік сүраныстардың саралануына
байланысты ұсыныстарда арнайы қызмет, арнайы өнім тенденциясы кушейіп,
соңғы жағдай арнайы фирмалардың көрсететін қызмет ассортиментінде кеңейіп,
ту-ристік фирмалар қызметіне, қызметі көрсетудің басқа салала-рына да ене
бастады. Табарлар мен кызметтер рыногының шек-тен тыс көбеюі, экономиканың
өсу қарқынының төмендеуі, 70-жылдардың ортасындағы экономикалық және
қүрылымдық дағдарыстар сараланған туризмнің қалыптасуына жағдай жаса-ды,
туризмнің бұл түрі 80-жылдарда басым бағыт ала берді. Бүл индустриалды
қоғамның дағдарысыньщ белгісі еді [186; 15-16].
Индустриялы қоғамға тән нәрсе - адамға өндірісті іске асы-рушы ретінде
қарау, адамға деген мүндай карым-қатынас ин-дивидтің өз іс-әрекетінің
нәтижелерін және адамның, оның мәдениетінің, рухани кескін-келбетінің
калыптануьш (стандар-тазациялануы) күшейтеді.
Қазіргі дүниеде туризм түрлі елдердің ынтымақтасуында, өзара мәдеди игі
әсер етуде ерекше рөл атқарады. Туризмнің дамуы халықтың рекреациялык
қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймайды, өнеркәсібі дамыған және
дамушы елдердің арасындағы әлеуметтік-экономикалық түрғыдан маңызды
мәселелерді шешуге де пайдасы зор. Туризм ісі дамыған елдердің туризмнен
табатын пайдасы экспортгың барлық мөлшерінің 10-нан 35-ке дейінгі пайызын
күрайды.
БҰҰ мен ЮНЕСК0 60-70-жылдарда-ақ туризмді дамыту
дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін
шешудің таңғажайып әсерлі шансы деп есептеген.
Дамушы елдер жаңарып келе жатқан халықаралық туризм рыногына өз
ресурстарын шығару арқылы өздеріне кажетті түрақты валюта табудың, жаңа
жұмыс орындарымен қамтамасыз экономикасын жүмылдыра білудің жолын тапты.
Осылайша, халықаралық туризмнің көмегімен тұтынуи тың өрісін кеңейтті.
Дамып келе жатқан туристтік бизнесі ұйымдардың ұлттық аяда ғана емес,
әлемдік масштабта бірлесе жұмыс істеуін талап етті. Мұндай ұйым 1898 жылы.
Люксембургте алғаш рет ұйымдастырылды, ол бірлестік Туристік ұйымдардың
халықаралық лигасы деп аталды.
1925 жылы Гаагада туризмді насихатттайтын ресми ұйымдардың халықаралық
одағының бірінші конгресі бас қосып, оның жұмысына Европаның 14
мемлекетінің өкілдері ат салысты. Нәтижесінде бұл саладағы алғашқы ұйым
—Туризмді насихайттайтын ресми ассоциациялардың халықаралық конгресі
қүрылды, ол 1927 жылы Ресми туристік ұйымдардың халықаралық конгресі деп
аталып, ал 1930 жылы Туризмді насихаттайтын ұйымдардың халықаралық одағы
болып құрылды.
Соғыстан кейінгі дәуірдегі әлемдік туризмнің жетекшілігі ұйымдастьзру
қүрьшымдарын жетілдіруді талап етті. Сондықтан 1947 жылы Парижде жоғарыда
санамаланған үйымда базасында Ресми туристік үйьшдардың халықаралық одағы
қүрылды. Бүл ұйымньщ нағыз мүшелері ретінде 116 мемлекеттің өкілі тіркелді
[118; 13—16].
Кейін келе БҮҮ басшылығьшен әлемдегі шетелдік туризмнің басын арнайы
біріктіретін бірден-бір үйым — Бүкіләлемдік туристік үйым жасақталды. Бүл
үйым Б¥¥-ның Бас ассамеясының үсынысына сәйкес 1975 жылы күрылды. Штаб-
квартирасы Испанияның астанасы Мадрид қаласында.. Ұйымның жарғысы 1975 жылы
27 қыркүйекте қабылданды. 1980; дан бастап бүл күнді Бүкіл әлем туризм күн
ретінде бір үранмен мерекелеп отырады. Үйым 4 жылда бір сессияға жиналып
түрады, ол екі аралықта Бас ассамблея атқарушы кеңесі жүмыс істейді.
Айрықша оқиғаның бірі 1980 жылы Филиппиннің қаласында өткен II бүкіл
әлемдік конференция болды.; 1985 жылы Болгарияның София қаласында
Бүкіләлемдік үйым Туризм хартиясын, Туризм кодексін қабылдап, туризмнің
бейбітшілікті нығайту ісіндегі рөлі және жастар туризмі туралы қарарлар
кабылдады.
1994 жылдың қарашысында ЮНЕСКО мен Бүкіләлемдік . уйымнын
жетекшілігімен Ташкентте мамандардың Ұлы Жібек жолыи қайта қалпына келтіру
және қайта реттеу бойынша кездесу өтті. Осы кеңесте аккредитация жалғыз
казакстандық фирма Жібек жолы холдингтік компаниясы болды. Дегенмен де
бүл іске кейінгі кезде респуб-канын мемлекеттік органдары да араласа
бастады. Бүкіл әлемдік туристік үйымның қүрылымында 6 аймақтық комиссия
жүмыс істейді. Олар: Европа, Таяу Шығыс, Африка, Америка, Шығыс Азия және
Тынық мүхит аймағы, Оңтүстік Азия Мексикада туризм жөнінідегі жоғары оқу
орталығы қызмет етеді.
Аткару кеңесінің өкілеттілік мерзімі 4 жыл. Кеңестің бірнеше кемекші
органдары бар: туристік қүжаттауды жеңілдету жөніндегі комитет, бюджеттік-
каржылық комитет, қоршаған орта жөніндегі комитет, бағдарламалар мен
үйлестіру жөніндегі техникалық комитет. Үйымның Бас хатшысын 4 жылға Бас ас-
самблея тағайындайды. Ресми тілдері — ағылшын, француз, испан тілдері.
Үйымның бюджеттік шығындары мүшелік жар-налар есебінен қүралады. Үйымның
бірнеше қоры бар: жалпы қор, айналым капиталы қоры, сенім білдіру жөніндегі
қор.
Әлемде әлемдік сипаттағы 200-дей халықаралық туристік үйым бар. Оларды
ең атақтыларына Туристік агентстволар ассо-циасының бүкіләлемдік
федерациясы, Туристік агентстволар-дың бүкіләлемдік үйымы жатады, бүлар
туристік фирмалар-дың коммерциялық бірлестігі — кооперативтік негізде жүмыс
істейтін белгілі үйымдар, ал Халықаралық туристік альянс — автомобильдік
туризміе қоғамдык көмек үйымы, Әлеуметтік туризм және еңбекшілердің
демалысы жөніндегі халықаралық бюро, Жастардың туристік үйымдарының
халықаралық феде-рациясы, Туризм жөніндегі халыкаралық академия, Туризм
боиынша жазушылар мен журналистердің халықаралық федерациясы, Туризм
саласындағы қүжаттау, хабарлау және мәдениет бойынша халықаралық
ассоциация, Халықаралық айырбас бойынша ассоциация, Туризм бойынша
парламентаралық туризм бойынща эксперттердің халықаралық ассоциациясы,
туризм саласында және қонақ үйлік басқару бойынша оқытудың халықаралық
үйымы, Халыкаралык автомобильдік үйым, Кедендік тарифтер жөніндегі
халықаралык бюро, Әуе транспортының халықаралық ассоциациясы, Туристік
дәрігерлік кемек бойынша халықаралық ассоциация, Халықаралық қонақ үй
ассоциациясы, Мүражайлардың халықаралық кеңесі және т. б.
Бүкіләлемдік туристік үйымның аймақтық ұйымдарының қүрамына Араб
туристік үйымы, Туристік агенттердің американдык қоғамы, Тынық мүхиттық
аймақтык туристік ассоцияциясы, Латын Америкасы елдері туристік
агенттерінің конференциясы, Британ туристік агенттерінін ассоциациясы,
Еуропалық туристік комиссия кіреді. Қазақстан Республикасы халықаралық
туризмнің іс-әрекетіне халықаралық парламентаралық, аймақаралық ұйымдардың
кейбіріне толық, кейбіріне жартылай мүше немесе бақылаушы ретінде катысады.
Қазақстан Республикасындағы туристік үйымдар халықаралық туристік
үйымдарға төмендегідей мақсаттарда қамтиды: халықаралык туристік алмасу,
экономикалық және; калық ынтымақтастықты дамыту туризмінің инфрақұрылымы
мен материалдық базасын нығайту үшін, халықаралық ынтымақтастықты дамыту,
туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, туризм бойынша информациялар
алмасу үшін, халықаралық туризмнің түрлі салалары бойынша бірлескен
зерттеулер жүргізу үшін, туризм аясындағы басқа да: халықаралық
ынтымақтастықты іске асыру үшін. Қазақстан Республикасының туризм және
спорт агенттігі БҮ¥-ының әлемдік туризм жөніндегі арнайы мекемелер
бағдарламаларымен жүмыс істейді.
Енді кадам басқан XXI ғасырдың алғашқы 10 жылдығындағы әлемдік
туризмнің дамуының негізгі тенденциясын бағдарлау — Бүкіл әлемдік туристік
үйым аналитиктеріі Жоғарыдағы информацияның барлығы Бүкіл әлемдік туристік
үйымның Европа аймағы бойынша өкілдің көмекшісі А.Шлевковтың 2001 жылдың
қазан айында Алматыда өткен Экотуризм — XXI ғасырда өтпелі экономикалы
ТМД, Қытай, Монғолия секілді елдердің түрақты дамуының қүралі тақырыпта
өткен семинарда жасаған баяндамасынан алынды.
Онда әлемдік туризмнің басты аймақтық даму тенденциялары ретінде
төмендегі ағымдар аталады:
1) 2020 жылға карай аймақаралык туризмнің жалпы көлемдегі үлесі: Оңтүстік
Азия — 85 %, Таяу Шығыс — 63°о, Африка - 38%, Европа — 15 % болмақ;
2) 2020 жылға қарай туристік рыноктың маңызды нысандары: күншуак пен
жағажай, спортгык туризм, хикаялы туризм, таби-и туризмі, мәдени туризм,
қалалық туризм, ауылдық туризм, тақырыптық парктер, конгрестік туризм, алыс
сапарлар, аралас, спорттық, кысқы түрлері, спорттың судағы түрлері болмак;
3) туристік бағдарламалардың жеке және жалпы түрлері ара-
ласады, электронды технологиялар басым қолданылады, тур түтынушыларының
шарттары басым болады, туристік сүраны-стар ерекшелене түседі;
4) туристік рынок туристік өнімнің үш түріне бағытталады:
а) ойын-сауық, өте әсерлі көріністер, ағарту;
ә) туристік орталылықтар өз абыройларының артуына көбірек көңіл беледі;
б) туристік үйымдар азиялық туристердің келуіне қүлықты
болады;
5) туризмнің тұракты дамуын және туризмдегі әділ сауданың болуын
қамтамасыз ету; түтынушылардың өсіп келе жа-тқан әлеуметтік-экономикалық
санасы мен туристік өнімдерді белсенді пайдалануға үмтылу арасындағы қарама-
қайшылық;
6) XXI ғасырдың жақын арадағы 10 жылындағы үлттық ту-ристік ұйымдардың
басым бағытгары:
а) мақсатты бағыт күшейеді, көтеріледі және маркетингтің
өктемділігі артады;
ә) өнімдерді саралау, олардың сапасы мен бағасы аркылы бәсекелестік
басымдықка жету үшін үнемі үмтылыста болу;
б) туризм ұзақ та игілікті болу үшін туризмді түракты дамыту қажет;
в) мемлекеттік бақылаудың азайып,мемлекеттік-меншіктік бәсекелестікті
артгыру;
7) Бүкіләлемдік туристік үйым үлтгық туристік ұйымдар-төмендегідей
қүбылыстарды айқындады:
а) ұлттық туристік үйымның 78%-ы өз маркетингтік іс
туристік рыноктың шешуші бағыттарына жүмыдырады.
ә) үлттық туристік үйымның 77%-ы өз маркетингтік іс-әрекетін сегменттік
рыноктың неғүрлым тиімді түрле бағытайды;
б) үлттық туристік үйымның 88%-ы өз маркетингтік іс-әрекетін шет елдерге
кеңейткен;
в) үлттық туристік үйымдардың 90%-ы өз кооперативті
маркетингін жеке сектормен көбейткен;
г) ұлттық туристік үымдардың 77%-ы өктем маркетингтік саясат үстанады.
1917 жылғы революциядан кейін де Ресейде туризм экскурсияның дамуы
жалғаса берді. Ол әсіресе жалпы білім беретін мектептерде болды. Оқу ағарту
халық комиссия кұрыла салысымен, Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасы халық комиссары А. В. Луначарский : И. И. Полянскийді шақырып
алып, 1917 жылға дейін жүрген сабақтардың - солтүстік облыстардың
мұғалімдерінің жаратылыстану бойынша экскурсия жүргізу жөнінде өткізуін
өтінді. Халық ағарту комиссариаты революцияда жинақталған қысқа
экскурсиялық дайындықтың тәжірибесін осылайша пайдалана білді.
1919 жылдан бастап қала сыртындағы жаратылыс тарихи станциялары қүралып,
онда оқушылар тәжірибелі педогогтардьщ жетекшілігімен экскурсиялар өткізуге
қатысты. Жаратылыстану — тарихи бағыттағы үйымдармен қатар оларға
эстетикалық және гуманитарлық тәрбие беретін гуманитарлық станциялар да
ашыла бастады. Бүл станциялар гуманитарлык сипаттағы мүражайларға,
архитектуралык ескерткіштерге, қалалардың көрікті жерлеріне экскурсия
жасатты.
КСРО-да жаппай туристік қозғалыс 20-жылдары басталады. 1929 жылға қарай
Туристердін ресейлік қоғамы елдегі туристік қозғалыстардың жетекші
орталығьша Қоғамға мүше ретінде енген көптеген жүмысшылар Ресей Кеңестік
Социалистік Федерациясының пролетарлық туризм қоғамы деп қайта атауды
талап етті. Қоғам 1929 жылдың 30 қарашасынан бастап жұмысшылардың талап
етуімен аталды. Қоғамның төрағасы болып тауда саяхат жасауп Н. В. Крыленко
тағайындалды.
Жарлықта қоғамның төмендегідей міндеттер қойылды:
а) еңбеккерлер арасында үйымдасқан туризм идеясын таратып, еңбек демалысын
мәдениетті өткізуді қамтамасыз ететін өзіндік саяхаттар жасап, өз елі және
баска елдерді көру болатын. КСРО халыктарымен қарым-қатынас жасауға жағдай
туғызуға, адамдарға көркем дағдылар мен табиғатқа деген сүйіспеншілігін
арттыруға, денсаулықтары мен мінез- құлықтарын шыңықтыруға бағытталады;
а) туризмге уйымдасқан қоғамдық қозғалыс сипатын дарыту;
ә) туризмнің техникаларын окып-үйрену және жақсарту;
б) туристерге ұйымдасқан өзара көмек көрсету;
в)туризмді әскерилендіру арқылы КСРО-ны қорғауға көмек
г) саяхат кезінде туристермен қоғамдық жүмыстар үйымдастыру;
е) туризмге өлкетанудың элементтерін енгізу [45; 21].
1929 жылдың аяғына карай пролетарлык туризм қоғамының Қазанда,
Петрозаводскіде, Қырғызтан және т.б. қалаларда бөлімшелері ашылды.
Пролетарлық туризм коғамының маңызды міндеті туризм үшін қоғамдық
мамандарды дайындау болды. Алғашқы болып 1929 жылдың маусымында орталық
Кавказдың Безенг ауданывда тау туризмі инструкторларыньщ курсы жүмысын
бастады. Курсқа сол жылдардың туризм мен алыіинизмінің ең тәжірибелі маманы
В. Л. Семеновский жетекшілік етгі. 1917 жылғы революцияға дейін эмиграцияда
болған Семеновский швейцариялық Альпі таулары-ның күрцелі емес
маршрутгарьшда гид больш істеді, емтихан тап-сырған соң кәсіби тау
жолсерігі атанды. Семеновский тау туризмі мен альпинизмі бойынша
инструкторларды оқыту жөніндегі өз жүмыс тәжірибелерін 1930 жылы басылып
шыққан Горный ту-ризм атты кітабында баяндады. Бұл кітап көпгеген әуесқой
сая-хатшылар үшін туризм техникасының нағыз оқульғьша айналды.
Қоғамның басты шаруасы туристік шаралардың қызметтерін арттыру болды.
Туризм — ең жақсы деген таныс үран сол 30-жылдары туындаған-ды.;
физкультуралық элементерге ғылыми негіз жасау да болды [45].
Жоғарыда мақсаттар мен міндеттерді іске асыруды туризм және экскурсия
қоғамымен қатар Орталық Курортология институты да кірісті. 1931 институтга
туризм және жүмыс демалысы секторы құрылды. Осы сектор жорықтарды
өткізудің алғашқы ғылыми ұсынысын жасады. Қоғам үйымдастырған барлық
маршрут деңгейіне карай үш категорияға, жорыққа қатысу жасына және
денсаулығына қарай қойылатын талаптар айқындалды.
Туризм кабинетінің биік тауларға экспедициясы 1931 жылдан Эльбрустен
басталды. II — приютге өте биік тау шыңдарына саяхат жасаудың денсаулыққа
әсері тексерілді. Олардың келесі бір тобы балалар туризміне берілетіні
жүктемені анықтау мақсатында жүмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz