«ҚОЗЫ КӨРПЕШ - БАЯН С¥ЛУ» жырының варианттары
«Қозы Көрпеш — Баян сүлу» жыры — қазақ эпосының ең ескі, ең жойқын түрі. Бұл жырды Болат Уәлиханов 1828 жылы Петерборда Сенат үйінде үш күн айтып бітіре алма-ған. Оның варианттары өте көп, ол екі ғасыр бойы жиналып
келеді.
Оларды XVIII—XIX ғасырларда айтқандар Сақау ақын (Баянауыл), Жанақ ақын (Қарқаралы), Сегіз-сері (Оба-ған), Сыбанбай ақын (Көкпекті), Шөже ақын (Көкшетау), Қүлтума ақын (Қорғалжын), Баубек ақын, Бейсенбай ақын (Шыңғыстау), Айтбай ақын (Жетісу, Аягөз), Қатпа ақын (Ташкенттің түбі), жырды көп айтқан Аягөз бен Лепсі бойы ақындарының қолжазбасы да сақталмаған. Осы мәсе-лені жүйелі тексеріп «Қозы Көрпеш — Баян сүлу» жырының қалай тарағанын толығырақ айтып беру ғылымдағы үлы уәзипаның бірі. Ысқақ Дүйсенбаевтың айтуынша жырдың 16 варианты болган, бірақ олар әлі де жаңадан зерттеуді керек етеді. Ысқақтың есептеуіне жырдың онға таяу өзге нүсқалары кірмей қалған. Олар И. Беленицин тапқан қазақ-ша екі нүсқа, Қүлтума ақынның жырлағаны, Ташкент тү-біндегі Қатпа ақынның айтқаны, проф. Саблуковтың Көк-пектіден (1855), Н. Н. Пантусовтың Лепсі бойынан тапқан нүсқасының орысша жазып алған ескі варианты, Г. К. Ганс-тың Алатауда Шарын өзені бойында жазьтп алған тамаша варианты, П. Золотовтың ең алғаш орыс тілінде мазмүнда-ған нүсқасы тағы басқалар.
«Қозы Көрпеш — Баян сүлу» жырының қазақша жазыл-ған ескі нүсқасы Баянауылда атақты Сақау ақын жырлағаи варианты. Ол қолжазбаны 1827 жылы Баяиауылдың Бадыс деген бір қариясынан Қазақстанды зерттеуші И. Беленицин табады. Беленицин Петербордың архитекторы, сурет сала білген, ескі мүраны ете қадірлеген. Қырда округ жасалып, қала салына бастаған кезде (1824—1827) ол Омбыдағы әкім-шілік қарамағына келіп, генерал-губернатордың ерекше тап-
сырмасын орындайтын болады. ,1825—1830 жылдары ол бүтіндей қазақ аулында тұрып,қазақ тілін жүйрік білід алады. Олардың этнографиясын, рухани тірінілігін, зац жүйо-сін зерттейді. Еңбектерін Ахмет Жантуринмен бірігіп жаза-ды. Халың әдебиетінің түрлерін зерттеп, оларға үлкеи баға береді, елді аралап жүріп «Қозы Көрпеш — Баян сүлу» аңы-зын қолына түсіреді, оның бір нұсқасын Аягөз бойынан табады.
келеді.
Оларды XVIII—XIX ғасырларда айтқандар Сақау ақын (Баянауыл), Жанақ ақын (Қарқаралы), Сегіз-сері (Оба-ған), Сыбанбай ақын (Көкпекті), Шөже ақын (Көкшетау), Қүлтума ақын (Қорғалжын), Баубек ақын, Бейсенбай ақын (Шыңғыстау), Айтбай ақын (Жетісу, Аягөз), Қатпа ақын (Ташкенттің түбі), жырды көп айтқан Аягөз бен Лепсі бойы ақындарының қолжазбасы да сақталмаған. Осы мәсе-лені жүйелі тексеріп «Қозы Көрпеш — Баян сүлу» жырының қалай тарағанын толығырақ айтып беру ғылымдағы үлы уәзипаның бірі. Ысқақ Дүйсенбаевтың айтуынша жырдың 16 варианты болган, бірақ олар әлі де жаңадан зерттеуді керек етеді. Ысқақтың есептеуіне жырдың онға таяу өзге нүсқалары кірмей қалған. Олар И. Беленицин тапқан қазақ-ша екі нүсқа, Қүлтума ақынның жырлағаны, Ташкент тү-біндегі Қатпа ақынның айтқаны, проф. Саблуковтың Көк-пектіден (1855), Н. Н. Пантусовтың Лепсі бойынан тапқан нүсқасының орысша жазып алған ескі варианты, Г. К. Ганс-тың Алатауда Шарын өзені бойында жазьтп алған тамаша варианты, П. Золотовтың ең алғаш орыс тілінде мазмүнда-ған нүсқасы тағы басқалар.
«Қозы Көрпеш — Баян сүлу» жырының қазақша жазыл-ған ескі нүсқасы Баянауылда атақты Сақау ақын жырлағаи варианты. Ол қолжазбаны 1827 жылы Баяиауылдың Бадыс деген бір қариясынан Қазақстанды зерттеуші И. Беленицин табады. Беленицин Петербордың архитекторы, сурет сала білген, ескі мүраны ете қадірлеген. Қырда округ жасалып, қала салына бастаған кезде (1824—1827) ол Омбыдағы әкім-шілік қарамағына келіп, генерал-губернатордың ерекше тап-
сырмасын орындайтын болады. ,1825—1830 жылдары ол бүтіндей қазақ аулында тұрып,қазақ тілін жүйрік білід алады. Олардың этнографиясын, рухани тірінілігін, зац жүйо-сін зерттейді. Еңбектерін Ахмет Жантуринмен бірігіп жаза-ды. Халың әдебиетінің түрлерін зерттеп, оларға үлкеи баға береді, елді аралап жүріп «Қозы Көрпеш — Баян сүлу» аңы-зын қолына түсіреді, оның бір нұсқасын Аягөз бойынан табады.
ҚОЗЫ КӨРПЕШ - БАЯН С¥ЛУ ЖЫРЫНЫҢ ВАРИАНТТАРЫ
Қозы Көрпеш — Баян сүлу жыры — қазақ эпосының ең ескі, ең жойқын түрі.
Бұл жырды Болат Уәлиханов 1828 жылы Петерборда Сенат үйінде үш күн айтып
бітіре алма-ған. Оның варианттары өте көп, ол екі ғасыр бойы жиналып
келеді.
Оларды XVIII—XIX ғасырларда айтқандар Сақау ақын (Баянауыл), Жанақ ақын
(Қарқаралы), Сегіз-сері (Оба-ған), Сыбанбай ақын (Көкпекті), Шөже ақын
(Көкшетау), Қүлтума ақын (Қорғалжын), Баубек ақын, Бейсенбай ақын
(Шыңғыстау), Айтбай ақын (Жетісу, Аягөз), Қатпа ақын (Ташкенттің түбі),
жырды көп айтқан Аягөз бен Лепсі бойы ақындарының қолжазбасы да
сақталмаған. Осы мәсе-лені жүйелі тексеріп Қозы Көрпеш — Баян сүлу
жырының қалай тарағанын толығырақ айтып беру ғылымдағы үлы уәзипаның
бірі. Ысқақ Дүйсенбаевтың айтуынша жырдың 16 варианты болган, бірақ олар
әлі де жаңадан зерттеуді керек етеді. Ысқақтың есептеуіне жырдың онға
таяу өзге нүсқалары кірмей қалған. Олар И. Беленицин тапқан қазақ-ша екі
нүсқа, Қүлтума ақынның жырлағаны, Ташкент тү-біндегі Қатпа ақынның
айтқаны, проф. Саблуковтың Көк-пектіден (1855), Н. Н. Пантусовтың Лепсі
бойынан тапқан нүсқасының орысша жазып алған ескі варианты, Г. К. Ганс-тың
Алатауда Шарын өзені бойында жазьтп алған тамаша варианты, П. Золотовтың
ең алғаш орыс тілінде мазмүнда-ған нүсқасы тағы басқалар.
Қозы Көрпеш — Баян сүлу жырының қазақша жазыл-ған ескі нүсқасы Баянауылда
атақты Сақау ақын жырлағаи варианты. Ол қолжазбаны 1827 жылы Баяиауылдың
Бадыс деген бір қариясынан Қазақстанды зерттеуші И. Беленицин табады.
Беленицин Петербордың архитекторы, сурет сала білген, ескі мүраны ете
қадірлеген. Қырда округ жасалып, қала салына бастаған кезде (1824—1827) ол
Омбыдағы әкім-шілік қарамағына келіп, генерал-губернатордың ерекше тап-
сырмасын орындайтын болады. ,1825—1830 жылдары ол бүтіндей қазақ аулында
тұрып,қазақ тілін жүйрік білід алады. Олардың этнографиясын, рухани
тірінілігін, зац жүйо-сін зерттейді. Еңбектерін Ахмет Жантуринмен бірігіп
жаза-ды. Халың әдебиетінің түрлерін зерттеп, оларға үлкеи баға береді, елді
аралап жүріп Қозы Көрпеш — Баян сүлу аңы-зын қолына түсіреді, оның бір
нұсқасын Аягөз боііыпав табады.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының екі нұсқасын, онымен бірге Ақбала —
Боздақ деген лирикалы бір одемі поэма тапқанын И. Беленицин Петерборға
Сенатқа хабар-лайды. Мною собраны два стихотворения Баян сулу —
Козу-Корпеч и Акбала — Боздак на татарском (т. е. ка-захском) диалекте,
содержащие в себе любопытные подроб-ности о чудесном между казахами,
развивающими на образ мыслей, понятий, самый характер, для буквального лишь
пе-ревода на отечественный язык, составление коих, поправки, сличения
стоили мне не мало труда, до сих пор мне они не возвращены для пояснений
или комментарий и для изло-жения их на приличнейшем языке. Енді бір
хатында ол осы материалдарды басып шығару мәселесін көтереді. Со-
держание рукописей Баян сулу и Акбала — Боздак мне совершенно
известно ибо в продолжение четырехлетиого почти постоянного в казахской
степи, пребывйния я успел не только понимать язык казахов, но и объясняться
с ними, следовательно мог судить, и теперь совершенно убежден, что они
для меня необходимы. Рукопись должна быть сли-чена с другими (аягозским)
экземпляром. К поэмам должны быть приложены рисунки, снятые мною на самом
месте про-исшествий (Аягоз) с гранитных изображений геороев этого
известного повествования. Можно утверждать, что стихотво-рения могли быть
включены в число особых приолжеиий по составленному ойисанию, этим не
только способствовать к скорейшему достижению известной цели, но и
увеличить предиамеренный план.
Аса өкінішті нәрсе — Беленпцин айтқан қызгылықты ойлар жарық көрмей,
белгісіз қалып қойған. И. Беленицин жырдың бір үзіндісін ғана сол кезде
шығатын бір журнал-• да хабарлап айтқан.
И. Беленицин тапқан Қозы Көрпеш — Баян сүлу жырыяың қазақша қолжазбасың
орыс тіліне аудару бір үлкен мәселе болып табылған. Ол туралы Петербор мен
Омбы қаласыиың арасында жазысқан хаттар өте көп.'
И. Беленицпн Күнбатыс Сібірден Петерборға қайтарында (1833), ол жердің
әкімшілік басқармасына ресми хат жазып,
312
Қозы Көрпеш — Баян сүлу жырын қазақ тілінен орысшаға аударуды өтініш
етеді. Тақсыр, сіздің қарамағыңызға,— деи жазады ол,—Қозы Көрпеш — Баян
сұлу поэмасын жібе-ріп отырмын. Бұл татар тілімен жазылған қазақтың бір
ға-на қолжазбасы. Бұл оте ерте кезде шыққан жырдың нұсқа-сы, осы күнге
дейін ешбір озгерусіз сақталған, ақындар аса шарықтатып, тебірене айтады.
Сондай жырдың бірі Ақба-ла — Боздақ. Бұл екеуі халық аузында айтылып
келеді. Менің сізден сұрайтыным — осы екі поэманы тілмаштардың біреуіне
бұйрық беріп орыс тіліне аудартсаңыз. Аударушы қазақша негізін бұзбай, сол
қалпында айтып берсе, поэманы аударып болған соң, оның аударма нұсқасын
маған жіберту-іңізді өтінемін. Бүл поэмалар маған қазақ халқының рухани
тіршілігін, ой-санасын, түсінігін жазу үшін керек.
Бүдан И. Беленициннің Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының ең ескі
нүсқасын Баянауылдан және Аягозден тапқан кісінің бірі екендігі
корінеді. Бірақ И. Беленицин-ның бұл жырды тез орысшаға аударьш, баспадан
шығару керек деген ұсынысын Кұнбатыс Сібірдің әкімдері тез орын-дай
қоймайды. Енді И. Беленицин Сенат арқылы ықпал жасайды. Қолжазба коп
уақыт Сенат ұйінде жатып, кейін оны Дурасов Омбыға жібереді (экземпляры
Беленицина я препроводил в подлиннике к вам).
И. Беленицин Омбыдан Петерборға Қазақстан жерінен жазып алған барлық
материалды өзімен бірге алып кетеді. (қазақтың заң құрылысы, әдеті, халық
жыры т. б.) Күнбатыс Сібір әкімдері осыған байланысты Беленицинге хат
жазып іздеу салады. Сіз бұл материалдарды Петерборда тәртіпке түсірмекші
болған едіңіз, Сенаттың бізге жазған хатына қарағанда сіз сол
астананың озінде қалмақ ойыңыз бар кө-рінеді. Олай болса, ол материалды
тәртіпке келтіріп, тегісі-мен өз атыңыздан Азия департаментіне тапсырып,
маған хабарларсыз. Азия департаментіне жазылған хатта тағы да былай
делінген. Беленицин бүгінде Петерборда демалыста жүр. Бізге екі қолжазба
тапсырып, орыс тіліне аударып беру-ді сұрайды. Бұл қолжазбалар оның
зерттеуіне керек сияқ-ты. Бірақ бұл жазбалардың ішкі мазмұнында оған
пайда келтіретін ешнәрсе жоқ. Біздің оған қолжазбаларды Баян-ауыл дуанында
аударып болған соң Азия департаментіне тапсыр дедік. Енді бір хатта: Из
числа собранных Белени-ңиным сведений, которые он увез в Петербург,—• две
кир-гизские поэмы Баян сулу — Козу Корпеч и Акбала —
Боздак деп керсетіледі.
Сенаттың тапсыруымен Омбының облыстық әкімдері поэ-' маны тез аударудың
қамына кіріседі. Для Петербурга пе~
31?
13
реводится с тюркского на русский диалект стихотворснин под иазванием Баян
сулу — Козу Корпеч и Акбала — Боздак. В своем отзыве Беленицин старается
докаааті, происхождение киргизского сочинения. Его больше интөрө-суют
средства содаржания. Отзыв Беленицина представлен в подлиннике.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының қолжазбасьш орысшаға аудару
туралы, әсіресе Омбы мен Баянауыл ауда-нының арасында жазысқан хаттар көп.
Ол кездегі Баянауыл ауданыыда ңазақ тілін жүйрік білген екі кісі болды,
оның бірі Аристарх Даншин (XVIII ғ. екінші жартысында туды) Омбының Азия
мектебін бітірген тілмаш. Қырда дуан аш-ылған кезде (1824) Қарқаралыда,
Кокшетауда тілмаш болыи істейді, кейін Баянауылға ауысады. Екінші адам
Саватей Куртуков (1782 жылы туған) Омбының Азия мектебін біті-ріп,
Бұхтармаға барып тілмаш болып істейді (1799), одан отыз жыл откен соң
Қарқаралыда хатшы ңызметін атқарады. Ол осы кезде Баянауыл тоңірегінде
айтылып жүрген Қо-зы Көрпеш — Баян сүлу жырын қарасөзбен орысша ауда-рып,
оның бір үзіндісін газетке бастырып шыгарады.
Күыбатыс Сібірдің облыстық әкімі Баянауыл дуанына үкім беріп, оның
бұйыруы бойынша сізге Қозы Көрнеш — Баян сүлу мен Акбала — Боздак
поэмаларын жіберіп отырмыз. Осыларды бір жақсы аударатын сенімді
кісіге тапсырыңыз. Аударушы таныс қазақтармен ақылдасып, ша-ла кеткен қате
жерлерін түзетіп, біткен соң бізге жіберіңіз. Баянауыл дуанының жауабында
Қозы Көрпеш — Баян ■сұлу жырын аудару дуанның хатшысы Куртуковке тапсы-
рылған еді, ол бүгінде Қарқаралы ауданына қызметке кетті. Поэманы дуанның
ескі хатшысы Даншин аудармақшы. Ол қалай аударып бітірсе сол күні поштаға
саламыз делінген. Баянауыл дуанының соңғы хатында аударманың бітіп
болғаны айтылған. Переведенную из киргизского языка на отечественный по
делу — Баян сулу и Козы Корпеч и одно стихотворение Акбала — Боздак,
переводчиком Данши-ным. Окружный приказ при сем вместе с подлинную
часть имеет препроводить с прошениями, о получении уведомлять. Омбыдан бұл
аударма қазақ тіліндегі қолжазба нұсқамен бірге Сенатқа жіберіледі. Жазған
хатта жырдың аудармасы артық мақталмай, сыпайы ғана айтылған. Поэма под
назва-нием Баян сулу — Козу Корпеч и Акбала — Боздак переведены
на отечественный язык. Переводы на Россиском языке особого блеска еще не
достигли. Считаю препроводить их к вашему превосходительству вместе с
подленнеками, в том представлении, что искусный переводчик быть может
314
пайдет в них такие мысли, каких малоопытный переводчик не мог перевести с
точностыо на отечественным языке.
Бұл атаңты поэмалар сол жіберген қалпында Азия депар-таментіне барып
түседі. Оның ішіндегі қымбаттысы Қозы Корпеш — Баян сүлу жырының
қазақша ең ескі нұсқасы. Оларды қабылдап алған да И. Беленицинның өзі. И.
Беле-иицин Қазақстаннан алып барган бар материалын Азия
департаментіне тапсырады. Оның ішінде Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының
қазақ нүсқасы тапсырылды ма, жоқ на, айту әзірше қиын. Онымен қатар И.
Белениңинның өзі жазған зерттеулері, түсірген көп суреттерінің қай жерде
жатқаны белгісіз. Бұларды іздеп табу үшін аеа бір ізденгіш-
тік, үқыптылық керек.
Баянауыл тоңірегінен Й. Белеиицин тапқан Қозы Кор-пеш жыры — ең әдемі
варианттың бірі. Оны жоғарыда кел-тірілген байтақ мәліметтер жарқын түрде
сипаттап бере ала-ды. Бүл варианттың ете коркем түрде жазылғанын И. Бе-
леницин озі де жақсылап айтқан. Оған сол кездегі орыс халқының
оқымысты адамдары (В. Федоров, П. Золотов, С. Б. Броневскйй ерекше
көңіл қойып, оны бірінші рет орыс тіліне аударуға атсалысты. XIX ғасырдың
20—30 жылдарын-да Қозы Көрпеш — Баян сүлу аңызы Петербор мен Омбы
қаласында сондай даңққа ие болды. Сенатта Азия департа-ментінде, ғылым
академиясын басқарушылар арасында бұл жырды білмеген кісі кемде-кем-ақ еді.
Сенат қызметкерлері-нің Болат Уәлиханов жырлаған Қозы Көрпеш — Баян сұлу
жырын үш күн бойы тыңдауы (1828 ж) осыиың бір үлкен
дәлелі.
1827 жылы табылған Баянауыл вариантының орысша
қарасөзбен айтылған толық мазмұны сол кезде шыққан га-зет-журналдарда ауық-
ауық басылып жүрді. Оны жазушы-лар — И. Беленицин, С. Б. Броневский, П.
Золотов, Қозы Көрпеш — Баян сүлу туралы Е. С. Старков, Е. А. Алексан-
дров, М. Сеитовтер пікір айтады.
Қозы Корпепі — Баян сүлу жырының ең ескі вариан-
тын алғаш орыс тілінде жазып алған зерттеушінің бірі
Ф. Ц. деген жолаушы. Бүл есім тегінде Н. М. Карамзинның
псевдонимы, атақты ғалым 1797 жылы орыс поэзиясына
арнап шыгарған озінің альманағының екінші кітабында
осылай қол қойған. Сондай-ақ Вестник Европа журналы-
ның 1802 жылғы 14 нөмерінде шыққан мақаласында Ф. Ц.
деп қол қойып отырған. Кейін псевдонимді ашуға арнәл-
ған библиографические записки жинағының 1861 жылғы
4 номерінде Ф. Ц.— Н. М. Карамзиннің лақап аты деп
анықталған.
315
Жалпы айтңанда Н. М. Карамзин түркі тайпаларының тарихын терең зерттеуге
көп уаңытын бөлген, аса білгіш га-лымның бірі. Ол XIX ғасырдың 20
жылдарында қыр, снхлра •өмірінің зерттеуге тиістілігін мәселе етіп
көтергеп. Ііірақ Ф, Ц. атымен Воспоминания о киргизской степи (Лёгоида
о Козы Корпеше — Баян сулу) әфсанасын жазған Н. М. Ка-рамзин бе, жоқ басқа
бір кісі ме, ол жағын айту қиын. Аталған маңала шыққан кезде Н. М.
Карамзин бүл дүнисдө жоңтын. Журналдың көрсетуінше қазақ сахарасыи
еско түсіру 1851 жылы жазылған, оның авторы Омбыда уаңыт-ша болған,
Украинадан келген бір ңаламгер. Ол Алатаудағы Арасан суына келіп, көп
уаңытын Қапалда, Лепсі бойыпда, Аягөзде өткізеді. Ф. Ц.— тың қырда
жолыңтырған ңазақ-тың аты — Арслан. Ол Фадден Булгариннің романында си-
патталған. Орталың Россияда Әбілхайыр заманында аманат болып тұрғандардың
бірі. Егер, Украинадан едім деп жа-зып отырған Булгарин болса, бұл
мақала оның қолына Н. М. Карамзиннің тірі кезінде түскен болу керек.
Жазушы оған көп өзгеріс кіргізіп, Омбы мен Арасан суының арасын-дағы ұзақ
жолды баяндап береді. Бірақ кім жазса да, Қо-зы Көрпеш — Баян сұлу
әфсенесін аса қызыңты етіп, терең оймен, романтикалы түрде әңгімелеген.
Мақаланы аса ыпта қойып бастырушы қыздар журпалыныц (Лучи) редакторы А.
0. Ишимова. ,
Бірақ өкінішті жері әфсенені жазып алған кісі біраз былықтырған: Қарабайды
Купур, Сарыбайды Тимур деп атап, Баян сұлуды жігіт, Қозыкені қыз
деп шатастыр-ған. Бұл төменде келтірілген үзінділерден де байқалады. Вот
большая четырехугольная могила с затейливыми ба-шеньками, она называется
Баян-сулу — Козы Корпеш, о ней рассказывают печальное предание. Прошло
много лет, как жили, враждовали в этих местах два знаменитых рода ха-нов
Купура и Тимура (№ 134).
Сөз болып отырған орысша нұсқада Қозы Көрпеш — Баян сұлудың тағдыры,
олардың махаббаты тартымды баян-далған. Бір көңіл аударарлығы Қозы Көрпешке
Баянның асқан сұлу қыз болып өскенін бірінші рет айтып барған, атаңты ақын
жырау.
Сидел задумчиво — грустно Козы-Корпеш, как перед ним явился слепой старик с
мальчиком переводчиком. Это был степной бандурист, переходивший от аула к
аулу, где принимали как гостя посланного пророком. Он пел стихи, подвиги
богатырей, красоту девушек и вольную жизнь в сте-пи безграничной. Певца
звали Сюк. Он рассказывал Козы
316
Корпешу о судьбе Баян-сулу. Он передал это известие в жалобной песне,
которую пропел перед Козы Корпешем и тем, еще более растерзал его
страждущее сердце. Но в то же время певец внушил ему и смелость напасть на
аул жестоко-го отца и увести оттуда Баян-сұлу. Козы-Корпеш с помощью
товарищей своих исполнил это, но жестоко был наказан за свою дерзость:
взбешенный отец (Карабай) пустился в по-гоню за беглецом, настиг их с
яростью бросился на Козы-Корпеша, одним ударом шашки рассек ему голову. С
воп-лем ужаса бросилась бедная Баян-сулу к погибшему другу, в одно
мгновение выхватила из-за пояса его нож и одним ударом в сердце поразила
себя... Два прекрасных трупа ле-жали у ног Карабая. Друзья Козы-
Корпеша воздвиглн здесь великолепную гробницу и со всеми почестями празд-
новали память несчастной черты.
Қазақтар бұл жазушыға тағы бір қызық әфсене айтқан. Ол Аягөз бойында күн
сайын ңой бағып жүретін қойшылар мавзолейден ақ киім киіп шығып жүрген сұлу
қыз бен жас жігіттіц елесін көретіндігі жайында.
И долго, говорят, видели две белые огромные тени, вы-ходившие из склепа и
слышали их жалобный плач в полноч-ную пору. В средине склепа до сих пор
находится глиняная группа Баян-сулу и Козы-Корпеша, но время охладило
страшное предание и дерзкая рука разбила статую. Я видел лишь обломки этого
изображения, разбросанные в склепе. Есть много легенд в Орде на эту
плачевную историю: они поются степными певцами, пережив несколько поколеиий
слушателей. (Ф. Ц. Воспоминания о киргизской степи. Журн. Лучи, т. 9, СПб
1854, стр. 24-26).
Баянауыл вариантының айтуынша Сарыбай қыс күні Сыр бойын қыстап, жаз
күні теріскей өлкеге көшетін бол-іан. Ал Аягөз бойын қыстап, жаз күні ол да
теріскенге ба-рып, Сарыбаймен бірге жайлап жүрген. Теріскейдің салқын
жайлауында екеуі дос болып, бұғының көп жүретін орма-нында екеуі аң аулап,
қызық көреді. Аң аулап жүріп, екеуі-нің сүйініш етіп айтқаны — әйелдерінің
жүкті екендігі. Бұл барлық варианттарында еш бір өзгерусіз, тура осылай
айты-лады. Екеуі біріне-бірі уәде беріп, бірімізден үл, бірімізден ңыз
туса, айрылмас құда болайық деп анттанады. Әлден уақытта аңшылардың
қасына біреу келіп Сарыбайдың әй-елі ұл, Қарабайдың әйелі қыз тапқанын
хабарлап, сүйішні сүрайды. Аңшылар қуанып үйіне келеді, үлкен той жасайды,
үлдың атын Қозы Қөрпеш, ңыздың аты Баян қойылады.
Жаз күні Балталыға көшіп келгенде кішкене бөбектөр се-гіз жылдай бірін-бірі
көріп жүреді.
Аңыздардың жарқын түрде суреттеуішне, Сарыбай сүйін-шіні естіген соң, аса
қуанып, үйіне тез жетуді маңсат өтеді. Қарабай жердің ойлы, шұңқыр екенін
Сарыбайдың өсіне түсіріп, түн ішінде жортуға болмас деді. Сарыбай тағдырдыц
өлшеуіне кез болып аттан құлап мерт болды. Аяулы, жас ұлан Қозыке жетім
қалады. Сарыбайдың бұрынғы атагы ұмытыла бастайды, Қарабай да уәдесінен
айнып, Аягоаге көшіп кетеді. Бұл оқиға Сарыбайдың, Қозы Көрпештің елін,
жерін жоңтап айтқан, көп ішінде отырған екі қыздың қош-тасу өлеңінде ашық
сипатталған.
Сарыбайдың енді аман бол қалған елі, Жайлауы қалың ағаш, аққан селі, Сегіз
сай тау бөктері толған сала Екпе, жяде алма ағаш көлеңкелі.
Қарабай көшіп кеткенімен, Сарыбайдың інілері Тайлақ би (кейде Ажыбай,
Айбас) бөбектердің тумай тұрған кезінде құда болған антты берік ұстағысы
келеді. Осы ретте Айбас теріскейдегі жайлаудан Аягөзде отырған Қарабайдың
үйіне барады, бірақ Қарабай жылы ңабақ көрсетпейді, Айбас бой жетіп келе
жатқан сұлу Баянды көріп қатты қуанады, оны-мен оңашада отырып сөйлеседі.
Баянның бар ынтасы жас күнінен айттырып қойған ғашық жары Қозыкеде екенін
бі-леді. Баянның Қозыкеге арнап жіберген көп қымбат сыйла-рын алып,
теріскейде отырған еліне қайтады. Жырдың әр-' бір вариантында Айбастың
бірінші рет Баян сұлуды көріп қайтуы, оның сипатын Ңозы Көрпешке келіп
айтуы шын-шыл бейнеленген.
Бала күнінен Баян сұлудың әдемі көркін күн сайын ес-тіп жүрген Қозы Көрпеш
Айбастың әкелген хабарынан кейін Баянды іздеп барып көруді армандайды.
Баянауыл вариан-тында бұл мотив реалистік түрде айтылады. Бұл нұсқада Қозы
Көрпеш Қарабайдың үйіне тазша болып келмейді, ескі дәуірден келе жатқан
жора бойынша ұлы салтанатпен, қасына қөп жігіт ертіп, күйеу болып барады.
Аягөздің бойына жетіп, Шоқтеректің түбіне алтын шатырын тігіп қояды. Қасына
еріп барған шешен билерін Қарабайға жібе-ріп, бұрын әкесімен анттасқан
шартты орындаудьі сұрайды. Қарабай оған қарсы болмай, Қозыкені күйеу бала
деп тани-ды. Қодарды онымен дос болуға шаңырады. Шатырда жат-ңан Қозы
Көрпені түн ішінде Баян сұлуға жасырынып келіп жүреді. Бір кезде Қодар оны
біліп қойып, көп ңұл-дарын жиып, Қозыны өлтіруді ойлайды. Мұны Баян сұлу
біліп, Қозыны ауылдан кетіріп, Шоқтеректің түбіне барып
318
жатуға ұйғарады. Қозының Шоқтеректе жатқанын Қодар-ға Баян сұлудың жеңгесі
айтып қояды. Қодардың Қозы Көрпешпен соғысңа шықпақ екенін Қарабайға
білдіреді. Бірақ Қарабай оның мұндай ниетіне қосылмайды.
Ай далада құрулы шатыр тұрды Алтын Аидар жарқырап жатыр дейді, Әлде болса
Баянға қосалық деп, Көргеинен соң Қарабай қия алмайды. (Ңұсмүрын варианты)
Қодар Қарабайдың тілін алмайды. Шоқтеректің түбінде үйықтап жатқан Қозы
Көрпешті алыстан қарап көреді. Қо-зы Көрпеш бір ұйықтаса, он төрт күн
тұтасымен ұйықтайды екен. Қодар ұрланып барып, қатты ұйықтап жатқан Қозьь
кені жүректеп атып өлтіреді. Бұл туралы Баян сұлудың Қо-зы Көрпештің
жоқтауында да айтылады.
Қара басып ұйқыдаи шыға алмадық Ояу болсаң ол итке қылар едің!
(Құсмұрын варианты)
И. Белешщиннің 1825 жылы тапқан Баянауыл нұсқасы Қозы Көрпеш жырының ең
ескі дәуірден келе жатқан аса қадырлы вариантының бірі дедік. Онда бергі
кезде туган ислам дінінің әсері бүтіндей жоқ. Бұл нұсқада көркем жыр-
ланатын мотив Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың махаббат жолыііда құрбан болуы.
Бүгінгі бір міндет осы И. Белени-цинның Баянауыл вариантын Азия
депортаменты мен Се-наттың аркивінен іздеп тауып, оны жарыққа шығару бо-
лып табылады.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының ерте кезде жа-зылған қазақша бір нұсқасы
Абылхайыр Дербисалиннің ва-рианты. Ол нұсқа 1834 ншлы, сентябрь айының 20
сында жазылып біткен. Бұл Көкшетау мён Атбасар төцірегінде жырланатын
Қозы Көрпеш — Баян сұлу аңызыныц бір сілемі. Дербисалиннің өзі
Көкшетау төңірегін, Есіл бойын мекендейтін уақ тайпасынан шыққан,
ертедегі Баян батыр-дың ұрпағы. Аталары Аблай мен Уалихан заманында атақ-ты
билерден саналып, заң жұмысына қатынасқан. адамдар. Абылхайыр сол жылдары
Көкшетау дуанында хатшы болып істеп, кейін Күнбатыс Сібірдің облыстық
мекемесіие ауыса-ды. Осы ол И. Белешщин тапқан Қозы Көрпеш — Баян
сұлу жырын түпнұсқадан оқыған. Абылхайыр қазақ сөзін арабша жақсы
жазатын кісінің бірі. 0Л Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырын арап қарпымен 16
беттік үлкен терідей ңағазға жазып түсірген, барлығы 600 жолдай. Жырдың
басталуы былай деп келеді:
319
Өлеңді айтып-айтып біз кетелік, Ісіне құдіреттің не етелік? Ңарапайым
өлеңді кім айтпайды, Баянды, Козы Көрпеш тербетелік.
Бұл нұсқаның жалпы нобайы басқа варианттарға дәл ко-ліп отырады, бірақ
қысңаша ңайрылған. Әкесінен жетім қалған Қозы Көрпеш ақылды анасы мен
кемеңгер ағала-рының қолында өседі. Балалық күндерін көбінесе асық ой-
наумен өткізеді. Тазша баланың сақасын тартып алғанда, оның аузынан менің
саңамды тартып алғанша жарыңды іздеп тапсайшы деген сөз естиді. Бір
кемпірдің өрмегіне тиіп кеткенде ол да осы сөзді айтады. Бұларды естігеннен
кейіи бала анасынан келіп сұрайды. Істің анығына ңанғанда Қо-зыке қатты
ңамығады, Баян сұлуды іздемекші болады. Анасының әлі жассың, жол ңауіпті,
алдыңда талай ңиын-дыңтар бар,— деген кеңесіне қарамастан жүріп кетеді.
Қиын істің бәрін жеңеді. Аягөзге жақындағанда бір сәуегой аыаның үйіне кез
болады, одан Қарабайдың (мұнда Сары-байдың) үйін сұрап біледі. Дербиеалин
вариантында да Қо-зыке тазша түріне түспей, тура Қарабайдың (Сарыбай) өзіне
келіп сәлем береді.
— Жау шапқан ел-жұртымды мұңды едім. ¥лсызға ұл болайын депті,—
,;
дейді.
Қарабай Қозыны үйіне кіргізіп, қолында ңырық ңұлы бар, оның бастығы Қодар
екенін таныстырады. Ол жүргіз-се, жүргізермін депті,— дейді. Бұл мотив те
Баянауыл ва-риантымен бірдей. Онда да Қарабай Қозы Көрпешке ңарсы болмай
оның тумай тұрып өзіне күйеу болғанын мойындай-тын еді. Баян мен Қозының
ғашықтығын өлердей қызғанып, Қодар Қозыны атып олтіреді. Мұның озі
Дербисалин вариаи-тының ең жарңын түрі екенін сыпаттайды. Бұл нұсқаны да
жақсылап оңып, басып шығару болашақ ғалымдардың ісі
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының ең көлемді, әрі көркем, әрі ең ескі
түрінің бірі — атақты Жанақ варианты. Бұл жырды Жанақ аңын XIX ғасырдың 40
жылдарына дейіи айтып, бірнеше нұсңа ңалдырады. 1816 жылдары найман то-
релерініц алдында, одан кейін Өскенбайдың асында (1836) ңобызға ңосып
айтқандығы үшін Жанаққа айтулы сый, жүлде тартады. 40 жылдардың бас кезінде
Жанақ Құсмұ-рында отырған Шыңғыс Уәлихановқа барып, бұл жырды оған, және
оның жас баласы Шоңанға айтып береді. Шоңан ол кезде арабша жақсы білетін
7—8 жасар бала. 1841 нш-лы Шоқан ңыпшаң Жұмағұл аңыннан Едіге жырын естіп
320
біледі. Жырдың ең ескі, он бесінші ғасырда жазылған бірін-ші нүсқасын
Жұмағұл Шыңғысқа тартады. Шыңғыста бұл тарихи аңыздардың үш варианты
болады. Біз Шыңғыс екеуіміз 1842 жылы үш вариантты біріктіріп бір толың
нұсңасын жасадық. Ахмет оны таза қағазға жазып шықты. Менің орысшаға
аударғаным осы вариант еді,— дейді Шо-қан. (Сочинения, 1904, 221—225).
Шоңан кейінірек Қозы Көрпеш — Баян сұлу жыры-ның тағы бір нүсқаеын атақты
Жанақ ақыннан жазып алып оны озінің досы Н. М. Ядринцевке сыйға тартқан
корінеді. Рапопорттың айтуынша бұл нұсқа Н. М. Ядриңцевтің архи-вінде
сақталып тұрған сияқты.
XIX ғасырдың 40-жылдарынан бастап Қозы Корпеш — Баян сұлу жырын коп
жинаумен шүғылданған ғалымның бірі — Н. Ф. Костылецкий. Ол жырды өзінің
шәкірттері, тіл-маштар арқылы жинап алуға тырысқан. Ерте кезде Жанақ айтңан
үш нұсқа ешбір өзгерусіз бүгінге дейін сол кісінің (Березин) архивінде
сақталып келген. Оның ең бірінші нұс-қасы 1840 жылы Құсмүрында жазылған,
екінші нұсқасын Шоқан жазып алып, Н. М. Ядриңцевке берген. Үшінші нұс-қасы
— тілмаш А. А. Фроловтың кошірмесі. Солардың ішін-дегі ең көркемі — Шыңғыс
Уәлиханов жаздырып алған Құсмұрын варианты. Бұл нұсқаны Шыңғыс көп қолжаз-
басымен бірге 1841 жылы шекараны билеп отырған М. К. Ладыженскийге
жібереді.
Бұл Құсмұрын варианты туралы жарқын ойды біз Н. Ф. Костылецкийдің И. Н.
Березинге 1851 жылы жазған хатынан кореміз. Бұл нұсқаны менің ңайтыс
болған бір досыма жіберген Құсмұрын округін билеп тұрушы Шыңғыс сұлтан,
Орта жүздің соңғы ханы Уәлидің ұлы. Жырдың кей-бір создері маған таныс
болмаса да, мұнда халыңтың омірі, рухани тіршілігі, жан-күйі ерекше
сипатталғанын сеземін. Поәманың оқиғасы Аягоз өзенінің бойында, ғашық
болған геройлардың мүсін тасы тұрған жерде болыпты-мыс. Демек, бұл жыр ¥лы
жүз қазақтары, ңырғыздар арасында да болу-ға тиісті. Бүл ерте заманда бүкіл
ңазақ сахарасына кеңінен тараған, махаббатты зор қуатпен суреттеген жыр:
оны бар-лық қүйылма ақындар төгілтіп жырлайды (письмо Берези-ну от 17
августа, 1851 г. Архив Г. Н. Потанин НБТТУ, тетр. 129 б, ЛЛ. 5349-5340 6).
Н. Ф. Костылецкий И. Ң. Березинге Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының торт
вариантын жібереді. Оның бі-реуі — Құсмұрын нұсңасы, енді бірі — А.
Фроловтың Аягоз бойында бір қолжазбадан көщіріп жазғаны (1841). А. А. Фро-
11 Ә. Марғұлан
321
лов ■Омбының Азия мектебін 1836 жылы бітіріп, .1837 ишлы Аягөз ауданына
тілмаш болып барған.
Жырдың Құсмұрын нұсқаеы мен А. Фроловтың коші-ріп жазған тексті біріпе-
бірі өтс жуық, екеуі де Жанақтыц айтңаны. Жалғыз-аң А. Фролов көп сөзді
түсінбей, оқи ал-май қате жіберген. Оны мыпа мысалдардан көруге болады:
Екеуінің зайыбы Шұманлы екен (ПІуманлы — қуманды), Куданғаждан Сарыбай
шапқан екен—ңуанғаннан Сары-бай шапңан екеп, Құда.болур менімлі барму
жайың — ңұда болар менімен бар ма жайың, айсық бидай—ыс-сық бидаіЬу-
Філін көбінесе татар акцентімен жазады: Әлле қалай— әлде қалай, иоргушы
едім жүруші едім, олло не бар— әлде не бар. Онымен ңатар жырда Жанақтың
көр-кемдік кестесі сезіліп тұр. Жанаң Сарыбайды — Ақхан, Қа-рабайды —
Қарахай ден атаған. Қозы Көрпеш — Баян сұ-луды іздеп келё жатып, асқаралы
жақын тауды аршып отс-ді, он екі айльіқ; сусыз шөлді жеңеді, жол-жөнекей
сэуогои кемпірмён, ақылды қариямен кеңеседі. Екі жырдың баста-луы бірдей,
Шоқанның Жанақтан жазып алған нұсқада со-лай басталады::'•.•■ : ■
'' Мекён* іздеп жігіттер бел кетелі, • -Ортаоында Көктөбе
белгі етелі, Азаматтар еріыбей тыңдасаңыз, Қозы Көрпеш Баянды
тербетелі. '■"
Н. Ф. Костылецкийді есіне түсіріп, оның қазақ әдебиеті ту-ралы еңбектерін
бағалап жазган мақаласында И, Н. Берозин Құсмұрын вариантына ерекше көңіл
қойып, жогары бага-лайды. Ол түрік тілдерін жаңсы білген ғалымдардьщ бірі
еді. Бірақ оның аты әдебиетке белгісіз болып қалды.•','.■. Оны қазақтар
өте. ардақты тұтты, ол қазақ тілін бала күнінен жақ-сы білген еді. Сахарада
отырған елдің өмірін, тілін жақсы кору Н. Ф. Костылецкийдің сүйген ісі еді.
Қазан университетін бітіріп, Омбының кадет корпусында оқытушы болды. Мар-
құмның қағаздары менде жинаулы, олардың ішіңде қөзге ерекше түсетіңі
қазаңтың қолжазба текстері, әсіресе Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жырының
нұсқалары. Оларды №. Ф. Костылецкий маған 12 декабрьде, 1851 жылы жіберді.
Ол қолжазбаларды кейін түрікше хрестоматияға кіргізбек ойым бар.
Қазақша қолжазбалар жіберумен қатар, Н. Ф. Костылец-кий И. Ң. Березинге
Құсмұрын вариантының орысша аудар-масын бірге жібереді. Оның түпкі'
нұіЩасын қазақшадан орысщаға кадех коргіусінде оңып жүр^ен Шоқан аударған,
әдеби түрге, бір жүйеге келтірген Н. Ф. Қостылецкий. Ол аударманы И. Н.
Березин Н. Ф. Костылецкийге'' арйаған
322"
•
",,,г'
естелігінде басып шыгарды, бірақ баспа көп қателіктер жі-берген. Құсмұрын
вариантын И. Н. Березин хрестоматия-сында бастырып шығарды, бірақ онда да
қателер орасан көп, кейде өлең шумақтарын ауыстырып отырған. Бүл ва-
рианттың ең дұрыс басылганы Шокан Уәлихановтың қолы-нан өткен нұсқа.
Жанақ вариантында Қозы Көрпеш Қарабайдың үише тазша болып келеді. Ал мал
бағатын тазша болып баруды Қозыкеге үйреткен бір сәуегей кемпір.
Тазша болып Қозыкем кетті дейді. - Аягөзден сал
баіілап өтті деііді.
Әншейін ақ қалаңдар адам болып Қарабайдың қасына жетті дейді.
Жанақ ақынның вариантында Қарабай Қозыкеге онша қарсылас та болып
көрінбейді, бір мезет ол Қозы Көрпешті жақтап, Баянды оған қосуга ұйғарады.
Бірақ бар шатаң Қодардан шығады.
Қодар Қарабайдың тілін алмай, ұйықтап жатқан Қозы Көрпешті атып өлтіреді.
Жанақ аңынның ескі вариантында осылай айтылады. Бұл нүсқаны кейінгі
заманның ақындары да аз жырламаған. Олардың тілі мен мазмұнында жаңадан
ңосылған ойлар, өзгерістер де байқалып отырады. Жаңадан қосылған жер
аттары, тайпалар, кейіпкерлер, дін әсері кездеседі. Баянауылдан табылған И.
Беленицинвың варианты мен Жанақ ақынның XIX ғасырдың ортасына дей-ін
айтылып келген үш варианты жырдың ең көркем түрі саналады. Олар Алтай
елінің Қозы Эркеш жырына өте жақын.
Жанақ ақын вариаитын негізге алып айтушылар бергі кезде көп шықты. Қозы
Көрпеш — Баян сұлудың ескі вариаятын әдемі, келістіре жырлаган ақындар
Найман бала, Сыбанбай, Бекбау. Бірақ олардың ңолжазбалары сақталып
қалмаған.
Жанақ жырлаған Қозы Керпеш — Баян сүлу жырын Абай мен оның балалары аса
қадірлеген, бұл вариантты зкыр-лаған ақындар Бейсенбай, совет дәуірінде
жырлаган — керей Уәйіс ақын. Оның айтуынан Мұхтар Әуезов жырдың бір кор-кем
вариантын жазып алып (1924), кейін баспадан шыға-рады. Коп жаңалың ңосып,
сондай бір нұсқасын бергі кезде шыгарушы — Абай үлгісінен тәрбие алған
Шәкір Әбенов.
Абай бүл жырды 1884 жылы жазып алып, оны өзінше Қозы Көрпеш — Баян ңыз
деп атап, ңадырлы ғалым Г. Н.'Дотаниңғе: тартуға жібереді. Онымен бірге
ерте кезде жазған ңысңа поэйа Жаңа закон деген жырын қоса жібе-реді.
Әдірісін орысша жазып, Семипалатинското уезда,
11*
323
Чингизской волости А. К. деген. Жырдың көлемі екі мың алты жүз жол, сөзі
сондай ашық, көркем, халықтың жан күйін жүйрік білген Абайдың жарңын,
саңлаң ойынан іпыц-ңаны айңын көрініп тұр. Жырдың текстінде Абайдың езі
ғана айтатын сөздер, сөйлемдер сондай кездесіп отырады. Мәселен: ту
жығылса, болдық ңой ңас масқара, бай маңтанын асырмақ, ол істі аңғар,
Қас алтыннан ңолыида жүзігі бар, Сүймес кісім кез болса ңас шұнақпын,
Лц-таң қалма ағалар бәрің надан, Еш нәрсе өнбес құр босқа қамалғаннан
т. б.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырын жазу үшін, Абай коп аңынның варианттарын
оқыған. Олардың ішінДе Сыбан-бай, Жанақ, Бекбау, Шөже нұсқалары бар. Біраң
оларга сып козімен қарап, сенбейтін жері келсе өтірік айтса обалы
аңындарға деп ескертіп отырады.
Абайдың ерекше ңадірлегені Жанақ ақын айтңан вариант, түпкі нұсңасын осыдан
алады. Сондай атаңты ақыпдарға арнаған сөзін Абай былай деп бастаған:
Кемел ақын келтірер сөздің нұрын, Оған да заман өткен бір ықылым. Карабай
хан, Сарыбай өткен екен Оларда о бір қатар бізден бұрыи.
Абай жырдың ескі сарынымен, тарихи заманнан қалып-тасқан желісін жеткізген.
Қадырлы ақын қолынан өткен жырдың тілі көркем, сюжет ңұрылысы әдемі, сұлу
болумна ерекше мән берген. Бұл әсіресе Баян сұлудың келбетін си-паттаудан
айқын көрінеді.
Тал шыбықтай бұралған ол бір керім,
Міиекей оны айтар келді жерім.
Аппақ бет, жүзі қызыл, кезі қара,
Ңиғаш қара ңасы бар сондай керім.
Аппақ корік, маңдайлы, қолаң шашты,
Шашының ұзындығы тізін басіы.
Аузы гулдің басындай, тісі — меруерт,
Мұндай сұлу жаһанда жаралмас-ты.
Тоты құстай жүрісі қылығы бар "
Малың түгіл басыңды берсең де аз.
Сыртынан күлімсіреп сөйлеседі,
Көңілі ешкімді менсінбес, жанмен араз.
Жұрт айтатын темірлі күймесі бар,
Қозы Көрпеш дегенде дүниесі тар.
Анда-санда болмаса корінбейді Жалғыз жатып жары үшін қылады зар.
Сахарада біріне-бірі ғашық болған екі жастың махаббаты Абайдың. аңындың
шабытын қозғап, тебіреністі өлең жол-дарын туғызған.
324
Оялашы, солар шыны дос емес пе? ,„.. Өзге доспын дегендер бос емес пе?
Бірі үшін жаратыпты бірін құдай, Ақ ашық, алла қосқыр осы емес пе? Жарын
көріп жан беріп сап-сау Баян, Үлгі болғаи кейінгі ұрпақтарға.
Шаруашылың, көшіп-қону салтанатын көрсеткенде Абай көбінесе В. В. Радловтың
Аягөз бойынан жазып алған ва-риантына сүйенген. Абай нұсқасында кездесетін
жер атта-ры бір ғана В. В. Радловта жазып алған вариантта ғана ай-тылатын.
Қарабайдың тұрақты қонысы Аягөз, Тарбағатай, Ертіс бойы, кейде ол көшіп Іле
өзеніне келеді, одан Шыр-шық (Ташкент төңірегіне) барады, Сырдарияда,
Әзіреттің тауында (Қаратау), Шу өзенінің бойында отырады. Осы арадан
түйенің ңомын алмай, Арқаға қайта кошіп баруды маңсат етеді. Біраң тоңсан
мың жылңы мен Бетпақтың ұзақ шөлін кесіп. оту Қарабайға шама келмейтін іс
болады.
Дамыл жоқта тыным жоқ көше берді, Көше-көше тауысты талай жерді. Алатаудың
ар жағымен Іле барып, Іледен тау жағалап, Шыршық барды. Одан көшіп барады
Сыр бойына, Ол жерде де көп уақыт тұра алмады. Сарыарқаны сағынып қайта
көшті, Бетпақтың даласыиан өту қайда. _ Қайта көшіп Шуға да әрең жетті.
.
ДОЗЫ КӨРПЕШ-БАЯН СҰЛУ" ЖЫРЫ
Лиро-эпос жырларынық ішінде тақырыбы, оқиғасы, құрылы-
сы жағынан ерекше орын алатыны және халық арасына көп та-
рағаны — Қозы Көрпеш пен Баян еұлу жайындағы жыр. Бұл
жыр бір-біріне ғашық болған екі жастың өмірін ғана баяндаған
дастан емес. Ол сонымен қатар, қоғамдық мәні бар әңгімелерді
қамтыған, халықтың өткендегі тұрмыс-салтын суреттеген жыр.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жыры тіек қазақ
арасында туып, қазақ елініе ғана тараған жыр
емес. Ол ерте кезде бір-бірімен қарым-қатынас
жасаған, кешіп-қонып көршілес болған, тұрмыс-салты, тіршілігі
ұқсас қазақ, башқұрт, барабын татарлары, ұйғыр, алтай елде-
рінде айтылып жүрген жыр. Аталған халықтардың қайсысы
болса да бұл жырды өзінің төл шығармасы деп таниды.
Соңғы кезде Қозы Қерпеш — Баян сұлу жыры жайында біраз еңбектер жазылды.
М. Әуезов, Қ. Жұмалиш, Ы. Дүйсен-баев, Ә. Қоңыратбаев сияқты ғалымдар бұл
жырды арнайы зерттеп, оның қазақта он алты варианты барлығын анықтады. Және
де олар жырдың қазақтағы варианттарын башқұрт, ұй-ғыр, барабын татарлары
арасында, алтай елдерінде айтылатын әңгімелерімен салыстыра зерттеді,
қандай ұқсастықтары, айыр-машылықтары барлығын көрсетті.
Қазақ арасында айтылып, ауызша тараған Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жырының он
алты варианты бар дедік. Оларды зерттеген ғалымдардың мәліметтеріне
қарағанда1, бұл жыр ел арасынан еткен ғасырдың бае кезінде-ақ жинала
бастаған. Бұл ретте игілікті жұмыстар жүргізген орыс ғалымдары болған. Мә-
селен, шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков жырдың
бір вариантын 1830 жылы бұрынғы Семей губерниясына қарасты Қөкпектілік бір
жыраудан жазып алған. Омбыда, губернатордың кеңс&сінде, іс жүргізуші болып
істеген Ғ. Дербісәлин 1834 жылы Қозы Қәрпеш — Баян сұлудыңбір үлгісін
хатқа түсірген. Бұрынғы Аягөз сыртқы округтік прика-зыяың тілмашы Андрей
Фролов деген кіісі 1841 жылы іқазақ ақындарының айтуынан жырдың бір
нұсқасын жазып алған.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов Қозы Қерпеш — Баян сұлу жырын атақты Жанақ
ақьшнан естігеніи және жазып алғанын айтады2. Бірақ жырдың Шоқан жазып
алған бұл варианты өз кезінде баспа жүзін кермегендіктен әлі күнге дейін
жұртшылық-қа мәлім болмай келеді.
Орыс халқының ұлы ақыны А. С. Пушкин Пугачев қозғалы-сы туралы материал
жинау мақсатымен Орынбор жағына келіп, сол маңдағы қазақ ауылдарында да
болады. Осы сапарында ол ел арасынан Қозы Қөрпеш — Баян сұлу әңгімесін
естіп, негіз-гі мазмұнын жазып алады, кейіннен оны өзі поэма етіп жазуды
ойлайды1.
М. Путинцев 1865 жылы Қозы Көрпеш — Баян сұлу жы-ръшың бір вариантын
жазып алып, оның мазмұнын орыс тіліне аударып баетырған2. Акаідіемик В.
Ріадлов жырдың бір нұсқасын қазақ арасынан жазып алады да, оны өзінің
үшінші томына
(1870 ж.) енгізеді.
Петербург университетінің профессоры И. Н. Березин өзінін. Түрік
хрестоматиясы дейтін кітабында (1876 ж.) Қозы Қөр-пеш — Баян сұлу
жырының бір вариантын жариялайды. Түр-кістан өлкесінің археологиясын
зерттеген ғалым Н. Пантусов 1898 жылы Қозы мен Баянның моласы дейтін
ескерткішті зерт-тейді, ол асы жолда ел арасынан Қозы Қөрпеш — Баян
сұлу жырының бір нұсқасын жазып алады да, оны әуелі Ташкентте кейіннен
Қазанда шыққан Орта Азияның ескі заманы дейтін кітабында бастырған.
Оренбург музейінің басқарушысы болған орыс тарихшысы И. А. Қастанье өзінің
Қазақ даласы мен Орен-бург өлкесінің ескі белгілері (1910) дейтін
кітабында Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының он шакты інұісіқіасы.Ніан
дерек береді және сол кітабында жырдың бір үлгісін орысша аударып
жариялайды. Қастанье бастырған бұл нұсқа жайында мынадай бір мәлімет
келтіреді: бұрынғы Жетісу облысының губернаторы Колпаковский Семейден
Қапалға бара жатып, жолда Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың моласын
көрөді, осы еікі ғашық жа-йьшдағы аңыз әңгімелерді жинастыруды Лвпсі
уезіінің начальни-гіне тапсырады. Лепсі уезі начальнигінің айтуы бойынша,
Қо-зы Көрпеш — Баян сұлу жырының бір үлгісін орман қарауыл-шысы Салағаев
ел арасынан жинап тапсырады, ол орысшаға ау-дарылады да, Кастаньенің қолына
түседі. Бүл кейіннен Кастань-енің бастырған варианты болып кетеді.
Бүлармен қатар, Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жырының кей-бір үлгілері,
үзінділері 1877 жылы Ақмола облыстық ведомо-сында (№ 1, 3), Нива
журналында (№ 2, 1899 ж., Е. 3. Бара-нов нұсқасы), Дала уалаяты газетінде
(1894 және 1899 жыл-дар), Торғай газетінде (А. Васиельев нұсқасы, 1900
ж., № 6) басылған. Жырдың бір варианты 1916 жылы Сейітовтың қол-жазбасы
бойынша, Орыс география қоғамының батыс-сибирь-лік бөлімінің еңбектерінде
жарияланған.
1878 жылы жырдың бір варианты Хисса Қозы Қерпеш де-ген атпен Қазанда Ш.
Хұсаиновтар бастырып, оны 1890, 1894, 1896, 1905 жылдары қайта бастырған.
Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жыры советтік дәуірде бірнеше рет басылып шықты.
1925 жылы Москвада басылды. 1936 жылы жырдың Жанақ айтуындағы нұсқасын М.
Әуезов Алматыда шы-ғарды. Кейіннен ол 1939 жылы шыққан Батырлар жыры жи-
нағына енді. Бұл жырдан алынған үзінділер оқу орындарына арналған
хрестоматияларда жарияланып келеді. Г. Тверитин дейтін ақын жырдың бір
вариантын өзінше жырлап, орысшаға аударып (1928, 1941, 1949) бастырды және
Песни степей атты жинақта жарияланды. 1959 жылы Қазақ ССР Ғылым академия-
сы жырдың алты вариантынан құралған (құрастырушы ЬІ. Дүй-сенбаев) жинақ
шығарды. Мұнымен қатар, Қозы Керпеш — Баян сұлу жырының сюжетін пайдалаиа
отырып, жазушы Ға-бит Мүсірепов пьеса жазды, кино-фильм де шығарылды.
Өткен ғасырдың өзінде-ак Қозы Көрпеш — Баян
Жырдың сұлу жырына талай ғалымдар көңіл аударып,
зерттелуі. бірсыпыра пікірлер айтқан болатын. Олар жыр-дың өзін ғана сөз
қылып қоймай, сонымен қатар Қозы Көрпеш пен Баянның бейітін ескі дүниенің
ескерткіш белгісі ретінде зерттеген еді. Мәселен, Г. Н. Потанин бұл жырды
аса жоғары бағалап, дүние жүзілік эпостық шығармалардың қатарына қоя-ды.
Бұл жыр — дүние жүзіндегі ец кымбат әдебиет мұралары-на жататын
шығарма1,— дей отырып, Потанин оны Ромео мен Джульеттаға теңейді. Өз
тұсында Шоқан да Қозы Көрпеш жырьш сүйсіне тыңдап, Жанақтан жазып алғаны
мәлім. Ал-тын айдар Қозы Көрпеш пен сұлу Баянның сүйіспеншілігі тура-лы
шығарылған ақындық аңыз,— деп бағалайды ол2.
Академик Радлов пен профессор Березин де Қозы Көрпеш— Баян сүлу жырының
ертеден келе жатқан әдебиеттік мұра екен-дігін атап көрсетеді. И. Безверхов
Қазақтың өлеңшілері мен ақындары туралы жазған мақаласында3 Қозы
Қерпеш жы-рын жоғары бағалап, қазақ халқының ерте заманда туғызған ақындық
шығармасы екендігін айтады да, оны Арыстан ақын-ның қалай жырлағанын
жазады. Түрік халықтарының ертедегі өлең құрылысьщ зерттеген ғалым Ф. Корш
Қозы Қерпеш жы-рының керкемдігін ерекше сез етеді. Бұл шын мәніндегі
халық жыры діеп баіғалайды4.
Қозы Қерпеш — Баян сұлу жыры жайында пікір айтқан ғалымдардың екінші
тоб.ы Қозы мен Баянның бейітін зерттеген. Орыс ғалымдары Н. Абрамов, Н.
Пантусов, И. Қастанье т. б. өткен ғасырдың аяқ кезінде бұл бейітті зерттей
келіп, оны ерте заманның архитектуралық енерін көрсететін белгі деп
қарайды.
Сөйтіп, Октябрь революциясына дейін Қозы Көрпеш—Баян
сұлу жырын көптеген ғалымдардың жоғары бағалағандығын кереміз. Бірақ та
олар бұл жыр жайында азды-көпті пікірлер айтқаны болмаса, оны арнайы
зерттеген жоқ еді. Советтік дәуір-де ғана бұл жыр зерттеле бастады.
Советтік дәуірде Қозы Көрпеш — Баян сұлу жыры туралы үлкен көлемді ғылыми
зерттеулер бірден туған жоқ. Ең алдымен, әр түрлі пікірлер айтылды.
Мәселен, Сәкен Сейфуллин Қазақ әдебиеті (1932 ж.) деген кітзбында Қозы
Қөрпеш жырын тек Радлов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қозы Көрпеш — Баян сүлу жыры — қазақ эпосының ең ескі, ең жойқын түрі.
Бұл жырды Болат Уәлиханов 1828 жылы Петерборда Сенат үйінде үш күн айтып
бітіре алма-ған. Оның варианттары өте көп, ол екі ғасыр бойы жиналып
келеді.
Оларды XVIII—XIX ғасырларда айтқандар Сақау ақын (Баянауыл), Жанақ ақын
(Қарқаралы), Сегіз-сері (Оба-ған), Сыбанбай ақын (Көкпекті), Шөже ақын
(Көкшетау), Қүлтума ақын (Қорғалжын), Баубек ақын, Бейсенбай ақын
(Шыңғыстау), Айтбай ақын (Жетісу, Аягөз), Қатпа ақын (Ташкенттің түбі),
жырды көп айтқан Аягөз бен Лепсі бойы ақындарының қолжазбасы да
сақталмаған. Осы мәсе-лені жүйелі тексеріп Қозы Көрпеш — Баян сүлу
жырының қалай тарағанын толығырақ айтып беру ғылымдағы үлы уәзипаның
бірі. Ысқақ Дүйсенбаевтың айтуынша жырдың 16 варианты болган, бірақ олар
әлі де жаңадан зерттеуді керек етеді. Ысқақтың есептеуіне жырдың онға
таяу өзге нүсқалары кірмей қалған. Олар И. Беленицин тапқан қазақ-ша екі
нүсқа, Қүлтума ақынның жырлағаны, Ташкент тү-біндегі Қатпа ақынның
айтқаны, проф. Саблуковтың Көк-пектіден (1855), Н. Н. Пантусовтың Лепсі
бойынан тапқан нүсқасының орысша жазып алған ескі варианты, Г. К. Ганс-тың
Алатауда Шарын өзені бойында жазьтп алған тамаша варианты, П. Золотовтың
ең алғаш орыс тілінде мазмүнда-ған нүсқасы тағы басқалар.
Қозы Көрпеш — Баян сүлу жырының қазақша жазыл-ған ескі нүсқасы Баянауылда
атақты Сақау ақын жырлағаи варианты. Ол қолжазбаны 1827 жылы Баяиауылдың
Бадыс деген бір қариясынан Қазақстанды зерттеуші И. Беленицин табады.
Беленицин Петербордың архитекторы, сурет сала білген, ескі мүраны ете
қадірлеген. Қырда округ жасалып, қала салына бастаған кезде (1824—1827) ол
Омбыдағы әкім-шілік қарамағына келіп, генерал-губернатордың ерекше тап-
сырмасын орындайтын болады. ,1825—1830 жылдары ол бүтіндей қазақ аулында
тұрып,қазақ тілін жүйрік білід алады. Олардың этнографиясын, рухани
тірінілігін, зац жүйо-сін зерттейді. Еңбектерін Ахмет Жантуринмен бірігіп
жаза-ды. Халың әдебиетінің түрлерін зерттеп, оларға үлкеи баға береді, елді
аралап жүріп Қозы Көрпеш — Баян сүлу аңы-зын қолына түсіреді, оның бір
нұсқасын Аягөз боііыпав табады.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының екі нұсқасын, онымен бірге Ақбала —
Боздақ деген лирикалы бір одемі поэма тапқанын И. Беленицин Петерборға
Сенатқа хабар-лайды. Мною собраны два стихотворения Баян сулу —
Козу-Корпеч и Акбала — Боздак на татарском (т. е. ка-захском) диалекте,
содержащие в себе любопытные подроб-ности о чудесном между казахами,
развивающими на образ мыслей, понятий, самый характер, для буквального лишь
пе-ревода на отечественный язык, составление коих, поправки, сличения
стоили мне не мало труда, до сих пор мне они не возвращены для пояснений
или комментарий и для изло-жения их на приличнейшем языке. Енді бір
хатында ол осы материалдарды басып шығару мәселесін көтереді. Со-
держание рукописей Баян сулу и Акбала — Боздак мне совершенно
известно ибо в продолжение четырехлетиого почти постоянного в казахской
степи, пребывйния я успел не только понимать язык казахов, но и объясняться
с ними, следовательно мог судить, и теперь совершенно убежден, что они
для меня необходимы. Рукопись должна быть сли-чена с другими (аягозским)
экземпляром. К поэмам должны быть приложены рисунки, снятые мною на самом
месте про-исшествий (Аягоз) с гранитных изображений геороев этого
известного повествования. Можно утверждать, что стихотво-рения могли быть
включены в число особых приолжеиий по составленному ойисанию, этим не
только способствовать к скорейшему достижению известной цели, но и
увеличить предиамеренный план.
Аса өкінішті нәрсе — Беленпцин айтқан қызгылықты ойлар жарық көрмей,
белгісіз қалып қойған. И. Беленицин жырдың бір үзіндісін ғана сол кезде
шығатын бір журнал-• да хабарлап айтқан.
И. Беленицин тапқан Қозы Көрпеш — Баян сүлу жырыяың қазақша қолжазбасың
орыс тіліне аудару бір үлкен мәселе болып табылған. Ол туралы Петербор мен
Омбы қаласыиың арасында жазысқан хаттар өте көп.'
И. Беленицпн Күнбатыс Сібірден Петерборға қайтарында (1833), ол жердің
әкімшілік басқармасына ресми хат жазып,
312
Қозы Көрпеш — Баян сүлу жырын қазақ тілінен орысшаға аударуды өтініш
етеді. Тақсыр, сіздің қарамағыңызға,— деи жазады ол,—Қозы Көрпеш — Баян
сұлу поэмасын жібе-ріп отырмын. Бұл татар тілімен жазылған қазақтың бір
ға-на қолжазбасы. Бұл оте ерте кезде шыққан жырдың нұсқа-сы, осы күнге
дейін ешбір озгерусіз сақталған, ақындар аса шарықтатып, тебірене айтады.
Сондай жырдың бірі Ақба-ла — Боздақ. Бұл екеуі халық аузында айтылып
келеді. Менің сізден сұрайтыным — осы екі поэманы тілмаштардың біреуіне
бұйрық беріп орыс тіліне аудартсаңыз. Аударушы қазақша негізін бұзбай, сол
қалпында айтып берсе, поэманы аударып болған соң, оның аударма нұсқасын
маған жіберту-іңізді өтінемін. Бүл поэмалар маған қазақ халқының рухани
тіршілігін, ой-санасын, түсінігін жазу үшін керек.
Бүдан И. Беленициннің Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының ең ескі
нүсқасын Баянауылдан және Аягозден тапқан кісінің бірі екендігі
корінеді. Бірақ И. Беленицин-ның бұл жырды тез орысшаға аударьш, баспадан
шығару керек деген ұсынысын Кұнбатыс Сібірдің әкімдері тез орын-дай
қоймайды. Енді И. Беленицин Сенат арқылы ықпал жасайды. Қолжазба коп
уақыт Сенат ұйінде жатып, кейін оны Дурасов Омбыға жібереді (экземпляры
Беленицина я препроводил в подлиннике к вам).
И. Беленицин Омбыдан Петерборға Қазақстан жерінен жазып алған барлық
материалды өзімен бірге алып кетеді. (қазақтың заң құрылысы, әдеті, халық
жыры т. б.) Күнбатыс Сібір әкімдері осыған байланысты Беленицинге хат
жазып іздеу салады. Сіз бұл материалдарды Петерборда тәртіпке түсірмекші
болған едіңіз, Сенаттың бізге жазған хатына қарағанда сіз сол
астананың озінде қалмақ ойыңыз бар кө-рінеді. Олай болса, ол материалды
тәртіпке келтіріп, тегісі-мен өз атыңыздан Азия департаментіне тапсырып,
маған хабарларсыз. Азия департаментіне жазылған хатта тағы да былай
делінген. Беленицин бүгінде Петерборда демалыста жүр. Бізге екі қолжазба
тапсырып, орыс тіліне аударып беру-ді сұрайды. Бұл қолжазбалар оның
зерттеуіне керек сияқ-ты. Бірақ бұл жазбалардың ішкі мазмұнында оған
пайда келтіретін ешнәрсе жоқ. Біздің оған қолжазбаларды Баян-ауыл дуанында
аударып болған соң Азия департаментіне тапсыр дедік. Енді бір хатта: Из
числа собранных Белени-ңиным сведений, которые он увез в Петербург,—• две
кир-гизские поэмы Баян сулу — Козу Корпеч и Акбала —
Боздак деп керсетіледі.
Сенаттың тапсыруымен Омбының облыстық әкімдері поэ-' маны тез аударудың
қамына кіріседі. Для Петербурга пе~
31?
13
реводится с тюркского на русский диалект стихотворснин под иазванием Баян
сулу — Козу Корпеч и Акбала — Боздак. В своем отзыве Беленицин старается
докаааті, происхождение киргизского сочинения. Его больше интөрө-суют
средства содаржания. Отзыв Беленицина представлен в подлиннике.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының қолжазбасьш орысшаға аудару
туралы, әсіресе Омбы мен Баянауыл ауда-нының арасында жазысқан хаттар көп.
Ол кездегі Баянауыл ауданыыда ңазақ тілін жүйрік білген екі кісі болды,
оның бірі Аристарх Даншин (XVIII ғ. екінші жартысында туды) Омбының Азия
мектебін бітірген тілмаш. Қырда дуан аш-ылған кезде (1824) Қарқаралыда,
Кокшетауда тілмаш болыи істейді, кейін Баянауылға ауысады. Екінші адам
Саватей Куртуков (1782 жылы туған) Омбының Азия мектебін біті-ріп,
Бұхтармаға барып тілмаш болып істейді (1799), одан отыз жыл откен соң
Қарқаралыда хатшы ңызметін атқарады. Ол осы кезде Баянауыл тоңірегінде
айтылып жүрген Қо-зы Көрпеш — Баян сүлу жырын қарасөзбен орысша ауда-рып,
оның бір үзіндісін газетке бастырып шыгарады.
Күыбатыс Сібірдің облыстық әкімі Баянауыл дуанына үкім беріп, оның
бұйыруы бойынша сізге Қозы Көрнеш — Баян сүлу мен Акбала — Боздак
поэмаларын жіберіп отырмыз. Осыларды бір жақсы аударатын сенімді
кісіге тапсырыңыз. Аударушы таныс қазақтармен ақылдасып, ша-ла кеткен қате
жерлерін түзетіп, біткен соң бізге жіберіңіз. Баянауыл дуанының жауабында
Қозы Көрпеш — Баян ■сұлу жырын аудару дуанның хатшысы Куртуковке тапсы-
рылған еді, ол бүгінде Қарқаралы ауданына қызметке кетті. Поэманы дуанның
ескі хатшысы Даншин аудармақшы. Ол қалай аударып бітірсе сол күні поштаға
саламыз делінген. Баянауыл дуанының соңғы хатында аударманың бітіп
болғаны айтылған. Переведенную из киргизского языка на отечественный по
делу — Баян сулу и Козы Корпеч и одно стихотворение Акбала — Боздак,
переводчиком Данши-ным. Окружный приказ при сем вместе с подлинную
часть имеет препроводить с прошениями, о получении уведомлять. Омбыдан бұл
аударма қазақ тіліндегі қолжазба нұсқамен бірге Сенатқа жіберіледі. Жазған
хатта жырдың аудармасы артық мақталмай, сыпайы ғана айтылған. Поэма под
назва-нием Баян сулу — Козу Корпеч и Акбала — Боздак переведены
на отечественный язык. Переводы на Россиском языке особого блеска еще не
достигли. Считаю препроводить их к вашему превосходительству вместе с
подленнеками, в том представлении, что искусный переводчик быть может
314
пайдет в них такие мысли, каких малоопытный переводчик не мог перевести с
точностыо на отечественным языке.
Бұл атаңты поэмалар сол жіберген қалпында Азия депар-таментіне барып
түседі. Оның ішіндегі қымбаттысы Қозы Корпеш — Баян сүлу жырының
қазақша ең ескі нұсқасы. Оларды қабылдап алған да И. Беленицинның өзі. И.
Беле-иицин Қазақстаннан алып барган бар материалын Азия
департаментіне тапсырады. Оның ішінде Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының
қазақ нүсқасы тапсырылды ма, жоқ на, айту әзірше қиын. Онымен қатар И.
Белениңинның өзі жазған зерттеулері, түсірген көп суреттерінің қай жерде
жатқаны белгісіз. Бұларды іздеп табу үшін аеа бір ізденгіш-
тік, үқыптылық керек.
Баянауыл тоңірегінен Й. Белеиицин тапқан Қозы Кор-пеш жыры — ең әдемі
варианттың бірі. Оны жоғарыда кел-тірілген байтақ мәліметтер жарқын түрде
сипаттап бере ала-ды. Бүл варианттың ете коркем түрде жазылғанын И. Бе-
леницин озі де жақсылап айтқан. Оған сол кездегі орыс халқының
оқымысты адамдары (В. Федоров, П. Золотов, С. Б. Броневскйй ерекше
көңіл қойып, оны бірінші рет орыс тіліне аударуға атсалысты. XIX ғасырдың
20—30 жылдарын-да Қозы Көрпеш — Баян сүлу аңызы Петербор мен Омбы
қаласында сондай даңққа ие болды. Сенатта Азия департа-ментінде, ғылым
академиясын басқарушылар арасында бұл жырды білмеген кісі кемде-кем-ақ еді.
Сенат қызметкерлері-нің Болат Уәлиханов жырлаған Қозы Көрпеш — Баян сұлу
жырын үш күн бойы тыңдауы (1828 ж) осыиың бір үлкен
дәлелі.
1827 жылы табылған Баянауыл вариантының орысша
қарасөзбен айтылған толық мазмұны сол кезде шыққан га-зет-журналдарда ауық-
ауық басылып жүрді. Оны жазушы-лар — И. Беленицин, С. Б. Броневский, П.
Золотов, Қозы Көрпеш — Баян сүлу туралы Е. С. Старков, Е. А. Алексан-
дров, М. Сеитовтер пікір айтады.
Қозы Корпепі — Баян сүлу жырының ең ескі вариан-
тын алғаш орыс тілінде жазып алған зерттеушінің бірі
Ф. Ц. деген жолаушы. Бүл есім тегінде Н. М. Карамзинның
псевдонимы, атақты ғалым 1797 жылы орыс поэзиясына
арнап шыгарған озінің альманағының екінші кітабында
осылай қол қойған. Сондай-ақ Вестник Европа журналы-
ның 1802 жылғы 14 нөмерінде шыққан мақаласында Ф. Ц.
деп қол қойып отырған. Кейін псевдонимді ашуға арнәл-
ған библиографические записки жинағының 1861 жылғы
4 номерінде Ф. Ц.— Н. М. Карамзиннің лақап аты деп
анықталған.
315
Жалпы айтңанда Н. М. Карамзин түркі тайпаларының тарихын терең зерттеуге
көп уаңытын бөлген, аса білгіш га-лымның бірі. Ол XIX ғасырдың 20
жылдарында қыр, снхлра •өмірінің зерттеуге тиістілігін мәселе етіп
көтергеп. Ііірақ Ф, Ц. атымен Воспоминания о киргизской степи (Лёгоида
о Козы Корпеше — Баян сулу) әфсанасын жазған Н. М. Ка-рамзин бе, жоқ басқа
бір кісі ме, ол жағын айту қиын. Аталған маңала шыққан кезде Н. М.
Карамзин бүл дүнисдө жоңтын. Журналдың көрсетуінше қазақ сахарасыи
еско түсіру 1851 жылы жазылған, оның авторы Омбыда уаңыт-ша болған,
Украинадан келген бір ңаламгер. Ол Алатаудағы Арасан суына келіп, көп
уаңытын Қапалда, Лепсі бойыпда, Аягөзде өткізеді. Ф. Ц.— тың қырда
жолыңтырған ңазақ-тың аты — Арслан. Ол Фадден Булгариннің романында си-
патталған. Орталың Россияда Әбілхайыр заманында аманат болып тұрғандардың
бірі. Егер, Украинадан едім деп жа-зып отырған Булгарин болса, бұл
мақала оның қолына Н. М. Карамзиннің тірі кезінде түскен болу керек.
Жазушы оған көп өзгеріс кіргізіп, Омбы мен Арасан суының арасын-дағы ұзақ
жолды баяндап береді. Бірақ кім жазса да, Қо-зы Көрпеш — Баян сұлу
әфсенесін аса қызыңты етіп, терең оймен, романтикалы түрде әңгімелеген.
Мақаланы аса ыпта қойып бастырушы қыздар журпалыныц (Лучи) редакторы А.
0. Ишимова. ,
Бірақ өкінішті жері әфсенені жазып алған кісі біраз былықтырған: Қарабайды
Купур, Сарыбайды Тимур деп атап, Баян сұлуды жігіт, Қозыкені қыз
деп шатастыр-ған. Бұл төменде келтірілген үзінділерден де байқалады. Вот
большая четырехугольная могила с затейливыми ба-шеньками, она называется
Баян-сулу — Козы Корпеш, о ней рассказывают печальное предание. Прошло
много лет, как жили, враждовали в этих местах два знаменитых рода ха-нов
Купура и Тимура (№ 134).
Сөз болып отырған орысша нұсқада Қозы Көрпеш — Баян сұлудың тағдыры,
олардың махаббаты тартымды баян-далған. Бір көңіл аударарлығы Қозы Көрпешке
Баянның асқан сұлу қыз болып өскенін бірінші рет айтып барған, атаңты ақын
жырау.
Сидел задумчиво — грустно Козы-Корпеш, как перед ним явился слепой старик с
мальчиком переводчиком. Это был степной бандурист, переходивший от аула к
аулу, где принимали как гостя посланного пророком. Он пел стихи, подвиги
богатырей, красоту девушек и вольную жизнь в сте-пи безграничной. Певца
звали Сюк. Он рассказывал Козы
316
Корпешу о судьбе Баян-сулу. Он передал это известие в жалобной песне,
которую пропел перед Козы Корпешем и тем, еще более растерзал его
страждущее сердце. Но в то же время певец внушил ему и смелость напасть на
аул жестоко-го отца и увести оттуда Баян-сұлу. Козы-Корпеш с помощью
товарищей своих исполнил это, но жестоко был наказан за свою дерзость:
взбешенный отец (Карабай) пустился в по-гоню за беглецом, настиг их с
яростью бросился на Козы-Корпеша, одним ударом шашки рассек ему голову. С
воп-лем ужаса бросилась бедная Баян-сулу к погибшему другу, в одно
мгновение выхватила из-за пояса его нож и одним ударом в сердце поразила
себя... Два прекрасных трупа ле-жали у ног Карабая. Друзья Козы-
Корпеша воздвиглн здесь великолепную гробницу и со всеми почестями празд-
новали память несчастной черты.
Қазақтар бұл жазушыға тағы бір қызық әфсене айтқан. Ол Аягөз бойында күн
сайын ңой бағып жүретін қойшылар мавзолейден ақ киім киіп шығып жүрген сұлу
қыз бен жас жігіттіц елесін көретіндігі жайында.
И долго, говорят, видели две белые огромные тени, вы-ходившие из склепа и
слышали их жалобный плач в полноч-ную пору. В средине склепа до сих пор
находится глиняная группа Баян-сулу и Козы-Корпеша, но время охладило
страшное предание и дерзкая рука разбила статую. Я видел лишь обломки этого
изображения, разбросанные в склепе. Есть много легенд в Орде на эту
плачевную историю: они поются степными певцами, пережив несколько поколеиий
слушателей. (Ф. Ц. Воспоминания о киргизской степи. Журн. Лучи, т. 9, СПб
1854, стр. 24-26).
Баянауыл вариантының айтуынша Сарыбай қыс күні Сыр бойын қыстап, жаз
күні теріскей өлкеге көшетін бол-іан. Ал Аягөз бойын қыстап, жаз күні ол да
теріскенге ба-рып, Сарыбаймен бірге жайлап жүрген. Теріскейдің салқын
жайлауында екеуі дос болып, бұғының көп жүретін орма-нында екеуі аң аулап,
қызық көреді. Аң аулап жүріп, екеуі-нің сүйініш етіп айтқаны — әйелдерінің
жүкті екендігі. Бұл барлық варианттарында еш бір өзгерусіз, тура осылай
айты-лады. Екеуі біріне-бірі уәде беріп, бірімізден үл, бірімізден ңыз
туса, айрылмас құда болайық деп анттанады. Әлден уақытта аңшылардың
қасына біреу келіп Сарыбайдың әй-елі ұл, Қарабайдың әйелі қыз тапқанын
хабарлап, сүйішні сүрайды. Аңшылар қуанып үйіне келеді, үлкен той жасайды,
үлдың атын Қозы Қөрпеш, ңыздың аты Баян қойылады.
Жаз күні Балталыға көшіп келгенде кішкене бөбектөр се-гіз жылдай бірін-бірі
көріп жүреді.
Аңыздардың жарқын түрде суреттеуішне, Сарыбай сүйін-шіні естіген соң, аса
қуанып, үйіне тез жетуді маңсат өтеді. Қарабай жердің ойлы, шұңқыр екенін
Сарыбайдың өсіне түсіріп, түн ішінде жортуға болмас деді. Сарыбай тағдырдыц
өлшеуіне кез болып аттан құлап мерт болды. Аяулы, жас ұлан Қозыке жетім
қалады. Сарыбайдың бұрынғы атагы ұмытыла бастайды, Қарабай да уәдесінен
айнып, Аягоаге көшіп кетеді. Бұл оқиға Сарыбайдың, Қозы Көрпештің елін,
жерін жоңтап айтқан, көп ішінде отырған екі қыздың қош-тасу өлеңінде ашық
сипатталған.
Сарыбайдың енді аман бол қалған елі, Жайлауы қалың ағаш, аққан селі, Сегіз
сай тау бөктері толған сала Екпе, жяде алма ағаш көлеңкелі.
Қарабай көшіп кеткенімен, Сарыбайдың інілері Тайлақ би (кейде Ажыбай,
Айбас) бөбектердің тумай тұрған кезінде құда болған антты берік ұстағысы
келеді. Осы ретте Айбас теріскейдегі жайлаудан Аягөзде отырған Қарабайдың
үйіне барады, бірақ Қарабай жылы ңабақ көрсетпейді, Айбас бой жетіп келе
жатқан сұлу Баянды көріп қатты қуанады, оны-мен оңашада отырып сөйлеседі.
Баянның бар ынтасы жас күнінен айттырып қойған ғашық жары Қозыкеде екенін
бі-леді. Баянның Қозыкеге арнап жіберген көп қымбат сыйла-рын алып,
теріскейде отырған еліне қайтады. Жырдың әр-' бір вариантында Айбастың
бірінші рет Баян сұлуды көріп қайтуы, оның сипатын Ңозы Көрпешке келіп
айтуы шын-шыл бейнеленген.
Бала күнінен Баян сұлудың әдемі көркін күн сайын ес-тіп жүрген Қозы Көрпеш
Айбастың әкелген хабарынан кейін Баянды іздеп барып көруді армандайды.
Баянауыл вариан-тында бұл мотив реалистік түрде айтылады. Бұл нұсқада Қозы
Көрпеш Қарабайдың үйіне тазша болып келмейді, ескі дәуірден келе жатқан
жора бойынша ұлы салтанатпен, қасына қөп жігіт ертіп, күйеу болып барады.
Аягөздің бойына жетіп, Шоқтеректің түбіне алтын шатырын тігіп қояды. Қасына
еріп барған шешен билерін Қарабайға жібе-ріп, бұрын әкесімен анттасқан
шартты орындаудьі сұрайды. Қарабай оған қарсы болмай, Қозыкені күйеу бала
деп тани-ды. Қодарды онымен дос болуға шаңырады. Шатырда жат-ңан Қозы
Көрпені түн ішінде Баян сұлуға жасырынып келіп жүреді. Бір кезде Қодар оны
біліп қойып, көп ңұл-дарын жиып, Қозыны өлтіруді ойлайды. Мұны Баян сұлу
біліп, Қозыны ауылдан кетіріп, Шоқтеректің түбіне барып
318
жатуға ұйғарады. Қозының Шоқтеректе жатқанын Қодар-ға Баян сұлудың жеңгесі
айтып қояды. Қодардың Қозы Көрпешпен соғысңа шықпақ екенін Қарабайға
білдіреді. Бірақ Қарабай оның мұндай ниетіне қосылмайды.
Ай далада құрулы шатыр тұрды Алтын Аидар жарқырап жатыр дейді, Әлде болса
Баянға қосалық деп, Көргеинен соң Қарабай қия алмайды. (Ңұсмүрын варианты)
Қодар Қарабайдың тілін алмайды. Шоқтеректің түбінде үйықтап жатқан Қозы
Көрпешті алыстан қарап көреді. Қо-зы Көрпеш бір ұйықтаса, он төрт күн
тұтасымен ұйықтайды екен. Қодар ұрланып барып, қатты ұйықтап жатқан Қозьь
кені жүректеп атып өлтіреді. Бұл туралы Баян сұлудың Қо-зы Көрпештің
жоқтауында да айтылады.
Қара басып ұйқыдаи шыға алмадық Ояу болсаң ол итке қылар едің!
(Құсмұрын варианты)
И. Белешщиннің 1825 жылы тапқан Баянауыл нұсқасы Қозы Көрпеш жырының ең
ескі дәуірден келе жатқан аса қадырлы вариантының бірі дедік. Онда бергі
кезде туган ислам дінінің әсері бүтіндей жоқ. Бұл нұсқада көркем жыр-
ланатын мотив Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың махаббат жолыііда құрбан болуы.
Бүгінгі бір міндет осы И. Белени-цинның Баянауыл вариантын Азия
депортаменты мен Се-наттың аркивінен іздеп тауып, оны жарыққа шығару бо-
лып табылады.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының ерте кезде жа-зылған қазақша бір нұсқасы
Абылхайыр Дербисалиннің ва-рианты. Ол нұсқа 1834 ншлы, сентябрь айының 20
сында жазылып біткен. Бұл Көкшетау мён Атбасар төцірегінде жырланатын
Қозы Көрпеш — Баян сұлу аңызыныц бір сілемі. Дербисалиннің өзі
Көкшетау төңірегін, Есіл бойын мекендейтін уақ тайпасынан шыққан,
ертедегі Баян батыр-дың ұрпағы. Аталары Аблай мен Уалихан заманында атақ-ты
билерден саналып, заң жұмысына қатынасқан. адамдар. Абылхайыр сол жылдары
Көкшетау дуанында хатшы болып істеп, кейін Күнбатыс Сібірдің облыстық
мекемесіие ауыса-ды. Осы ол И. Белешщин тапқан Қозы Көрпеш — Баян
сұлу жырын түпнұсқадан оқыған. Абылхайыр қазақ сөзін арабша жақсы
жазатын кісінің бірі. 0Л Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырын арап қарпымен 16
беттік үлкен терідей ңағазға жазып түсірген, барлығы 600 жолдай. Жырдың
басталуы былай деп келеді:
319
Өлеңді айтып-айтып біз кетелік, Ісіне құдіреттің не етелік? Ңарапайым
өлеңді кім айтпайды, Баянды, Козы Көрпеш тербетелік.
Бұл нұсқаның жалпы нобайы басқа варианттарға дәл ко-ліп отырады, бірақ
қысңаша ңайрылған. Әкесінен жетім қалған Қозы Көрпеш ақылды анасы мен
кемеңгер ағала-рының қолында өседі. Балалық күндерін көбінесе асық ой-
наумен өткізеді. Тазша баланың сақасын тартып алғанда, оның аузынан менің
саңамды тартып алғанша жарыңды іздеп тапсайшы деген сөз естиді. Бір
кемпірдің өрмегіне тиіп кеткенде ол да осы сөзді айтады. Бұларды естігеннен
кейіи бала анасынан келіп сұрайды. Істің анығына ңанғанда Қо-зыке қатты
ңамығады, Баян сұлуды іздемекші болады. Анасының әлі жассың, жол ңауіпті,
алдыңда талай ңиын-дыңтар бар,— деген кеңесіне қарамастан жүріп кетеді.
Қиын істің бәрін жеңеді. Аягөзге жақындағанда бір сәуегой аыаның үйіне кез
болады, одан Қарабайдың (мұнда Сары-байдың) үйін сұрап біледі. Дербиеалин
вариантында да Қо-зыке тазша түріне түспей, тура Қарабайдың (Сарыбай) өзіне
келіп сәлем береді.
— Жау шапқан ел-жұртымды мұңды едім. ¥лсызға ұл болайын депті,—
,;
дейді.
Қарабай Қозыны үйіне кіргізіп, қолында ңырық ңұлы бар, оның бастығы Қодар
екенін таныстырады. Ол жүргіз-се, жүргізермін депті,— дейді. Бұл мотив те
Баянауыл ва-риантымен бірдей. Онда да Қарабай Қозы Көрпешке ңарсы болмай
оның тумай тұрып өзіне күйеу болғанын мойындай-тын еді. Баян мен Қозының
ғашықтығын өлердей қызғанып, Қодар Қозыны атып олтіреді. Мұның озі
Дербисалин вариаи-тының ең жарңын түрі екенін сыпаттайды. Бұл нұсқаны да
жақсылап оңып, басып шығару болашақ ғалымдардың ісі
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының ең көлемді, әрі көркем, әрі ең ескі
түрінің бірі — атақты Жанақ варианты. Бұл жырды Жанақ аңын XIX ғасырдың 40
жылдарына дейіи айтып, бірнеше нұсңа ңалдырады. 1816 жылдары найман то-
релерініц алдында, одан кейін Өскенбайдың асында (1836) ңобызға ңосып
айтқандығы үшін Жанаққа айтулы сый, жүлде тартады. 40 жылдардың бас кезінде
Жанақ Құсмұ-рында отырған Шыңғыс Уәлихановқа барып, бұл жырды оған, және
оның жас баласы Шоңанға айтып береді. Шоңан ол кезде арабша жақсы білетін
7—8 жасар бала. 1841 нш-лы Шоқан ңыпшаң Жұмағұл аңыннан Едіге жырын естіп
320
біледі. Жырдың ең ескі, он бесінші ғасырда жазылған бірін-ші нүсқасын
Жұмағұл Шыңғысқа тартады. Шыңғыста бұл тарихи аңыздардың үш варианты
болады. Біз Шыңғыс екеуіміз 1842 жылы үш вариантты біріктіріп бір толың
нұсңасын жасадық. Ахмет оны таза қағазға жазып шықты. Менің орысшаға
аударғаным осы вариант еді,— дейді Шо-қан. (Сочинения, 1904, 221—225).
Шоңан кейінірек Қозы Көрпеш — Баян сұлу жыры-ның тағы бір нүсқаеын атақты
Жанақ ақыннан жазып алып оны озінің досы Н. М. Ядринцевке сыйға тартқан
корінеді. Рапопорттың айтуынша бұл нұсқа Н. М. Ядриңцевтің архи-вінде
сақталып тұрған сияқты.
XIX ғасырдың 40-жылдарынан бастап Қозы Корпеш — Баян сұлу жырын коп
жинаумен шүғылданған ғалымның бірі — Н. Ф. Костылецкий. Ол жырды өзінің
шәкірттері, тіл-маштар арқылы жинап алуға тырысқан. Ерте кезде Жанақ айтңан
үш нұсқа ешбір өзгерусіз бүгінге дейін сол кісінің (Березин) архивінде
сақталып келген. Оның ең бірінші нұс-қасы 1840 жылы Құсмүрында жазылған,
екінші нұсқасын Шоқан жазып алып, Н. М. Ядриңцевке берген. Үшінші нұс-қасы
— тілмаш А. А. Фроловтың кошірмесі. Солардың ішін-дегі ең көркемі — Шыңғыс
Уәлиханов жаздырып алған Құсмұрын варианты. Бұл нұсқаны Шыңғыс көп қолжаз-
басымен бірге 1841 жылы шекараны билеп отырған М. К. Ладыженскийге
жібереді.
Бұл Құсмұрын варианты туралы жарқын ойды біз Н. Ф. Костылецкийдің И. Н.
Березинге 1851 жылы жазған хатынан кореміз. Бұл нұсқаны менің ңайтыс
болған бір досыма жіберген Құсмұрын округін билеп тұрушы Шыңғыс сұлтан,
Орта жүздің соңғы ханы Уәлидің ұлы. Жырдың кей-бір создері маған таныс
болмаса да, мұнда халыңтың омірі, рухани тіршілігі, жан-күйі ерекше
сипатталғанын сеземін. Поәманың оқиғасы Аягоз өзенінің бойында, ғашық
болған геройлардың мүсін тасы тұрған жерде болыпты-мыс. Демек, бұл жыр ¥лы
жүз қазақтары, ңырғыздар арасында да болу-ға тиісті. Бүл ерте заманда бүкіл
ңазақ сахарасына кеңінен тараған, махаббатты зор қуатпен суреттеген жыр:
оны бар-лық қүйылма ақындар төгілтіп жырлайды (письмо Берези-ну от 17
августа, 1851 г. Архив Г. Н. Потанин НБТТУ, тетр. 129 б, ЛЛ. 5349-5340 6).
Н. Ф. Костылецкий И. Ң. Березинге Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының торт
вариантын жібереді. Оның бі-реуі — Құсмұрын нұсңасы, енді бірі — А.
Фроловтың Аягоз бойында бір қолжазбадан көщіріп жазғаны (1841). А. А. Фро-
11 Ә. Марғұлан
321
лов ■Омбының Азия мектебін 1836 жылы бітіріп, .1837 ишлы Аягөз ауданына
тілмаш болып барған.
Жырдың Құсмұрын нұсқаеы мен А. Фроловтың коші-ріп жазған тексті біріпе-
бірі өтс жуық, екеуі де Жанақтыц айтңаны. Жалғыз-аң А. Фролов көп сөзді
түсінбей, оқи ал-май қате жіберген. Оны мыпа мысалдардан көруге болады:
Екеуінің зайыбы Шұманлы екен (ПІуманлы — қуманды), Куданғаждан Сарыбай
шапқан екен—ңуанғаннан Сары-бай шапңан екеп, Құда.болур менімлі барму
жайың — ңұда болар менімен бар ма жайың, айсық бидай—ыс-сық бидаіЬу-
Філін көбінесе татар акцентімен жазады: Әлле қалай— әлде қалай, иоргушы
едім жүруші едім, олло не бар— әлде не бар. Онымен ңатар жырда Жанақтың
көр-кемдік кестесі сезіліп тұр. Жанаң Сарыбайды — Ақхан, Қа-рабайды —
Қарахай ден атаған. Қозы Көрпеш — Баян сұ-луды іздеп келё жатып, асқаралы
жақын тауды аршып отс-ді, он екі айльіқ; сусыз шөлді жеңеді, жол-жөнекей
сэуогои кемпірмён, ақылды қариямен кеңеседі. Екі жырдың баста-луы бірдей,
Шоқанның Жанақтан жазып алған нұсқада со-лай басталады::'•.•■ : ■
'' Мекён* іздеп жігіттер бел кетелі, • -Ортаоында Көктөбе
белгі етелі, Азаматтар еріыбей тыңдасаңыз, Қозы Көрпеш Баянды
тербетелі. '■"
Н. Ф. Костылецкийді есіне түсіріп, оның қазақ әдебиеті ту-ралы еңбектерін
бағалап жазган мақаласында И, Н. Берозин Құсмұрын вариантына ерекше көңіл
қойып, жогары бага-лайды. Ол түрік тілдерін жаңсы білген ғалымдардьщ бірі
еді. Бірақ оның аты әдебиетке белгісіз болып қалды.•','.■. Оны қазақтар
өте. ардақты тұтты, ол қазақ тілін бала күнінен жақ-сы білген еді. Сахарада
отырған елдің өмірін, тілін жақсы кору Н. Ф. Костылецкийдің сүйген ісі еді.
Қазан университетін бітіріп, Омбының кадет корпусында оқытушы болды. Мар-
құмның қағаздары менде жинаулы, олардың ішіңде қөзге ерекше түсетіңі
қазаңтың қолжазба текстері, әсіресе Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жырының
нұсқалары. Оларды №. Ф. Костылецкий маған 12 декабрьде, 1851 жылы жіберді.
Ол қолжазбаларды кейін түрікше хрестоматияға кіргізбек ойым бар.
Қазақша қолжазбалар жіберумен қатар, Н. Ф. Костылец-кий И. Ң. Березинге
Құсмұрын вариантының орысша аудар-масын бірге жібереді. Оның түпкі'
нұіЩасын қазақшадан орысщаға кадех коргіусінде оңып жүр^ен Шоқан аударған,
әдеби түрге, бір жүйеге келтірген Н. Ф. Қостылецкий. Ол аударманы И. Н.
Березин Н. Ф. Костылецкийге'' арйаған
322"
•
",,,г'
естелігінде басып шыгарды, бірақ баспа көп қателіктер жі-берген. Құсмұрын
вариантын И. Н. Березин хрестоматия-сында бастырып шығарды, бірақ онда да
қателер орасан көп, кейде өлең шумақтарын ауыстырып отырған. Бүл ва-
рианттың ең дұрыс басылганы Шокан Уәлихановтың қолы-нан өткен нұсқа.
Жанақ вариантында Қозы Көрпеш Қарабайдың үише тазша болып келеді. Ал мал
бағатын тазша болып баруды Қозыкеге үйреткен бір сәуегей кемпір.
Тазша болып Қозыкем кетті дейді. - Аягөзден сал
баіілап өтті деііді.
Әншейін ақ қалаңдар адам болып Қарабайдың қасына жетті дейді.
Жанақ ақынның вариантында Қарабай Қозыкеге онша қарсылас та болып
көрінбейді, бір мезет ол Қозы Көрпешті жақтап, Баянды оған қосуга ұйғарады.
Бірақ бар шатаң Қодардан шығады.
Қодар Қарабайдың тілін алмай, ұйықтап жатқан Қозы Көрпешті атып өлтіреді.
Жанақ аңынның ескі вариантында осылай айтылады. Бұл нүсқаны кейінгі
заманның ақындары да аз жырламаған. Олардың тілі мен мазмұнында жаңадан
ңосылған ойлар, өзгерістер де байқалып отырады. Жаңадан қосылған жер
аттары, тайпалар, кейіпкерлер, дін әсері кездеседі. Баянауылдан табылған И.
Беленицинвың варианты мен Жанақ ақынның XIX ғасырдың ортасына дей-ін
айтылып келген үш варианты жырдың ең көркем түрі саналады. Олар Алтай
елінің Қозы Эркеш жырына өте жақын.
Жанақ ақын вариаитын негізге алып айтушылар бергі кезде көп шықты. Қозы
Көрпеш — Баян сұлудың ескі вариаятын әдемі, келістіре жырлаган ақындар
Найман бала, Сыбанбай, Бекбау. Бірақ олардың ңолжазбалары сақталып
қалмаған.
Жанақ жырлаған Қозы Керпеш — Баян сүлу жырын Абай мен оның балалары аса
қадірлеген, бұл вариантты зкыр-лаған ақындар Бейсенбай, совет дәуірінде
жырлаган — керей Уәйіс ақын. Оның айтуынан Мұхтар Әуезов жырдың бір кор-кем
вариантын жазып алып (1924), кейін баспадан шыға-рады. Коп жаңалың ңосып,
сондай бір нұсқасын бергі кезде шыгарушы — Абай үлгісінен тәрбие алған
Шәкір Әбенов.
Абай бүл жырды 1884 жылы жазып алып, оны өзінше Қозы Көрпеш — Баян ңыз
деп атап, ңадырлы ғалым Г. Н.'Дотаниңғе: тартуға жібереді. Онымен бірге
ерте кезде жазған ңысңа поэйа Жаңа закон деген жырын қоса жібе-реді.
Әдірісін орысша жазып, Семипалатинското уезда,
11*
323
Чингизской волости А. К. деген. Жырдың көлемі екі мың алты жүз жол, сөзі
сондай ашық, көркем, халықтың жан күйін жүйрік білген Абайдың жарңын,
саңлаң ойынан іпыц-ңаны айңын көрініп тұр. Жырдың текстінде Абайдың езі
ғана айтатын сөздер, сөйлемдер сондай кездесіп отырады. Мәселен: ту
жығылса, болдық ңой ңас масқара, бай маңтанын асырмақ, ол істі аңғар,
Қас алтыннан ңолыида жүзігі бар, Сүймес кісім кез болса ңас шұнақпын,
Лц-таң қалма ағалар бәрің надан, Еш нәрсе өнбес құр босқа қамалғаннан
т. б.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырын жазу үшін, Абай коп аңынның варианттарын
оқыған. Олардың ішінДе Сыбан-бай, Жанақ, Бекбау, Шөже нұсқалары бар. Біраң
оларга сып козімен қарап, сенбейтін жері келсе өтірік айтса обалы
аңындарға деп ескертіп отырады.
Абайдың ерекше ңадірлегені Жанақ ақын айтңан вариант, түпкі нұсңасын осыдан
алады. Сондай атаңты ақыпдарға арнаған сөзін Абай былай деп бастаған:
Кемел ақын келтірер сөздің нұрын, Оған да заман өткен бір ықылым. Карабай
хан, Сарыбай өткен екен Оларда о бір қатар бізден бұрыи.
Абай жырдың ескі сарынымен, тарихи заманнан қалып-тасқан желісін жеткізген.
Қадырлы ақын қолынан өткен жырдың тілі көркем, сюжет ңұрылысы әдемі, сұлу
болумна ерекше мән берген. Бұл әсіресе Баян сұлудың келбетін си-паттаудан
айқын көрінеді.
Тал шыбықтай бұралған ол бір керім,
Міиекей оны айтар келді жерім.
Аппақ бет, жүзі қызыл, кезі қара,
Ңиғаш қара ңасы бар сондай керім.
Аппақ корік, маңдайлы, қолаң шашты,
Шашының ұзындығы тізін басіы.
Аузы гулдің басындай, тісі — меруерт,
Мұндай сұлу жаһанда жаралмас-ты.
Тоты құстай жүрісі қылығы бар "
Малың түгіл басыңды берсең де аз.
Сыртынан күлімсіреп сөйлеседі,
Көңілі ешкімді менсінбес, жанмен араз.
Жұрт айтатын темірлі күймесі бар,
Қозы Көрпеш дегенде дүниесі тар.
Анда-санда болмаса корінбейді Жалғыз жатып жары үшін қылады зар.
Сахарада біріне-бірі ғашық болған екі жастың махаббаты Абайдың. аңындың
шабытын қозғап, тебіреністі өлең жол-дарын туғызған.
324
Оялашы, солар шыны дос емес пе? ,„.. Өзге доспын дегендер бос емес пе?
Бірі үшін жаратыпты бірін құдай, Ақ ашық, алла қосқыр осы емес пе? Жарын
көріп жан беріп сап-сау Баян, Үлгі болғаи кейінгі ұрпақтарға.
Шаруашылың, көшіп-қону салтанатын көрсеткенде Абай көбінесе В. В. Радловтың
Аягөз бойынан жазып алған ва-риантына сүйенген. Абай нұсқасында кездесетін
жер атта-ры бір ғана В. В. Радловта жазып алған вариантта ғана ай-тылатын.
Қарабайдың тұрақты қонысы Аягөз, Тарбағатай, Ертіс бойы, кейде ол көшіп Іле
өзеніне келеді, одан Шыр-шық (Ташкент төңірегіне) барады, Сырдарияда,
Әзіреттің тауында (Қаратау), Шу өзенінің бойында отырады. Осы арадан
түйенің ңомын алмай, Арқаға қайта кошіп баруды маңсат етеді. Біраң тоңсан
мың жылңы мен Бетпақтың ұзақ шөлін кесіп. оту Қарабайға шама келмейтін іс
болады.
Дамыл жоқта тыным жоқ көше берді, Көше-көше тауысты талай жерді. Алатаудың
ар жағымен Іле барып, Іледен тау жағалап, Шыршық барды. Одан көшіп барады
Сыр бойына, Ол жерде де көп уақыт тұра алмады. Сарыарқаны сағынып қайта
көшті, Бетпақтың даласыиан өту қайда. _ Қайта көшіп Шуға да әрең жетті.
.
ДОЗЫ КӨРПЕШ-БАЯН СҰЛУ" ЖЫРЫ
Лиро-эпос жырларынық ішінде тақырыбы, оқиғасы, құрылы-
сы жағынан ерекше орын алатыны және халық арасына көп та-
рағаны — Қозы Көрпеш пен Баян еұлу жайындағы жыр. Бұл
жыр бір-біріне ғашық болған екі жастың өмірін ғана баяндаған
дастан емес. Ол сонымен қатар, қоғамдық мәні бар әңгімелерді
қамтыған, халықтың өткендегі тұрмыс-салтын суреттеген жыр.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жыры тіек қазақ
арасында туып, қазақ елініе ғана тараған жыр
емес. Ол ерте кезде бір-бірімен қарым-қатынас
жасаған, кешіп-қонып көршілес болған, тұрмыс-салты, тіршілігі
ұқсас қазақ, башқұрт, барабын татарлары, ұйғыр, алтай елде-
рінде айтылып жүрген жыр. Аталған халықтардың қайсысы
болса да бұл жырды өзінің төл шығармасы деп таниды.
Соңғы кезде Қозы Қерпеш — Баян сұлу жыры жайында біраз еңбектер жазылды.
М. Әуезов, Қ. Жұмалиш, Ы. Дүйсен-баев, Ә. Қоңыратбаев сияқты ғалымдар бұл
жырды арнайы зерттеп, оның қазақта он алты варианты барлығын анықтады. Және
де олар жырдың қазақтағы варианттарын башқұрт, ұй-ғыр, барабын татарлары
арасында, алтай елдерінде айтылатын әңгімелерімен салыстыра зерттеді,
қандай ұқсастықтары, айыр-машылықтары барлығын көрсетті.
Қазақ арасында айтылып, ауызша тараған Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жырының он
алты варианты бар дедік. Оларды зерттеген ғалымдардың мәліметтеріне
қарағанда1, бұл жыр ел арасынан еткен ғасырдың бае кезінде-ақ жинала
бастаған. Бұл ретте игілікті жұмыстар жүргізген орыс ғалымдары болған. Мә-
селен, шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков жырдың
бір вариантын 1830 жылы бұрынғы Семей губерниясына қарасты Қөкпектілік бір
жыраудан жазып алған. Омбыда, губернатордың кеңс&сінде, іс жүргізуші болып
істеген Ғ. Дербісәлин 1834 жылы Қозы Қәрпеш — Баян сұлудыңбір үлгісін
хатқа түсірген. Бұрынғы Аягөз сыртқы округтік прика-зыяың тілмашы Андрей
Фролов деген кіісі 1841 жылы іқазақ ақындарының айтуынан жырдың бір
нұсқасын жазып алған.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов Қозы Қерпеш — Баян сұлу жырын атақты Жанақ
ақьшнан естігеніи және жазып алғанын айтады2. Бірақ жырдың Шоқан жазып
алған бұл варианты өз кезінде баспа жүзін кермегендіктен әлі күнге дейін
жұртшылық-қа мәлім болмай келеді.
Орыс халқының ұлы ақыны А. С. Пушкин Пугачев қозғалы-сы туралы материал
жинау мақсатымен Орынбор жағына келіп, сол маңдағы қазақ ауылдарында да
болады. Осы сапарында ол ел арасынан Қозы Қөрпеш — Баян сұлу әңгімесін
естіп, негіз-гі мазмұнын жазып алады, кейіннен оны өзі поэма етіп жазуды
ойлайды1.
М. Путинцев 1865 жылы Қозы Көрпеш — Баян сұлу жы-ръшың бір вариантын
жазып алып, оның мазмұнын орыс тіліне аударып баетырған2. Акаідіемик В.
Ріадлов жырдың бір нұсқасын қазақ арасынан жазып алады да, оны өзінің
үшінші томына
(1870 ж.) енгізеді.
Петербург университетінің профессоры И. Н. Березин өзінін. Түрік
хрестоматиясы дейтін кітабында (1876 ж.) Қозы Қөр-пеш — Баян сұлу
жырының бір вариантын жариялайды. Түр-кістан өлкесінің археологиясын
зерттеген ғалым Н. Пантусов 1898 жылы Қозы мен Баянның моласы дейтін
ескерткішті зерт-тейді, ол асы жолда ел арасынан Қозы Қөрпеш — Баян
сұлу жырының бір нұсқасын жазып алады да, оны әуелі Ташкентте кейіннен
Қазанда шыққан Орта Азияның ескі заманы дейтін кітабында бастырған.
Оренбург музейінің басқарушысы болған орыс тарихшысы И. А. Қастанье өзінің
Қазақ даласы мен Орен-бург өлкесінің ескі белгілері (1910) дейтін
кітабында Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырының он шакты інұісіқіасы.Ніан
дерек береді және сол кітабында жырдың бір үлгісін орысша аударып
жариялайды. Қастанье бастырған бұл нұсқа жайында мынадай бір мәлімет
келтіреді: бұрынғы Жетісу облысының губернаторы Колпаковский Семейден
Қапалға бара жатып, жолда Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың моласын
көрөді, осы еікі ғашық жа-йьшдағы аңыз әңгімелерді жинастыруды Лвпсі
уезіінің начальни-гіне тапсырады. Лепсі уезі начальнигінің айтуы бойынша,
Қо-зы Көрпеш — Баян сұлу жырының бір үлгісін орман қарауыл-шысы Салағаев
ел арасынан жинап тапсырады, ол орысшаға ау-дарылады да, Кастаньенің қолына
түседі. Бүл кейіннен Кастань-енің бастырған варианты болып кетеді.
Бүлармен қатар, Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жырының кей-бір үлгілері,
үзінділері 1877 жылы Ақмола облыстық ведомо-сында (№ 1, 3), Нива
журналында (№ 2, 1899 ж., Е. 3. Бара-нов нұсқасы), Дала уалаяты газетінде
(1894 және 1899 жыл-дар), Торғай газетінде (А. Васиельев нұсқасы, 1900
ж., № 6) басылған. Жырдың бір варианты 1916 жылы Сейітовтың қол-жазбасы
бойынша, Орыс география қоғамының батыс-сибирь-лік бөлімінің еңбектерінде
жарияланған.
1878 жылы жырдың бір варианты Хисса Қозы Қерпеш де-ген атпен Қазанда Ш.
Хұсаиновтар бастырып, оны 1890, 1894, 1896, 1905 жылдары қайта бастырған.
Қозы Қөрпеш — Баян сұлу жыры советтік дәуірде бірнеше рет басылып шықты.
1925 жылы Москвада басылды. 1936 жылы жырдың Жанақ айтуындағы нұсқасын М.
Әуезов Алматыда шы-ғарды. Кейіннен ол 1939 жылы шыққан Батырлар жыры жи-
нағына енді. Бұл жырдан алынған үзінділер оқу орындарына арналған
хрестоматияларда жарияланып келеді. Г. Тверитин дейтін ақын жырдың бір
вариантын өзінше жырлап, орысшаға аударып (1928, 1941, 1949) бастырды және
Песни степей атты жинақта жарияланды. 1959 жылы Қазақ ССР Ғылым академия-
сы жырдың алты вариантынан құралған (құрастырушы ЬІ. Дүй-сенбаев) жинақ
шығарды. Мұнымен қатар, Қозы Керпеш — Баян сұлу жырының сюжетін пайдалаиа
отырып, жазушы Ға-бит Мүсірепов пьеса жазды, кино-фильм де шығарылды.
Өткен ғасырдың өзінде-ак Қозы Көрпеш — Баян
Жырдың сұлу жырына талай ғалымдар көңіл аударып,
зерттелуі. бірсыпыра пікірлер айтқан болатын. Олар жыр-дың өзін ғана сөз
қылып қоймай, сонымен қатар Қозы Көрпеш пен Баянның бейітін ескі дүниенің
ескерткіш белгісі ретінде зерттеген еді. Мәселен, Г. Н. Потанин бұл жырды
аса жоғары бағалап, дүние жүзілік эпостық шығармалардың қатарына қоя-ды.
Бұл жыр — дүние жүзіндегі ец кымбат әдебиет мұралары-на жататын
шығарма1,— дей отырып, Потанин оны Ромео мен Джульеттаға теңейді. Өз
тұсында Шоқан да Қозы Көрпеш жырьш сүйсіне тыңдап, Жанақтан жазып алғаны
мәлім. Ал-тын айдар Қозы Көрпеш пен сұлу Баянның сүйіспеншілігі тура-лы
шығарылған ақындық аңыз,— деп бағалайды ол2.
Академик Радлов пен профессор Березин де Қозы Көрпеш— Баян сүлу жырының
ертеден келе жатқан әдебиеттік мұра екен-дігін атап көрсетеді. И. Безверхов
Қазақтың өлеңшілері мен ақындары туралы жазған мақаласында3 Қозы
Қерпеш жы-рын жоғары бағалап, қазақ халқының ерте заманда туғызған ақындық
шығармасы екендігін айтады да, оны Арыстан ақын-ның қалай жырлағанын
жазады. Түрік халықтарының ертедегі өлең құрылысьщ зерттеген ғалым Ф. Корш
Қозы Қерпеш жы-рының керкемдігін ерекше сез етеді. Бұл шын мәніндегі
халық жыры діеп баіғалайды4.
Қозы Қерпеш — Баян сұлу жыры жайында пікір айтқан ғалымдардың екінші
тоб.ы Қозы мен Баянның бейітін зерттеген. Орыс ғалымдары Н. Абрамов, Н.
Пантусов, И. Қастанье т. б. өткен ғасырдың аяқ кезінде бұл бейітті зерттей
келіп, оны ерте заманның архитектуралық енерін көрсететін белгі деп
қарайды.
Сөйтіп, Октябрь революциясына дейін Қозы Көрпеш—Баян
сұлу жырын көптеген ғалымдардың жоғары бағалағандығын кереміз. Бірақ та
олар бұл жыр жайында азды-көпті пікірлер айтқаны болмаса, оны арнайы
зерттеген жоқ еді. Советтік дәуір-де ғана бұл жыр зерттеле бастады.
Советтік дәуірде Қозы Көрпеш — Баян сұлу жыры туралы үлкен көлемді ғылыми
зерттеулер бірден туған жоқ. Ең алдымен, әр түрлі пікірлер айтылды.
Мәселен, Сәкен Сейфуллин Қазақ әдебиеті (1932 ж.) деген кітзбында Қозы
Қөрпеш жырын тек Радлов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz