Қысқа мерзімді несие

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. 1.бөлім. Қысқа мерзімді несиенің мәні, мазмұны, формалары, түрлері, жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Несиенің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Несиенің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Несие формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4 Несие түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.5 Коммерциялық несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.6 Банк несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.7 Тұтыну несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.8 Ломбардтық несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.9 Қысқа мерзімді несиенің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
II. 2.бөлім. Қысқа мерзімді несиенің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Казкоммерц банктің тұтыну несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Несиенің нысандары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Банкаралық несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.4 Талдау көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29

Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде сақталады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие – бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме – вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несилік қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.

1. Н.Н.Хамитов «Банк ісі» Алматы экономика 2006ж.
2. С.Б.Мақыш «Ақша айналысы және несие» ИздатМаркет Алматы 2004ж.
3. Р.О.Смағұлова, Қ.Ә.Мәдіханова, Ә.Қ.Тұсаева, Ж.Ш.Сатыбалдиева «Қаржы, ақша айналысы және несие» Алматы экономика 2008ж.
4. Ғ.С.Сейітқасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы экономика 2005ж.
5. М.С.Саниев «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001ж.
6. Б.А.Көшенова «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Алматы экономика 2000ж.
7. Ж.Бекболатұлы, Ғ.Сейітқасымов «Қазақстанның банк жүйесі» Алматы 2008ж.
8. Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаева «Қаржы» Алматы 2005ж.
9. С.Б.Мақыш «Коммерциялық банктер операциялары» ИздатМаркет Алматы 2004ж.
10. С.Б.Мақыш «Қаржы және несие» Алматы 2000ж.
11. С.Б.Мақыш «Банк ісі» Жеті жарғы Алматы 2009ж.
12. С.П.Ілиясов «Ақша-кредит саясаты» Экономика баспасы Алматы 2004ж.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАРЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. 1-бөлім. Қысқа мерзімді несиенің мәні, мазмұны, формалары, түрлері,
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 6
1. Несиенің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 6
2. Несиенің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 7
3. Несие
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 8
4. Несие
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 9
5. Коммерциялық
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 11
6. Банк
несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 12
7. Тұтыну
несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 14
8. Ломбардтық
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 16
9. Қысқа мерзімді несиенің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
II. 2-бөлім. Қысқа мерзімді несиенің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 22
1. Казкоммерц банктің тұтыну
несиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. Несиенің нысандары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3. Банкаралық
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 26
4. Талдау
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
КІРІСПЕ

Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде сақталады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар
түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені
банктік деп атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде
қолдануынан туады.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға
берген тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие – бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы.
Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесін
жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер
мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне
тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында
туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз алушының
көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы
қарыздық міндеттеме – вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға
бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін
ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға
ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несилік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері
болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен
шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды
ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл
пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі тұтынушылық қажетін
қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді. Бұл арада кәсіпкерлік
қызметі үшін жеке тұлғаларға берілетін ссуда тұтыну несиесіне
жатпайды.
Тұтыну несиесінде қарыз алушыға жеке тұлға, ал, несие
берушіге несие мекемесі, сондай-ақ, әр түрлі меншік формасындағы
кәсіпорындар мен ұйымдар жатады.
Нарықтық экономикалы елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы
әрі пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен рөл
ойнайды, сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде
реттеледі. Реттеу несие берудің және оны пайдаланудың деңгейінде
жүзеге асырылады, әрі бұл реттеу несиеленетін операцияға өзіндік
қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі, процент мөлшерлемесі
арқылы түпкілікті тұтынушының несиеленуін мақұлдауда немесе несиелеу
режимін қатайтуда көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты
әр қилы заңдар қолданылады, алайда, олардың бәрін баршаға ортақ
нұсқама біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті
мөлшерінде несиеге қол жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін (1987 жылға дейін)
экономикада екі түрлі тұтыну несиесі басымдыққа ие болды:
- ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие;
- тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік) несиесі
Ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие жанама сипатта болды, өйткені оны Мемлекеттік банктің
делдалдылығы арқылы әр түрлі сауда ұйымдары беріп келді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооператитік) несиесін несие
мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс банкі) тікелей берді.
Өндірістің құлдырауымен, соған орай тауар айналымының
әлсіреуімен, сондай-ақ, бөліп - бөліп төлеумен тауарларды сатып алу
формасында халықты несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың
бөлшек саудада белсенді түрде құрылуымен бірге шаруашылық жүргізудің
нарықтық формасының қалыптасу процесі басталған кезде қолға алынған осы
шаралардың нақты мәні болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір
түрлерін беру жүзеге асырылды. Мәселен, несиелер мыналарға:
- құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
- ауылдық жерлердегі маусымдық тұруға арналған үйлердің
құрылысына, оларды сатып алу мен жөндеуге;
- мал төлдерін сатып алуға және асыруға берілді;
- 1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмысқа аса
қажетті тұтыну несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды
тұлғаларды несиелеуде қолданатын, атап айтқанда, несиенің қайтарылуы,
несие мерзімі, несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және
қамтамасыз етілуі секілді принциптерді сақтай отырып берді.
Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын маңызды өлшемге қарыз
алушының төлем қабілеттілігі жатады.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз
байланысты: бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің
көлемі өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы
туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың
төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі
тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%-ын, Германия мен Францияда - 30%-ын, ал
Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық
құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл
елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобилдерді сату
үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің
бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей
байланысты болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы
дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі,
субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық
игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті,
яғни кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл
дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған
мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің
экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар
тарапынан белсенді түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге
бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет
тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
I-бөлім. Қысқа мерзімді несиенің мәні, мазмұны, формалары, түрлері,
жіктелуі

1.1 Несиенің мәні

Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске
асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша
өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға,
халыққа) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада
банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған
несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс-әрекетерінде қарама-қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама-қарсы жақтарында
тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық
несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрылымының элементі алыс-берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты
өзіндік өтелмеген құны – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып
табылады.

1.2 Несиенің мазмұны

Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие кең ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие – бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын, сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие – кәсіпорындар, ұйымдар мен
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Несиегер – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Несиегер –
бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз
берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарызгер – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-біріне жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға және т.б. байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынастан емес, сондай-ақ
адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым. Ал
қарызгер – бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Несиегер және қарызгермен қатар несие құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.

1.3 Несие формалары

Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несинің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады:
- қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектісіне қарай – ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар
тұтынуға қажетті артық өнімдерін (астық, мал, тері және т.б.) бір-біріне
өсім алумен қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын-
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда
болып, дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие,
типтік форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен
төлемнің жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл
формасы ұлттық және халықаралық
экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады.

1.4 Несие түрлері

Жоғарыда қарастырылған несие формасының көптеген түрлері болады.
Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық-
ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни,
несиенің іс-тәжірибеге нақты қосымшасы.
А) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелеу объектінің
экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;
- ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ, нормативтен тыс қорлардың
аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі (жолдағы) есеп айырысу құжаттары аясында берілетін
несие, аккредитивтер;
- төлем несиелері.
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ-пен, кепілдікпен,
сақтандыру келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік (сенімділік).
б) қайтарылу мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
в) өтелу тәртібі бойынша:
- бөліп-бөліп төлеу (мерзімін ұзарту);
- бір жолғы өтеу;
- кезең сайын бір қалыпты (бір қалыпты емес) өтеу.
г) тәуекелді деңгейі бойынша:
- субстандартты;
- стандартты;
- күмәнді;
- сенімді;
- сенімсіз;
- ұзартпалы.
ғ) ақылылығы бойынша:
- қалыпты пайыздық мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі қалыпты);
- жоғары пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі жоғары);
- төмен пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі төмен);
- пайызсыз.
д) салалық бағыты бойынша:
- сауда-саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауыл шаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі.
ж) ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- контокорренттік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз
кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы,
сақтандыру келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады.
Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие (ағылшынша revolve – айналыста болу, кезең сайын
ауысып отыру) – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісім-сөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие
келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясында несиелеу) несие
ұйымының шоты иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша
төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да,
шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен
қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт шегінде
беріледі.
1.5 Коммерциялық несие

Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған
тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы
несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу
нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды
өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол тауарлық формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъекті коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады. Коммерциялық несиені
тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма-қол
ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынын кемітуге
жағдай тудырады.
Вексель – бұл сатып алушы-қарызгердің жабдықтаушының алдындағы заңмен
қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін
алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге
тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Вексельдің қолдан оған өтуі барысында табыстау жазбасы – индоссамент
жасалады. Вексельде индоссамент неғұрлым көп болса, оның айналыс ортасы
соғұрлым кең әрі оның төлем кепілдігі соғұрлым жоғары болады.
Коммерциялық несиенің басты мақсаты – тауарлардың сатылу процесін
жеделдету және пайданың жылдам алынуын қамтамасыз ету.
Оған тән белгіге оны пайдаланғаны үшін сатылған тауарлардың немесе
қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын
пайыздың қосылуы жатады.
Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған және ол өндірістің
ауқымы тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты болады. Қазақстанда ол
инфляцияның салдарынан, өндіріс пен тауар айналымының құлдырауынан,
шаруашылық байланыстардың бұзылуынан және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің арасындағы сенімінің азаюынан тиісті деңгейде дамымай қалды.
Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында қолданылады. Азық-
түлік корпорациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар-жағар май
материалдарын, тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес
коммерциялық несие ұғымы аванс түрінде берілетін несиені, тауарлардың,
жұмыстың және қызмет көрсетулердің
алдын-ала төлемін қамтиды.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға жеткізілген
тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл арада соңғысы
алғашқысына вексельді, яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді. Бұл вексель
банкте атаулы құннан төмен бағы бойынша ескерілуі (банктің сатып алуы)
мүмкін немесе оның кепілдігімен (кепілге салынумен) банк несиесін алуға
болады.
Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие банк
несиесімен әрдайым аралас болады.

1.6 Банк несиесі

Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз
алушы кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына
несиені өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан
да (заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді. Қазақстан банктерінің
несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20%-ды
құрайды, ал, қалғаны – тартылған ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз
ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі
түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтық банкке
орналастырылған уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін
пайда алады әрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік
оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына
ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар,
өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің
қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені
коммерциялық несие – несие мәмлесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен
шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты
немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің
мақсаты: негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды
толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық
капиталды қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы,
тұрақсыздық төлемдерін және т.б. төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма-қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма-қол
ақшамен беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісімшартында қарастырылған
мақсаттары үшін беріледі. Және несие қарыз алушының заң тұрғысынан құқық
қабілеттілігі болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда
және қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі. Несие келісімшартының
шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктік
қаржы-несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және т.б. береді. Алайда, бұл осы несие формасының
мәнін өзгертпейді. Сондай-ақ, қарыз алушылардың құрылымы да өзгереді.
Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және халықтан өзге оны
үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және т.б. алады.
Банктің несие салымдарының мөлшері несие ресурстарына байланысты
болады. Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес,
сонымен қатар, клиенттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары,
банкаралық нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы-несие институттарынан
алынатын қарыз қаражаты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша-несие саясаты
арқылы экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің
несие қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең
аз шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің
аясын тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық емес, сонымен бірге,
әкімшілік шекарасының болатынын да
көрсетеді.
Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз алушыларға
тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі, мысалы, халыққа
тауарлар сатылған кезде несие сауда желілері арқылы немесе вексельді
пайдаланумен беріледі.
Қазақстандағы коммерциялық банктер соңғы бес жылда (2001-2004 жж.)
экономикадағы несие салымдарын күрт арттырады. ЖІӨ-дегі ссудалық қоржын
1.01.2002 ж. 15,0%-ды құраған болса, 1.01.2005 ж. – 32,7%, яғни, 2 еседен
көп.
1.01.2005 ж. несие салымдарының құрылымы:
- қысқа мерзімді несие – 49,9%;
- орта мерзімді несие (1 жылдан 5 жылға дейін) – 30,2%;
- ұзақ мерзімді несие (5 жылдан жоғары) -19,9%.

1.7 Тұтыну несиесі

Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай-ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Айрықша
жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та
болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып
төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Халықты несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған
мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар (халық) өзінің жыл сайынғы табысының 10-12%-ын
тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем
дамымай қалды десе де болады. Халық борышқор болудан қорқады, оның үстіне,
тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары, жылына 16-18%-
ды құрайды.
Несие халыққа тауарлы формада және ақшалай формада берілуі мүмкін.
Тауарлық форма халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда
қолданылады, яғни, бұл коммерциялық несие болып табылады. Ақшалай форма
банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама
түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы
артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие
сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса,
төлем қабілеті бар сұранысты арттырады.
Несиелеу объектісі бойынша Қазақстанда тұтыну несиесі мыналарға:
кезек күттірмейтін қажеттілік (шұғыл мұқтаж) несиесіне, құрылыс салу және
тұрғын үй сатып алу несиесіне, ұзақ пайдалануға жарамды тауарларды сатып
алуға арналған несиеге және шаруашылықты ұйымдастырып, жүргізуге арналған
несиеге бөлінеді.
Тұтыну несиесі белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі
әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы
айырмашылықты жояды.
Ол ұзақ пайдалануға жарамды тауарлардың салыстырмалы түрде
жоғары бағасы мен халықтың ағымдағы табысы арасындағы және халықтың
бір тобындағы ақша қорланымы мен оны басқа топтың
пайдалану қажеттілігі арасындағы екі қарама-қайшылықты шешіп береді.
Тұтыну несиесі банк операцияларымен тығыз араласып кеткен. Мәселен,
сатып алушылардың ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары
банктен ссуда алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға несие банктен тікелей
берілетін болса, сауда фирмасы мен банктің арасындағы – несие қатынасының
артық буыны жойылады.
Несиеге сатып алынған тауарларды сауда ұйымдары олардың ссудасын
қамтамасыз етуші ретінде қарастырады.
Сондықтан да соңғы жарна төленгенше тауардың меншік құқығы сауда
ұйымдарында қалады.
Өнеркәсібі дамыған елдерде тұтыну несиесінің бірнеше түрі
пайдаланылады. Алайда, олардың арасында тауарларды төлем мерзімін ұзартумен
сатудың үлес салмағы басым.
Тауарларды несиеге сатып алуда сатып алушы тауардың құнын ай сайынғы
жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге, ол несиені пайдаланғаны үшін пайыз
төлейді. Көптеген жағдайларда төлем мерзімін ұзартумен сатуда тауардың
бағасы комиссиялық сауда ұйымының мөлшеріне несие үшін алынатын пайыздан
жоғары көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды рөл атқарады. Осыған орай, ол
мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік
және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Экономика құлдыраған жағдайда мемлекеттің саясаты халықтың іскерлік
белсенділігін арттыруға оларды ынталандыруға бағытталады. Бұл үшін тұтыну
несиесін алудың, атап айтқанда қолма-қол ақшамен төленетін тауар бағасын
арзандату, несие мерзімін ұзарту, оның құнын кеміту секілді жеңілдікті
шарттары енгізілді.
Инфляция жағдайында, керісінше, қолма-қол ақшамен төлеудің үлесі
артады, несиені пайдаланудың мерзімі қысқарады және пайыздық мөлшерлеме
жоғарылайды.
Тұтыну несиесі халықтың тауарға дейін сұранысын ынталандырады әрі
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады.
Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға және оны сатып алуға ұзақ
мерзімді тұтыну несиесін беру үшін мамандандырылған мемлекеттік құрылыс-
жинақ ақша банкісі құрылады. 2004 жылы халыққа берілген тұтыну несиесінің
мөлшері 122,1 млрд теңгені құрады, 2003 жылмен салыстырғанда 9,4%-ды
құрады.

1.8 Ломбардтық несие

Оңай сатылатын (жылдам өтетін) мүліктің кепілге салынуы ломбард
несиесі деп ұғылады әрі мұндай несие түрінің құқығы ежелден бар, әсіресе,
Солтүстік Италияда (Ломбардияда) кеңінен тараған болатын.
Қымбат металдар мен тауарлар оны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.