Қазақстан Республикасы геоморфология ғылымының негізін қалаушы профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өмір жолы
КІРІСПЕ
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми педагогикалық іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өміріне қысқаша шолу ... . 5.6
1.2. Қазақстан география ғылымының дамуына қосқан үлесі ... ... 8
1.2.1. Географиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.10
1.2.2. Геоморфологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11.15
1.2.3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектері ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың негізгі еңбектеріне қысқаша шолу
2.1. «Іле Алатауының геморфологиясы және өзен аңғарларының пайда болу проблемасы» еңбегі туралы қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... 17.22
2.2. Өзен аңғарларының геоморфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. Профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев туралы ізгі сөздер
Н.Б.Ахматулина: «Мұқатай Жандайұлы . менің жан досым және ұстазым» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23.27
С.А.Құсайынов: «Ұстазым, профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев туралы ізгі сөз» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.30
С.А.Құсайынов: Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары (М.Ж.Жандаевтың көзқарасы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... . 31.33
Л.К.Веселова: «М.Ж.Жандаевтың Қазақстандағы география ғылымының дамуындағы рөлі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми педагогикалық іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өміріне қысқаша шолу ... . 5.6
1.2. Қазақстан география ғылымының дамуына қосқан үлесі ... ... 8
1.2.1. Географиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.10
1.2.2. Геоморфологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11.15
1.2.3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектері ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың негізгі еңбектеріне қысқаша шолу
2.1. «Іле Алатауының геморфологиясы және өзен аңғарларының пайда болу проблемасы» еңбегі туралы қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... 17.22
2.2. Өзен аңғарларының геоморфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. Профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев туралы ізгі сөздер
Н.Б.Ахматулина: «Мұқатай Жандайұлы . менің жан досым және ұстазым» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23.27
С.А.Құсайынов: «Ұстазым, профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев туралы ізгі сөз» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.30
С.А.Құсайынов: Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары (М.Ж.Жандаевтың көзқарасы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... . 31.33
Л.К.Веселова: «М.Ж.Жандаевтың Қазақстандағы география ғылымының дамуындағы рөлі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, 1953 жылдан бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін (1998ж) Қазақ Ұлттық Университетінде қызмет еткен профессор, география ғылымының докторы және геология-минералогия ғылымының кандидаты, Ұлы Отан соғысының ардагері Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің өмірлік жолында (1916-1998) еңбек жолының түрлі бағыттарын басып өтті.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің бойына география және гелогия ғылымдарын терең сіңірген ғалым. Бұл ол кісінің басқалардан ерекшеленіп тұратын, терең мәселелерді зерттегенде айрықша көрініп тұратын ғылыми жұмыстарынан аңғаруға болады. Жалпы, Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми еңбектері физикалық география, төрттік кезең геологиясы, геоморфология, экология және табиғатты қорғаудың барлық бағыттарын түгелге жуық қамтыды.
50 жылдың ішінде Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің жемісті және жан-жақты зерттеулерімен Қазақстанның жалпы және аймақтық геоморфологиялық мәселелерінің дамуына үлкен үлесін қосқан.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда, Бетпақдалада және Оңтүстік Балхаш аймақтарда, Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесінде жүргізілген көптеген далалық экспедициялардың материалдарында Мұқатай Жандайұлы Жандаев география және геоморфологиядан аймақтық проблемаларды зерттеп, оларға ғылыми тұрғыдан баға берген.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің бойына география және гелогия ғылымдарын терең сіңірген ғалым. Бұл ол кісінің басқалардан ерекшеленіп тұратын, терең мәселелерді зерттегенде айрықша көрініп тұратын ғылыми жұмыстарынан аңғаруға болады. Жалпы, Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми еңбектері физикалық география, төрттік кезең геологиясы, геоморфология, экология және табиғатты қорғаудың барлық бағыттарын түгелге жуық қамтыды.
50 жылдың ішінде Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің жемісті және жан-жақты зерттеулерімен Қазақстанның жалпы және аймақтық геоморфологиялық мәселелерінің дамуына үлкен үлесін қосқан.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда, Бетпақдалада және Оңтүстік Балхаш аймақтарда, Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесінде жүргізілген көптеген далалық экспедициялардың материалдарында Мұқатай Жандайұлы Жандаев география және геоморфологиядан аймақтық проблемаларды зерттеп, оларға ғылыми тұрғыдан баға берген.
1. Веселова Л.К., Сливкин В.В. Вклад М.Ж.Жандаева в изучение природы Казахстана // Географический сборник. Алма-Ата: КазГУ, 1976, вып 3. С. 220-239
2. Веселова Л.К., Ульман А.А. Вклад М.Ж.Жандаева в изучение природы Казахстана и развитие геоморфологических идей // Природные и социальные проблемы географии аридных территорий. Материалы научно-практической конференции «Жандаевские чтение». Алматы: Қазақ Университеті, 2001. С. 4-12
3. Веселова Л.К. Основатель казахстанской геоморфологической школы // География в школах и вузах Казахстана. 2005, №2. С. 50-51
4. Вилесов Е.Н., Науменко А.А. Географы ХХ века на Казахстанской орбите. Научно-библиографический справочник. Алматы: Қазақ Университеті, 1998. С. 62-63
5. Мұхтар Мұқашұлы Бәкенов «Қазақстан ғалымдарының библиографиясына материалдар» // Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚҰТУ; Алматы: Ғылым, 2003 ж, С. 68
6. М.Ж.Жандаев «Геоморфология Заилиского Алатау и проблемы формирования речных долин». Алма-Ата «Наука», 1972г
7. М.Ж.Жандаев «Речные долины» Алматы: Казахстан, 1984г
8. М.Ж.Жандаев «Методические указания по общей геоморфологии» Алма-Ата, 1986г
9. Ахматулина Н.Б. «Мукатай Жандаевич – мой друг и наставник» // География ғылымының өзекті мәселелері «V ЖАНДАЕВ ОҚУЛАРЫ». Алматы: Қазақ Университеті, 2009 ж. 24-25 сәуір., С. 5-7
10. Құсайнов С.А. «Ұстазым, профессор М.Ж.Жандаев туралы ізгі сөз» // География ғылымының өзекті мәселелері «V ЖАНДАЕВ ОҚУЛАРЫ». Алматы: Қазақ Университеті, 2009 жыл 24-25 сәуір., С. 8-12
11. Құсайнов С.А. «Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары «М.Ж.Жандаевтың көзқарасы бойынша). // Экологиялық геоморфологияның мәселелері «IV ЖАНДАЕВ ОҚУЛАРЫ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 17-19 сәуір. Алматы, 2007ж
2. Веселова Л.К., Ульман А.А. Вклад М.Ж.Жандаева в изучение природы Казахстана и развитие геоморфологических идей // Природные и социальные проблемы географии аридных территорий. Материалы научно-практической конференции «Жандаевские чтение». Алматы: Қазақ Университеті, 2001. С. 4-12
3. Веселова Л.К. Основатель казахстанской геоморфологической школы // География в школах и вузах Казахстана. 2005, №2. С. 50-51
4. Вилесов Е.Н., Науменко А.А. Географы ХХ века на Казахстанской орбите. Научно-библиографический справочник. Алматы: Қазақ Университеті, 1998. С. 62-63
5. Мұхтар Мұқашұлы Бәкенов «Қазақстан ғалымдарының библиографиясына материалдар» // Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚҰТУ; Алматы: Ғылым, 2003 ж, С. 68
6. М.Ж.Жандаев «Геоморфология Заилиского Алатау и проблемы формирования речных долин». Алма-Ата «Наука», 1972г
7. М.Ж.Жандаев «Речные долины» Алматы: Казахстан, 1984г
8. М.Ж.Жандаев «Методические указания по общей геоморфологии» Алма-Ата, 1986г
9. Ахматулина Н.Б. «Мукатай Жандаевич – мой друг и наставник» // География ғылымының өзекті мәселелері «V ЖАНДАЕВ ОҚУЛАРЫ». Алматы: Қазақ Университеті, 2009 ж. 24-25 сәуір., С. 5-7
10. Құсайнов С.А. «Ұстазым, профессор М.Ж.Жандаев туралы ізгі сөз» // География ғылымының өзекті мәселелері «V ЖАНДАЕВ ОҚУЛАРЫ». Алматы: Қазақ Университеті, 2009 жыл 24-25 сәуір., С. 8-12
11. Құсайнов С.А. «Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары «М.Ж.Жандаевтың көзқарасы бойынша). // Экологиялық геоморфологияның мәселелері «IV ЖАНДАЕВ ОҚУЛАРЫ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 17-19 сәуір. Алматы, 2007ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасы геоморфология ғылымының негізін қалаушы
профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өмір жолы
Жұмысты орындаған
4 курс студенті ____________________ Букенбаева Б.Е.
Ғылыми жетекшісі
г.ғ.профессоры _____________________ Құсайнов С.А.
Норма бақылаушы
г.ғ.к, доцент _____________________ Көшім А.Ғ.
Қорғауға жіберілді
____ ______2010 ж
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к.,доцент _____________________ Н.Н.Керімбай Н.
Алматы 2010
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы атақты ғалым, геоморфологияның жаңа қазақ бағытын
құрған, география ғылымдарының докторы, геология-минералогиялық
ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы ғылымының еңбек сіңірген
қайраткері профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаевқа арналған.
Сонымен қатар бітіру жұмысында ғалымның еңбектері қарастырылған.
Бітіру жұмысының мақсаты: Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың Қазақстанның
жалпы және аймақтық географиялық және геоморфологиялық мәселелеріне қосқан
үлесін қарастыру.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың географиялық зерттеу нәтижелерін
талдау
2. Геоморфологиялық зерттеу нәтижелерін талдау және оқу жүйесіне
қолдану
3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектерін қарастырып, оның ғылыми
мұрасын жалғастыру
Ақпараттар көздері: Басылымдардағы әдебиеттер көздері, қор
материалдары;
Ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың көлемі: Бітіру жұмысы 35 беттен тұрады және 15 әдебиеттер
тізімі кіреді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми педагогикалық іс-әрекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 4
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өміріне қысқаша шолу ... . 5-6
1.2. Қазақстан география ғылымының дамуына қосқан үлесі ... ... 8
1.2.1. Географиялық зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
1.2.2. Геоморфологиялық зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-15
1.2.3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектері
... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың негізгі еңбектеріне қысқаша
шолу
2.1. Іле Алатауының геморфологиясы және өзен аңғарларының пайда болу
проблемасы еңбегі туралы қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... 17-
22
2.2. Өзен аңғарларының геоморфологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. Профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев туралы ізгі сөздер
1. Н.Б.Ахматулина: Мұқатай Жандайұлы – менің жан досым және
ұстазым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 23-27
2. С.А.Құсайынов: Ұстазым, профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев
туралы ізгі сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-30
3. С.А.Құсайынов: Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары
(М.Ж.Жандаевтың көзқарасы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... .
31-33
4. Л.К.Веселова: М.Ж.Жандаевтың Қазақстандағы география ғылымының
дамуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
34
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жақсының аты өлмейді,
ғалымның хаты өлмейді
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, 1953 жылдан
бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін (1998ж) Қазақ Ұлттық Университетінде
қызмет еткен профессор, география ғылымының докторы және геология-
минералогия ғылымының кандидаты, Ұлы Отан соғысының ардагері Мұқатай
Жандайұлы Жандаев өзінің өмірлік жолында (1916-1998) еңбек жолының түрлі
бағыттарын басып өтті.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің бойына география және гелогия
ғылымдарын терең сіңірген ғалым. Бұл ол кісінің басқалардан ерекшеленіп
тұратын, терең мәселелерді зерттегенде айрықша көрініп тұратын ғылыми
жұмыстарынан аңғаруға болады. Жалпы, Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми
еңбектері физикалық география, төрттік кезең геологиясы, геоморфология,
экология және табиғатты қорғаудың барлық бағыттарын түгелге жуық қамтыды.
50 жылдың ішінде Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің жемісті және жан-
жақты зерттеулерімен Қазақстанның жалпы және аймақтық геоморфологиялық
мәселелерінің дамуына үлкен үлесін қосқан.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда, Бетпақдалада және Оңтүстік Балхаш
аймақтарда, Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесінде жүргізілген көптеген далалық
экспедициялардың материалдарында Мұқатай Жандайұлы Жандаев география және
геоморфологиядан аймақтық проблемаларды зерттеп, оларға ғылыми тұрғыдан
баға берген.
І.Негізгі бөлім
1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өміріне қысқаша шолу
Жандаев Мұқатай Жандайұлы география ғылымының докторы, профессор
(01.02.1916 – 28.06.1998 ж.ж).
Белгілі геолог, геоморфолог, география ғылымының докторы, профессор
Мұқатай Жандайұлы Жандаев 1916 жылы 1 ақпанда Көкшетау облысы Рузаев
ауданында дүниеге келген. 1939 жылы Петропавл зооветеринарлық техникумын
бітірген соң әскерге аттанады. Әскери қызметте жүріп Унта авиациялық
қызметі мен Резандағы 1-ші ұшқыштар мен алыстан әрекет ететін авиация
штурмандарының жоғары мектебін бітірді. 1943 жылдан 1945 жылдар арасында
Ұлы Отан Соғысында алыстан әрекет етуші бомбалаушы самолетте әуе радист-
атқышы ретінде ұшты. Бір жылға жуық уақыт Запольяреде ұшып, бірнеше рет
түнгі әуе майданына қатысқан.
Соғыстан кейін 1945 жылы Мұқатай Жандайұлы Жандаев Воронеж
педагогикалық институтын оқып бітірген соң, ҚазКСРО ғылым академиясының
Қ.И.Сатпаев атындағы геология ғылымдары Институтының аспирантурасына
түседі. Геоморфология бойынша Солтүстік Тянь-Шань тауларында дала
экспедициялық зерттеулер жүргізген, сонымен бірге бір жыл тау-металургиялық
институтында оқыды. 1952 жылы Мұқатай Жандайұлы Жандаев Іле Алатауының
шығыс сілемдерінің геоморфологиясы тақырыбында геология-минералогиялық
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесінің диссертациясын қорғап шықты. 1952-
1953 жылдары ол Бетпақдала мен Солтүстік Қазақстанның қалайысын
(касситериін) іздеу жұмыстарымен шұғылданды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев 1953 жылы М.С.Киров атындағы Қазақ
Мемлекеттік Университетіне қызметке орналасты. 1960 жылы География
факультетінің декан қызметіне тағайындалды. Осы кезеңдерде ол метеорология
және гидрология бөлімдерін, кейінірек геоморфология мамандықтарын ашты.
1962 жылдан бастап физикалық география, кейін геоморфология кафедраларына
жетекшілік етті. 1966 жылы М.Ж.Жандаев география, метеорология және
гидрология бойынша Қазақстандағы бірінші Диссертация Қорғау Кеңесін
ұйымдастырып, оған 12 жыл бойы төрағалық етті.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев педагог ретінде жалпы геоморфология,
Қазақстан географиясы, геология, далалық геоморфологиялық зерттеулер
әдістері, өзен аңғарларының геоморфологиясы, инженерлік геоморфология
курстары бойынша өте жоғары деңгейде дәрістер оқып, қызметкерлер мен
студенттер арасында жоғарғы беделге ие болды.
1970 жылы Қазақстанда бірінші болып, география ғылымы бойынша Іле
Алатауының геоморфологиясы тақырыбында докторлық диссертациясын қорғады.
М.Ж.Жандаев геоморфология, неотектоника, өзен аңғарлары, жарлар эрозиясы
мен арнайы карталар бойынша ТМД-ның белгілі ғалымы.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев 160 ғылыми жұмыстар, оның ішінде 5
монография жазылған.
Қазақстанда бірінші болып жаңа құрал ойлап тапты, Жандаевтың
географиялық ашылу құралы мен Географтың Ж-94 бұрыш өлшегіші құралдарына
патент алды.
М.Ж.Жандаевпен бірге 4 пайдалы қазбалар кені табылды:
1) Қорғасын – Шымдыбұлақ, Шелек ауданында
2) Темір-марганец – Солтүстік Бетпақдаладағы Қосағалыда
3) Касситеритті (қалайы) – Солтүстік Бетпақдалада
4) Мыс – Қарқаралы ауданында
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың көптеген ғылыми еңбектері іске
асырылған:
- Алғаш Шелек-Алматы каналының сызбанұсқасы түзіліп, осы каналдар
жобасын түзгенде С.Я.Жук атындағы жобалау институты пайдаланған
- Шелек ауданының таулы жолдарын салуда
- Шелек ауданындағы М.Ж.Жандаев ашқан қорғасын кенін және Солтүстік
Бетпақдаладағы темір-марганецті кенін барлауда
- Солтүстік Тянь-Шанның мемлекеттік картасын жасауда. Бартоғай
суқоймасы мен каналын құруда.
М.Ж.Жандаевтың ғылыми еңбектері мен Географиялық өлшеу құралы барлық
уақытта түрлі дәрістер мен практикалық жұмыстарда пайдаланылып келеді.
Ондаған ғылыми статиялары мен карталары Қазақ Совет Энциклопедиясын түзуде,
академик К.К.Марковтың екі томдық Төрттік кезең монографиясы мен МГУ-дің
ғалымы С.С.Вознесенскийдің және профессор Н.В.Башениннің редакциясымен
шыққан Совет Одағының геоморфологиялық картасын сызуда пайдаланылған.
М.Ж.Жандаев жүргізген ғылыми зерттеулердің арқасында маңызды теориялық
және практикалық мәні бар нәтижелер алынған. Ғылымда алғаш рет өзендердің
шығу тегі мен өзен аңғарлары теориясының талдаулары жасалып, олар Өзен
аңғарлары (Алматы, 1984ж), Іле Алатауы геоморфологиясы және Өзен
аңғарларының пайда болу проблемалары (Алматы, 1972ж) монографияларында
жазылған.
М.Ж.Жандаев өткен ғасырдың соңында жағалаулық эрозияны тереңдік,
регрессивтік және жағалаулық деп үш түрге бөліп көрсеткен америкалық
географ В.Дэвистің концепциясының дұрыс емес екендігін дәлелдеді.
М.Ж.Жандаев Өзен аңғарлары геоморфологиясы жаңа ғылыми оқу құралын
жазып, жарлардың 4 түрін анықтады, Балқаш көлінің түзілуінің палеографиялық
жағдайлары мен Арал теңізінің шығу тегін және Арал теңізінің палеографиялық
картасын жасады.
Сонымен қатар, М.Ж.Жандаев жазушы, журналист ретінде де танымал
болған. Көркем әдебиет тақырыбында 25 астам еңбегі жарияланған болса, оның
ішінде Әуе атқыш-радистінің жазбалары (1983ж) және Соғыс аспанында
(1991ж) деген екі кітабы бар. Ол кісінің стадиялары Москва, Простор,
Неман, тағы басқа журналдарда жарық көрген.
Мыңдаған географ, геолог және топырақтанушы шәкірттері бар. Олардың
ішінде 6 ғылым докторы, 7 аспиранттың ғылыми жетекшісі, 3 доктордың
консултанты болған.
1984 жылы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері
құрметті атағы берілді, ғылыми еңбектері үшін Прежевальский медалімен
наградталып ССР-дің географиялық қоғамының Құрметті мүшесі болып сайланған.
География ғылымының докторы, профессор, Қазақстанға еңбегі сіңген ғылым
қайраткері М.Ж.Жандаевтың ғылымға және педагогикаға сіңірген зор еңбектері
Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталып, атап өтілген.
1.2.1 Географиялық зерттеулер
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың жалпы теориялық еңбектері география үшін
практикалық мәселелермен тығыз байланыста болды. Тек практикамен тығыз
байланыста болған кезде ғана география өзінің дамуында кең құлаш жая
алады. (1961)
Географияның негізгі мәселесі ол табиғи кешенді зерттеуде, табиғи
ортаның даму заңдылықтарын оқып-үйренуде, табиғи-географиялық ресурстарды
нақты пайдалану мен ашуда деп білді. Бұл зерттеулердің бәрі де табиғи
байлықты дұрыс пайдалану үшін қажет деп тапты. Осылайша физикалық география
географиялық ортаның қалыптасуы мен дамуына, табиғи ресурстарды анықтауда,
ал экономикалық география берілген жағдайдағы шикізаттарды табуға
бағытталады.
Ландшафттанумен байланысты звено; ландшафтық карта – барлық география
негізі, онсыз география бүтін ғылым бола алмайды. Табиғат ерекшеліктерін
оқуды ландшафт картасын жасаудан бастау керек. Сонда ғана табиғи-
экономикалық ресурстарды есепке алуға және бағалау мүмкін болады. Соңғы
кезеңі болып экономикалық зерттеулер есептелінеді, оның географиялық жұмыс
нәтижесі – аймақ дамуының перспективалы экономика-географиялық картасын
жасауға болады.
Табиғат пен ресурстарды игеру, барлық комплементтерді ескере отырып
кешенді іс-шараны талап етеді. Кез-келген ірі халық шаруашылығы іс-шаралары
(тыңайту, өзендерді аудару, СЭС құру, жаңа жерлерді игеру және т.б.) алдын-
ала географиялық кешенді негіздемелер алуы керек., яғни олардың ресурстарды
пайдалану кезінде табиғатқа қандай әсері болатыны туралы болжамдарды білуі
керек. ТТК-ді оқып-үйренудегі тәжірибелеріміз сандық функциональдық
тәуелділікті, жалпы теориялық концепцияларды тексеруді өңдеуге көмектеседі.
Табиғатты қорғау кешенді географиялық проблема болып табылады. Оның
пікірінше бұл проблемаға екі жақты қарауымыз керек. Табиғатты бірінші бұзып
алып, соңынан оны қорғауға әрекет жасау ақылға қонымсыз, сол үшін әртүрлі
шаруашылық жұмыстарын жүргізірден бұрын алдын-ала еліміздің табиғатына
бүтін кешенді профилактикалық даланы іс-шаралар атқарылуы керек. Екінші
жағынан жайылымға айналдырып даланы сақтауға, немесе орманды құртып барып
орманды сақтауға болмайды сол үшін ландшафты кещенді бүтін күйінде қорғау,
яғни жеке жануарларды, өсімдіктерді сол қалпында алып қалуды ойлау керек.
Ал бұл таза географиялық проблема. Сонымен бірге ландшафтың жеке элементіне
әсері, яғни табиғи жүйенің бұзылуына жол бермеуді ойлау керек.
Осы мәселелердің бәрі кең түрдегі географиялық зерттеулерді талап
етеді, дегенмен келіспеуге болмайды. Әсіресе ол Қазақстанның кең аумағына
аса қажет. Табиғи-ландшафтты кешенді жоспарлы түрде тәжірибелік кешенді
оқып-үйрену және олардың ресурстарын білу мәселесі біздің республикамызда
пісіп жетілді.
Осы мәселеге орай Мұқатай Жандайұлы Жандаев бірінші кезекте үш
мәселені алға қойды:
1) Табиғи-аумақтық кешенді (ТТК-ТАК) оқып меңгеру және республика
территориясы бойынша барлық ресурстарына ландшафттық карта жасау негізінде
сандық көрсеткіштерді анықтау, олар ландшафт резервтерінің потенциалын
анықтауға және ашуға көмектеседі.
2) ТТК-ТАК-ның потенциальдық мүмкіндіктерін көрсететін табиғи-аумақтық
ресурстар картасын жасау.
3) Инженерлік-географиялық зерттеулер жүргізу және профилактикалық
жұмыстар жүргізу, жобалау кезінде және әртүрлі халықшаруашылығы іс-
шараларын атқарғанда табиғатты қорғауды қарастыратын болуы керек.
Бұл мәселелерді іске асыру үшін Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың пікірінше
Қазақ КСР жанынан география ғылымдарының институтын-география бойынша
ғылыми орталық ашу керек болды. Сондай-ақ республикада географ мамандардан
қолданбалы ландшафтанушыларды, табиғат қорғау мамандарын, табиғаттану,
туризм, өлкетану мамандарын дайындау керек екендігін дұрыс тапты.
Сонымен, Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың жалпы теориялық еңбектері
маңызды шаруашылық мәселелерін шешуге жақындатып географияның дамуында
перспективалы үлес қосты. Бұлардың іске асуы қуанарлық жағдай.
Жоғарыда айтылғандай географияның орталық негізі деп Мұқатай Жандайұлы
ландшафтануды атады, ал ландшафтық карта физика-географиялық зерттеулердің
қорытындысы деп есептеледі.
Жалпы ұстанымдармен шектелмей Мұқатай Жандайұлы Жандаев ландшафтық
карта жасаудың мысалдарын тәжірибеде көрсете білді. 1957 жылы ол Іле
Алатауы шығыс бетінің вертикаль белдеуінің алғашқы схемалық картасын
жасады.
Кейінірек, 1959-1960 жылдары, профессор А.В.Чигаркинмен бірлесіп
ауданы шамамен 55 мың км2 болатын Алматы облысының оңтүстік бөлігінің
ландшафт картасын жасады (1961ж). картаның негізіне ландшафттық типтері
қойылған – ... күрделі ТТК(ТАК), географиялық ландшафтармен бірге табиғи
ерекшеліктерді бірлестіруші. Осы типтерді жалпылай отырып сапалық
белгілермен – гелогиялық құрылымы, жер бедері, топырақ-өсімдікті
қабаттарымен. Ландшафтардың 11 негізгі түрі көрсетілген: шың-мұздықты биік
таулар, биік-таулы альпілік төмен шөпті шалғын, таудағы қарақылқан
жапырақты орман және сирек орман, биік шөпті таулы шалғын, әр түрлі шөпті
аласа таулы дала, тегіс-злакты жартылай шөлейттер, тұзды өлкелер, құмды
және тасты-шағалды шөлейттер, суатты-тоғайлы жайылым, мәдени өсімдікті жер
ландшафтары.
Аумақтық және биіктік жағдайлардағы қысқаша берілген ландшафтардың
түрлерінің сипаттамасы бойынша, өсімдіктің, бедердің, климаттың негізгі
белгілерінің сипаттамалары жарық көрген.
Негізінен ландшафтарды шаруашылық сипатымен пайдалануға және оларды
дұрыс қолдануға бағыт беруге назар аударылған.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев географияны алдыңғы қатарлы ғылым ретінде
қарап өзінің бүкіл шығармашылығында ойынан өткізді. Ол өзінің барлық
жұмыстарында табиғатты рационалды пайдалану мәселесіне басты назар аударып
отырды. Өзінің ландшафтану мәселесіндегі мақалаларында Мұқатай Жандайұлы
Жандаев ТТК-ді халық шаруашылығының перспективаларына немесе оларды
қолданудың мүмкіндіктеріне көңіл бөлді. Егер Мұқатай Жандайұлы Жандаев
морфологиялық сипаттама беретін болса, онда ол зерттеліп жатқан нысанды
қалай пайдалану керектігін айтуды ұмытпайтын. Мысалы, Шелек және Шарын
өзендерінің аңғарлары туралы мақаласында ол екі өзеннің аңғарлары да
электростанция мен су қоймасын салуға көптеген ыңғайлы орындарға ие
екендігіне көңіл бөлген. Кейбір жұмыстары тікелей су ресурстарын игеру мен
табиғи құбылыстардың зиянды әрекеттеріне қарсы күрес әдістеріне арналады
(тасқын, эрози, т.б.)
Мұқатай Жандайұлы Жандаев Іле Алатауының өзендері әжептәуір
энергетикалық ресурстарға ие және су ағымдарын оңай реттеуге, су қоймалары
мен СЭС-ын салуға өте ыңғайлы екендігін айтты. Ол биік таулардағы
шалғындықтарды жайылымға және бау-бақшалар алқабына айналдыруға болатынын
да атап өтті.
1.2.2. Геоморфологиялық зерттеулер
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың геоморфологиялық жұмыстары аумақтық
жалпы ортаның мәселелерімен жалпы теориялық сипатқа арналған.
Геоморфологияның актуалды мәселелерін шешуде ол географ-зерттеуші тұсынан
түсіндіріп, қазақстанның бедерін оқып үйренуде геологиялық-географиялық
тәсілдер арсеналын керемет пайдалана білді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевты бәрінен бұрын геоморфологияның
проблемалық мәселелері қызықтырды; геоморфологиялық карта жасау, ең жаңа
тектоникалық қозғалыстардың бедер түзудегі ролі, бедер түзілудің қазіргі
экзогенді процестері, қолданбалы геоморфологияның мәселелері, өзен
аңғарларының түзілулерінің теориясы.
Геоморфологиялық карта жасау кез-келген геоморфологиялық
зерттеулердің негізі болып табылады. Ол өзіне көптеген әлі шешілмеген және
тартысты мәселелерді қамтиды; бедердің классификациялары мәселелеріне
қатысты, геоморфологиялық карта жасау жобаларына, олардың картографиялық
кескіндеулер тәсілдері және басқалар, сондықтан Мұқатай Жандайұлы Жандаев
аумақтық зерттеулер туралы еңбектерінде осы мәселелерге ерекше үлкен мән
берген. Ол былай деп көрсетті: Дұрыс құрылған жүйелілік генетикалық
байланыс пен бедерлер заңдылықтары туралы қазіргі заманғы ғылымның көрінісі
болып табылады, оның ішінде берілген территорияның геоморфологиялық
құрылымы бар, онсыз геоморфология отырып, ол геоморфологиялық карталар
легендасы үшін бедердің келесі таксономикалық классификация формаларын
ұсынды: бедер элементтері, бедер формасы (пішіні), бедер типі (түрі) және
бедерлер комплекстері. Іле Алатауы үшін, мысалы, төрт комплекс және 14
бедерлік түрі бөлінген: ...орта масштабтыгеоморфоогиялық карта жасау
негізінде қаланады. Бедер кешендерін бөлгенде М.Ж.Жандаев
классификациялардың логикалығын барлық уақытта ұсынбаған. Негізінен,
тектоникалық-құрылымды, тектоникалық-аккумуляциялық, бедердің кешенді
бөлінген эрозиялық-аккумуляциялық және эолды-аккумуляциялық кешендер, олар
тектоникалық-аккумуляциялық кешеннің негізгі бөлігі болып табылады.
Кейінірек жазған еңбектерінде Іле Алатауының бедерлерінің
классификацияларын жетілдіруді қолға алған болатын.
Жалпы геоморфологиялық картадан басқа Мұқатай Жандайұлы Жандаев Іле
Алатауының тау етектеріндегі бедерлердің антропогендік пішіндерінің алғашқы
картасын жасады (1965ж). Ол бедер формасының антропогендік классификациясын
жасап шықты, карта жасаудың ұстанымдарын жасап, Оңтүстік Қазақстан
бедерінің антропогендік даму заңдылықтарының негізін салды.
Бедер Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың еңбектерінде эндогенді және
экзогенді факторлары ұқыпты оқып үйренген. Қазіргі заманғы бедер бейнесін
жасауда эндогенді бедер түзілу факторларының арасында Мұқатай Жандайұлы
Жандаев неотектоникалық қозғалыстарға, литоло-гастрофикалық палеозой және
кайнозой комплекстеріне негізгі рольді берді. Эндогенді құраушылар бедер
түзудегі маңызды фактор ретінде қарастырады: ... бедер түзудің басқа
факторларын көрсету шегінде тектоника жалпы бағыт-бағдар береді(1972).
Өзінің ғылыми қызметінің басында, Іле Алатауы шегіндегі неотектоникалық
қозғалыстарды оқып үйренуге көңіл бөлді. Мұқатай Жандайұлы Жандаевты бұл
мәселені ежелгі жазықтықтарды тегістеуді талдау мәселелерінде шешті.
Қазіргі уақытта бұл жазықтықтарды тегістеу өзендер аралығында, тауарлық
құздарда, әртүрлі биіктіктерде, шөгінділер де орналасқан. Кайнозой
шөгінділерін кешендерге мүшелеу, олардың аумақтық таралуын оқып-үйрену,
генезисті, жастарын анықтау, дизьюктивті дисколацияны зерттеу Мұқатай
Жандайұлы Жандаевқа Іле Алатауының неотектоникалық ерекшеліктерін
нақтылауға мүмкіндік берді. Іле Алатауының геоморфологиясы мен өзен
аңғарларының түзілу проблемалары (1972ж) монографиясында ол
неотектоникалық қозғалыстар сипаты мен олардың Іле Алатауы шегіндегі
ерекшеліктерін қарастырды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев бедерді тарихи категория деп қарастыра
отырып бедердің уақытқа өтуіне сай даму процесінің жалғасы екендігін айтып,
Іле Алатауы бедерінің палогеографиялық ренонструкциясын жүргізді (1969ж).
Гидрографиялық тораптар мен палеографиялық карталарды жасау тәсілдерінде
палеографиялық жағдайлар түзу тәсілдері ерекше назар аударуға тұрарлықтай.
Дәл зерттеулердің нәтижелерінде антропогендердің бірінші жартысында
жоталардың гидрографиялық тораптарын қайта құруға қол жетті. Іле Алатауының
шығыс бөлігіне арнап өзендердің қайта құру және дамуының негізгі
этаптарының схемасы түзілді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевпен алғаш рет Іле Алатауы үшін бес
палеографиялық карта жасалды, онда гидрографиялық тораптардың негізгі
бөліктері, тектоникалық құрылымдар, бедер түрлері, мұздану сипаттары –
төменгі, орталық және жоғары антропоген аумағындағы ландшафтық ерекшеліктер
анық көрсетілген.
Бедер түзілудің экзогендік қазіргі заманғы процестерінен Мұқатай
Жандайұлы Жандаев эрозия, сел, қыраттардың пайда болуы процестерін талдау
мен оқып үйренуге үлкен назар аударды. Ол қазіргі уақытта Қазақстан
территориясында эрозияның бедер түзілімдерінде үлкен әсері бар, практикалық
көзқарас тұрғысынан қарағанда бұл да үлкен қызығушылық туғызады. Бұл
процестерді Мұқатай Жандайұлы Жандаев 50 жылдан астам уақыт зерттеді.
Эрозиялық процестерді геоморфологиялық және геологиялық құрылым негізінде
жарлардың формасы мен генезистерімен байланыстырып қарастырады. Табиғи
факторлардан басқа, эрозия процесінің пайда болуы мен дамуы антропогендік
фактор-тау жағасы аймақтарында белсенді шаруашылық жүргізуге мүмкіндік
береді. Шығу тегіне қарай оларға үш генетикалық түр берілген: жыл,
ирригациялық, табиғи. Морфологиялық жарларда әртүрлі. Төрт морфологиялық
жарлардың түрлері берілген: алмұрт тәрізді, жазықтүпті және ернеу тәрізді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев көрсеткендей, морфологиялық құрылым, генезис және
жарлардың белсенді дамуы төмендегілермен тығыз байланысты.
Территорияның геологиялық құрылымымен, бедермен, климатық
ерекшеліктермен, сондай-ақ адамдардың шаруашылық әрекеттерімен. Осы
факторлардың әсерінен жарлардың әртүрлі түрлері дамиды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың селдер мен олардың пайда болу себептерін
анықтау және оларды алдын-ала болжау мәселелері бойынша еңбектері өте
маңызды. Оған 1966 жылы тау жыныстарының сел пайда болу кезеңі деп
аталған тақырып негізінде сел ағындары бойынша болжау әдісін табу ұсынылды,
оның кенеттен пайда болуы, лай, тастың үлкен массасы, т.б. Бұның бәрі-су
салаларының бірден құлауының әсерінен селдерге ерекше қиратушы күш береді
- деді М.Ж.Жандаев (1966ж). Селдердің пайда болуына автор көптеген
факторларды негіз ала отырып, оның бәрін үш топқа бөлді: су-климаты,
геологиялық және геоморфологиялық. Егер осының бір факторын шығарып шығарып
тастасақ онда сел түзілуі мүмкін емес. Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзендер
аңғарларындағы селдердің пайда болуын анықтау үшін жүргізілген зерттеулерге
қатты көңіл бөлді. Алынған нәтижелер мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік
берді, Іле Алатауында селдер өте жиі пайда болады және рельеф түзілуде
әжептеуір роль атқарады. Олар аз уақыт ішінде, бірнеше сағатта өзен
аңғарларын өзгертіп, жер бетінің жаңа формаларын жасап жібереді, ал өзендер
өзінің ағысымен мұндай өзгерістерді мыңдаған жылдарда жасаған болуы мүмкін
еді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевпен жасалған селдің пайда болуы және оны
болжау туралы факторларды бағалау критерий бұрынғы Кеңес жерлеріндегі сел
қауіпті аудандарды оқып-үйренуге өте үлкен назар аударарлық еңбек болатын.
Мұқатай Жнадайұлы Жандаевтың аймақтық аспекті жұмыстары негізінен
Қазақстанның оңтүстік бөлігіне және көбінесе өзінің Тянь-Шань тауларына
арналған. Қазақстанның басқа аймақтары үшін жалпы сипаттаулар тұрғысында
болды. Бұл – табиғаттың кішігірім суреттеулер мен бедерінің жеке
ерекшеліктері туралы.
Жұмыстарының бұл циклдарына Көкшетау биіктігінің солтүстік-батыс
бөлігіндегі Имантау ауданына арналған кішігірім екі мақаласы жатады,
кішігірім жұмыс Солтүстік Қазақстан шегіндегі жер жарықтарынан жер бетіне
шыққан сулардың әсерінен пайда болғандығы туралы Мұқатай Жандайұлы
Жандаевтың батпақты вулкан мақаласында айтылған.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың аймақтық зерттеулері оның теориялық
жұмыстарының негізі болды. Ол өзен аңғарларының пайда болуы теориясында бұл
мәселелер үстінде өнімді еңбек етті. Өзен аңғарларын бедер формасы ретінде
бұрыннан зерттеген. Кейбір мақалаларында Іле Алатауының өзендерінің
геоморфологиялық құрылым мәселелерін қарастырған, олардың қазіргі заманғы
процестерін, биік таулы релефьтердегі өзен аңғарларының түзілу
ерекшеліктерін, өзен жарларының пайда болуының жеке мәселелері көрсетіледі:
сағалар процесі. меандрлену, өзендердің қосып алуы, эрозия базисін түсіну,
өзен аңғарлары түзілуінің бастапқы стадиялары. Өзен аңғарларының түзілу
проблемаларын Іле Алатауы геоморфологиясы және өзен аңғарларының түзілу
проблемалары деген кітабында алғаш жалпылаған (1972), содан кейін Өзен
аңғарлары монографиясында (1984, 1998) айтылған.
В.Девистің географиялық циклдер теориясы жасалған соң өткен ғасырдың
соңында геолог-географиялық ғылымда өзендердің, аңғарлардың прогрессивті
эрозиясынан шыққан эрозиялық базистеріне эрозиялық аккумуляциялық әсерінен
болған тәуелділік ұғымы үстемдік құрды. Бірақ бұл концепциядан кейбір өзен
аңғарларының пайда болуын түсіндіру мүмкін болмады. Ол өзендердің түзілу
стадиясын қарастырмайды, өзендердің салалары процестерінің динамикасын
жеткіліксіз алып, базиссіз салаларды қарастырды және т.б. ХХ ғасырдың
ортасында көптеген зерттеушілер бұл мәселелерді тіпті басқаша қарастырды
(Вирский, 1948ж; Маккавеев, 1955 т.б.), бірақ өзен тораптарының пайда болуы
мен дамуының белгілі заңдылықтары қалыптасқанға дейін. Бұл мәселе, өте
маңызды ғылыми-практикалық мәні бар болғандықтан М.Ж.Жандаевты да
қызықтырды. Ол өз зертеулер нәтижесінде, өзен аңғарларының дамыған
концепциясын жасады және геоморфология теориясының дамуына жаңадан үлес
қосты. Оның негізгі жағдайлары: даму процесстері, түзілу механизмдері өзен
аңғарларының даму кезеңдеріне әкеліп соғады:
1. Өзен аңғарларының пайда болуының негізгі себебі аққан сулардың іс-
әрекеті; эрозия базисінің ролі, жер бетінің тектоникасымен су ағындарының
эрозиялық-аккумуляциялық әсерінен үдету мен тежеу үшін осы факторлар әсер
етеді, сондықтан олар өзен аңғарларының түзілуінің себепкері болады.
2. Өзен және өзен аңғарлары негізінен практика жүзінде өзінің өсу
шегі болмайтын ұзаруынан пайда болады.
3. Су ағындарының бастаулары жоталар мен таулардан бастау алады:
соңғысынан өсуімен өзендер де өседі, біртіндеп бір-бірімен қосылады, кейін
үлкен су артериясына айналады. Таулардың қирауымен және төмендеуімен жайлап
өше бастайды және климатта түгел жойылып құрғап кетеді, өз соңдарында
құрғақ және өлі аңғарларды қалдырып кетеді.
Бұдан шығатыны, аңғарлар рельефтің кез-келген басқа формасы сияқты,
дамудың пайда болу, жойылу деген екі кезеңін өткізеді.
Соңғы он жылдықта Мұқатай Жандайұлы Жандаев экология мен табиғатты
қорғаудың теориялық мәселелерін жасауға көңіл бөлді. Оны Қазақстанның шөлге
айналып бара жатқан өңірлері мен Арал теңізі, Балқаш көлдерінің су
деңгейінің түсуі, жалпы дағдарыстық жағдайлар мәселелері, табиғи және
әлнуметтік жағдайлардың өзгеру проблемалары толғандырды. Экологиялық
проблемалардың туындауын ол палеогеографиялық позициясынан қарастырды. Бұл
проблемаларды шешу үшін Мұқатай Жандайұлы Жандаев географ-эколог, инженер-
географ мамандарын дайындау мәселесін бірнеше рет көтерді.
Флювиальды геоморфологияға деген ынтызарлығы Мұқатай Жандайұлы
Жандаевтың барлық еңбектерінде терең көрсетілген, тіпті ҚР ҰҒА-ның
география институтының конференциясында жасаған соңғы баяндамасының өзін
(1998ж, май) жер бетіндегі өзендердің түзілуінің проблемаларына арнаған.
Осы уақытта Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың кең көлемде көрсетілген өзендердің
пайда болуы мен дамуының жаңа концепциясы туралы Өзен аңғарларының
геоморфологиясы атты еңбегі жарыққа шықты.
1.2.3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектері
Қазақстандағы география ғылымының қазіргі жетістіктері профессор
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың тікелей қатысуымен дайындалған географ-
мамандардың арқасында жүзеге асты десек асыра айтқандық болмайды, 1960-1962
жылдары география факультетінің деканы, 1962-1974 жылдары физикалық
география кафедрасының және 1974-1988 жылдары геоморфология кафедрасының
меңгерушісі және көптеген аспиранттар мен докторанттардың ғылыми
жетекшілері қызметтерін атқарған. Факультетте жаңа мамандықтар ашуда
көптеген күш жұмсауға тура келген. Мысалы, 1960 жылы физикалық география
кафедрасында метеорология мамандығы ашылды, ал 1969 географ-геоморфолог
мамандарды дайындау басталды. 1974 жылы ашылған және түлектерді шығарған
геоморфология кафедрасының меңгерушісі Мұқатай Жандайұлы Жандаев еді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев жоғары мамандықтар дайындауға үлкен
жанашырлық танытқан. 1960 жылы оның бастамасымен алғаш рет Қазақстан мен
Орталық Азияда география ғылымдары бойынша ғылыми дәреже беретін Ғылым
Кеңесі ашылды, және онда ол 12 жыл бойы төраға болды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың педагогикалық шеберлігі тек аудиторияда
ғана емес, студенттердің өндірістік-оқу практикасы кезінде де байқалатын
еді. Көптеген әдістемелік көрсеткіштер мен геоморфология бойынша оқулық
құрал жарық көрді (Жалпы геоморфология, 1960ж; Геоморфологияның қысқа
курсы, 1994ж), Жандаевтың геоморфологиялық өлшеу құралын жасап шығарып,
оған патент алды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев үлкен қоғамдық жұмыс атқарды. Көптеген
жылдар бойы Университеттің Ғылыми Кеңесінің мүшесі болды, Қазақстанның
География қоғамының президенті, эрозиялық және салалық процесстер
проблемасы бойынша МГУ-дегі халықаралық ғылыми координациялық Кеңесінің
мүшесі, Қазақ Совет Энциклопедиясы бас редакциясының мүшесі, география
факультеті философиялық семинарының жетекшісі, ҚазКСР ҒА-сы география
институтындағы арнайы Кеңестің төраға орынбасары, абай атындағы Қазақ
Мемлекеттік Университетінің арнайы кеңесінің мүшесі, бірнеше рет Жезқазған,
Петропавлск пединституттарына, Қарағанды, Қырғыз, Әзербайжан
университеттері мен Орталық Азия (Ташкент) университеттерінде дәрістер
оқыған.
Белгілі ғалым, әрі ұстаз керемет адамды еске алу үшін ҚазҰУ-де өтетін
халықаралық ғылыми-практикалық Жандаев оқулары конференциясы өтіп тұрады
(2001, 2003, 2005). География факультетінде профессор Мұқатай Жандайұлы
Жандаевтың мемориалды кабинеті ашылған.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми мұрасы жаратылыстану мамандарына
сұранысқа ие, ал оның идеялары шәкірттерінің еңбектерінде дамуын
жалғастыруда.
ІІ. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың еңбектеріне
қысқаша шолу
2.1. Іле Алатауының геморфологиясы және өзен аңғарларының
пайда болуы проблемалары еңбегі туралы қысқаша шолу
Бедер түзуші факторлар
Жердің бедер құрушы эндогенді және экзогенді күштері өзара қарсы
бағытта әрекет етеді. Сыртқы күштер барлық уақытта жердің бедерін
гравитациялық теңгерулерге әкелуге әрекет етеді, онда ауырлық күші тәрізді
ішкі күштерде жүйелі түрде оны бұзып отырады. Осындай күрделі заттардың
өзара әрекеттерінің нәтижесінде араласып Жер бетінде тегіс емес бет пайда
болады. Бедердің пайда болуы мен дамуы тікелей осыған байланысты. Соңында,
кез-келген рельефтің қайта түзілуі барлық уақытта алғашқы материал ретінде
тау жыныстарының қирауы мен қозғалуынан пайда болады. Басқаша айтқанда,
ауданның геологиялық құрылымы, тау жыныстарының қасиеттері мен қыртыстануы,
сондай-ақ олардың орын аустыру тәсілдері жер бетінің пластикасының пайда
болу заңдылықтарын түсінуде шешуші мәні бар.
Литолого – стратиграфикалық кешендер және олардың бедердегі көріністері
Ежелгі шөгінділер және магмалық тау жыныстар
Іле Алатауында ең ежелгі шөгінділер протерозой кешені болады, олар
гнейстер, кристалдың сланецтер мен кварциттерден тұрады. Олар каледондық
және варийлік граниттер арасында жеке дақ ретінде, Сарыбұлақ,Турген, Шелек,
Кемин және басқа өзендердің бассейіндерінде кездеседі. Жотаның шығыс
бөлігінде бұл жыныстар биотит – мүйіздіжалған плагиогнейстер болып, төменгі
карбонолды жабынған шөгінділерден тұрады.
Іле Алатауында төменгі карбонның эффузивті-шөгінді жыныстар кең
түрде таралған, олар шамамен тау жотасының 35%-ын алып жатыр, осындай тау
жыныстары негізінен Ұзынағаш, Ыстық, Түрген өзендерінің бассейндері және
Бақай, Соғат, Далашық тауларын құрайды. Бұл аудандарда жаппай вулкандық
лықсып төгілген туфтардың, лавалардың және сазды сланецтерді кездестіруге
болады. Бұлардың жалпы қалыңдығы 4 км-ге дейін барады. Осындай бір
кесінділердің бірі төменгі карбонға жататыны Шарын өзенінің аңғарында,
мұндағы қабаттар 700 бұрышпен солтүстік-шығыс бағытта орналасқан.
Қаракатен және Ұзынағаш өзендерінің алаптарын төменгі карбон жыныстарының
ордавиктік ежелгі шөгінділерінің үстінде орналасқанын білуге болады.
Төменгі карбон шөгінділері жартастарда, тік жарқабақтардағы жыныстардан
көруге болады. Согаты және Торайғыров тауларында монокаиналды қабаттары
орналасқан аласа таулардың карбон қабаттары мен ассиметриялық құрылымдарды
алады: көлбеу қыраттар пластардың құлау бағыттарына, ал бірден құлағандары
бастапқы бөлігіне бағытталған.
Іле Алатауында граниттік жыныстар қатары кең дамыған: гранитоидтар,
сиениттер, аляскиттер және жай граниттер. Оларды негізінен жоталардың 70%
аудандары алып жатады. Осы аудандарды зерттеуші геологтар интрузивті
процестердің екі кезеңін атап өтеді: каледондық және варилық. Жоталардың
шығыс биіктерінде кәдімгі күңгірт ірі дәнді граниттер және гранодиориттер
әртүрлі таралып орналасқан. Осындай граниттердің әжептеуір массиві Талғар,
Үлкен Алматы, Ақсай, Қаскелең өзендері бассейіндері мен жотаның оңтүстік
бетінде орналасқан. Қараш, Согаты, Қастек асуы аумағында және де басқа
көптеген орындарда қызыл, қызғыш және орта дәнді граниттер көптеп
кездеседі. Шелек бастаулары мен жоталарының орталық бөліктерінде қызғыш
биотит граниттер эффузиялық- тұнба қабаттарының төменгі карбондарында
фауналық сипатта кездеседі. Бұл оларды варийлықтар деп есептеуге негіз
болады.
Граниттер жарықшақтылау. Басқаларға қарағанда ірі дәнді күлгін және
қызғыш- күлгін граниттер тез (құм- шағалды құрамда майда сынықтарға дейін)
бүлінеді. Қызыл лейкократты граниттер бұл құбылысқа аз ұшырайды. Ірі
сынықты шағалды материалдар тау шыңдарын түгел қаптап, баурайларында
(склон) делювиальды шашырандылар түрінде кездеседі, нәтижесінде
рельефтердің күтілмеген формасы пайда болады.
Сонымен, Іле Алатауының жоталарын жауып жатқан магмалық және тұнбалық,
аракідік метаморфазалық жыныстардан тұратын палеозойлық түзінділер тұрады.
Олар (резкие) контрастық формалы рельефтерді түзіп (тік шыңдар, тік құздар,
шығып тұрған скала) және денудацияға қиын беріледі, ал самалдың әсерінен
дөрекі сүйірбұрышты сынықтар мен жарықтар пайда болған.
Жіңішке өзені аңғарларында плиоцен құмдақ – шағалды майда тасты
конгломератты 30м қалыңдықта болып келеді. Киікбай өзені бассейнінде осы
жастағы шұбартүсті лайлар жатады. Плиоцендік шөгінділер тау астындағы
жотаның батыс бөлігінде болатыны белгілі. (Жиренайғыр, Самса өзендерінің
бассейндері). Бұл жерлерде ашық – күлгін лайлар мен майда – тасты –
шағалдар 3-4м қалыңдықтағы конгломераттар, аллювиальді-дельталы түрлі
генетикалық құрамында тұнбалар кең тараған. Қозыбасы тауы, солтүстікке
қарай, тік орналасуы мен конгломератты жарып тұрады.
Сонымен, көк-сары лай мен күлгін құмдақ-шағалды майдатасты
конгломераттар комплексі жалпы 200-300м қалыңдықта қарастырып отырған
аудандарда неогендік тарихтың екінші кезеңін сипаттайды. Миоцендік қызыл
лайдан бастап, бұл тұнбалар өздерінің қара күлгін түстерімен ерекшеленеді,
ірі өлшемдерімен және сынықтарының жақсы тегістелуімен сондай-ақ,
қатпарлығымен ерекшеленіп кесінділерге карнизді құрылым түрін береді.
Осыдан келіп, олардың седиментациясы сулы ортада, ылғалды жағдайда және
әлсіз – жылы климатта және таулы мүшеленген рельефте пайда болғанын
көрсетеді.
Сонымен, плиоцендік шөгінділердің литологенетикалық белгілері климаттың
аридтігі азайғандағы жаңа таулардың түзілуі процестерінің басталуын
көрсетеді. Бұл процестер миоценнің қызыл түсті қалыңдықтарын және палеозой
фундаментінің пенепленденуін үзді. Палеографиялық жағдайлар өзгерді және
аудан жаңа геоморфологиялық даму кезеңіне аяқ басты, сонымен қатар қазіргі
биік таулы релефтердің түзілуіне әкеп соқты.
Антропогендік периодты дәуірлерге бөлгенде, әрине, қандай да ірі
палеографиялық өзгерістерге сүйенуге міндетті – рельефтің белгілі бір
элементтерінің түзілуіне және белгілі бір уақыт арасында шөгінділер
комплексі үшін жинақталған, жердің қандай да бір бетін жасайды. (өзен
жолдары, шығару конустары, т.б.).
Іле Алатауы үшін негізгі палеографиялық жағдай антропогенде
тектоникалық қозғалыстың периодты күшеюі және таулардың бірнеше рет
мұздануы неге байланысты? Әрине осы уақыттардағы фауналардың ауысуы. Осы
құбылыстарды талдай отырып және жас шөгінділердің литолого-фациальды
ерекшеліктерін ескере отырып, біз мұзданудың мөлшері мен сипатын
нақтылаймыз және стратиграфиялық комплекстердегі антропогендік тұнбаларды
мүшелейміз. Көптеген зертеушілер (Н.Г.Касеин, Г.Ц.Медоев, Н.Н.Костенко,
Д.Н.Казанли) төмендегі факторларды келтіруге болады:
Үлкен қалыңдықтағы
1) Тұтас морендік және флювиологляцалдық шөгінділер, жоғары тауалды
бөліктерінің жауып жатқан және бірінші жартылай беттегі мұздануды
көрсететін тұнбалар
2) Бірінші мұзданудың морендік рельефтер реликтері – Ұзынқарғалы және
Қаскелең өзендері бассейндерінің қатарлары мен төбелері, Шелек, Асы, Түрген
жастаулары және т.б
3) Тау аңғарларындағы соңғы морендердің екі сериясы – аңғарлар
түріндегі бұрынғы мұзданулардың іздері
4) Жұмсақ шөгінділер қабатының үш валунно-галекниктердің үш
генерациясының болуы, жоғарғы бөлігін жабуы, жоталардың төменгі жағынан екі
сериялы конустардың тау өзендерінің аңғарлары терассасының 2 сериясына
сәйкес келуі
5) Таулардағы қос тізілімдер, бір-біріне сүйенген және ежелгі карлардың
үш сериясы
6) Фауналардың төрт рет ауысуы: плиоценнің соңында, Іле фауналары
комплексінің жойылып кетуінен кейін, мейірімді марал, ежелгі жылқы және
басқа жануарлар; орта антропогеннің басында мамонттар өмір сүрген, ал
антропогеннің кейінгі кезеңінде-марал, одан кейін-қазіргі жануарлар.
Осылайша, антропогендік периодта жоталардың даму тарихында тұнба
жинақталудың төрт кезеңі ерекшеленеді, олар үш мұздану мен мұзданудан
кейінгі кезеңдермен байланысты.
Осыдан келіп антропогеннің барлық қалыңдығын бұрынғы стратиграфикалық
бөлімдерге сәйкес төрт бөлімге бөлшектеуге болады: төменгі, орта, жоғары
және қазіргі заманғы шөгінділер. Әрбір комплекс тұнбалар жинақталуының
фациальды жағдайларымен ерекшеленеді, шығу тегі, қалыңдығы, литология
бөлігі. Шөгінді кесінділері әдетте материалдардың ірі сынықтарынан басталып
(қойтастар, тастар, шағалдар) және майда қиыршықтармен аяқталады (сугменки,
лёсс).
Іле Алатауы етегіндегі төменгі антропогенді шөгінділер неогенді
тұнбаларға сәйкес емес тау етегі бөліктерінде үлкен жолақты алып жатады.
Қотырбұлақ тауында, кейбір жағдайларда олар төменгі карбонды эффузифтердің
күшті эродталған жазықтықтарында жатады, кейде жуылған неогенді қызыл-
күлгін лайда болады. Кесінділердің төменгі бөлігінде әдетте сұрыпталмаған
қойтасты-тастар қабаты орналасады. Әртүрлі сынықтар - шағалдан бастап ірі
қойтастарға дейін (1-3 м көлденеңінен). Олардың құрамына қызыл және күлгін
граниттер кіреді және күлгін-көк порфирлер де кездеседі. Стратиграфикада
жоғарыда әртүрлі дәнді құмдар гранит тастары және қалыңдығы 3 метр.
Порфирлер жатады, кей жерлерінде қабаттары да болады. Кесінді орман
жаңқалары мен лайлы беттермен тығыз байланысты, төменгі бөлігінде құм
линзалары мен шағалдардан тұрады. Оларда қабаттылық анық байқалады, бұл
алғашқы мұзданудағы мұздықтардың қайтуынан пайда болған су ағынының
әсерінен екендігі көрінеді.
Іле Алатауының өзендері
Іле Алатауының гидрографиялық торабына әсіресе Балқаш өзеніне құятын
Іле өзенінің бассейні жатады, азғантай бөлігі Шу өзенінің бассейніне құяды.
Гидрографияда өзендер негізгі мәндерге ие.
Іле Алатауы өзендері – кәдімгі қатты ағысты жас тау ағыстарынан тұрады,
көлденең қималы және терең эрозиялы болып келеді. Жазықты жерлерінде аз
сулы және жай ағыстарымен ерекшеленеді. Көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасы геоморфология ғылымының негізін қалаушы
профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өмір жолы
Жұмысты орындаған
4 курс студенті ____________________ Букенбаева Б.Е.
Ғылыми жетекшісі
г.ғ.профессоры _____________________ Құсайнов С.А.
Норма бақылаушы
г.ғ.к, доцент _____________________ Көшім А.Ғ.
Қорғауға жіберілді
____ ______2010 ж
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к.,доцент _____________________ Н.Н.Керімбай Н.
Алматы 2010
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы атақты ғалым, геоморфологияның жаңа қазақ бағытын
құрған, география ғылымдарының докторы, геология-минералогиялық
ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы ғылымының еңбек сіңірген
қайраткері профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаевқа арналған.
Сонымен қатар бітіру жұмысында ғалымның еңбектері қарастырылған.
Бітіру жұмысының мақсаты: Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың Қазақстанның
жалпы және аймақтық географиялық және геоморфологиялық мәселелеріне қосқан
үлесін қарастыру.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың географиялық зерттеу нәтижелерін
талдау
2. Геоморфологиялық зерттеу нәтижелерін талдау және оқу жүйесіне
қолдану
3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектерін қарастырып, оның ғылыми
мұрасын жалғастыру
Ақпараттар көздері: Басылымдардағы әдебиеттер көздері, қор
материалдары;
Ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың көлемі: Бітіру жұмысы 35 беттен тұрады және 15 әдебиеттер
тізімі кіреді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми педагогикалық іс-әрекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 4
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өміріне қысқаша шолу ... . 5-6
1.2. Қазақстан география ғылымының дамуына қосқан үлесі ... ... 8
1.2.1. Географиялық зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
1.2.2. Геоморфологиялық зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-15
1.2.3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектері
... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың негізгі еңбектеріне қысқаша
шолу
2.1. Іле Алатауының геморфологиясы және өзен аңғарларының пайда болу
проблемасы еңбегі туралы қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... 17-
22
2.2. Өзен аңғарларының геоморфологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. Профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев туралы ізгі сөздер
1. Н.Б.Ахматулина: Мұқатай Жандайұлы – менің жан досым және
ұстазым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 23-27
2. С.А.Құсайынов: Ұстазым, профессор Мұқатай Жандайұлы Жандаев
туралы ізгі сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-30
3. С.А.Құсайынов: Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары
(М.Ж.Жандаевтың көзқарасы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... .
31-33
4. Л.К.Веселова: М.Ж.Жандаевтың Қазақстандағы география ғылымының
дамуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
34
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жақсының аты өлмейді,
ғалымның хаты өлмейді
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, 1953 жылдан
бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін (1998ж) Қазақ Ұлттық Университетінде
қызмет еткен профессор, география ғылымының докторы және геология-
минералогия ғылымының кандидаты, Ұлы Отан соғысының ардагері Мұқатай
Жандайұлы Жандаев өзінің өмірлік жолында (1916-1998) еңбек жолының түрлі
бағыттарын басып өтті.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің бойына география және гелогия
ғылымдарын терең сіңірген ғалым. Бұл ол кісінің басқалардан ерекшеленіп
тұратын, терең мәселелерді зерттегенде айрықша көрініп тұратын ғылыми
жұмыстарынан аңғаруға болады. Жалпы, Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми
еңбектері физикалық география, төрттік кезең геологиясы, геоморфология,
экология және табиғатты қорғаудың барлық бағыттарын түгелге жуық қамтыды.
50 жылдың ішінде Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзінің жемісті және жан-
жақты зерттеулерімен Қазақстанның жалпы және аймақтық геоморфологиялық
мәселелерінің дамуына үлкен үлесін қосқан.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда, Бетпақдалада және Оңтүстік Балхаш
аймақтарда, Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесінде жүргізілген көптеген далалық
экспедициялардың материалдарында Мұқатай Жандайұлы Жандаев география және
геоморфологиядан аймақтық проблемаларды зерттеп, оларға ғылыми тұрғыдан
баға берген.
І.Негізгі бөлім
1. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың өміріне қысқаша шолу
Жандаев Мұқатай Жандайұлы география ғылымының докторы, профессор
(01.02.1916 – 28.06.1998 ж.ж).
Белгілі геолог, геоморфолог, география ғылымының докторы, профессор
Мұқатай Жандайұлы Жандаев 1916 жылы 1 ақпанда Көкшетау облысы Рузаев
ауданында дүниеге келген. 1939 жылы Петропавл зооветеринарлық техникумын
бітірген соң әскерге аттанады. Әскери қызметте жүріп Унта авиациялық
қызметі мен Резандағы 1-ші ұшқыштар мен алыстан әрекет ететін авиация
штурмандарының жоғары мектебін бітірді. 1943 жылдан 1945 жылдар арасында
Ұлы Отан Соғысында алыстан әрекет етуші бомбалаушы самолетте әуе радист-
атқышы ретінде ұшты. Бір жылға жуық уақыт Запольяреде ұшып, бірнеше рет
түнгі әуе майданына қатысқан.
Соғыстан кейін 1945 жылы Мұқатай Жандайұлы Жандаев Воронеж
педагогикалық институтын оқып бітірген соң, ҚазКСРО ғылым академиясының
Қ.И.Сатпаев атындағы геология ғылымдары Институтының аспирантурасына
түседі. Геоморфология бойынша Солтүстік Тянь-Шань тауларында дала
экспедициялық зерттеулер жүргізген, сонымен бірге бір жыл тау-металургиялық
институтында оқыды. 1952 жылы Мұқатай Жандайұлы Жандаев Іле Алатауының
шығыс сілемдерінің геоморфологиясы тақырыбында геология-минералогиялық
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесінің диссертациясын қорғап шықты. 1952-
1953 жылдары ол Бетпақдала мен Солтүстік Қазақстанның қалайысын
(касситериін) іздеу жұмыстарымен шұғылданды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев 1953 жылы М.С.Киров атындағы Қазақ
Мемлекеттік Университетіне қызметке орналасты. 1960 жылы География
факультетінің декан қызметіне тағайындалды. Осы кезеңдерде ол метеорология
және гидрология бөлімдерін, кейінірек геоморфология мамандықтарын ашты.
1962 жылдан бастап физикалық география, кейін геоморфология кафедраларына
жетекшілік етті. 1966 жылы М.Ж.Жандаев география, метеорология және
гидрология бойынша Қазақстандағы бірінші Диссертация Қорғау Кеңесін
ұйымдастырып, оған 12 жыл бойы төрағалық етті.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев педагог ретінде жалпы геоморфология,
Қазақстан географиясы, геология, далалық геоморфологиялық зерттеулер
әдістері, өзен аңғарларының геоморфологиясы, инженерлік геоморфология
курстары бойынша өте жоғары деңгейде дәрістер оқып, қызметкерлер мен
студенттер арасында жоғарғы беделге ие болды.
1970 жылы Қазақстанда бірінші болып, география ғылымы бойынша Іле
Алатауының геоморфологиясы тақырыбында докторлық диссертациясын қорғады.
М.Ж.Жандаев геоморфология, неотектоника, өзен аңғарлары, жарлар эрозиясы
мен арнайы карталар бойынша ТМД-ның белгілі ғалымы.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев 160 ғылыми жұмыстар, оның ішінде 5
монография жазылған.
Қазақстанда бірінші болып жаңа құрал ойлап тапты, Жандаевтың
географиялық ашылу құралы мен Географтың Ж-94 бұрыш өлшегіші құралдарына
патент алды.
М.Ж.Жандаевпен бірге 4 пайдалы қазбалар кені табылды:
1) Қорғасын – Шымдыбұлақ, Шелек ауданында
2) Темір-марганец – Солтүстік Бетпақдаладағы Қосағалыда
3) Касситеритті (қалайы) – Солтүстік Бетпақдалада
4) Мыс – Қарқаралы ауданында
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың көптеген ғылыми еңбектері іске
асырылған:
- Алғаш Шелек-Алматы каналының сызбанұсқасы түзіліп, осы каналдар
жобасын түзгенде С.Я.Жук атындағы жобалау институты пайдаланған
- Шелек ауданының таулы жолдарын салуда
- Шелек ауданындағы М.Ж.Жандаев ашқан қорғасын кенін және Солтүстік
Бетпақдаладағы темір-марганецті кенін барлауда
- Солтүстік Тянь-Шанның мемлекеттік картасын жасауда. Бартоғай
суқоймасы мен каналын құруда.
М.Ж.Жандаевтың ғылыми еңбектері мен Географиялық өлшеу құралы барлық
уақытта түрлі дәрістер мен практикалық жұмыстарда пайдаланылып келеді.
Ондаған ғылыми статиялары мен карталары Қазақ Совет Энциклопедиясын түзуде,
академик К.К.Марковтың екі томдық Төрттік кезең монографиясы мен МГУ-дің
ғалымы С.С.Вознесенскийдің және профессор Н.В.Башениннің редакциясымен
шыққан Совет Одағының геоморфологиялық картасын сызуда пайдаланылған.
М.Ж.Жандаев жүргізген ғылыми зерттеулердің арқасында маңызды теориялық
және практикалық мәні бар нәтижелер алынған. Ғылымда алғаш рет өзендердің
шығу тегі мен өзен аңғарлары теориясының талдаулары жасалып, олар Өзен
аңғарлары (Алматы, 1984ж), Іле Алатауы геоморфологиясы және Өзен
аңғарларының пайда болу проблемалары (Алматы, 1972ж) монографияларында
жазылған.
М.Ж.Жандаев өткен ғасырдың соңында жағалаулық эрозияны тереңдік,
регрессивтік және жағалаулық деп үш түрге бөліп көрсеткен америкалық
географ В.Дэвистің концепциясының дұрыс емес екендігін дәлелдеді.
М.Ж.Жандаев Өзен аңғарлары геоморфологиясы жаңа ғылыми оқу құралын
жазып, жарлардың 4 түрін анықтады, Балқаш көлінің түзілуінің палеографиялық
жағдайлары мен Арал теңізінің шығу тегін және Арал теңізінің палеографиялық
картасын жасады.
Сонымен қатар, М.Ж.Жандаев жазушы, журналист ретінде де танымал
болған. Көркем әдебиет тақырыбында 25 астам еңбегі жарияланған болса, оның
ішінде Әуе атқыш-радистінің жазбалары (1983ж) және Соғыс аспанында
(1991ж) деген екі кітабы бар. Ол кісінің стадиялары Москва, Простор,
Неман, тағы басқа журналдарда жарық көрген.
Мыңдаған географ, геолог және топырақтанушы шәкірттері бар. Олардың
ішінде 6 ғылым докторы, 7 аспиранттың ғылыми жетекшісі, 3 доктордың
консултанты болған.
1984 жылы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері
құрметті атағы берілді, ғылыми еңбектері үшін Прежевальский медалімен
наградталып ССР-дің географиялық қоғамының Құрметті мүшесі болып сайланған.
География ғылымының докторы, профессор, Қазақстанға еңбегі сіңген ғылым
қайраткері М.Ж.Жандаевтың ғылымға және педагогикаға сіңірген зор еңбектері
Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталып, атап өтілген.
1.2.1 Географиялық зерттеулер
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың жалпы теориялық еңбектері география үшін
практикалық мәселелермен тығыз байланыста болды. Тек практикамен тығыз
байланыста болған кезде ғана география өзінің дамуында кең құлаш жая
алады. (1961)
Географияның негізгі мәселесі ол табиғи кешенді зерттеуде, табиғи
ортаның даму заңдылықтарын оқып-үйренуде, табиғи-географиялық ресурстарды
нақты пайдалану мен ашуда деп білді. Бұл зерттеулердің бәрі де табиғи
байлықты дұрыс пайдалану үшін қажет деп тапты. Осылайша физикалық география
географиялық ортаның қалыптасуы мен дамуына, табиғи ресурстарды анықтауда,
ал экономикалық география берілген жағдайдағы шикізаттарды табуға
бағытталады.
Ландшафттанумен байланысты звено; ландшафтық карта – барлық география
негізі, онсыз география бүтін ғылым бола алмайды. Табиғат ерекшеліктерін
оқуды ландшафт картасын жасаудан бастау керек. Сонда ғана табиғи-
экономикалық ресурстарды есепке алуға және бағалау мүмкін болады. Соңғы
кезеңі болып экономикалық зерттеулер есептелінеді, оның географиялық жұмыс
нәтижесі – аймақ дамуының перспективалы экономика-географиялық картасын
жасауға болады.
Табиғат пен ресурстарды игеру, барлық комплементтерді ескере отырып
кешенді іс-шараны талап етеді. Кез-келген ірі халық шаруашылығы іс-шаралары
(тыңайту, өзендерді аудару, СЭС құру, жаңа жерлерді игеру және т.б.) алдын-
ала географиялық кешенді негіздемелер алуы керек., яғни олардың ресурстарды
пайдалану кезінде табиғатқа қандай әсері болатыны туралы болжамдарды білуі
керек. ТТК-ді оқып-үйренудегі тәжірибелеріміз сандық функциональдық
тәуелділікті, жалпы теориялық концепцияларды тексеруді өңдеуге көмектеседі.
Табиғатты қорғау кешенді географиялық проблема болып табылады. Оның
пікірінше бұл проблемаға екі жақты қарауымыз керек. Табиғатты бірінші бұзып
алып, соңынан оны қорғауға әрекет жасау ақылға қонымсыз, сол үшін әртүрлі
шаруашылық жұмыстарын жүргізірден бұрын алдын-ала еліміздің табиғатына
бүтін кешенді профилактикалық даланы іс-шаралар атқарылуы керек. Екінші
жағынан жайылымға айналдырып даланы сақтауға, немесе орманды құртып барып
орманды сақтауға болмайды сол үшін ландшафты кещенді бүтін күйінде қорғау,
яғни жеке жануарларды, өсімдіктерді сол қалпында алып қалуды ойлау керек.
Ал бұл таза географиялық проблема. Сонымен бірге ландшафтың жеке элементіне
әсері, яғни табиғи жүйенің бұзылуына жол бермеуді ойлау керек.
Осы мәселелердің бәрі кең түрдегі географиялық зерттеулерді талап
етеді, дегенмен келіспеуге болмайды. Әсіресе ол Қазақстанның кең аумағына
аса қажет. Табиғи-ландшафтты кешенді жоспарлы түрде тәжірибелік кешенді
оқып-үйрену және олардың ресурстарын білу мәселесі біздің республикамызда
пісіп жетілді.
Осы мәселеге орай Мұқатай Жандайұлы Жандаев бірінші кезекте үш
мәселені алға қойды:
1) Табиғи-аумақтық кешенді (ТТК-ТАК) оқып меңгеру және республика
территориясы бойынша барлық ресурстарына ландшафттық карта жасау негізінде
сандық көрсеткіштерді анықтау, олар ландшафт резервтерінің потенциалын
анықтауға және ашуға көмектеседі.
2) ТТК-ТАК-ның потенциальдық мүмкіндіктерін көрсететін табиғи-аумақтық
ресурстар картасын жасау.
3) Инженерлік-географиялық зерттеулер жүргізу және профилактикалық
жұмыстар жүргізу, жобалау кезінде және әртүрлі халықшаруашылығы іс-
шараларын атқарғанда табиғатты қорғауды қарастыратын болуы керек.
Бұл мәселелерді іске асыру үшін Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың пікірінше
Қазақ КСР жанынан география ғылымдарының институтын-география бойынша
ғылыми орталық ашу керек болды. Сондай-ақ республикада географ мамандардан
қолданбалы ландшафтанушыларды, табиғат қорғау мамандарын, табиғаттану,
туризм, өлкетану мамандарын дайындау керек екендігін дұрыс тапты.
Сонымен, Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың жалпы теориялық еңбектері
маңызды шаруашылық мәселелерін шешуге жақындатып географияның дамуында
перспективалы үлес қосты. Бұлардың іске асуы қуанарлық жағдай.
Жоғарыда айтылғандай географияның орталық негізі деп Мұқатай Жандайұлы
ландшафтануды атады, ал ландшафтық карта физика-географиялық зерттеулердің
қорытындысы деп есептеледі.
Жалпы ұстанымдармен шектелмей Мұқатай Жандайұлы Жандаев ландшафтық
карта жасаудың мысалдарын тәжірибеде көрсете білді. 1957 жылы ол Іле
Алатауы шығыс бетінің вертикаль белдеуінің алғашқы схемалық картасын
жасады.
Кейінірек, 1959-1960 жылдары, профессор А.В.Чигаркинмен бірлесіп
ауданы шамамен 55 мың км2 болатын Алматы облысының оңтүстік бөлігінің
ландшафт картасын жасады (1961ж). картаның негізіне ландшафттық типтері
қойылған – ... күрделі ТТК(ТАК), географиялық ландшафтармен бірге табиғи
ерекшеліктерді бірлестіруші. Осы типтерді жалпылай отырып сапалық
белгілермен – гелогиялық құрылымы, жер бедері, топырақ-өсімдікті
қабаттарымен. Ландшафтардың 11 негізгі түрі көрсетілген: шың-мұздықты биік
таулар, биік-таулы альпілік төмен шөпті шалғын, таудағы қарақылқан
жапырақты орман және сирек орман, биік шөпті таулы шалғын, әр түрлі шөпті
аласа таулы дала, тегіс-злакты жартылай шөлейттер, тұзды өлкелер, құмды
және тасты-шағалды шөлейттер, суатты-тоғайлы жайылым, мәдени өсімдікті жер
ландшафтары.
Аумақтық және биіктік жағдайлардағы қысқаша берілген ландшафтардың
түрлерінің сипаттамасы бойынша, өсімдіктің, бедердің, климаттың негізгі
белгілерінің сипаттамалары жарық көрген.
Негізінен ландшафтарды шаруашылық сипатымен пайдалануға және оларды
дұрыс қолдануға бағыт беруге назар аударылған.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев географияны алдыңғы қатарлы ғылым ретінде
қарап өзінің бүкіл шығармашылығында ойынан өткізді. Ол өзінің барлық
жұмыстарында табиғатты рационалды пайдалану мәселесіне басты назар аударып
отырды. Өзінің ландшафтану мәселесіндегі мақалаларында Мұқатай Жандайұлы
Жандаев ТТК-ді халық шаруашылығының перспективаларына немесе оларды
қолданудың мүмкіндіктеріне көңіл бөлді. Егер Мұқатай Жандайұлы Жандаев
морфологиялық сипаттама беретін болса, онда ол зерттеліп жатқан нысанды
қалай пайдалану керектігін айтуды ұмытпайтын. Мысалы, Шелек және Шарын
өзендерінің аңғарлары туралы мақаласында ол екі өзеннің аңғарлары да
электростанция мен су қоймасын салуға көптеген ыңғайлы орындарға ие
екендігіне көңіл бөлген. Кейбір жұмыстары тікелей су ресурстарын игеру мен
табиғи құбылыстардың зиянды әрекеттеріне қарсы күрес әдістеріне арналады
(тасқын, эрози, т.б.)
Мұқатай Жандайұлы Жандаев Іле Алатауының өзендері әжептәуір
энергетикалық ресурстарға ие және су ағымдарын оңай реттеуге, су қоймалары
мен СЭС-ын салуға өте ыңғайлы екендігін айтты. Ол биік таулардағы
шалғындықтарды жайылымға және бау-бақшалар алқабына айналдыруға болатынын
да атап өтті.
1.2.2. Геоморфологиялық зерттеулер
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың геоморфологиялық жұмыстары аумақтық
жалпы ортаның мәселелерімен жалпы теориялық сипатқа арналған.
Геоморфологияның актуалды мәселелерін шешуде ол географ-зерттеуші тұсынан
түсіндіріп, қазақстанның бедерін оқып үйренуде геологиялық-географиялық
тәсілдер арсеналын керемет пайдалана білді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевты бәрінен бұрын геоморфологияның
проблемалық мәселелері қызықтырды; геоморфологиялық карта жасау, ең жаңа
тектоникалық қозғалыстардың бедер түзудегі ролі, бедер түзілудің қазіргі
экзогенді процестері, қолданбалы геоморфологияның мәселелері, өзен
аңғарларының түзілулерінің теориясы.
Геоморфологиялық карта жасау кез-келген геоморфологиялық
зерттеулердің негізі болып табылады. Ол өзіне көптеген әлі шешілмеген және
тартысты мәселелерді қамтиды; бедердің классификациялары мәселелеріне
қатысты, геоморфологиялық карта жасау жобаларына, олардың картографиялық
кескіндеулер тәсілдері және басқалар, сондықтан Мұқатай Жандайұлы Жандаев
аумақтық зерттеулер туралы еңбектерінде осы мәселелерге ерекше үлкен мән
берген. Ол былай деп көрсетті: Дұрыс құрылған жүйелілік генетикалық
байланыс пен бедерлер заңдылықтары туралы қазіргі заманғы ғылымның көрінісі
болып табылады, оның ішінде берілген территорияның геоморфологиялық
құрылымы бар, онсыз геоморфология отырып, ол геоморфологиялық карталар
легендасы үшін бедердің келесі таксономикалық классификация формаларын
ұсынды: бедер элементтері, бедер формасы (пішіні), бедер типі (түрі) және
бедерлер комплекстері. Іле Алатауы үшін, мысалы, төрт комплекс және 14
бедерлік түрі бөлінген: ...орта масштабтыгеоморфоогиялық карта жасау
негізінде қаланады. Бедер кешендерін бөлгенде М.Ж.Жандаев
классификациялардың логикалығын барлық уақытта ұсынбаған. Негізінен,
тектоникалық-құрылымды, тектоникалық-аккумуляциялық, бедердің кешенді
бөлінген эрозиялық-аккумуляциялық және эолды-аккумуляциялық кешендер, олар
тектоникалық-аккумуляциялық кешеннің негізгі бөлігі болып табылады.
Кейінірек жазған еңбектерінде Іле Алатауының бедерлерінің
классификацияларын жетілдіруді қолға алған болатын.
Жалпы геоморфологиялық картадан басқа Мұқатай Жандайұлы Жандаев Іле
Алатауының тау етектеріндегі бедерлердің антропогендік пішіндерінің алғашқы
картасын жасады (1965ж). Ол бедер формасының антропогендік классификациясын
жасап шықты, карта жасаудың ұстанымдарын жасап, Оңтүстік Қазақстан
бедерінің антропогендік даму заңдылықтарының негізін салды.
Бедер Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың еңбектерінде эндогенді және
экзогенді факторлары ұқыпты оқып үйренген. Қазіргі заманғы бедер бейнесін
жасауда эндогенді бедер түзілу факторларының арасында Мұқатай Жандайұлы
Жандаев неотектоникалық қозғалыстарға, литоло-гастрофикалық палеозой және
кайнозой комплекстеріне негізгі рольді берді. Эндогенді құраушылар бедер
түзудегі маңызды фактор ретінде қарастырады: ... бедер түзудің басқа
факторларын көрсету шегінде тектоника жалпы бағыт-бағдар береді(1972).
Өзінің ғылыми қызметінің басында, Іле Алатауы шегіндегі неотектоникалық
қозғалыстарды оқып үйренуге көңіл бөлді. Мұқатай Жандайұлы Жандаевты бұл
мәселені ежелгі жазықтықтарды тегістеуді талдау мәселелерінде шешті.
Қазіргі уақытта бұл жазықтықтарды тегістеу өзендер аралығында, тауарлық
құздарда, әртүрлі биіктіктерде, шөгінділер де орналасқан. Кайнозой
шөгінділерін кешендерге мүшелеу, олардың аумақтық таралуын оқып-үйрену,
генезисті, жастарын анықтау, дизьюктивті дисколацияны зерттеу Мұқатай
Жандайұлы Жандаевқа Іле Алатауының неотектоникалық ерекшеліктерін
нақтылауға мүмкіндік берді. Іле Алатауының геоморфологиясы мен өзен
аңғарларының түзілу проблемалары (1972ж) монографиясында ол
неотектоникалық қозғалыстар сипаты мен олардың Іле Алатауы шегіндегі
ерекшеліктерін қарастырды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев бедерді тарихи категория деп қарастыра
отырып бедердің уақытқа өтуіне сай даму процесінің жалғасы екендігін айтып,
Іле Алатауы бедерінің палогеографиялық ренонструкциясын жүргізді (1969ж).
Гидрографиялық тораптар мен палеографиялық карталарды жасау тәсілдерінде
палеографиялық жағдайлар түзу тәсілдері ерекше назар аударуға тұрарлықтай.
Дәл зерттеулердің нәтижелерінде антропогендердің бірінші жартысында
жоталардың гидрографиялық тораптарын қайта құруға қол жетті. Іле Алатауының
шығыс бөлігіне арнап өзендердің қайта құру және дамуының негізгі
этаптарының схемасы түзілді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевпен алғаш рет Іле Алатауы үшін бес
палеографиялық карта жасалды, онда гидрографиялық тораптардың негізгі
бөліктері, тектоникалық құрылымдар, бедер түрлері, мұздану сипаттары –
төменгі, орталық және жоғары антропоген аумағындағы ландшафтық ерекшеліктер
анық көрсетілген.
Бедер түзілудің экзогендік қазіргі заманғы процестерінен Мұқатай
Жандайұлы Жандаев эрозия, сел, қыраттардың пайда болуы процестерін талдау
мен оқып үйренуге үлкен назар аударды. Ол қазіргі уақытта Қазақстан
территориясында эрозияның бедер түзілімдерінде үлкен әсері бар, практикалық
көзқарас тұрғысынан қарағанда бұл да үлкен қызығушылық туғызады. Бұл
процестерді Мұқатай Жандайұлы Жандаев 50 жылдан астам уақыт зерттеді.
Эрозиялық процестерді геоморфологиялық және геологиялық құрылым негізінде
жарлардың формасы мен генезистерімен байланыстырып қарастырады. Табиғи
факторлардан басқа, эрозия процесінің пайда болуы мен дамуы антропогендік
фактор-тау жағасы аймақтарында белсенді шаруашылық жүргізуге мүмкіндік
береді. Шығу тегіне қарай оларға үш генетикалық түр берілген: жыл,
ирригациялық, табиғи. Морфологиялық жарларда әртүрлі. Төрт морфологиялық
жарлардың түрлері берілген: алмұрт тәрізді, жазықтүпті және ернеу тәрізді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев көрсеткендей, морфологиялық құрылым, генезис және
жарлардың белсенді дамуы төмендегілермен тығыз байланысты.
Территорияның геологиялық құрылымымен, бедермен, климатық
ерекшеліктермен, сондай-ақ адамдардың шаруашылық әрекеттерімен. Осы
факторлардың әсерінен жарлардың әртүрлі түрлері дамиды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың селдер мен олардың пайда болу себептерін
анықтау және оларды алдын-ала болжау мәселелері бойынша еңбектері өте
маңызды. Оған 1966 жылы тау жыныстарының сел пайда болу кезеңі деп
аталған тақырып негізінде сел ағындары бойынша болжау әдісін табу ұсынылды,
оның кенеттен пайда болуы, лай, тастың үлкен массасы, т.б. Бұның бәрі-су
салаларының бірден құлауының әсерінен селдерге ерекше қиратушы күш береді
- деді М.Ж.Жандаев (1966ж). Селдердің пайда болуына автор көптеген
факторларды негіз ала отырып, оның бәрін үш топқа бөлді: су-климаты,
геологиялық және геоморфологиялық. Егер осының бір факторын шығарып шығарып
тастасақ онда сел түзілуі мүмкін емес. Мұқатай Жандайұлы Жандаев өзендер
аңғарларындағы селдердің пайда болуын анықтау үшін жүргізілген зерттеулерге
қатты көңіл бөлді. Алынған нәтижелер мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік
берді, Іле Алатауында селдер өте жиі пайда болады және рельеф түзілуде
әжептеуір роль атқарады. Олар аз уақыт ішінде, бірнеше сағатта өзен
аңғарларын өзгертіп, жер бетінің жаңа формаларын жасап жібереді, ал өзендер
өзінің ағысымен мұндай өзгерістерді мыңдаған жылдарда жасаған болуы мүмкін
еді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевпен жасалған селдің пайда болуы және оны
болжау туралы факторларды бағалау критерий бұрынғы Кеңес жерлеріндегі сел
қауіпті аудандарды оқып-үйренуге өте үлкен назар аударарлық еңбек болатын.
Мұқатай Жнадайұлы Жандаевтың аймақтық аспекті жұмыстары негізінен
Қазақстанның оңтүстік бөлігіне және көбінесе өзінің Тянь-Шань тауларына
арналған. Қазақстанның басқа аймақтары үшін жалпы сипаттаулар тұрғысында
болды. Бұл – табиғаттың кішігірім суреттеулер мен бедерінің жеке
ерекшеліктері туралы.
Жұмыстарының бұл циклдарына Көкшетау биіктігінің солтүстік-батыс
бөлігіндегі Имантау ауданына арналған кішігірім екі мақаласы жатады,
кішігірім жұмыс Солтүстік Қазақстан шегіндегі жер жарықтарынан жер бетіне
шыққан сулардың әсерінен пайда болғандығы туралы Мұқатай Жандайұлы
Жандаевтың батпақты вулкан мақаласында айтылған.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың аймақтық зерттеулері оның теориялық
жұмыстарының негізі болды. Ол өзен аңғарларының пайда болуы теориясында бұл
мәселелер үстінде өнімді еңбек етті. Өзен аңғарларын бедер формасы ретінде
бұрыннан зерттеген. Кейбір мақалаларында Іле Алатауының өзендерінің
геоморфологиялық құрылым мәселелерін қарастырған, олардың қазіргі заманғы
процестерін, биік таулы релефьтердегі өзен аңғарларының түзілу
ерекшеліктерін, өзен жарларының пайда болуының жеке мәселелері көрсетіледі:
сағалар процесі. меандрлену, өзендердің қосып алуы, эрозия базисін түсіну,
өзен аңғарлары түзілуінің бастапқы стадиялары. Өзен аңғарларының түзілу
проблемаларын Іле Алатауы геоморфологиясы және өзен аңғарларының түзілу
проблемалары деген кітабында алғаш жалпылаған (1972), содан кейін Өзен
аңғарлары монографиясында (1984, 1998) айтылған.
В.Девистің географиялық циклдер теориясы жасалған соң өткен ғасырдың
соңында геолог-географиялық ғылымда өзендердің, аңғарлардың прогрессивті
эрозиясынан шыққан эрозиялық базистеріне эрозиялық аккумуляциялық әсерінен
болған тәуелділік ұғымы үстемдік құрды. Бірақ бұл концепциядан кейбір өзен
аңғарларының пайда болуын түсіндіру мүмкін болмады. Ол өзендердің түзілу
стадиясын қарастырмайды, өзендердің салалары процестерінің динамикасын
жеткіліксіз алып, базиссіз салаларды қарастырды және т.б. ХХ ғасырдың
ортасында көптеген зерттеушілер бұл мәселелерді тіпті басқаша қарастырды
(Вирский, 1948ж; Маккавеев, 1955 т.б.), бірақ өзен тораптарының пайда болуы
мен дамуының белгілі заңдылықтары қалыптасқанға дейін. Бұл мәселе, өте
маңызды ғылыми-практикалық мәні бар болғандықтан М.Ж.Жандаевты да
қызықтырды. Ол өз зертеулер нәтижесінде, өзен аңғарларының дамыған
концепциясын жасады және геоморфология теориясының дамуына жаңадан үлес
қосты. Оның негізгі жағдайлары: даму процесстері, түзілу механизмдері өзен
аңғарларының даму кезеңдеріне әкеліп соғады:
1. Өзен аңғарларының пайда болуының негізгі себебі аққан сулардың іс-
әрекеті; эрозия базисінің ролі, жер бетінің тектоникасымен су ағындарының
эрозиялық-аккумуляциялық әсерінен үдету мен тежеу үшін осы факторлар әсер
етеді, сондықтан олар өзен аңғарларының түзілуінің себепкері болады.
2. Өзен және өзен аңғарлары негізінен практика жүзінде өзінің өсу
шегі болмайтын ұзаруынан пайда болады.
3. Су ағындарының бастаулары жоталар мен таулардан бастау алады:
соңғысынан өсуімен өзендер де өседі, біртіндеп бір-бірімен қосылады, кейін
үлкен су артериясына айналады. Таулардың қирауымен және төмендеуімен жайлап
өше бастайды және климатта түгел жойылып құрғап кетеді, өз соңдарында
құрғақ және өлі аңғарларды қалдырып кетеді.
Бұдан шығатыны, аңғарлар рельефтің кез-келген басқа формасы сияқты,
дамудың пайда болу, жойылу деген екі кезеңін өткізеді.
Соңғы он жылдықта Мұқатай Жандайұлы Жандаев экология мен табиғатты
қорғаудың теориялық мәселелерін жасауға көңіл бөлді. Оны Қазақстанның шөлге
айналып бара жатқан өңірлері мен Арал теңізі, Балқаш көлдерінің су
деңгейінің түсуі, жалпы дағдарыстық жағдайлар мәселелері, табиғи және
әлнуметтік жағдайлардың өзгеру проблемалары толғандырды. Экологиялық
проблемалардың туындауын ол палеогеографиялық позициясынан қарастырды. Бұл
проблемаларды шешу үшін Мұқатай Жандайұлы Жандаев географ-эколог, инженер-
географ мамандарын дайындау мәселесін бірнеше рет көтерді.
Флювиальды геоморфологияға деген ынтызарлығы Мұқатай Жандайұлы
Жандаевтың барлық еңбектерінде терең көрсетілген, тіпті ҚР ҰҒА-ның
география институтының конференциясында жасаған соңғы баяндамасының өзін
(1998ж, май) жер бетіндегі өзендердің түзілуінің проблемаларына арнаған.
Осы уақытта Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың кең көлемде көрсетілген өзендердің
пайда болуы мен дамуының жаңа концепциясы туралы Өзен аңғарларының
геоморфологиясы атты еңбегі жарыққа шықты.
1.2.3. Педагогикалық және қоғамдық еңбектері
Қазақстандағы география ғылымының қазіргі жетістіктері профессор
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың тікелей қатысуымен дайындалған географ-
мамандардың арқасында жүзеге асты десек асыра айтқандық болмайды, 1960-1962
жылдары география факультетінің деканы, 1962-1974 жылдары физикалық
география кафедрасының және 1974-1988 жылдары геоморфология кафедрасының
меңгерушісі және көптеген аспиранттар мен докторанттардың ғылыми
жетекшілері қызметтерін атқарған. Факультетте жаңа мамандықтар ашуда
көптеген күш жұмсауға тура келген. Мысалы, 1960 жылы физикалық география
кафедрасында метеорология мамандығы ашылды, ал 1969 географ-геоморфолог
мамандарды дайындау басталды. 1974 жылы ашылған және түлектерді шығарған
геоморфология кафедрасының меңгерушісі Мұқатай Жандайұлы Жандаев еді.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев жоғары мамандықтар дайындауға үлкен
жанашырлық танытқан. 1960 жылы оның бастамасымен алғаш рет Қазақстан мен
Орталық Азияда география ғылымдары бойынша ғылыми дәреже беретін Ғылым
Кеңесі ашылды, және онда ол 12 жыл бойы төраға болды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың педагогикалық шеберлігі тек аудиторияда
ғана емес, студенттердің өндірістік-оқу практикасы кезінде де байқалатын
еді. Көптеген әдістемелік көрсеткіштер мен геоморфология бойынша оқулық
құрал жарық көрді (Жалпы геоморфология, 1960ж; Геоморфологияның қысқа
курсы, 1994ж), Жандаевтың геоморфологиялық өлшеу құралын жасап шығарып,
оған патент алды.
Мұқатай Жандайұлы Жандаев үлкен қоғамдық жұмыс атқарды. Көптеген
жылдар бойы Университеттің Ғылыми Кеңесінің мүшесі болды, Қазақстанның
География қоғамының президенті, эрозиялық және салалық процесстер
проблемасы бойынша МГУ-дегі халықаралық ғылыми координациялық Кеңесінің
мүшесі, Қазақ Совет Энциклопедиясы бас редакциясының мүшесі, география
факультеті философиялық семинарының жетекшісі, ҚазКСР ҒА-сы география
институтындағы арнайы Кеңестің төраға орынбасары, абай атындағы Қазақ
Мемлекеттік Университетінің арнайы кеңесінің мүшесі, бірнеше рет Жезқазған,
Петропавлск пединституттарына, Қарағанды, Қырғыз, Әзербайжан
университеттері мен Орталық Азия (Ташкент) университеттерінде дәрістер
оқыған.
Белгілі ғалым, әрі ұстаз керемет адамды еске алу үшін ҚазҰУ-де өтетін
халықаралық ғылыми-практикалық Жандаев оқулары конференциясы өтіп тұрады
(2001, 2003, 2005). География факультетінде профессор Мұқатай Жандайұлы
Жандаевтың мемориалды кабинеті ашылған.
Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың ғылыми мұрасы жаратылыстану мамандарына
сұранысқа ие, ал оның идеялары шәкірттерінің еңбектерінде дамуын
жалғастыруда.
ІІ. Мұқатай Жандайұлы Жандаевтың еңбектеріне
қысқаша шолу
2.1. Іле Алатауының геморфологиясы және өзен аңғарларының
пайда болуы проблемалары еңбегі туралы қысқаша шолу
Бедер түзуші факторлар
Жердің бедер құрушы эндогенді және экзогенді күштері өзара қарсы
бағытта әрекет етеді. Сыртқы күштер барлық уақытта жердің бедерін
гравитациялық теңгерулерге әкелуге әрекет етеді, онда ауырлық күші тәрізді
ішкі күштерде жүйелі түрде оны бұзып отырады. Осындай күрделі заттардың
өзара әрекеттерінің нәтижесінде араласып Жер бетінде тегіс емес бет пайда
болады. Бедердің пайда болуы мен дамуы тікелей осыған байланысты. Соңында,
кез-келген рельефтің қайта түзілуі барлық уақытта алғашқы материал ретінде
тау жыныстарының қирауы мен қозғалуынан пайда болады. Басқаша айтқанда,
ауданның геологиялық құрылымы, тау жыныстарының қасиеттері мен қыртыстануы,
сондай-ақ олардың орын аустыру тәсілдері жер бетінің пластикасының пайда
болу заңдылықтарын түсінуде шешуші мәні бар.
Литолого – стратиграфикалық кешендер және олардың бедердегі көріністері
Ежелгі шөгінділер және магмалық тау жыныстар
Іле Алатауында ең ежелгі шөгінділер протерозой кешені болады, олар
гнейстер, кристалдың сланецтер мен кварциттерден тұрады. Олар каледондық
және варийлік граниттер арасында жеке дақ ретінде, Сарыбұлақ,Турген, Шелек,
Кемин және басқа өзендердің бассейіндерінде кездеседі. Жотаның шығыс
бөлігінде бұл жыныстар биотит – мүйіздіжалған плагиогнейстер болып, төменгі
карбонолды жабынған шөгінділерден тұрады.
Іле Алатауында төменгі карбонның эффузивті-шөгінді жыныстар кең
түрде таралған, олар шамамен тау жотасының 35%-ын алып жатыр, осындай тау
жыныстары негізінен Ұзынағаш, Ыстық, Түрген өзендерінің бассейндері және
Бақай, Соғат, Далашық тауларын құрайды. Бұл аудандарда жаппай вулкандық
лықсып төгілген туфтардың, лавалардың және сазды сланецтерді кездестіруге
болады. Бұлардың жалпы қалыңдығы 4 км-ге дейін барады. Осындай бір
кесінділердің бірі төменгі карбонға жататыны Шарын өзенінің аңғарында,
мұндағы қабаттар 700 бұрышпен солтүстік-шығыс бағытта орналасқан.
Қаракатен және Ұзынағаш өзендерінің алаптарын төменгі карбон жыныстарының
ордавиктік ежелгі шөгінділерінің үстінде орналасқанын білуге болады.
Төменгі карбон шөгінділері жартастарда, тік жарқабақтардағы жыныстардан
көруге болады. Согаты және Торайғыров тауларында монокаиналды қабаттары
орналасқан аласа таулардың карбон қабаттары мен ассиметриялық құрылымдарды
алады: көлбеу қыраттар пластардың құлау бағыттарына, ал бірден құлағандары
бастапқы бөлігіне бағытталған.
Іле Алатауында граниттік жыныстар қатары кең дамыған: гранитоидтар,
сиениттер, аляскиттер және жай граниттер. Оларды негізінен жоталардың 70%
аудандары алып жатады. Осы аудандарды зерттеуші геологтар интрузивті
процестердің екі кезеңін атап өтеді: каледондық және варилық. Жоталардың
шығыс биіктерінде кәдімгі күңгірт ірі дәнді граниттер және гранодиориттер
әртүрлі таралып орналасқан. Осындай граниттердің әжептеуір массиві Талғар,
Үлкен Алматы, Ақсай, Қаскелең өзендері бассейіндері мен жотаның оңтүстік
бетінде орналасқан. Қараш, Согаты, Қастек асуы аумағында және де басқа
көптеген орындарда қызыл, қызғыш және орта дәнді граниттер көптеп
кездеседі. Шелек бастаулары мен жоталарының орталық бөліктерінде қызғыш
биотит граниттер эффузиялық- тұнба қабаттарының төменгі карбондарында
фауналық сипатта кездеседі. Бұл оларды варийлықтар деп есептеуге негіз
болады.
Граниттер жарықшақтылау. Басқаларға қарағанда ірі дәнді күлгін және
қызғыш- күлгін граниттер тез (құм- шағалды құрамда майда сынықтарға дейін)
бүлінеді. Қызыл лейкократты граниттер бұл құбылысқа аз ұшырайды. Ірі
сынықты шағалды материалдар тау шыңдарын түгел қаптап, баурайларында
(склон) делювиальды шашырандылар түрінде кездеседі, нәтижесінде
рельефтердің күтілмеген формасы пайда болады.
Сонымен, Іле Алатауының жоталарын жауып жатқан магмалық және тұнбалық,
аракідік метаморфазалық жыныстардан тұратын палеозойлық түзінділер тұрады.
Олар (резкие) контрастық формалы рельефтерді түзіп (тік шыңдар, тік құздар,
шығып тұрған скала) және денудацияға қиын беріледі, ал самалдың әсерінен
дөрекі сүйірбұрышты сынықтар мен жарықтар пайда болған.
Жіңішке өзені аңғарларында плиоцен құмдақ – шағалды майда тасты
конгломератты 30м қалыңдықта болып келеді. Киікбай өзені бассейнінде осы
жастағы шұбартүсті лайлар жатады. Плиоцендік шөгінділер тау астындағы
жотаның батыс бөлігінде болатыны белгілі. (Жиренайғыр, Самса өзендерінің
бассейндері). Бұл жерлерде ашық – күлгін лайлар мен майда – тасты –
шағалдар 3-4м қалыңдықтағы конгломераттар, аллювиальді-дельталы түрлі
генетикалық құрамында тұнбалар кең тараған. Қозыбасы тауы, солтүстікке
қарай, тік орналасуы мен конгломератты жарып тұрады.
Сонымен, көк-сары лай мен күлгін құмдақ-шағалды майдатасты
конгломераттар комплексі жалпы 200-300м қалыңдықта қарастырып отырған
аудандарда неогендік тарихтың екінші кезеңін сипаттайды. Миоцендік қызыл
лайдан бастап, бұл тұнбалар өздерінің қара күлгін түстерімен ерекшеленеді,
ірі өлшемдерімен және сынықтарының жақсы тегістелуімен сондай-ақ,
қатпарлығымен ерекшеленіп кесінділерге карнизді құрылым түрін береді.
Осыдан келіп, олардың седиментациясы сулы ортада, ылғалды жағдайда және
әлсіз – жылы климатта және таулы мүшеленген рельефте пайда болғанын
көрсетеді.
Сонымен, плиоцендік шөгінділердің литологенетикалық белгілері климаттың
аридтігі азайғандағы жаңа таулардың түзілуі процестерінің басталуын
көрсетеді. Бұл процестер миоценнің қызыл түсті қалыңдықтарын және палеозой
фундаментінің пенепленденуін үзді. Палеографиялық жағдайлар өзгерді және
аудан жаңа геоморфологиялық даму кезеңіне аяқ басты, сонымен қатар қазіргі
биік таулы релефтердің түзілуіне әкеп соқты.
Антропогендік периодты дәуірлерге бөлгенде, әрине, қандай да ірі
палеографиялық өзгерістерге сүйенуге міндетті – рельефтің белгілі бір
элементтерінің түзілуіне және белгілі бір уақыт арасында шөгінділер
комплексі үшін жинақталған, жердің қандай да бір бетін жасайды. (өзен
жолдары, шығару конустары, т.б.).
Іле Алатауы үшін негізгі палеографиялық жағдай антропогенде
тектоникалық қозғалыстың периодты күшеюі және таулардың бірнеше рет
мұздануы неге байланысты? Әрине осы уақыттардағы фауналардың ауысуы. Осы
құбылыстарды талдай отырып және жас шөгінділердің литолого-фациальды
ерекшеліктерін ескере отырып, біз мұзданудың мөлшері мен сипатын
нақтылаймыз және стратиграфиялық комплекстердегі антропогендік тұнбаларды
мүшелейміз. Көптеген зертеушілер (Н.Г.Касеин, Г.Ц.Медоев, Н.Н.Костенко,
Д.Н.Казанли) төмендегі факторларды келтіруге болады:
Үлкен қалыңдықтағы
1) Тұтас морендік және флювиологляцалдық шөгінділер, жоғары тауалды
бөліктерінің жауып жатқан және бірінші жартылай беттегі мұздануды
көрсететін тұнбалар
2) Бірінші мұзданудың морендік рельефтер реликтері – Ұзынқарғалы және
Қаскелең өзендері бассейндерінің қатарлары мен төбелері, Шелек, Асы, Түрген
жастаулары және т.б
3) Тау аңғарларындағы соңғы морендердің екі сериясы – аңғарлар
түріндегі бұрынғы мұзданулардың іздері
4) Жұмсақ шөгінділер қабатының үш валунно-галекниктердің үш
генерациясының болуы, жоғарғы бөлігін жабуы, жоталардың төменгі жағынан екі
сериялы конустардың тау өзендерінің аңғарлары терассасының 2 сериясына
сәйкес келуі
5) Таулардағы қос тізілімдер, бір-біріне сүйенген және ежелгі карлардың
үш сериясы
6) Фауналардың төрт рет ауысуы: плиоценнің соңында, Іле фауналары
комплексінің жойылып кетуінен кейін, мейірімді марал, ежелгі жылқы және
басқа жануарлар; орта антропогеннің басында мамонттар өмір сүрген, ал
антропогеннің кейінгі кезеңінде-марал, одан кейін-қазіргі жануарлар.
Осылайша, антропогендік периодта жоталардың даму тарихында тұнба
жинақталудың төрт кезеңі ерекшеленеді, олар үш мұздану мен мұзданудан
кейінгі кезеңдермен байланысты.
Осыдан келіп антропогеннің барлық қалыңдығын бұрынғы стратиграфикалық
бөлімдерге сәйкес төрт бөлімге бөлшектеуге болады: төменгі, орта, жоғары
және қазіргі заманғы шөгінділер. Әрбір комплекс тұнбалар жинақталуының
фациальды жағдайларымен ерекшеленеді, шығу тегі, қалыңдығы, литология
бөлігі. Шөгінді кесінділері әдетте материалдардың ірі сынықтарынан басталып
(қойтастар, тастар, шағалдар) және майда қиыршықтармен аяқталады (сугменки,
лёсс).
Іле Алатауы етегіндегі төменгі антропогенді шөгінділер неогенді
тұнбаларға сәйкес емес тау етегі бөліктерінде үлкен жолақты алып жатады.
Қотырбұлақ тауында, кейбір жағдайларда олар төменгі карбонды эффузифтердің
күшті эродталған жазықтықтарында жатады, кейде жуылған неогенді қызыл-
күлгін лайда болады. Кесінділердің төменгі бөлігінде әдетте сұрыпталмаған
қойтасты-тастар қабаты орналасады. Әртүрлі сынықтар - шағалдан бастап ірі
қойтастарға дейін (1-3 м көлденеңінен). Олардың құрамына қызыл және күлгін
граниттер кіреді және күлгін-көк порфирлер де кездеседі. Стратиграфикада
жоғарыда әртүрлі дәнді құмдар гранит тастары және қалыңдығы 3 метр.
Порфирлер жатады, кей жерлерінде қабаттары да болады. Кесінді орман
жаңқалары мен лайлы беттермен тығыз байланысты, төменгі бөлігінде құм
линзалары мен шағалдардан тұрады. Оларда қабаттылық анық байқалады, бұл
алғашқы мұзданудағы мұздықтардың қайтуынан пайда болған су ағынының
әсерінен екендігі көрінеді.
Іле Алатауының өзендері
Іле Алатауының гидрографиялық торабына әсіресе Балқаш өзеніне құятын
Іле өзенінің бассейні жатады, азғантай бөлігі Шу өзенінің бассейніне құяды.
Гидрографияда өзендер негізгі мәндерге ие.
Іле Алатауы өзендері – кәдімгі қатты ағысты жас тау ағыстарынан тұрады,
көлденең қималы және терең эрозиялы болып келеді. Жазықты жерлерінде аз
сулы және жай ағыстарымен ерекшеленеді. Көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz