Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Кіріспе
1. Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Табиғи жағдайлары
Геологиясы мен жер бедері
Топырағы мен өсімдік жамылғысы ... ... .
Жан.жануарлары ... ... ... ... ... ..
Гидрометеорологиялық факторы ... ...
Климаты ... ... ... ... ... ... ..
Гидрографиясы (су желісі) ... ... ... .
Жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Табиғи жағдайлары
Геологиясы мен жер бедері
Топырағы мен өсімдік жамылғысы ... ... .
Жан.жануарлары ... ... ... ... ... ..
Гидрометеорологиялық факторы ... ...
Климаты ... ... ... ... ... ... ..
Гидрографиясы (су желісі) ... ... ... .
Жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда трансшекаралық өзендер проблемасы қызығушы жақтардың экономика саласын су ресурстарымен толық қамтамасыздандыру көзқарасынан ғана емес, осы ағын суларда жылдан жылға нашарлап бара жатқан өтпелі ағынды сапасынан халықты қауіпсіздендіруді қамтамасыздандыруда өзекті мәселеге айналады. Бұл сөзіміздің дәлелдемесі ретінде Орталық Азия экономикалық елдері арасындағы келіссөздерді және трансшекаралық өзендер проблемасы бойынша ҚР және ҚХР арасында басталған келіссөздерді айтуға болады. Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан Республикалары өкілдерімен келіссөздерде қазақстандық делегация су бөлісу сұрақтары бойынша өтпелі ағындының сапалық сипаттамалары ерекше маңызды болса да, сұрақтың сандық жағына көп көңіл аударады. ҚР табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жылдан жылға басып шығаратын гидрохимиялық бюллетеньдер мен Казгидрометтің РМК маусым сайынғы бюллетеньдерінде ағын су әрқашанда «умеренно загрязненный» деп сипатталатын Сырдария өзені ластануының жіктеу дәрежесі отандастарымыздың көңілін жай таптырады. Сырдың суы 3,5 млн ғектарға жуық халқы бар Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары үшін бірден-бір су көзі болып табылатындықтан, оның суының сапасы өте зор рөл атқарады. Қазақстанға суының сапасы барынша ластанып, ауыз суға жарамсыз болып жетеді. Сырдария суының сапасы туралы әр жерде айтылып жүргенімен, нақты дәлелденген еңбектер жоқтың қасы. Бұл мәселенің өзектілігі жаңадан қалыптасқан егемен мемлекеттер арасында су бөлісуге байланысты арта түсетіндігі мәлім
Зерттеу обьектісі. Зерттеу обьектісіне бастауын Қырғыз және Тәжік Республикасынан алып, Өзбекстан аумағы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені суының сапасы қабылданды..
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты табиғи сулардың химиялық құрамын, яғни басты иондарды минералдану шамасын, жеке-жеке гидрохимиялық зерттеу жүргізілген 1938 жылдан бүгінгі күнге дейінгі антропогендік трансформацияға ұшырау дәрежесін және себебін қолда бар гидрологиялық жылнама және бюллетеньдерге сүйене отырып анықтау.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер шешілді: Сырдария алабы
Зерттеу обьектісі. Зерттеу обьектісіне бастауын Қырғыз және Тәжік Республикасынан алып, Өзбекстан аумағы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені суының сапасы қабылданды..
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты табиғи сулардың химиялық құрамын, яғни басты иондарды минералдану шамасын, жеке-жеке гидрохимиялық зерттеу жүргізілген 1938 жылдан бүгінгі күнге дейінгі антропогендік трансформацияға ұшырау дәрежесін және себебін қолда бар гидрологиялық жылнама және бюллетеньдерге сүйене отырып анықтау.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер шешілді: Сырдария алабы
1. Алекин О. А. Основы гидрохимии. Л., Гидрометеоиздат, 1970.11-23с.
2. Амиргалиев А.Н. Арало-Сырдарьинский бассейн: гидрохимия, проблемы водной токсикологии. Алматы:ТОО «Издательство "Бастау"», 2007 .34-47с.
3. Рубинова Ф. Э. Изменение стока реки Сырдарьи под влиянием водохозяйственного строительства в ее бассейне // Тр. САРНИГМИ, вып. 58(139)- М.: Гидрометеоиздат, 1979.
4. Бурлибаев М. Ж., Достай Ж.Д., Турсунов А.А. Арало-Сырдарьинский бассейн. //Гидроэкологические проблемы, вопросы вододеления.Алматы: Дәуір, 2001.с.21-29
5. Захидов А. Водохозяйственные системы Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1971.
6. Мамедов А. И. Ирригация и ирригаторы в Узбекистана. Изд.«Узбекистан», Ташкент, 1971.
7. Чембарисов Э. И., Бахритдинов Б. А. Гидрохимия речных и дренажных вод Средней Азии. – Ташкент: Укутувчи, 1989.
8. Якубова Р. А. Природные воды Узбекистана и охрана их от загрязнения пестицидами.- Ташкент: Фан, 1977.
9. Достай Ж. Д. Жалпы гидрология. Алматы «Білім», 1996.
10. «Экосервис С» ЖШС-нің «Разработка методики прогноза стока реки Сырдарья с учетом изменения климата региона» отчеты, Алматы, 2007.
11. Гидрологический ежегодник. Т.5, бассейн рек Средней Азии. вып. 0-4,9 бассейн реки Сырдарьи.1938-1939 г.с
12. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод суши за 1985 г.Ч. 1. Реки и каналы; Т.5, вып.3.Алма-Ата, 1986 г. 106с.
13. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод суши за 1986 г.Ч. 1. Реки и каналы; Т.5, вып.3.Алма-Ата, 1988 г. 109с.
14. Гидрохимический бюллетень (Материалы наблюдений за загрязнением поверхностных вод Казахской ССР). вып.2.за 1977 г. Алматы,1978 г. с.
15. Бурлибаев М. Ж., Байманов Ж. Н., Тажмагамбетов Е.А. Изд. «Ғылым», 2007.
16. Гидрометеорология и экология №2 2005 Анализ гидрологической ситуации, сложившейся в бассейне реки Сырдарья, и предложения по ее нормализации.
канд.геол.-мин наук Т. К. Кудеков
Л.Н.Никифорова
канд. техн. наук В.И.Ли
канд.геогр.наук. В.П.Попова
Гидрометеорология и экология №2 2005 проблемы оценки качества вод трансграничных рек и принципы экологического нормирования стока
Доктор технических наук М. Ж. Бурлибаев
Гидрометеорология и экология №2 2005
Арал-Сырдария аймағын экологиялық тұрақтандыру тәсілдері.
техн. ғылымд.докторы Сұлтанбек Тәуіпбаев
Гидрометеорология и экология №3 2006 Основные проблемы управления водными ресурсами Республики Казахстан в современных условиях
канд.геол.-мин наук Т. К. Кудеков
канд.геогр.наук В. В. Голубцов
канд. техн. наук В.И.Ли
канд.геогр.наук. В.П.Попова
2. Амиргалиев А.Н. Арало-Сырдарьинский бассейн: гидрохимия, проблемы водной токсикологии. Алматы:ТОО «Издательство "Бастау"», 2007 .34-47с.
3. Рубинова Ф. Э. Изменение стока реки Сырдарьи под влиянием водохозяйственного строительства в ее бассейне // Тр. САРНИГМИ, вып. 58(139)- М.: Гидрометеоиздат, 1979.
4. Бурлибаев М. Ж., Достай Ж.Д., Турсунов А.А. Арало-Сырдарьинский бассейн. //Гидроэкологические проблемы, вопросы вододеления.Алматы: Дәуір, 2001.с.21-29
5. Захидов А. Водохозяйственные системы Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1971.
6. Мамедов А. И. Ирригация и ирригаторы в Узбекистана. Изд.«Узбекистан», Ташкент, 1971.
7. Чембарисов Э. И., Бахритдинов Б. А. Гидрохимия речных и дренажных вод Средней Азии. – Ташкент: Укутувчи, 1989.
8. Якубова Р. А. Природные воды Узбекистана и охрана их от загрязнения пестицидами.- Ташкент: Фан, 1977.
9. Достай Ж. Д. Жалпы гидрология. Алматы «Білім», 1996.
10. «Экосервис С» ЖШС-нің «Разработка методики прогноза стока реки Сырдарья с учетом изменения климата региона» отчеты, Алматы, 2007.
11. Гидрологический ежегодник. Т.5, бассейн рек Средней Азии. вып. 0-4,9 бассейн реки Сырдарьи.1938-1939 г.с
12. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод суши за 1985 г.Ч. 1. Реки и каналы; Т.5, вып.3.Алма-Ата, 1986 г. 106с.
13. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод суши за 1986 г.Ч. 1. Реки и каналы; Т.5, вып.3.Алма-Ата, 1988 г. 109с.
14. Гидрохимический бюллетень (Материалы наблюдений за загрязнением поверхностных вод Казахской ССР). вып.2.за 1977 г. Алматы,1978 г. с.
15. Бурлибаев М. Ж., Байманов Ж. Н., Тажмагамбетов Е.А. Изд. «Ғылым», 2007.
16. Гидрометеорология и экология №2 2005 Анализ гидрологической ситуации, сложившейся в бассейне реки Сырдарья, и предложения по ее нормализации.
канд.геол.-мин наук Т. К. Кудеков
Л.Н.Никифорова
канд. техн. наук В.И.Ли
канд.геогр.наук. В.П.Попова
Гидрометеорология и экология №2 2005 проблемы оценки качества вод трансграничных рек и принципы экологического нормирования стока
Доктор технических наук М. Ж. Бурлибаев
Гидрометеорология и экология №2 2005
Арал-Сырдария аймағын экологиялық тұрақтандыру тәсілдері.
техн. ғылымд.докторы Сұлтанбек Тәуіпбаев
Гидрометеорология и экология №3 2006 Основные проблемы управления водными ресурсами Республики Казахстан в современных условиях
канд.геол.-мин наук Т. К. Кудеков
канд.геогр.наук В. В. Голубцов
канд. техн. наук В.И.Ли
канд.геогр.наук. В.П.Попова
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Табиғи жағдайлары
Геологиясы мен жер бедері
Топырағы мен өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жан-
жануарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Гидрометеорологиялық
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Гидрографиясы (су
желісі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Су
ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Сырдария суы сапасының антропогендік трансформацияға ұшырау дәрежесі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда трансшекаралық өзендер
проблемасы қызығушы жақтардың экономика саласын су ресурстарымен толық
қамтамасыздандыру көзқарасынан ғана емес, осы ағын суларда жылдан жылға
нашарлап бара жатқан өтпелі ағынды сапасынан халықты қауіпсіздендіруді
қамтамасыздандыруда өзекті мәселеге айналады. Бұл сөзіміздің дәлелдемесі
ретінде Орталық Азия экономикалық елдері арасындағы келіссөздерді және
трансшекаралық өзендер проблемасы бойынша ҚР және ҚХР арасында басталған
келіссөздерді айтуға болады. Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан
Республикалары өкілдерімен келіссөздерде қазақстандық делегация су бөлісу
сұрақтары бойынша өтпелі ағындының сапалық сипаттамалары ерекше маңызды
болса да, сұрақтың сандық жағына көп көңіл аударады. ҚР табиғи ресурстар
және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жылдан жылға басып шығаратын
гидрохимиялық бюллетеньдер мен Казгидрометтің РМК маусым сайынғы
бюллетеньдерінде ағын су әрқашанда умеренно загрязненный деп сипатталатын
Сырдария өзені ластануының жіктеу дәрежесі отандастарымыздың көңілін жай
таптырады. Сырдың суы 3,5 млн ғектарға жуық халқы бар Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда облыстары үшін бірден-бір су көзі болып табылатындықтан, оның
суының сапасы өте зор рөл атқарады. Қазақстанға суының сапасы барынша
ластанып, ауыз суға жарамсыз болып жетеді. Сырдария суының сапасы туралы әр
жерде айтылып жүргенімен, нақты дәлелденген еңбектер жоқтың қасы. Бұл
мәселенің өзектілігі жаңадан қалыптасқан егемен мемлекеттер арасында су
бөлісуге байланысты арта түсетіндігі мәлім
Зерттеу обьектісі. Зерттеу обьектісіне бастауын Қырғыз және Тәжік
Республикасынан алып, Өзбекстан аумағы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені
суының сапасы қабылданды..
Зерттеу пәні.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты табиғи сулардың химиялық
құрамын, яғни басты иондарды минералдану шамасын, жеке-жеке гидрохимиялық
зерттеу жүргізілген 1938 жылдан бүгінгі күнге дейінгі антропогендік
трансформацияға ұшырау дәрежесін және себебін қолда бар гидрологиялық
жылнама және бюллетеньдерге сүйене отырып анықтау.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер шешілді: Сырдария алабы
ағын судың гидрохимиялық жүргісі бойынша бақылау тұстамаларындағы 1936 және
қазіргі уақыт аралығы бойынша мәліметтерді жинау және талдау;
Зертеудің ғылыми жаңалығы: жүйелі түрде өзен суын экологиялық тұрғыдан
табиғи жағдайдан антропогендік жағдайға өзгергендігін ғылыми түрде
дәлелдеген еңбектер жоқтың қасы, яғни біздің зерттемекші көзқарас
тұрғымыздан ешкім зерттемеген.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері
1. Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Табиғи жағдайлары
Табиғи су құрамын өзінің айналым процесіндегі судың жүріп өткен жолы
анықтайды. Мұндай судағы еріген заттар мөлшері бір жағынан, ол жанасқан
заттар құрамынан, ал екінші жағынан, осы өзара әсерлесу болған жағдайдан
тәуелді. Осы себепті де табиғи судың сандық құрамы өте әрқилы.
Атмосферада судың ұсақ тамшылары өте аз мөлшерде болса да еріген
заттардан құралады. Алайда судың күрделі ерітіндіге негізгі түрленуі ол жер
бетіне түскеннен кейін басталады. Топырақ арқылы сіңе отырып, су тұздармен
және органикалық заттармен байытылады, өзінің газдық құрамын өзгертеді.
Судың химиялық құрамының өзгеруінде топырақ арқылы сүзілген сумен өзара
әсерлесуге түсетін тау жыныстары болып табылады. Судың ары қарайғы химиялық
құрамының өзгеруі су өзінің күрделі айналымында жолын қайда бұратындығынан
тәуелді. Судың құрамы оның Жердің жоғарғы қабатында қалатындығынан немесе
өзендер мен көлдерге шығарылатындығынан, айналымның жаңа циклін бастау үшін
атмосфераға буланатындығынан тәуелді.
Табиғи судың химиялық құрамын анықтаушы факторлар екі топқа бөлінеді.
Бірінші топқа суға тікелей әсер ететін факторлар жатады (яғни суды еріген
қосылыстармен байыта алатын немесе керісінше, оларды судан шығара алатын
заттар әрекеті) : 1) тау жыныстары, 2) топырақ, 3) тірі организмдер, 4)
адамның іс-әрекеті.
Екінші топқа судың заттармен өзара әсері өтетіән жағдайды анықтайтын жанама
факторлар жатады: климат, жер бедері, су режимі, өсімдік, гидрогеологиялық
және гидродинамикалық жағдайлар және т.б.
Тура факторлар. Тау жыныстары және минералдар. Табиғи суларды
минералдайтын тұз көзі ретіндегі тау жыныстары мен минералдарды 3 топқа
бөлу мақсатты: а) олардың ыдырауында еріген тұздарды түзетін үгілген,
магмалық жыныстар; б) әрқилы шөгінді жыныстарда құрғақ, еріген немесе
адсорбцияланған күйде сейілген тұздар; в) жинақталған немесе шоғырланған
түрдегі минералдар мен еріген тұздар (әктастар, мергельдер, доломиттер,
гипстер, тасты тұз және т.б.). Табиғи су минералдылығы үшін осы көздер рөлі
бүгінгі жағдайда әрқилы. Жер тарихында мұхитта және континентте тұзды
массаның үлкен бөлігінің түзілуі байланысты ақырын өтетін үгілу
жыныстарының ыдырау процесі аз мәнге ие.
а) Үгілген, магмалық жыныстар. Жер қыртысының 95 пайызы осы жыныстан
құралса да (граниттер, андезиттер, базальттар, гранодиориттер және т.б.),
үгілу қыртысында әрқилы деңгейде ұсақталған обломочный материал түрінде
берілген. Осы қатты кристалды жыныстардың суға деген тұрақтылығы олардың
бетінде қалыңдығы 0,014—0,16 мм берік үлдірдің түзілуімен түсіндіріледі.
Алғашқы рет бұл жынысты А. Д. Кушман және П.Хубарт (1908) анықтаған, ал
кейін К. В. Корренс және В. Эннгельгардт (1938) зерттеген. Ол тау жынысы
мен судың өзара әсерлесуінде түзілген үгілу өнімі — күрделі
алюмосиликаттардан тұрады, үлкен беріктікке ие және ол жынысты судың ары
қарайғы әсерінен қорғайды.
б) Әрқилы шөгінді жыныстарда сейілген тұздар. Цементтелу деңгейі,
минералогиялық құрамы және шығу тегі бойынша ерекшеленетін шөгінді
жыныстардың көптеген типінен екі негізгі топ, ұсақталуы су минералдылығы
үшін үлкен мәнге ие саз және құмға тоқталамыз.
Шөгінді жыныстардың үлкен бөлігін құрайтын сазды жыныстар минералдық
және химиялық құрамы бойынша күрделі жүйе болып табылады, өзінің
дисперстілік деңгейі бойынша коллоидтыға жақын. Олардың негізгі массасы
сазды минералдан тұрады, ал бұдан да ұсақ функцияда алюмосиликатты жынысқа
кіретін (кварц, дала шпаты, слюда) әрқилы обломочный дәннен. Саздың
тұздануы оның түзілу жағдайынан тәуелді. Континентальды әсіресе аллювиалды
және делювиалды сазды шөгінділер жақсы шайылған, алайда теңіздік шығу текті
тұздар қатты тұзданған болуы мүмкін. Саз шектен тыс нашар өтімділікпен
сипатталады, сондықтан да одан тұздың шайылуы тау жынысының сумен
контактісі жағдайымен байланысты. Саз арқылы сүзілуде тұздың түзілуі
практикалық өте аз, алайда ол саздақ және құмайтқа ауысарда артады.
в) жинақталған немесе шоғырланған түрдегі минералдар мен еріген тұздар.
Шөгінді жыныстардағы тұздар су минералдылығының тұрақты көзі бола отырып,
кей жерлерде жиналу түзеді. Бұл кальций, магний, натрий және калийдің
көмірқышқыл, сульфатты және хлорлы тұздары.
Тұздардың мұндай құрамы табиғи, өйткені олар мантия дегазациясының ұшқыш
өнімдерінен (CO2, SO2, HCl) және дәл осы металлдар кеңінен таралған
изверженный жыныстан түзіледі.
Құрлықтағы тұздар мөлшері үлкен және шамамен көмірқышқыл тұздары үшін
90·1015 т бағалануы мүмкін.
Кез келген табиғи су (жер беттік, грунт немесе жауын-шашын және
мұздық) табиғи тұздар мен иондардың белгілі бір мөлшерінен құралады:
гидрокарбонатты (HCO3-), хлоридті (Cl-), сульфатты (SO4-2), кальций (Ca+2),
магний (Mg+2), және натрий (Na+).
Судағы осы иондар генезисі тау жыныстарының үгілу және жергілікті жер
бедері бойынша сілтіленген минералдардың миграция процесімен байланысты.
Бұл процестерде тұз көзі ретінде үлкен рөлді теңіздік шығу текті шөгінді
жыныстар, яғни тасты тұз, гипс, известняк, мергель және доломит алады.
Тұздардың таралуы белгілі бір табиғи зоналыққа бағынады, яғни тұз
құрамы таудан жергілікті жердің төмен белгісіне дейін артады, бір уақытта
олардың құрамы да өзгереді. Бұл төменде жатқан топырақ және тау жынысынан
тұздардың шаймалануымен, ауысу реакциясымен және кейбір тұздардың шөгіндіге
түсуімен байланысты. Жазық телімдер сулары жоғары минералданған ыза және
қайтымды сулардың түсуі есебінен, әсіресе өзен аңғарының бір бөлігін
суармалауға игеруде тұздануы мүмкін. Теңіз маңы аудандарында тұз көзі
ретінде теңіз және мұхит қызмет етеді. Мұнда тұздардың бір бөлігі құрлыққа
эолды принос нәтижесінде түседі. Мұндай көрініс Арал маңына жақын
территорияда бақыланады.
Судағы тұздың ішкі жылдық және территориалдық бөліну ерекшеліктеріне
климат, жер бедері, жер беттік және грунт суларының су режимі әсер етеді.
Судың химиялық құрамы және ондағы тұздар құрамын оны ауыз су,
суармалау үшін қолдануда қажет.
Тұрмыстық сумен қамтамасыздандыру үшін белгіленген суға ерекше
жоғары талаптар қойылады, бәрінен бұрын ол организм үшін зиянсыз, мөлдір,
иіссіз, түссіз және басқа қоспасыз болуы тиіс. Ауыз су (17.1.3.03-77
Мемлекеттік салалық стандарты бойынша) 1000 мгл құрғақ қалдық, сульфат
-500 мгл, хлорид -350 мгл, кермектілігі 7 мг-эквл, 20 температурадағы
иісі және дәмі 2 балл болуы тиіс.
Жануарлар ішетін су шамамен осындай болуы тиіс, алайда кейбір
жануарлар жоғарғы минералды суға да төзе алады, мысалы, түйелер мен қойлар
минералдылығы 6-9 гл хлоридті-натрийлі суды іше алады.
Тұздардың шығу тегі. Топырақ, грунт және жер беттік суларда табиғи
шығу текті, яғни табиғаттағы заттар айналымының арқасына түзілген тұздар
әрқашанда болады. Атмосфералық жауын-шашынның өзі 40-тан 120 мгл-ге дейін
тұздан құралатындығы белгіленген. Топырақ пен тұздағы судың пайда болуына
тау жыныстарының үгілу процестері мен жергілікті жер бедері бойынша
сілтіленген минералдардың миграциясы әрекет етеді. Топырақ пен суға
тұздардың бір бөлігі өлген өсімдіктің күлді қалдығынан түседі.
Топырақ пен судағы тұз құрамы.
Топырақ пен судағы тұздар: NaCl - ас тұзы; Na2SO4 - глаубер тұзы; Na2CO3 -
қалыпты сода; NaHCO3 - двууглекислая сода; MgCl2 - хлорлы магний; MgSO4 –
ащы тұз; MgCO3 – көмірқышқылды магний немесе магнезит; Mg(HCO3)2 -
двууглекислый магний; CaCl2 - хлорлы кальций; CaCO3 –
көмірқышқылуглекислый кальций немесе әктас; CaSO4 – гипс; Ca(HCO3)2 –
кальций бикарбонаты.
Табиғи тұздардың негізгі бөлігін кальций, магний және натрий
гидрокарбонаты, сульфаты және хлориді құрайды.
Топырақ пен судағы химиялық қосылыстар құрамын тұздар формуласы
түрінде, тотықтар немесе жеке иондар түрінде бейнелеуге болады:
гидрокарбонатты - HCO3-, сульфатты - SO4-2, хлоридті -Cl-, кальций -Ca+2,
магний -Mg+2, натрий -Na+ және калий -K+ (аталған иондарды әдетте басты деп
атайды).
Гидрокарбонатты ион HCO-3- суда еріген көмір қышқылының (H2CO3)
карбонатты жыныспен өзара әсерлесуде, сондай-ақ органикалық заттардың
ыдырауы мен тотығуында түзіледі. Кальций және магний карбонаты суда әлсіз
ериді, ал кальций ж2не магний бикарбонаттары суда жақсы ериді.
Сульфатты ион (SO4-2) ақуыздың ыдырауында, сондай-ақ күкіртті
құрайтын (S) шөгінді жыныстардың еруінде түзіледі.
Хлоридті ион (Cl-) күшті тұзданған топырақ пен сортаңда, сондай-ақ
жоғарғы минералды суда басым болады. Мұның себебі әдетте қайнар көзі
теңіздік шығу текті шөгінді жыныстар болып табылатын хлордың барлық
тұздарының ерігіштігінде.
Кальций (Ca+2) топырақ және су құрамына изверженный жыныстың үгілуі
және әктас, доломит пен гипстің еруі арқасында түседі. Кальцийдің басты
тұздары (CaCO3; CaSO4·2H2O) әлсіз ерігіш, сондықтан да олардың табиғи
ерітіндідегі құрамы абсолютті шама бойынша аз. Кальций гидрокарбонаты
тұзданбаған территорияның топырағында және тұщы суда басым болады.
Магний (Mg+2) кальциймен салыстырғанда аз таралған. Құрлық топырағы
мен суында изверженный жыныстың үгілуі, магнезиалды минералдың ыдырауы және
сілтіленуі есебінен құралады. Магний тұздарының ішіндегі жылдам еритіндері
MgSO4 және MgCl2, нашар еритіндері Mg(HCO3)2, әлсіз еритіндері MgCO3.
Натрий (Na+) натрий тұзына бай шөгінді жыныстардың сілтіленуі мен
еруі арқасында құралады. Натрийдің барлық тұздары жақсы ерігіш, сондықтан
да олар таулы облыстан жеңіл шығарылады және аридті жағдайда тұзданған
топырақты түзе отырып, жергілікті жердің ойпауытты бөлігінде жинақталады.
Сырдария өзені суының химиялық құрамы ол қалыптасатын табиғи
жағдайларға байланысты болғандықтан, біз химиялық сыныпты анықтауда
О.А.Алекин жіктемесіне сүйенеміз.
Табиғи сулардың минералдылығы мен химиялық құрамын бейнелеу үшін
көптеген классификация бар, алайда олардың әрқайсысын белгілі бір
жағдайларда ғана қолдануға болады. Су гидрохимиясында жиі О.А.Алекин (1970)
жіктемесін жиі қолданады. Ол басым анион және катион бойынша бөліну
принципін үйлестіреді. Сулар басым анионы бойынша (эквиваленті бойынша) 3
сыныпқа: гидрокарбонатты және карбонатты (HCO3-+CO32-), сульфатты (SO4-2)
және хлоридті (Cl-) бөлінеді. Әрбір сынып басым катионы бойынша кальций,
магний және натрий топтарына бөлінеді. Әрбір топ өз кезегінде судың төрт
типіне бөлінеді:
I. HCO-3Ca+2+Mg+2;
II. HCO-3Ca+2+Mg+2 HCO-3+ SO4-2;
III. HCO-3+ SO4-2Ca+2+Mg+2 немесе Cl- Na+
IV. HCO-3=0.
Табиғи сулар
гидрокарбонатты сульфатты хлоридті
Ca Mg Na Ca Mg Na Ca Mg Na
1. Геологиясы мен жер бедері
Арал маңы аумағы Еуразияның орталығында жатыр және ландшафт пен климаттың
үлкен әртүрлілігімен ерекшеленбейді. Оның едәуір бөлігін көтеріңкі жазықтар
мен үстірт алып жатыр. Өңірдің батыс бөлігіне жан-жағынан крутой
кертпештермен қоршалған шөлді үстірт Үстірт алып жатыр. Үстірт бетінің
теңіз деңгейінен 53 м-ден 341 м-ге дейін ауысатын биіктікте едәуір
еңістігі бар. Ол жусанды-сораң өсімдік өсетін сұр-бурыл топырақпен
жабылған.
Аумақтың солтүстігінде Орал тауларының оңтүстік сілемі болып табылатын
Мұғалжар орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай тартылған және тасты
шыңдар мен қиыршықты беткейлі дөңгеленген төбешіктер тізбегі болып
табылады. Мұғалжардың биіктігінің үлкен еместігіне қарамастан, бұл таулар,
сондай-ақ Оңтүстік Орал өңірге солтүстік-батыстан және батыстан кіретін ауа
массаларының суық фронттарында атмосфералық толқынның түзілуінде маңызды
рөл ойнайды.
1.1.3.Топырағы мен өсімдік жамылғысы
Қарастырылатын аумақта топырақтың 5 категориясы бөлінеді: автоморфты
зоналды, автоморфты атыраулы (бұрыңғы гидроморфты топырақтар),құмды шөлді,
гидроморфты атыраулы және Арал теңізінің құрғаған түбінің топырақтары.
Негізгі жайылымдық қорды құрайтын автоморфты топырақтар аз деңгейде
өзгерістерге ұшырайды. Гидроморфты топырақтар және Арал теңізінің құрғаған
түбінің топырақтары үлкен деңгейде шөлейттену процесінде өзгеріске
ұшыраған. Атырау жазығының гидроморфты топырақтары күріш, сенокос және
жайылымды угодийді өсіру үшін негізгі қор болып табылады.
Соңғы 40 жылда климаттық сипаттамалар, гидрологиялық және
гидрогеологиялық жағдайлар, өсімдік жамылғысы, табиғи ландшафттар
өзгерістері олардың автоморфты аридті тұрпатын өзгерте отырып, топырақ
түзілу процесіне жағымсыз әсер етті және ертеректе қалыптасқан гидроморфты
ландшафттар деградациясын қалыптастырды.
Өсімдіктің түрлік құрамының өзгерісі және оның өнімділігі топырақ
түзілуге теріс әсер етті. Топыраққа биомассаның жыл сайынғы түсуі 5-10 есе,
прирусловой жалда 2 есе қысқарды, бұл жағдай гумус түзілуді және топырақтың
физикалық-химиялық қасиеттерін төмендетті.
1978 жылы атырауда тұзданбаған топырақ қалмады. Әлсіз және орташа
тұзданған топырақ ауданы 10 есе артты, ауданның 5 пайызы күшті тұзданған
болып саналады.
Атырау территориясының шамамен 65 пайызы дефляцияға ұшыраған. Осы
себепті жайылымды угодий өнімділігі мен құнарлылығы төмендеді. Су эрозиясы
территорияның топырақ жамылғысының 5 пайызына таралған.
Белсенді экономикалық іс-әрекет салдарынан бүгінгі таңда жерлер ауыр
металлдармен, мұнай өнімдерімен, органикалық тыңайтқыштармен және
пестицидтермен ластануға ұшырайды. Топырақтың ластануы топырақ коллоидының
ионды-алмасу қабілетінің бұзылуымен, микроорганизмдер қауымдастығының
бұзылуымен және салдарлы, құнарлылықтың төмендеуімен жалғасады.
1,8 млн гектарды құрайтын құрғаған Арал теңізінің жалпы ауданының 1,1
млн гектар сормен жабылған, ол 3 негізгі категорияға бөлінеді:
- жеңіл грунттар: теңіз маңы соры пен теңіз маңы топырақтың салдарлы сатысы
арқылы құмды шөлді топырақтың түзілуі;
- ауыр грунттар: ары қарай тақыр тәрізді сортаң-сор топыраққа
трансформацияланатын теңіз маңы соры пен тақыр тәрізді сордың қайта түзілуі
жүреді;
- сорлар; тұйық кәрізденбеген ойпаттарда соровые солончаки түзіледі;
Сырдария атырауы және аңғарында 151 туыс және 35 тұқымдасқа жататын
325 өсімдік түрі кездеседі. Басты тұқымдас спектрі келесіден тұрады:
Chenopodiaceae (26%), Asteraceae (12%), Polygonaceae (11%), Brassicaceae
(11%), Poaceae (7%), Fabaceae (6%), Boraginaceae (3%), Tamaricaceae (2,7%),
Cyperacaceae (2,5%). Осы тұқымдастар түрлері флораның 85 пайызын құрайды.
Түрлер саны бойынша ең атақтылары Calligonum―30, Suaeda―13, Atriple―13,
Artemisia―9, Tamarix―9, Sa1sola―9, Astragalus―9, Climacoptera―6,
Leppidium―6, Corisppeermu―5, Petrosimonia―5 түр. Түрлік әрқилылықты талдау,
барлық флоралық құрамның 74 пайызы (240 түрі) теңіздің құрғаған түбінде
кездесетіндігін көрсетті. Қарақалпақ бөлігін қосқанда, барлық құрғаған
жолақтың флорасы 266 түрмен берілген, қазақстандық бөлігінде құрғаған
түптің түрлік әрқилылығының 90 пайызы өседі, бұл фитомелиорация үшін
потенциальды генетикалық ресурстар.
Өсімдіктердің сирек және эндемикалық түрлері.
Арал маңындағы өсімдіктердің эндемикалық түрі 71 (17%), олардың ішіндегі
4- Арал маңы жағалауы эндемиктері: верблюдка рыхлоцветковая (Corispermum
laxiflorum), качим Крашенинникова (Gipsophila Krascheninnikovi),
гораниновия совершенная (Horaninovia excellens), жузгун аральский
(Calligonum aralense). Қазақстан эндемиктері 11 түрмен берілген:
Petrosimonia hirsutisssima, Astragalus brashypus, Lynaria dolichocarpa,
Artemisia semiarida, A.scopiomis, Jurinea adenocarpa, Calligonumcrispatum,
C.lamellatum, C.palibinii, C.psedohumile, C.humile. Орта Азия
эндемиктерінің 39 түрі бар, оның ішінде жүзгүндердің 16 түрі бар
(Calligonum undulatum, C.densum, C.dubijanskyi, C.ronula), тоғай түрлері:
туранга (Popullus diversifolia, P.pruinosa), гребенщик Андросова (Tamarix
Androsoovii), астрагалы (Astragalus ammodendron, A.scabrisetus,
A.villosissimus).
СССР-дің Қызыл кітабына шығыс Арал маңы құмдары мен Құланды түбегінде
кездесетін спаржа коротколистная (Astragalus brashyphyllus) енгізілген.
Қызыл кітаптың жаңа басылымына камыш казахстанский (Scirpus kasachstanicus)
және лебеда Пратова (Atriplex pratovii) кіреді. Аралдың шығыс жағалауындағы
сирек оңтүстік шөл элементтері болып табылатын мавзолея (Mausolea
eriocarpa) және эфедра шишконосная (Ephedra strobilacea). Өзбекстанның
Қызыл кітабына Қазақстанға кең таралған Бузе тюльпаны енген (Tulipa
buhseana).
Флора түрі арасынан 30 түрі құнды азықтық өсімдік, 50-і дәрілік өсімдік
болып табылады, бұл жайылымды жақсартудың құнды генофонды және тұқымдық
материалы.
Жоба аумағының өсімдігі Тұран шөлінің өсімдік жамылғысының эталоны болып
табылатын зональды шөлді тұрпаттан және тоғай, шалғынды және батпақты
кешенмен берілген интразональды тұрпаттан тұрады. Үйлесімі өсімдік
қауымдастығының үлкен ландшафтты әрқилылығын қамтамасыз етеді.
Суармалау массивінің өсімдігі күрделі гетерогенді кеңістіктік құрылыммен
және динамиканың жылдам ырғағымен сипатталады. Өсімдік сукцессиясының
сипаты, ырғағы және бағыты бүгінгі жағдайда аридті климат аясында
гидродинамикалық және галогеохимиялық процестермен анықталады. Бұл өңірдің
физикалық-географиялық ерекшеліктерімен, оның белсенді көпғасырлық
шаруашылықта пайдалану салдарымен және бүгінгі таңдағы антропогенді және
антропогенді-стимулированный үдерістердің активті әсерімен қалыптасқан.
Өсімдіктің ең күшті өзгерістері интразональды (гидроморфты) экожүйелерде
бақыланады. Интразональды өсімдіктің ресурсты потенциалы қоршаған
территорияның шөлді тұрпатынан 10-30 есе асып түседі.
Тұрақсыз табиғат пайдалану жағдайында 90-шы жылдардың басында жайылымға
біртіндеп өтетін сенокосты жерлер мен суармалы жерлер аудандары біртіндеп
азаюда. Қоршаған шөл жайылымының күшті деградациясы салдарынан гидроморфты
экожүйелерге жайылымдық жүктелім шұғыл артты. Жеткіліксіз сумен қамтамасыз
ету жағдайында гидроморфты мекендеу орны өсімдігі (шалғын, тоғай) жылдам
ырғақпен шөлденуде. Сукцессия апатты қайтымсыз сипатқа ие, қауымдастық
конвергенциясы мен олардың ресурстық мәнінің жоғалуымен жалғасады.
Тасқынды жүргінің табиғи жағдайында атырау жазықтарында батпақты және
шалғынды қатарлар топырағында қалыптасатын ағаш-бұта тоғайымен
үйлесімділікте шалғын экожүйелері басым болды. Бұл шалғынды қатар
топырағындағы полидоминантты мезофитті шалғындар (Ca1amagrostis epigeios,
E1ytrigia repens, G1ycyrrhiza uralensis) батпақты қатар топырағындағы
батпақты әртүрлішөптің (Bo1boschoenus maritimus), қатысуымен монодоминантты
таңқурайлы шалғындар (Phragmites australis). Шалғынның үлкен ауданы ауыл
шаруашылық жерлеріне игерілген. Канал және алаң арасын бойлай сақталған
учәскелерде су басу үдерісінің нәтижесінде олардың орнында вторичный сорда
ажырықтың (Aeluropus littoralis), ақмамықтың (Puccinellia distans) және
арпаның (Hordeum bogdanii) басымдылығымен галофитті шалғындар қалыптасқан.
Олардың өнімділігі мен азықтық құндылығы қазіргі мезофитті шалғынға
қарағанда біршама аз. Ыза суының деңгейінің төмендеуінде олар жылдам
галофитті бұталар қауымдастығымен ауысады.
Суармалау массивіндегі соңғы 35 жылда игеру кезеңінде қамысты қалың
бұталышөп пен батпақты топырақ ауданы артты. Олардың кеңістік таралуы
белдеуік және сызықтық (каналдарды бойлай) сипатқа ие. Олар жер бедері
ойпауытының батпақты қатарының топырағына ұштасқан табиғи қамысты қалың
бұталышөп вторичный сипатқа ие. Олар қарапайым құрылымымен және кедей
флоралық құрамымен ерекшеленеді. Мекендеу ортасының қайтымды сулармен жер
беттік су басудың тоқтауында таңқурайлы қалың бұталы шөпте де өте жылдам
шөлейттенеді және галофитті бұталар қауымдастығымен ауысады. Ауысудың
сукцессиялық қатары келесі сатылармен берілген: батпақты топырақтағы
таңқурайлы (Phragmites australis) → батпақты сорлы құрғаған топырақтағы
біржылғы сораңды-таңқурайлы (Ph. Australis, Climacoptera aralensis,
Chenopodium rubrum) → корково-пухлый сордағы карабараковое (Halostachys
caspica) → тақыр тәрізді сордағы разреженное биюргуновое (Anabasis
aphylla,A.salsa).
Сырдария жайылмасындағы тоғай қауымдастығы (жайылмалы ормандар) тармақтың
прирусловый валында сақталған. Олардың ауданы ауылшаруашылық игеру
кезеңінде 85-90%-ға қысқарды. Елеулі өзгерістер тоғай қауымдастығының
құрылысы мен құрамында жүрді: ива түрі басым (Salix alba, S.soongorica)
ағаш қауымдастығы жоғалды Шөптік көпжылдықтар\травянистых многолетников:
мия (Glycyrriza uralensis) және кендір (Trachmitum lancifolium) молдығы
қысқарды, арам шөп түрлерінің (Lepidium seravschanicum, Cirsium arvense,
Milliophyllum fabago) және галофитті бұталар Nittraria sibirica,Halostachys
caspica,Tamarix ramosissima,T.hispida молдығы артты.
Бұталы-ағашты тоғайдың шөлейттенуінде (Elaeagnus oxycarpa, Salix alba,
Clematis orientalis, Tamarix ramosissima) аллювиальды шалғынды-тоғайлы
топырақта ерте сатыда шөптік терек― тораңғы (Populus diversifolia) басым
қауымдастықпен ауысады, олар өз кезегінде тақыр тәрізді топырақтағы қара
сексеуілдің (Haloxylon aphyllum) шөлді орманымен ауысады.
Суармалау массивтің вторичный (антропогенді-туынды) өсімдік қауымдастығы
кеңістікте және уақыт бойынша тұрақсыз. Олардың биологиялық әртүрлілігі
және түрлердің тіршілік күйі белгілі бір жылдың ылғалдану және су басу
режимінен тәуелді. Бұл көрсеткіштер жылдар бойынша өте күшті варьируют,
сондықтан да түрлердің ішкі ценотикалық байланыстары әлсіреген және
қауымдастықтың кеңістіктік құрылысы мозаичный сипатқа ие. Түрлік
әрқилылықты шектейтін күшті фактор пестицид және гербицид секілді
поллютанттармен судың және топырақтың ластануы болып табылады.
Гидрологиялық режимнің тұрақсыздығы салдарынан өсімдіктің ауысымы жылдам
ырғақпен өтеді және жиі апатты қайтымсыз сипатқа ие. Бұл қайтымды сулардың
мөлдірленуімен және өлшенген бөлшектерді құрамауымен қалыптасқан. Қайтымды
сулармен телімді суға толтыруда аллювий седиментациясы жүрмейді және
топырақ қоректік элементтермен байытылмайды. Бұл қауымдастықтың түрлік және
фитоценотикалық әртүрлілігін шектейді, әсер етудің әрқилы факторларына
олардың тұрақтылығын және ресурстық құндылығын төмендетеді..
Таңқурайлы қауымдастық 5-7 жылда галофитті бұталымен, ал өсімдіктің
шалғынды және тоғайлы типі 7-10 жылда шөлді типпен ауысады. Ценотикалық
әртүрлілік 20-30 есе азаяды, ал түрлік деңгейде флоралық құрамның толық
немесе бөлшекті ауысымы жүреді. Жалпы биологиялық өнімділік 15-20 есе
азаяды, ал шаруашылық өнімділік 20-30 есе азаяды. Өсімдік және экожүйенің
трансформация сатысы экологиялық және фитоценотикалық критерий кешенімен
диагностикаланады. Мұнда ең маңызды қауымдастықтың биоәртүрлілігінің
жоғалуы болып табылады.
Соңғы 10-15 жылда ауылшаруашылық жерлердің елеулі бөлігі игерілмейді және
әрқилы жасты шоғырмен берілген. Шоғырдағы табиғи өсімдіктің қалпына келуі
тұздану факторымен шектеледі, сондықтан да үлкен аудандарда түрлер мен
қауымдастықтың биоәртүрлілігінің жоғалуымен жалғасатын шөлейттену
үдерістері басым. Суармалы жүйе әсері зонасында каналдағы судың
артықтығынан территорияның су басу және батпақтану үдерістері бақыланады.
Нәтижесінде сенокос ауданы 3 есе қысқарды, ал олардың өнімділігі 2 есе
төмендеді. Ауылшаруашылық мәдени дақылдар өнімділігі 1990 жылмен
салыстырғанда күріш 42 пайызға, бидай және люцерна 46 пайызға, көкөніс 43
пайызға төмендеді.
Көпжылдық зерттеулер түрлік әрқилылықтың трансформациясы немесе жоғалуы
олардың фитоценотикалық рөлі мен экологиялық стратегиясының өзгерісінен
болатындығын көрсетті. Фитоценотикалық әрқилылықтың жоғалуы түрлік
әрқилылықтың өзгерісімен байланысты және қауымдастық конвергенциясы
салдарынан өсімдіктің кеңістіктік құрылысының қарапайымдылығымен ілеседі.
Өңірдің үлкен бөлігін саздақ және сортаңды грунтпен кезектесетін құмды
және құмайтты бурыл топырақпен жабылған өсімдікпен бекітілген құмды
массивтер: солтүстікте Арал маңы Қарақұмы, Үлкен және КішіБольшие и Малые
Барсуки алып жатыр ал жер бедерінің ойпауытында тақыр мен сор басым болады.
Солтүстік Арал маңының құмды шөлдері тұщы ыза суларымен толық
қамтамасыздандырылмаған. Өсімдік жамылғысы бугристый және бугристо-
құмтізбек құмдарда өсетін злаково-кустарниковый группировкамен (жүзген,
тарақ бидайық,, ірі қияқ, құм өлең) берілген. Жазықтың бурыл құмды
топырағында көктемде эфемер мен эфемероидтардың қатысуымен тарақ бидайықты-
жусанды өсімдік басым болады. Ойпауыттың саздақ сортаңды топырағы мен
сорында, сондай-ақ тақырда бүйірген-жусанды ассоциация дамыған. Солтүстік
Арал маңы құмдары бағалы күзгі-көктемгі-қысқы жайылым ретінде қолданылады.
Сырдария және Әмудария өзендерінің аралығында Арал теңізіне қарай
Қызылқұм шөлі орналасқан. Мұнда Сырдарияның ескі арнасын бойлай құмды сұр-
бурыл топырақта сексеуілдер кең тараған. Құмды төбешіктер мен қырқаларда
жүзгінді, құмды акациялы, ақ сексеуілді және көптеген эфемерлі оңтүстік
шөлдің бұталы-шөпті өсімдігі басым. Ойпауытта тақыр тәрізді сортаң
топырақта баялыш, бозжусан, бүйірген топтары дамыған. Құмды топырақ сирек
кездесетін Сырдария аңғарына жақын ақ сексеуілге қара сексеуіл жанасады.
Сырдария және Әмударияның ескі аңғарының үлкен бөлігінің өсімдіктің жусанды-
сораңды және эфемерлі топты кешенді тақыр тәрізді сероземді топырақ бар.
Жайылма шеттерінде сор шалғындар, ал арнаға жақын жерде шалғынды-аллювиалды
топырақта жиде, тал, жыңғыл, тораңғы және қамыстан тоғайлы қалың бұталы
шөптер дамыған. Шалғынды-аллювиалды топырақтар едәуір деңгейде жыртылған.
Бүгінгі уақытта жайылманың жалпы сулылығының кемуімен және олардың
шөлейттенуімен байланысты табиғи шалғынды және тоғайлы өсімдік ауданы
едәуір азайған, олардың орнын біржылдық сораң басқан. Шөлейттену процесіне
теңіз маңы шалғындары да ұшыраған.
Жеңіл механикалық құрамды Арал теңізінің құрғаған түбінің грунты
белсенді дефляцияға және жер беттік тұздануға ұшыраған. Теңіз түбінің
табиғи өсімдікпен өсуі әрқилы. Теңіздің ескі түбінің шығыс бөлігінің ең
басында қалыптасқан бір жылдық солянкалы өсімдігі псаммофитті топтармен, ал
солтүстік бөлігі – тұрақты галофильді топпен ауысады. Батыста өсімдік
жамылғысының қалыптасуы псаммофитті өсуден басталады.
1.1.4. Жан-жануарлары
Арал маңы экожүйелері жоғарғы биологиялық әртүрлілікпен ерекшеленеді,
яғни мұнда 30 түрлі балық (оның ішінде көпшілігі аборигенді), 12 түрлі
сүтқоректілер, 300 түрлі құс, оның ішінде 128-і миграцияланып суда
жүзетіндер (пеликан, баклан, шағаланың үлкен колонналары). Из голенастых
МСОП және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген қарабай, жалбағай, шүрегей
ұя басты, пролетта ақтырна, ақбас үйрек, қара және ақ тырна кездесті. Мұнда
барлығы сирек және жоғалатын құстардың 23 түрі тіркелген. Алайда
қарастырылатын аумақтың басты байлығы солтүстіктен оңтүстік-каспий және
үнді-пакистан қыстауларына ұшатын құстардың ең ірі көші-қон жолдары жатыр.
Егерде жыл сайын ұя басатын су-батпақты кұстардың саны мыңдап саналса,
әсіресе күзгі көші-қон кезеңінде олар миллиондап есептелді.
Бүгінгі уақытта амфибия көлдік бақа (Rana ridibunda) және орталық-азия
жасыл құрбақасымен (Bufo viridis-complex) берілген. Рептилийден дала сұр
жыланы, жылан (Natrix tesselata), песчаный удавчик (Psammophis lineolatum),
Eremias тегінен құрбақа, степная агама (Trapelus sanguinolentus), сондай-ақ
орталық-азия тасбақасы (Testudo horsfieldi).
Қоршаған шөлге қарағанда ұшатын құстардың үлкен санынан екінші ретті
су-батпақты угодий орнитофаунасы бай. Әдеби көздерді талқылау (Шпангенберг,
Фейгин, 1936; Птицы Казахстана, 1960-1974; Гоачев, 2000; Хроков, 2004).
жарияланбаған бағалау бойынша Сырдарияның төмеңгі ағысында құстардың 19
отрядының 250 түрі кездеседі. Суармалау массивінде су-батпақты угодья көші-
қон уақытында демалыс және азықты іздестіру, балапандарды бастыру үшін
құстармен қолданылады. Әдетте мұнда балапанды сұр құтан, сары құтан, үлкен
ақ тырна, отүйрек, барылдауық үйрек, трескунок, краснобаш (утканың ең кеңі
таралған түрі), батпақты құладын, қырғауыл (Сырдария аңғарының үлкен
бөлігінде, Гаврин және басқалар.,1962 ж), қызылсирақ балшықшы, луговая
тиркушка, өгізшағала, қарқылдақ шағала, көкбоздақ және торғай отрядынан
әрқилы құстар: сарыторғай, айдарлы бозторғай, малый бозторғай, плясунья,
қызыл құйрық тағанақ., Сырдария аңғарында ақ құйрықты қызғыш кездеседі
(Гаврин және басқалар.,1962 ж).
Суармалы шалғындар және жайылымдар негізінен көктемгі су тасу
кезеңінде ұшатын құстарды тартады. Қара қарқылдақ шағала және кейбір
батпақты түрлер көлтабанда балапан шығарады. Көптеген батпақты құстар үшін
мекендеу ортасы ретінде тартымды ашық жағалаулы ұсақ сулы көлдер болып
табылады. Су-батпақты кешеннің құстарының ең үлкен әрқилылығы су басқан
күріш алаңдарында көктемгі көші-қон уақытында байқалады.
Суармалы угодий маңында сүтқоректілерден әдетте әрқилы кеміргіштер
(Citellus citellus), қалқанқұлақ кірпі, құм қояны, қызыл түлкі, шиебөрі,
борсық және қабан кездеседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына келесі түрлер кіреді (1996): бұйра
бірқазан, жалбағай, қарабай, қарабас өгізшағала, ақ құтан, жорға дуадақ,
қарабауыр бұлдырық, қарала үйрек, қолаңтөс, бурыл кептер, үкі, жыланшы
бүркіт, ақиық субүркіт, дала қыраны. Телікөл каналын бойлай A.Ф.Ковшаря
мәліметтері бойынша берілген өңірде сирек түр қара дегелек колониясы
кездеседі.
1.2. Гидрометеорологиялық факторлар
1.2.1. Климаты
Қарастырылатын аумақ климаты шұғыл континенттілікпен ерекшеленеді.
Мұндай климат үшін созылмалы ыстық жаз, берілген ендік үшін суық қыс, ауа
температурасы тербелісінің жылдық және тәуліктік амплитудасы, ауаның үлкен
құрғақтығы, аз бұлттылық, олардың біркелкісіз таралуындағы жауын-шашын
кедейлігі және елеусіз қар жамылғысы тән.
Соңғы 20-30 жылда Арал теңізіне жақын территорияның климаттық
жағдайында елеулі өзгерістер болды (шамамен 100 км шегінде). Бұл бір
жағынан климаттық жағдайлардың ғаламдық өзгерісімен, екінші жағынан жағалау
зонасы климатына Арал теңізі деңгейінің төмендеу әсерімен түсіндіріледі.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде, теңіз деңгейінің төмендеуі ауа
ылғалдылығында, термиялық режимінде, бұлттылығында, жел жылдамдығы мен
бағытында бейнеленді. Арал қаласы ауданында теңіз деградациясы жазғы
уақытта 0,5 оC-қа ауа температурасының жоғарылауында, ауаның салыстырмалы
ылғалдылығының маусым-тамыз айларында 10-12 пайызға төмендеуінде көрінді.
Атмосфераның энергетикалық потенциалының артуымен орташа 4-5 мс-қа желдің
максимальды жылдамдығының артуы жүрді.
Ауаның орташа жылдық температурасы қарастырылатын ауданда оңтүстікте
13,9 оC-тан Арал теңізі ауданында 8 оC-қа дейін өзгереді.
Суық кезең қарашада басталады және наурыз аяғында аяқталады, ең төмен
температура солтүстікте ақпанда -25,4 оC-тан оңтүстікте -6,1 оC-қа дейін.
Аязсыз кезең 170-тен 190 күнге созылады. Ең жылы ай – шілде (орташаайлық
температура 31 оC-қа жетеді). Жауын-шашынның орташа мөлшері Шиелі ауданында
116 мм-ден Арал теңізі маңында 110 мм және Шардара ауданында 244 мм-ге
дейін тербеледі.
Жаңбыр жауын-шашындары қаттыдан басым болады.. Құрғақ айлар – маусым-
қыркүйек. Аумақтың ортаңғы бөлігіндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 42
пайызға тең (Шиелі), ол Арал теңізі және Шардара ауданында 59-61 пайызға
дейін көтеріледі. Қарастырылатын территорияда жыл бойы жағалық зонасында 5
мс-ке дейін жоғарылай отырып, орташа жылдамдығы 2,8 мс солтүстік-шығыс,
солтүстік және солтүстік-батыс бағыттағы желдер басым болады. Желдің
максималды жылдамдықтары 24-28 мс-қа жетеді. Күн шұғыласының ұзақтығы
шамамен күніне 9 сағат, қысқы уақытта 2,6-5,5 сағкүніне төмендей отырып,
жазғы уақытта 13,5-14 сағкүніне жетуі мүмкін.
Жылдың жылы уақытында маусымына 2 күннен (Қазалы станциясы) 40 күнге
дейін (Арал теңізі станциясы) шаңды дауылдар бақыланады. Қоршаған ортаға
ерекше қауіпті Арал теңізінің құрғаған түбіндегі тұзды және шаңды тасымал
әкеледі.
Қарастырылатын территориядағы мұзтайғақ күндер саны орташа 4-7 күн.
Тұман жылдың суық уақытында басым болады, олар орташа 22-28 күн болады.
Сырдария алабының жазық аумағының климаттық жағдайлары ауаның жоғарғы
жаздық температурасымен, ұзақ жылдық кезеңімен сипатталады. Сондықтан да
топырақ сипаттамалары бағалы жылу сүйгіш мәдени дақылдарды өсіруге
мүмкіндік береді. Күзгі-қысқы кезеңде жауатын атмосфералық жауын-шашынның
едәуір мөлшері жасанды суармалау қажеттігін құрады.
Жоғарғы (Ферғана аңғары, ШАКИР) және ортаңғы аймақтың (Мырзашөл,
АРТУР) климаттық жағдайлары барлық суармалы ауданның 60-70 пайызын алып
жатқан мақта өсіруге мүмкіндік береді.
Шардара су торабынан төмен өңірдің климаты шұғыл континентті және
құрғақ.. Жаз топырақты құрғататын шаңды дауылды ыстық және құрғақ, қыс-
күшті аяздардың тұрақты кезектесуімен аз қарлы және желді. Орташа жалпы
және әсіресе төмеңгі бұлттылық радиацияның жоғарғы ағынын анықтайды. Күн
шұғыласының жылдық ұзақтығы осы аудандарда 3000 сағатқа, ал төмеңгі
бұлттылық бойынша жылдағы ашық күндер саны -260. Күн шұғыласының үлкен
ұзақтығы және күннің едәуір биіктігі жиынтықты күн радиациясының жоғарғы
кірісін (5500-6000 м Джм2 жылына). Жылдық радиациялық баланс мұнда оң және
1793 м Джм2 жетеді. Теріс балансты кезең шамамен жарты айға жетеді.
Құрғақ айлары тұтасымен дерлік барлық жұтылған энергия турбулентті жылу
алмасуға шығындалады және тек қана көктемде топырақ ылғалмен қаныққан кезде
оның үлкен бөлігі булануға кетеді.
Климат континенталдығының көрсеткіштерінің бірі болып табылатын ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы мұнда МС бойынша 5,5 оC-тен (мыс
Тигровый) 13,7 оC-қа дейін өзгереді (Қаракалпакия). Жылдық амплитуда бұдан
да едәуір. МС Ұялыда ол 34,9 оC-қа тең. Осы аудандарда ауа температурасының
абсолютті минимумы -33 - -38 оC, абсолютті максимумы +41 - +44 оC. Жылы
жартыжылдықта Арал маңы климатының құрғақтығы ауаның төмеңгі салыстырмалы
ылғалдылығында және қанығудың үлкен тапшылығында анық байқалады. Ылғалдылық
режиміне жағалау зонасында Арал теңізінің буландырушы беті әсер етеді.
Алайда бұл әсер ұзындығы шамамен 100 км жағалау зонасымен шектеледі. Осы
аймақ шегінен тыс теңіз жағасында және шөлде салыстырмалы ылғалдылық
айырмашылықтары сглаживаются. Оның орташа мәні маусымда МС Ұялыда 54
пайызға тең, ал МС Мойнақта -56 пайыз,ал МС Қарақалпакияда -37 пайыз және
МС Тамдыда -26 пайыз. Мүмкін буланудың көрсеткіштерінің бірі болып
табылатын қанығудың орташа жылдық дефициті Арал теңізі жағалауында шілдеде
10,5 гПа-дан(Ұялы) 20,5 гПа-ға (Арал теңізі) дейін өзгереді.Шөлді
станцияларда күндізгі уақытта ол 30 гПа-ға дейін жетеді.
Арал маңының барлық аумағы жауын-шашынмен жеткіліксіз
қамтамасызданған ауданға жатады. Мұнда кез келген айда барлық жерде жауын-
шашынның толығымен жоқ болуы немесе олардың өте аз мөлшері болуы мүмкін.
Жазда жаңбырсыз кезеңдер үздіксіз бірнеше ай қатарынан жалғасуы мүмкін.
Жауын-шашынның ең үлкен жылдық суммасы Ұялыда -166 мм (1969 ж.), Мойнақта -
212 мм (1978 ж), Қарақалпакияда - 231 мм (1963ж), ал минималды -33, 43 және
60 мм. Арал маңының оңтүстігінде орташа жылына 90 мм, ал солтүстігінде -125
мм жауын-шашын түседі. Ең жаңбырлы мезгілдер көктем және күз болып
табылады.
Жел режимінің материктік сипаты бар. Желдің басым бағыты оңтүстік-
батысқа қарай (жылына 60% жағдайлар), орташа жылдамдығы 5-6 мс. Күшті
желдер де туындайды, қайталануы орташа жылына МС Ақтұмсықта 50 тәулікке, ал
МС Барсакелместе 44 күнге жетеді. Жиі күшті желдер қыста байқалады. Жазда
жағалау микроклиматына елеулі әсерді бриз циркуляциясы тигізеді, мұның
әсерінен ұзындығы 50 км-ге дейінгі зонада метеорологиялық шамалар қатарының
барысы ауысады. Солтүстік жағалауда күндізгі бриз оңтүстік-батыс, ал түнде
солтүстік-батыс бағытта болады. Оңтүстік жағалау станцияларында жел
бағытының тәуліктік ауысымы шұғыл – күндіз жел солтүстік-шығыстан, ал түнде
батыстан соғады. Шаруашылық іс-әрекет ықпалымен соңғы жылдары Арал маңы
климатының едәуір өзгеруі жалғасуда.
Сырдария өзеннің төмеңгі ағысы үшін климаттық жағдайлардың
біртектілігі тән: температураның едәуір ауыспалылығымен шұғыл бейнеленген
континенталдық, ауа құрғақтығы, атмосфералық жауын-шашынның аз мөлшері.
Ең ыстық айдағы орташа айлық температура – шілде +26 ... 28оC. Ыстық
күндері ол +44,6 оC-қа дейін көтеріледі. Ең суық ай – ақпан, орташа
температура -7...11оC. Абсолютті минимум - 33,4оC.
Ауа температурасының абсолютті жылдық амплитудасы 78 оC-ты құрайды.
Ауаның орташа жылдық температурасы 9,5-12,9 оC шегінде ауытқиды. 0 оC-тан
жоғары орташа тәуліктік температуралы кезең 235 ... .275 тәулікке созылады.
Соңғы көктемгі үсіктер сәуірдің бірінші декадасында тоқтатылады.
Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 200 тәулік. Алғашқы аяздар әдетте қазанның
бірінші декадасында түседі. Бір жылдағы аязды күндер саны 107-146.
Нөлден төмен орташа айлық температура желтоқсан, ақпан және қаңтарда
бақыланады.
Ең суық айдағы орташа температура -6 оC (ақпан), аяздар 28 оC-тан 38
оC-қа дейінгі (қараша-наурыз айлары) шекті шамаға жетуі мүмкін.
Алғашқы үсіктің орташа күні 7 қазан және соңғы үсіктікі 12 сәуір.
Топырақтың қату тереңдігі 20 см-ден 65 см-ге дейін ауытқиды. Нөл арқылы ауа
температурасының ауысу жағдайларының саны (тоңазыту және еру) .
а) орташаға жақын жылдары (1967 жыл) – 66 рет.
б) қолайсыз қыс жылдары (1966 жыл) – 98 рет.
в) қолайлы қыс жылдары (1950 жыл)-37 рет.
Алғашқы қар желтоқсанның басында, соңғысы наурыздың басында түседі.
Тұрақты қар жамылғысы 25-тен 79 тәулікке дейін ұсталады, оның биіктігі
10 ... 15 см.
Жауын-шашынның жылдық суммасы елеусіз -150 ... 200 мм, 1 тәулікте
түсетін жауын-шашынның максималды мөлшері 14-37 мм. Олардың үлкен бөлігі
қысқы-көктемгі кезеңде түседі, жауын-шашынның ең үлкен мөлшері наурызда
түседі.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының орташа жылдық мәні – 51- 56 %. Ауа
ылғалдылығының тапшылық қосындысы 0C-тан жоғары температуралы кезеңде -
2985 мм. Активті температура қосындысы 3600 ... .4200 оC. Гидротермиялық
коэффициент 0,1 ... 0,3.
Жыл аралығында жел шығыс және солтүстік-шығыс бағытта басым болады.
Бұрқасын салыстырмалы сирек болады. Жылдың жылы уақытында айына 4-5
тәулікке дейін созылатын шаңды дауылдар байқалады.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3,6 мсек. Әрқилы ықтималды желдің
орташа жылдамдығы төмендегідей:
a) жылына бір рет 22 мсек;
б)5 жылда бір рет 25 мсек;
в) 10 жылда бір рет 26 мсек;
г) 20 жылда бір рет 28 мсек;
Өңірлік климат өзгерісін бақылау
Өңірлік климатының негізгі сипаттамаларының бірі температуралық фон,
төмеңгі бұлттылық және түсетін жауын-шашын мөлшері тәуелді атмосфераның
жерге жақын қабатының циркуляциясы болып табылады.
Орта Азияда өңірлік циркуляцияның көпжылдық өзгерісін талдау
қарастырылатын территория үшін синоптикалық үдерістердің келесі генетикалық
типтері, яғни батыс және солтүстік-батыс енуі елеулі қайталанушылыққа ие.
Циркуляцияның осы типінде жазда ауа температурасы төмендейді және күшті
желдер туындайды. Суық жарты жылдықта әрқашанда жауын-шашынмен ілесетін ауа
температурасының төмендеуі жүреді. Осы сыныптың максимум қайталануы 1940
жылдары болды, сонан соң төмендеді, және минимум 1980 жылдардың бірінші
жартысында байқалды. Бүгінгі уақытта қыста ауаның төмен температурасы
бақыланатын антициклондар перифериясы типінің қайталануының артуы
байқалады. Синоптикалық жағдайдың осы типінің қайталану максимумы 30-ші
жылдары байқалды, қайталану минимумы 60-шы жылдардың екінші жартысына
келеді. 70-ші жылдардың екінші жартысынан бастап, солтүстік енуінің
қайталану өсімі бақыланады. Циркуляцияның бұл типі әрқашанда суық және ауа-
райы жағдайларының кең әртүрлілігін әкеледі. Осы енудің қайталану максимумы
1930 және 1940 жылдардың екінші жартысына келді, ал 1950 жылдан бастап
бүгінгі уақытқа дейін толқындық іс-әрекет енуінің қайталануының азаюы
бақыланады. Алаптың тау алды және таулы аудандарында жиі жауын-шашынды
ылғал ауа-райы белгіленеді. Зерттеулер Сырдаряи алабының Өзбек бөлігіндегі
күн радиациясы сипаттамасының барлық өзгерістері атмосферадағы мөлдірлік
өзгерісімен байланысты екендігін көрсетті.
Сырдария алабының жазық бөлігін қамтыған КАЗНИГМИ зерттеулері соңғы 40
жылда өңір микроклиматының Арал теңізінің беті мен көлемінің, әсіресе ауа
температурасы, салыстырмалы ылғалдылық және жел режимі секілді көрсеткіштер
әсерімен өзгергендігін көрсетті. Осы зерттеулерге сәйкес, 1981-1985 жылдар
кезеңінде теңіздің жылу резерві 1951-1960 жылмен салыстырғанда 54 пайызға
кеміді, ал жазғы температура 1-2 оC-қа артты. Қысқы кезеңде ауа
температурасының орташа айлық мәнінің (қазан-наурыз) елеулі төмендегені
тіркелген.
КАЗНИГМИ зерттеулері жылу режиміне Арал теңізінің жылжу әсері теңіз
жағасында 30-50 км-ге таралатындығын көрсетті. Өңірдегі ылғалдылық тамыз
айында 50-60 пайыз және қаңтар айында 81-83 пайыз шегінде болады.
Арал теңізінің солтүстік жағалауында салыстырмалы ылғалдылықтың орташа
мәні 25-30 пайызға, ал Сырдария атырауында (МС Қазалы) 15-20 пайызға
төмендеді. Салыстырмалы ылғалдылықтың азаюының осындай мәні тіпті ең құрғақ
жылдардың өзінде ешқашан бақыланбаған.
Жауын-шашын өзгерісі.
Арал теңізіне келетін су саласы көлемінің азаюы суармалау ауданының
артуымен және салдарлы, ошағы теңізден оңтүстік және оңтүстік-шығысқа қарай
ығысатын буланудың артуымен байланысты. Таулар ылғал тасымалдайтын ағын
жолында орографиялық кедергі болады, бұл суармалау алаңында буланған
ылғалдың түсу ықтималдылығының артуына әкелді. Молоснова Т.И. зерттеулері
(1987 ж.) атмосфералық циркуляция тұрпаты түскен жауын-шашын мөлшеріне
анықтаушы ықпал ететіндігін көрсетті. О.И.Субботина жылы жарты жылдықтағы
жауын-шашын туралы мәліметтерді талқылай отырып, жауын-шашынның арту жағына
өзгеру тенденциясы барлық жерде сақталған деген қорытындыға келді. Піскем
таулы станциясында (1260 м. абс.) жылдың жылы уақытындағы жауын-шашынның
көпжылдық барысы Барсакелмес аралды станциясы секілді ерекшелікке ие.
Шыршық өзені алабындағы Піскем метеостанциясында 1970-1980 жылдары жылдық
жауын-шашынның арту тенденциясы байқалды.
Бұл қорытынды М.И.Будыко зерттеуімен бекітіледі. Бұл зерттеулер
Сырдария алабы аумағының жазық бөлігінде жауын-шашынның жылдық мөлшерінің
артуы 120-140 пайыз нормаға жетті (1975 ж.), зерттелетін аумақтағы жауын-
шашынның орташа мөлшері 100-125 мм\жыл құрайды. Алайда жауын-шашынның артуы
энтузиазм тудырмауы тиіс, өйткені бұл атмосферадағы арал шаңының шайылумен
қалыптасқан қышқыл жауын-шашын.
Сырдария алабындағы су ортасының экологиялық тұрақтылығына климаттың
өзгеру әсерін бағалау.
Сырдария алабының жазық бөлігі үшін 2000 жылға қарай атмосфераның
жерге жақын қабатындағы ауаның орташа жылдық температурасы өткен жүзжылдық
аяғындағы температурамен салыстырғанда 0,75 оC-қа артқан (қысқы уақытта
1,45 оC-қа, ал жазғы уақытта өзгермейді), 2020 жылға қарай 1,15 оC-қа
(қысқы уақытта 2,25 оС-қа, ал жазғы уақытта өзгермейді) және 2050 жылға
қарай 1,95 оC-қа (қысқы уақытта 3,8 оС-қа артады, ал жазғы уақытта
өзгермейді) артады.
Болжам бойынша, жалпы жылынудың дамуында осы аумақтың ылғалдану
үдерісі артады. 2000 жылға қарай Сырдарияның төмеңгі ағысындағы жауын-
шашынның жылдық мөлшерінің артуы өткен жүзжылдықтың бірінші жартысындағы
жауын-шашынмен салыстырғанда 50 мм-ді, 2020 жылға қарай 100 мм-ді, ал 2050
жылға қарай 200 мм-ді құрайды.
Климат сипаттамасының өзгерісі табиғи өзгеру шегінде өтеді. Осы
сценарийге сәйкес, XX жүзжылдық аяғына қарай жерге жақын ауаның жылдық
температурасының
0,3 оC-қа елеусіз төмендеуін, ал 2005 жылға қарай өсуін күту керек. САНИГМИ
зерттеулері болашақта қарастырылатын өңірде қыс қатты болатындығын
көрсетті. Суық жарты жылдықта ауаның орташа жерге жақын температурасы
өңірде 2000 жылға қарай қалыптан 1,5 оC-қа төмендейді және 2005 жылға қарай
қалыптан жоғары 0,6-0,7 оC шамасына жетеді.
Жер беті суының жүргісі мен ресурсына климат өзгерісінің әсерін бағалау.
Сырдария алабының су шаруашылық жүйесінің функционирлеу негізі болып
табылатын су ресурстары қарастырылатын территорияның таулы және тау алды
зонасында қалыптасады. Өңірдің су шаруашылық жүйесінің функционирлеуі су
ресурстарының қалыптасу және олардың ішкі жылдық таралуынан тәуелді
болғандықтан, климаттың осы сипаттамаларға мүмкін өзгерістерінің әсері
бәрінен бұрын алаптың таулы және тау алды аймағында байқалуы тиіс.
Бірінші сценарий бойынша бағалау. Авторлар климат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Табиғи жағдайлары
Геологиясы мен жер бедері
Топырағы мен өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жан-
жануарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Гидрометеорологиялық
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Гидрографиясы (су
желісі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Су
ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Сырдария суы сапасының антропогендік трансформацияға ұшырау дәрежесі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда трансшекаралық өзендер
проблемасы қызығушы жақтардың экономика саласын су ресурстарымен толық
қамтамасыздандыру көзқарасынан ғана емес, осы ағын суларда жылдан жылға
нашарлап бара жатқан өтпелі ағынды сапасынан халықты қауіпсіздендіруді
қамтамасыздандыруда өзекті мәселеге айналады. Бұл сөзіміздің дәлелдемесі
ретінде Орталық Азия экономикалық елдері арасындағы келіссөздерді және
трансшекаралық өзендер проблемасы бойынша ҚР және ҚХР арасында басталған
келіссөздерді айтуға болады. Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан
Республикалары өкілдерімен келіссөздерде қазақстандық делегация су бөлісу
сұрақтары бойынша өтпелі ағындының сапалық сипаттамалары ерекше маңызды
болса да, сұрақтың сандық жағына көп көңіл аударады. ҚР табиғи ресурстар
және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жылдан жылға басып шығаратын
гидрохимиялық бюллетеньдер мен Казгидрометтің РМК маусым сайынғы
бюллетеньдерінде ағын су әрқашанда умеренно загрязненный деп сипатталатын
Сырдария өзені ластануының жіктеу дәрежесі отандастарымыздың көңілін жай
таптырады. Сырдың суы 3,5 млн ғектарға жуық халқы бар Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда облыстары үшін бірден-бір су көзі болып табылатындықтан, оның
суының сапасы өте зор рөл атқарады. Қазақстанға суының сапасы барынша
ластанып, ауыз суға жарамсыз болып жетеді. Сырдария суының сапасы туралы әр
жерде айтылып жүргенімен, нақты дәлелденген еңбектер жоқтың қасы. Бұл
мәселенің өзектілігі жаңадан қалыптасқан егемен мемлекеттер арасында су
бөлісуге байланысты арта түсетіндігі мәлім
Зерттеу обьектісі. Зерттеу обьектісіне бастауын Қырғыз және Тәжік
Республикасынан алып, Өзбекстан аумағы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені
суының сапасы қабылданды..
Зерттеу пәні.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты табиғи сулардың химиялық
құрамын, яғни басты иондарды минералдану шамасын, жеке-жеке гидрохимиялық
зерттеу жүргізілген 1938 жылдан бүгінгі күнге дейінгі антропогендік
трансформацияға ұшырау дәрежесін және себебін қолда бар гидрологиялық
жылнама және бюллетеньдерге сүйене отырып анықтау.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер шешілді: Сырдария алабы
ағын судың гидрохимиялық жүргісі бойынша бақылау тұстамаларындағы 1936 және
қазіргі уақыт аралығы бойынша мәліметтерді жинау және талдау;
Зертеудің ғылыми жаңалығы: жүйелі түрде өзен суын экологиялық тұрғыдан
табиғи жағдайдан антропогендік жағдайға өзгергендігін ғылыми түрде
дәлелдеген еңбектер жоқтың қасы, яғни біздің зерттемекші көзқарас
тұрғымыздан ешкім зерттемеген.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері
1. Сырдария суының химиялық құрамын қалыптастырушы табиғи факторлар
Табиғи жағдайлары
Табиғи су құрамын өзінің айналым процесіндегі судың жүріп өткен жолы
анықтайды. Мұндай судағы еріген заттар мөлшері бір жағынан, ол жанасқан
заттар құрамынан, ал екінші жағынан, осы өзара әсерлесу болған жағдайдан
тәуелді. Осы себепті де табиғи судың сандық құрамы өте әрқилы.
Атмосферада судың ұсақ тамшылары өте аз мөлшерде болса да еріген
заттардан құралады. Алайда судың күрделі ерітіндіге негізгі түрленуі ол жер
бетіне түскеннен кейін басталады. Топырақ арқылы сіңе отырып, су тұздармен
және органикалық заттармен байытылады, өзінің газдық құрамын өзгертеді.
Судың химиялық құрамының өзгеруінде топырақ арқылы сүзілген сумен өзара
әсерлесуге түсетін тау жыныстары болып табылады. Судың ары қарайғы химиялық
құрамының өзгеруі су өзінің күрделі айналымында жолын қайда бұратындығынан
тәуелді. Судың құрамы оның Жердің жоғарғы қабатында қалатындығынан немесе
өзендер мен көлдерге шығарылатындығынан, айналымның жаңа циклін бастау үшін
атмосфераға буланатындығынан тәуелді.
Табиғи судың химиялық құрамын анықтаушы факторлар екі топқа бөлінеді.
Бірінші топқа суға тікелей әсер ететін факторлар жатады (яғни суды еріген
қосылыстармен байыта алатын немесе керісінше, оларды судан шығара алатын
заттар әрекеті) : 1) тау жыныстары, 2) топырақ, 3) тірі организмдер, 4)
адамның іс-әрекеті.
Екінші топқа судың заттармен өзара әсері өтетіән жағдайды анықтайтын жанама
факторлар жатады: климат, жер бедері, су режимі, өсімдік, гидрогеологиялық
және гидродинамикалық жағдайлар және т.б.
Тура факторлар. Тау жыныстары және минералдар. Табиғи суларды
минералдайтын тұз көзі ретіндегі тау жыныстары мен минералдарды 3 топқа
бөлу мақсатты: а) олардың ыдырауында еріген тұздарды түзетін үгілген,
магмалық жыныстар; б) әрқилы шөгінді жыныстарда құрғақ, еріген немесе
адсорбцияланған күйде сейілген тұздар; в) жинақталған немесе шоғырланған
түрдегі минералдар мен еріген тұздар (әктастар, мергельдер, доломиттер,
гипстер, тасты тұз және т.б.). Табиғи су минералдылығы үшін осы көздер рөлі
бүгінгі жағдайда әрқилы. Жер тарихында мұхитта және континентте тұзды
массаның үлкен бөлігінің түзілуі байланысты ақырын өтетін үгілу
жыныстарының ыдырау процесі аз мәнге ие.
а) Үгілген, магмалық жыныстар. Жер қыртысының 95 пайызы осы жыныстан
құралса да (граниттер, андезиттер, базальттар, гранодиориттер және т.б.),
үгілу қыртысында әрқилы деңгейде ұсақталған обломочный материал түрінде
берілген. Осы қатты кристалды жыныстардың суға деген тұрақтылығы олардың
бетінде қалыңдығы 0,014—0,16 мм берік үлдірдің түзілуімен түсіндіріледі.
Алғашқы рет бұл жынысты А. Д. Кушман және П.Хубарт (1908) анықтаған, ал
кейін К. В. Корренс және В. Эннгельгардт (1938) зерттеген. Ол тау жынысы
мен судың өзара әсерлесуінде түзілген үгілу өнімі — күрделі
алюмосиликаттардан тұрады, үлкен беріктікке ие және ол жынысты судың ары
қарайғы әсерінен қорғайды.
б) Әрқилы шөгінді жыныстарда сейілген тұздар. Цементтелу деңгейі,
минералогиялық құрамы және шығу тегі бойынша ерекшеленетін шөгінді
жыныстардың көптеген типінен екі негізгі топ, ұсақталуы су минералдылығы
үшін үлкен мәнге ие саз және құмға тоқталамыз.
Шөгінді жыныстардың үлкен бөлігін құрайтын сазды жыныстар минералдық
және химиялық құрамы бойынша күрделі жүйе болып табылады, өзінің
дисперстілік деңгейі бойынша коллоидтыға жақын. Олардың негізгі массасы
сазды минералдан тұрады, ал бұдан да ұсақ функцияда алюмосиликатты жынысқа
кіретін (кварц, дала шпаты, слюда) әрқилы обломочный дәннен. Саздың
тұздануы оның түзілу жағдайынан тәуелді. Континентальды әсіресе аллювиалды
және делювиалды сазды шөгінділер жақсы шайылған, алайда теңіздік шығу текті
тұздар қатты тұзданған болуы мүмкін. Саз шектен тыс нашар өтімділікпен
сипатталады, сондықтан да одан тұздың шайылуы тау жынысының сумен
контактісі жағдайымен байланысты. Саз арқылы сүзілуде тұздың түзілуі
практикалық өте аз, алайда ол саздақ және құмайтқа ауысарда артады.
в) жинақталған немесе шоғырланған түрдегі минералдар мен еріген тұздар.
Шөгінді жыныстардағы тұздар су минералдылығының тұрақты көзі бола отырып,
кей жерлерде жиналу түзеді. Бұл кальций, магний, натрий және калийдің
көмірқышқыл, сульфатты және хлорлы тұздары.
Тұздардың мұндай құрамы табиғи, өйткені олар мантия дегазациясының ұшқыш
өнімдерінен (CO2, SO2, HCl) және дәл осы металлдар кеңінен таралған
изверженный жыныстан түзіледі.
Құрлықтағы тұздар мөлшері үлкен және шамамен көмірқышқыл тұздары үшін
90·1015 т бағалануы мүмкін.
Кез келген табиғи су (жер беттік, грунт немесе жауын-шашын және
мұздық) табиғи тұздар мен иондардың белгілі бір мөлшерінен құралады:
гидрокарбонатты (HCO3-), хлоридті (Cl-), сульфатты (SO4-2), кальций (Ca+2),
магний (Mg+2), және натрий (Na+).
Судағы осы иондар генезисі тау жыныстарының үгілу және жергілікті жер
бедері бойынша сілтіленген минералдардың миграция процесімен байланысты.
Бұл процестерде тұз көзі ретінде үлкен рөлді теңіздік шығу текті шөгінді
жыныстар, яғни тасты тұз, гипс, известняк, мергель және доломит алады.
Тұздардың таралуы белгілі бір табиғи зоналыққа бағынады, яғни тұз
құрамы таудан жергілікті жердің төмен белгісіне дейін артады, бір уақытта
олардың құрамы да өзгереді. Бұл төменде жатқан топырақ және тау жынысынан
тұздардың шаймалануымен, ауысу реакциясымен және кейбір тұздардың шөгіндіге
түсуімен байланысты. Жазық телімдер сулары жоғары минералданған ыза және
қайтымды сулардың түсуі есебінен, әсіресе өзен аңғарының бір бөлігін
суармалауға игеруде тұздануы мүмкін. Теңіз маңы аудандарында тұз көзі
ретінде теңіз және мұхит қызмет етеді. Мұнда тұздардың бір бөлігі құрлыққа
эолды принос нәтижесінде түседі. Мұндай көрініс Арал маңына жақын
территорияда бақыланады.
Судағы тұздың ішкі жылдық және территориалдық бөліну ерекшеліктеріне
климат, жер бедері, жер беттік және грунт суларының су режимі әсер етеді.
Судың химиялық құрамы және ондағы тұздар құрамын оны ауыз су,
суармалау үшін қолдануда қажет.
Тұрмыстық сумен қамтамасыздандыру үшін белгіленген суға ерекше
жоғары талаптар қойылады, бәрінен бұрын ол организм үшін зиянсыз, мөлдір,
иіссіз, түссіз және басқа қоспасыз болуы тиіс. Ауыз су (17.1.3.03-77
Мемлекеттік салалық стандарты бойынша) 1000 мгл құрғақ қалдық, сульфат
-500 мгл, хлорид -350 мгл, кермектілігі 7 мг-эквл, 20 температурадағы
иісі және дәмі 2 балл болуы тиіс.
Жануарлар ішетін су шамамен осындай болуы тиіс, алайда кейбір
жануарлар жоғарғы минералды суға да төзе алады, мысалы, түйелер мен қойлар
минералдылығы 6-9 гл хлоридті-натрийлі суды іше алады.
Тұздардың шығу тегі. Топырақ, грунт және жер беттік суларда табиғи
шығу текті, яғни табиғаттағы заттар айналымының арқасына түзілген тұздар
әрқашанда болады. Атмосфералық жауын-шашынның өзі 40-тан 120 мгл-ге дейін
тұздан құралатындығы белгіленген. Топырақ пен тұздағы судың пайда болуына
тау жыныстарының үгілу процестері мен жергілікті жер бедері бойынша
сілтіленген минералдардың миграциясы әрекет етеді. Топырақ пен суға
тұздардың бір бөлігі өлген өсімдіктің күлді қалдығынан түседі.
Топырақ пен судағы тұз құрамы.
Топырақ пен судағы тұздар: NaCl - ас тұзы; Na2SO4 - глаубер тұзы; Na2CO3 -
қалыпты сода; NaHCO3 - двууглекислая сода; MgCl2 - хлорлы магний; MgSO4 –
ащы тұз; MgCO3 – көмірқышқылды магний немесе магнезит; Mg(HCO3)2 -
двууглекислый магний; CaCl2 - хлорлы кальций; CaCO3 –
көмірқышқылуглекислый кальций немесе әктас; CaSO4 – гипс; Ca(HCO3)2 –
кальций бикарбонаты.
Табиғи тұздардың негізгі бөлігін кальций, магний және натрий
гидрокарбонаты, сульфаты және хлориді құрайды.
Топырақ пен судағы химиялық қосылыстар құрамын тұздар формуласы
түрінде, тотықтар немесе жеке иондар түрінде бейнелеуге болады:
гидрокарбонатты - HCO3-, сульфатты - SO4-2, хлоридті -Cl-, кальций -Ca+2,
магний -Mg+2, натрий -Na+ және калий -K+ (аталған иондарды әдетте басты деп
атайды).
Гидрокарбонатты ион HCO-3- суда еріген көмір қышқылының (H2CO3)
карбонатты жыныспен өзара әсерлесуде, сондай-ақ органикалық заттардың
ыдырауы мен тотығуында түзіледі. Кальций және магний карбонаты суда әлсіз
ериді, ал кальций ж2не магний бикарбонаттары суда жақсы ериді.
Сульфатты ион (SO4-2) ақуыздың ыдырауында, сондай-ақ күкіртті
құрайтын (S) шөгінді жыныстардың еруінде түзіледі.
Хлоридті ион (Cl-) күшті тұзданған топырақ пен сортаңда, сондай-ақ
жоғарғы минералды суда басым болады. Мұның себебі әдетте қайнар көзі
теңіздік шығу текті шөгінді жыныстар болып табылатын хлордың барлық
тұздарының ерігіштігінде.
Кальций (Ca+2) топырақ және су құрамына изверженный жыныстың үгілуі
және әктас, доломит пен гипстің еруі арқасында түседі. Кальцийдің басты
тұздары (CaCO3; CaSO4·2H2O) әлсіз ерігіш, сондықтан да олардың табиғи
ерітіндідегі құрамы абсолютті шама бойынша аз. Кальций гидрокарбонаты
тұзданбаған территорияның топырағында және тұщы суда басым болады.
Магний (Mg+2) кальциймен салыстырғанда аз таралған. Құрлық топырағы
мен суында изверженный жыныстың үгілуі, магнезиалды минералдың ыдырауы және
сілтіленуі есебінен құралады. Магний тұздарының ішіндегі жылдам еритіндері
MgSO4 және MgCl2, нашар еритіндері Mg(HCO3)2, әлсіз еритіндері MgCO3.
Натрий (Na+) натрий тұзына бай шөгінді жыныстардың сілтіленуі мен
еруі арқасында құралады. Натрийдің барлық тұздары жақсы ерігіш, сондықтан
да олар таулы облыстан жеңіл шығарылады және аридті жағдайда тұзданған
топырақты түзе отырып, жергілікті жердің ойпауытты бөлігінде жинақталады.
Сырдария өзені суының химиялық құрамы ол қалыптасатын табиғи
жағдайларға байланысты болғандықтан, біз химиялық сыныпты анықтауда
О.А.Алекин жіктемесіне сүйенеміз.
Табиғи сулардың минералдылығы мен химиялық құрамын бейнелеу үшін
көптеген классификация бар, алайда олардың әрқайсысын белгілі бір
жағдайларда ғана қолдануға болады. Су гидрохимиясында жиі О.А.Алекин (1970)
жіктемесін жиі қолданады. Ол басым анион және катион бойынша бөліну
принципін үйлестіреді. Сулар басым анионы бойынша (эквиваленті бойынша) 3
сыныпқа: гидрокарбонатты және карбонатты (HCO3-+CO32-), сульфатты (SO4-2)
және хлоридті (Cl-) бөлінеді. Әрбір сынып басым катионы бойынша кальций,
магний және натрий топтарына бөлінеді. Әрбір топ өз кезегінде судың төрт
типіне бөлінеді:
I. HCO-3Ca+2+Mg+2;
II. HCO-3Ca+2+Mg+2 HCO-3+ SO4-2;
III. HCO-3+ SO4-2Ca+2+Mg+2 немесе Cl- Na+
IV. HCO-3=0.
Табиғи сулар
гидрокарбонатты сульфатты хлоридті
Ca Mg Na Ca Mg Na Ca Mg Na
1. Геологиясы мен жер бедері
Арал маңы аумағы Еуразияның орталығында жатыр және ландшафт пен климаттың
үлкен әртүрлілігімен ерекшеленбейді. Оның едәуір бөлігін көтеріңкі жазықтар
мен үстірт алып жатыр. Өңірдің батыс бөлігіне жан-жағынан крутой
кертпештермен қоршалған шөлді үстірт Үстірт алып жатыр. Үстірт бетінің
теңіз деңгейінен 53 м-ден 341 м-ге дейін ауысатын биіктікте едәуір
еңістігі бар. Ол жусанды-сораң өсімдік өсетін сұр-бурыл топырақпен
жабылған.
Аумақтың солтүстігінде Орал тауларының оңтүстік сілемі болып табылатын
Мұғалжар орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай тартылған және тасты
шыңдар мен қиыршықты беткейлі дөңгеленген төбешіктер тізбегі болып
табылады. Мұғалжардың биіктігінің үлкен еместігіне қарамастан, бұл таулар,
сондай-ақ Оңтүстік Орал өңірге солтүстік-батыстан және батыстан кіретін ауа
массаларының суық фронттарында атмосфералық толқынның түзілуінде маңызды
рөл ойнайды.
1.1.3.Топырағы мен өсімдік жамылғысы
Қарастырылатын аумақта топырақтың 5 категориясы бөлінеді: автоморфты
зоналды, автоморфты атыраулы (бұрыңғы гидроморфты топырақтар),құмды шөлді,
гидроморфты атыраулы және Арал теңізінің құрғаған түбінің топырақтары.
Негізгі жайылымдық қорды құрайтын автоморфты топырақтар аз деңгейде
өзгерістерге ұшырайды. Гидроморфты топырақтар және Арал теңізінің құрғаған
түбінің топырақтары үлкен деңгейде шөлейттену процесінде өзгеріске
ұшыраған. Атырау жазығының гидроморфты топырақтары күріш, сенокос және
жайылымды угодийді өсіру үшін негізгі қор болып табылады.
Соңғы 40 жылда климаттық сипаттамалар, гидрологиялық және
гидрогеологиялық жағдайлар, өсімдік жамылғысы, табиғи ландшафттар
өзгерістері олардың автоморфты аридті тұрпатын өзгерте отырып, топырақ
түзілу процесіне жағымсыз әсер етті және ертеректе қалыптасқан гидроморфты
ландшафттар деградациясын қалыптастырды.
Өсімдіктің түрлік құрамының өзгерісі және оның өнімділігі топырақ
түзілуге теріс әсер етті. Топыраққа биомассаның жыл сайынғы түсуі 5-10 есе,
прирусловой жалда 2 есе қысқарды, бұл жағдай гумус түзілуді және топырақтың
физикалық-химиялық қасиеттерін төмендетті.
1978 жылы атырауда тұзданбаған топырақ қалмады. Әлсіз және орташа
тұзданған топырақ ауданы 10 есе артты, ауданның 5 пайызы күшті тұзданған
болып саналады.
Атырау территориясының шамамен 65 пайызы дефляцияға ұшыраған. Осы
себепті жайылымды угодий өнімділігі мен құнарлылығы төмендеді. Су эрозиясы
территорияның топырақ жамылғысының 5 пайызына таралған.
Белсенді экономикалық іс-әрекет салдарынан бүгінгі таңда жерлер ауыр
металлдармен, мұнай өнімдерімен, органикалық тыңайтқыштармен және
пестицидтермен ластануға ұшырайды. Топырақтың ластануы топырақ коллоидының
ионды-алмасу қабілетінің бұзылуымен, микроорганизмдер қауымдастығының
бұзылуымен және салдарлы, құнарлылықтың төмендеуімен жалғасады.
1,8 млн гектарды құрайтын құрғаған Арал теңізінің жалпы ауданының 1,1
млн гектар сормен жабылған, ол 3 негізгі категорияға бөлінеді:
- жеңіл грунттар: теңіз маңы соры пен теңіз маңы топырақтың салдарлы сатысы
арқылы құмды шөлді топырақтың түзілуі;
- ауыр грунттар: ары қарай тақыр тәрізді сортаң-сор топыраққа
трансформацияланатын теңіз маңы соры пен тақыр тәрізді сордың қайта түзілуі
жүреді;
- сорлар; тұйық кәрізденбеген ойпаттарда соровые солончаки түзіледі;
Сырдария атырауы және аңғарында 151 туыс және 35 тұқымдасқа жататын
325 өсімдік түрі кездеседі. Басты тұқымдас спектрі келесіден тұрады:
Chenopodiaceae (26%), Asteraceae (12%), Polygonaceae (11%), Brassicaceae
(11%), Poaceae (7%), Fabaceae (6%), Boraginaceae (3%), Tamaricaceae (2,7%),
Cyperacaceae (2,5%). Осы тұқымдастар түрлері флораның 85 пайызын құрайды.
Түрлер саны бойынша ең атақтылары Calligonum―30, Suaeda―13, Atriple―13,
Artemisia―9, Tamarix―9, Sa1sola―9, Astragalus―9, Climacoptera―6,
Leppidium―6, Corisppeermu―5, Petrosimonia―5 түр. Түрлік әрқилылықты талдау,
барлық флоралық құрамның 74 пайызы (240 түрі) теңіздің құрғаған түбінде
кездесетіндігін көрсетті. Қарақалпақ бөлігін қосқанда, барлық құрғаған
жолақтың флорасы 266 түрмен берілген, қазақстандық бөлігінде құрғаған
түптің түрлік әрқилылығының 90 пайызы өседі, бұл фитомелиорация үшін
потенциальды генетикалық ресурстар.
Өсімдіктердің сирек және эндемикалық түрлері.
Арал маңындағы өсімдіктердің эндемикалық түрі 71 (17%), олардың ішіндегі
4- Арал маңы жағалауы эндемиктері: верблюдка рыхлоцветковая (Corispermum
laxiflorum), качим Крашенинникова (Gipsophila Krascheninnikovi),
гораниновия совершенная (Horaninovia excellens), жузгун аральский
(Calligonum aralense). Қазақстан эндемиктері 11 түрмен берілген:
Petrosimonia hirsutisssima, Astragalus brashypus, Lynaria dolichocarpa,
Artemisia semiarida, A.scopiomis, Jurinea adenocarpa, Calligonumcrispatum,
C.lamellatum, C.palibinii, C.psedohumile, C.humile. Орта Азия
эндемиктерінің 39 түрі бар, оның ішінде жүзгүндердің 16 түрі бар
(Calligonum undulatum, C.densum, C.dubijanskyi, C.ronula), тоғай түрлері:
туранга (Popullus diversifolia, P.pruinosa), гребенщик Андросова (Tamarix
Androsoovii), астрагалы (Astragalus ammodendron, A.scabrisetus,
A.villosissimus).
СССР-дің Қызыл кітабына шығыс Арал маңы құмдары мен Құланды түбегінде
кездесетін спаржа коротколистная (Astragalus brashyphyllus) енгізілген.
Қызыл кітаптың жаңа басылымына камыш казахстанский (Scirpus kasachstanicus)
және лебеда Пратова (Atriplex pratovii) кіреді. Аралдың шығыс жағалауындағы
сирек оңтүстік шөл элементтері болып табылатын мавзолея (Mausolea
eriocarpa) және эфедра шишконосная (Ephedra strobilacea). Өзбекстанның
Қызыл кітабына Қазақстанға кең таралған Бузе тюльпаны енген (Tulipa
buhseana).
Флора түрі арасынан 30 түрі құнды азықтық өсімдік, 50-і дәрілік өсімдік
болып табылады, бұл жайылымды жақсартудың құнды генофонды және тұқымдық
материалы.
Жоба аумағының өсімдігі Тұран шөлінің өсімдік жамылғысының эталоны болып
табылатын зональды шөлді тұрпаттан және тоғай, шалғынды және батпақты
кешенмен берілген интразональды тұрпаттан тұрады. Үйлесімі өсімдік
қауымдастығының үлкен ландшафтты әрқилылығын қамтамасыз етеді.
Суармалау массивінің өсімдігі күрделі гетерогенді кеңістіктік құрылыммен
және динамиканың жылдам ырғағымен сипатталады. Өсімдік сукцессиясының
сипаты, ырғағы және бағыты бүгінгі жағдайда аридті климат аясында
гидродинамикалық және галогеохимиялық процестермен анықталады. Бұл өңірдің
физикалық-географиялық ерекшеліктерімен, оның белсенді көпғасырлық
шаруашылықта пайдалану салдарымен және бүгінгі таңдағы антропогенді және
антропогенді-стимулированный үдерістердің активті әсерімен қалыптасқан.
Өсімдіктің ең күшті өзгерістері интразональды (гидроморфты) экожүйелерде
бақыланады. Интразональды өсімдіктің ресурсты потенциалы қоршаған
территорияның шөлді тұрпатынан 10-30 есе асып түседі.
Тұрақсыз табиғат пайдалану жағдайында 90-шы жылдардың басында жайылымға
біртіндеп өтетін сенокосты жерлер мен суармалы жерлер аудандары біртіндеп
азаюда. Қоршаған шөл жайылымының күшті деградациясы салдарынан гидроморфты
экожүйелерге жайылымдық жүктелім шұғыл артты. Жеткіліксіз сумен қамтамасыз
ету жағдайында гидроморфты мекендеу орны өсімдігі (шалғын, тоғай) жылдам
ырғақпен шөлденуде. Сукцессия апатты қайтымсыз сипатқа ие, қауымдастық
конвергенциясы мен олардың ресурстық мәнінің жоғалуымен жалғасады.
Тасқынды жүргінің табиғи жағдайында атырау жазықтарында батпақты және
шалғынды қатарлар топырағында қалыптасатын ағаш-бұта тоғайымен
үйлесімділікте шалғын экожүйелері басым болды. Бұл шалғынды қатар
топырағындағы полидоминантты мезофитті шалғындар (Ca1amagrostis epigeios,
E1ytrigia repens, G1ycyrrhiza uralensis) батпақты қатар топырағындағы
батпақты әртүрлішөптің (Bo1boschoenus maritimus), қатысуымен монодоминантты
таңқурайлы шалғындар (Phragmites australis). Шалғынның үлкен ауданы ауыл
шаруашылық жерлеріне игерілген. Канал және алаң арасын бойлай сақталған
учәскелерде су басу үдерісінің нәтижесінде олардың орнында вторичный сорда
ажырықтың (Aeluropus littoralis), ақмамықтың (Puccinellia distans) және
арпаның (Hordeum bogdanii) басымдылығымен галофитті шалғындар қалыптасқан.
Олардың өнімділігі мен азықтық құндылығы қазіргі мезофитті шалғынға
қарағанда біршама аз. Ыза суының деңгейінің төмендеуінде олар жылдам
галофитті бұталар қауымдастығымен ауысады.
Суармалау массивіндегі соңғы 35 жылда игеру кезеңінде қамысты қалың
бұталышөп пен батпақты топырақ ауданы артты. Олардың кеңістік таралуы
белдеуік және сызықтық (каналдарды бойлай) сипатқа ие. Олар жер бедері
ойпауытының батпақты қатарының топырағына ұштасқан табиғи қамысты қалың
бұталышөп вторичный сипатқа ие. Олар қарапайым құрылымымен және кедей
флоралық құрамымен ерекшеленеді. Мекендеу ортасының қайтымды сулармен жер
беттік су басудың тоқтауында таңқурайлы қалың бұталы шөпте де өте жылдам
шөлейттенеді және галофитті бұталар қауымдастығымен ауысады. Ауысудың
сукцессиялық қатары келесі сатылармен берілген: батпақты топырақтағы
таңқурайлы (Phragmites australis) → батпақты сорлы құрғаған топырақтағы
біржылғы сораңды-таңқурайлы (Ph. Australis, Climacoptera aralensis,
Chenopodium rubrum) → корково-пухлый сордағы карабараковое (Halostachys
caspica) → тақыр тәрізді сордағы разреженное биюргуновое (Anabasis
aphylla,A.salsa).
Сырдария жайылмасындағы тоғай қауымдастығы (жайылмалы ормандар) тармақтың
прирусловый валында сақталған. Олардың ауданы ауылшаруашылық игеру
кезеңінде 85-90%-ға қысқарды. Елеулі өзгерістер тоғай қауымдастығының
құрылысы мен құрамында жүрді: ива түрі басым (Salix alba, S.soongorica)
ағаш қауымдастығы жоғалды Шөптік көпжылдықтар\травянистых многолетников:
мия (Glycyrriza uralensis) және кендір (Trachmitum lancifolium) молдығы
қысқарды, арам шөп түрлерінің (Lepidium seravschanicum, Cirsium arvense,
Milliophyllum fabago) және галофитті бұталар Nittraria sibirica,Halostachys
caspica,Tamarix ramosissima,T.hispida молдығы артты.
Бұталы-ағашты тоғайдың шөлейттенуінде (Elaeagnus oxycarpa, Salix alba,
Clematis orientalis, Tamarix ramosissima) аллювиальды шалғынды-тоғайлы
топырақта ерте сатыда шөптік терек― тораңғы (Populus diversifolia) басым
қауымдастықпен ауысады, олар өз кезегінде тақыр тәрізді топырақтағы қара
сексеуілдің (Haloxylon aphyllum) шөлді орманымен ауысады.
Суармалау массивтің вторичный (антропогенді-туынды) өсімдік қауымдастығы
кеңістікте және уақыт бойынша тұрақсыз. Олардың биологиялық әртүрлілігі
және түрлердің тіршілік күйі белгілі бір жылдың ылғалдану және су басу
режимінен тәуелді. Бұл көрсеткіштер жылдар бойынша өте күшті варьируют,
сондықтан да түрлердің ішкі ценотикалық байланыстары әлсіреген және
қауымдастықтың кеңістіктік құрылысы мозаичный сипатқа ие. Түрлік
әрқилылықты шектейтін күшті фактор пестицид және гербицид секілді
поллютанттармен судың және топырақтың ластануы болып табылады.
Гидрологиялық режимнің тұрақсыздығы салдарынан өсімдіктің ауысымы жылдам
ырғақпен өтеді және жиі апатты қайтымсыз сипатқа ие. Бұл қайтымды сулардың
мөлдірленуімен және өлшенген бөлшектерді құрамауымен қалыптасқан. Қайтымды
сулармен телімді суға толтыруда аллювий седиментациясы жүрмейді және
топырақ қоректік элементтермен байытылмайды. Бұл қауымдастықтың түрлік және
фитоценотикалық әртүрлілігін шектейді, әсер етудің әрқилы факторларына
олардың тұрақтылығын және ресурстық құндылығын төмендетеді..
Таңқурайлы қауымдастық 5-7 жылда галофитті бұталымен, ал өсімдіктің
шалғынды және тоғайлы типі 7-10 жылда шөлді типпен ауысады. Ценотикалық
әртүрлілік 20-30 есе азаяды, ал түрлік деңгейде флоралық құрамның толық
немесе бөлшекті ауысымы жүреді. Жалпы биологиялық өнімділік 15-20 есе
азаяды, ал шаруашылық өнімділік 20-30 есе азаяды. Өсімдік және экожүйенің
трансформация сатысы экологиялық және фитоценотикалық критерий кешенімен
диагностикаланады. Мұнда ең маңызды қауымдастықтың биоәртүрлілігінің
жоғалуы болып табылады.
Соңғы 10-15 жылда ауылшаруашылық жерлердің елеулі бөлігі игерілмейді және
әрқилы жасты шоғырмен берілген. Шоғырдағы табиғи өсімдіктің қалпына келуі
тұздану факторымен шектеледі, сондықтан да үлкен аудандарда түрлер мен
қауымдастықтың биоәртүрлілігінің жоғалуымен жалғасатын шөлейттену
үдерістері басым. Суармалы жүйе әсері зонасында каналдағы судың
артықтығынан территорияның су басу және батпақтану үдерістері бақыланады.
Нәтижесінде сенокос ауданы 3 есе қысқарды, ал олардың өнімділігі 2 есе
төмендеді. Ауылшаруашылық мәдени дақылдар өнімділігі 1990 жылмен
салыстырғанда күріш 42 пайызға, бидай және люцерна 46 пайызға, көкөніс 43
пайызға төмендеді.
Көпжылдық зерттеулер түрлік әрқилылықтың трансформациясы немесе жоғалуы
олардың фитоценотикалық рөлі мен экологиялық стратегиясының өзгерісінен
болатындығын көрсетті. Фитоценотикалық әрқилылықтың жоғалуы түрлік
әрқилылықтың өзгерісімен байланысты және қауымдастық конвергенциясы
салдарынан өсімдіктің кеңістіктік құрылысының қарапайымдылығымен ілеседі.
Өңірдің үлкен бөлігін саздақ және сортаңды грунтпен кезектесетін құмды
және құмайтты бурыл топырақпен жабылған өсімдікпен бекітілген құмды
массивтер: солтүстікте Арал маңы Қарақұмы, Үлкен және КішіБольшие и Малые
Барсуки алып жатыр ал жер бедерінің ойпауытында тақыр мен сор басым болады.
Солтүстік Арал маңының құмды шөлдері тұщы ыза суларымен толық
қамтамасыздандырылмаған. Өсімдік жамылғысы бугристый және бугристо-
құмтізбек құмдарда өсетін злаково-кустарниковый группировкамен (жүзген,
тарақ бидайық,, ірі қияқ, құм өлең) берілген. Жазықтың бурыл құмды
топырағында көктемде эфемер мен эфемероидтардың қатысуымен тарақ бидайықты-
жусанды өсімдік басым болады. Ойпауыттың саздақ сортаңды топырағы мен
сорында, сондай-ақ тақырда бүйірген-жусанды ассоциация дамыған. Солтүстік
Арал маңы құмдары бағалы күзгі-көктемгі-қысқы жайылым ретінде қолданылады.
Сырдария және Әмудария өзендерінің аралығында Арал теңізіне қарай
Қызылқұм шөлі орналасқан. Мұнда Сырдарияның ескі арнасын бойлай құмды сұр-
бурыл топырақта сексеуілдер кең тараған. Құмды төбешіктер мен қырқаларда
жүзгінді, құмды акациялы, ақ сексеуілді және көптеген эфемерлі оңтүстік
шөлдің бұталы-шөпті өсімдігі басым. Ойпауытта тақыр тәрізді сортаң
топырақта баялыш, бозжусан, бүйірген топтары дамыған. Құмды топырақ сирек
кездесетін Сырдария аңғарына жақын ақ сексеуілге қара сексеуіл жанасады.
Сырдария және Әмударияның ескі аңғарының үлкен бөлігінің өсімдіктің жусанды-
сораңды және эфемерлі топты кешенді тақыр тәрізді сероземді топырақ бар.
Жайылма шеттерінде сор шалғындар, ал арнаға жақын жерде шалғынды-аллювиалды
топырақта жиде, тал, жыңғыл, тораңғы және қамыстан тоғайлы қалың бұталы
шөптер дамыған. Шалғынды-аллювиалды топырақтар едәуір деңгейде жыртылған.
Бүгінгі уақытта жайылманың жалпы сулылығының кемуімен және олардың
шөлейттенуімен байланысты табиғи шалғынды және тоғайлы өсімдік ауданы
едәуір азайған, олардың орнын біржылдық сораң басқан. Шөлейттену процесіне
теңіз маңы шалғындары да ұшыраған.
Жеңіл механикалық құрамды Арал теңізінің құрғаған түбінің грунты
белсенді дефляцияға және жер беттік тұздануға ұшыраған. Теңіз түбінің
табиғи өсімдікпен өсуі әрқилы. Теңіздің ескі түбінің шығыс бөлігінің ең
басында қалыптасқан бір жылдық солянкалы өсімдігі псаммофитті топтармен, ал
солтүстік бөлігі – тұрақты галофильді топпен ауысады. Батыста өсімдік
жамылғысының қалыптасуы псаммофитті өсуден басталады.
1.1.4. Жан-жануарлары
Арал маңы экожүйелері жоғарғы биологиялық әртүрлілікпен ерекшеленеді,
яғни мұнда 30 түрлі балық (оның ішінде көпшілігі аборигенді), 12 түрлі
сүтқоректілер, 300 түрлі құс, оның ішінде 128-і миграцияланып суда
жүзетіндер (пеликан, баклан, шағаланың үлкен колонналары). Из голенастых
МСОП және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген қарабай, жалбағай, шүрегей
ұя басты, пролетта ақтырна, ақбас үйрек, қара және ақ тырна кездесті. Мұнда
барлығы сирек және жоғалатын құстардың 23 түрі тіркелген. Алайда
қарастырылатын аумақтың басты байлығы солтүстіктен оңтүстік-каспий және
үнді-пакистан қыстауларына ұшатын құстардың ең ірі көші-қон жолдары жатыр.
Егерде жыл сайын ұя басатын су-батпақты кұстардың саны мыңдап саналса,
әсіресе күзгі көші-қон кезеңінде олар миллиондап есептелді.
Бүгінгі уақытта амфибия көлдік бақа (Rana ridibunda) және орталық-азия
жасыл құрбақасымен (Bufo viridis-complex) берілген. Рептилийден дала сұр
жыланы, жылан (Natrix tesselata), песчаный удавчик (Psammophis lineolatum),
Eremias тегінен құрбақа, степная агама (Trapelus sanguinolentus), сондай-ақ
орталық-азия тасбақасы (Testudo horsfieldi).
Қоршаған шөлге қарағанда ұшатын құстардың үлкен санынан екінші ретті
су-батпақты угодий орнитофаунасы бай. Әдеби көздерді талқылау (Шпангенберг,
Фейгин, 1936; Птицы Казахстана, 1960-1974; Гоачев, 2000; Хроков, 2004).
жарияланбаған бағалау бойынша Сырдарияның төмеңгі ағысында құстардың 19
отрядының 250 түрі кездеседі. Суармалау массивінде су-батпақты угодья көші-
қон уақытында демалыс және азықты іздестіру, балапандарды бастыру үшін
құстармен қолданылады. Әдетте мұнда балапанды сұр құтан, сары құтан, үлкен
ақ тырна, отүйрек, барылдауық үйрек, трескунок, краснобаш (утканың ең кеңі
таралған түрі), батпақты құладын, қырғауыл (Сырдария аңғарының үлкен
бөлігінде, Гаврин және басқалар.,1962 ж), қызылсирақ балшықшы, луговая
тиркушка, өгізшағала, қарқылдақ шағала, көкбоздақ және торғай отрядынан
әрқилы құстар: сарыторғай, айдарлы бозторғай, малый бозторғай, плясунья,
қызыл құйрық тағанақ., Сырдария аңғарында ақ құйрықты қызғыш кездеседі
(Гаврин және басқалар.,1962 ж).
Суармалы шалғындар және жайылымдар негізінен көктемгі су тасу
кезеңінде ұшатын құстарды тартады. Қара қарқылдақ шағала және кейбір
батпақты түрлер көлтабанда балапан шығарады. Көптеген батпақты құстар үшін
мекендеу ортасы ретінде тартымды ашық жағалаулы ұсақ сулы көлдер болып
табылады. Су-батпақты кешеннің құстарының ең үлкен әрқилылығы су басқан
күріш алаңдарында көктемгі көші-қон уақытында байқалады.
Суармалы угодий маңында сүтқоректілерден әдетте әрқилы кеміргіштер
(Citellus citellus), қалқанқұлақ кірпі, құм қояны, қызыл түлкі, шиебөрі,
борсық және қабан кездеседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына келесі түрлер кіреді (1996): бұйра
бірқазан, жалбағай, қарабай, қарабас өгізшағала, ақ құтан, жорға дуадақ,
қарабауыр бұлдырық, қарала үйрек, қолаңтөс, бурыл кептер, үкі, жыланшы
бүркіт, ақиық субүркіт, дала қыраны. Телікөл каналын бойлай A.Ф.Ковшаря
мәліметтері бойынша берілген өңірде сирек түр қара дегелек колониясы
кездеседі.
1.2. Гидрометеорологиялық факторлар
1.2.1. Климаты
Қарастырылатын аумақ климаты шұғыл континенттілікпен ерекшеленеді.
Мұндай климат үшін созылмалы ыстық жаз, берілген ендік үшін суық қыс, ауа
температурасы тербелісінің жылдық және тәуліктік амплитудасы, ауаның үлкен
құрғақтығы, аз бұлттылық, олардың біркелкісіз таралуындағы жауын-шашын
кедейлігі және елеусіз қар жамылғысы тән.
Соңғы 20-30 жылда Арал теңізіне жақын территорияның климаттық
жағдайында елеулі өзгерістер болды (шамамен 100 км шегінде). Бұл бір
жағынан климаттық жағдайлардың ғаламдық өзгерісімен, екінші жағынан жағалау
зонасы климатына Арал теңізі деңгейінің төмендеу әсерімен түсіндіріледі.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде, теңіз деңгейінің төмендеуі ауа
ылғалдылығында, термиялық режимінде, бұлттылығында, жел жылдамдығы мен
бағытында бейнеленді. Арал қаласы ауданында теңіз деградациясы жазғы
уақытта 0,5 оC-қа ауа температурасының жоғарылауында, ауаның салыстырмалы
ылғалдылығының маусым-тамыз айларында 10-12 пайызға төмендеуінде көрінді.
Атмосфераның энергетикалық потенциалының артуымен орташа 4-5 мс-қа желдің
максимальды жылдамдығының артуы жүрді.
Ауаның орташа жылдық температурасы қарастырылатын ауданда оңтүстікте
13,9 оC-тан Арал теңізі ауданында 8 оC-қа дейін өзгереді.
Суық кезең қарашада басталады және наурыз аяғында аяқталады, ең төмен
температура солтүстікте ақпанда -25,4 оC-тан оңтүстікте -6,1 оC-қа дейін.
Аязсыз кезең 170-тен 190 күнге созылады. Ең жылы ай – шілде (орташаайлық
температура 31 оC-қа жетеді). Жауын-шашынның орташа мөлшері Шиелі ауданында
116 мм-ден Арал теңізі маңында 110 мм және Шардара ауданында 244 мм-ге
дейін тербеледі.
Жаңбыр жауын-шашындары қаттыдан басым болады.. Құрғақ айлар – маусым-
қыркүйек. Аумақтың ортаңғы бөлігіндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 42
пайызға тең (Шиелі), ол Арал теңізі және Шардара ауданында 59-61 пайызға
дейін көтеріледі. Қарастырылатын территорияда жыл бойы жағалық зонасында 5
мс-ке дейін жоғарылай отырып, орташа жылдамдығы 2,8 мс солтүстік-шығыс,
солтүстік және солтүстік-батыс бағыттағы желдер басым болады. Желдің
максималды жылдамдықтары 24-28 мс-қа жетеді. Күн шұғыласының ұзақтығы
шамамен күніне 9 сағат, қысқы уақытта 2,6-5,5 сағкүніне төмендей отырып,
жазғы уақытта 13,5-14 сағкүніне жетуі мүмкін.
Жылдың жылы уақытында маусымына 2 күннен (Қазалы станциясы) 40 күнге
дейін (Арал теңізі станциясы) шаңды дауылдар бақыланады. Қоршаған ортаға
ерекше қауіпті Арал теңізінің құрғаған түбіндегі тұзды және шаңды тасымал
әкеледі.
Қарастырылатын территориядағы мұзтайғақ күндер саны орташа 4-7 күн.
Тұман жылдың суық уақытында басым болады, олар орташа 22-28 күн болады.
Сырдария алабының жазық аумағының климаттық жағдайлары ауаның жоғарғы
жаздық температурасымен, ұзақ жылдық кезеңімен сипатталады. Сондықтан да
топырақ сипаттамалары бағалы жылу сүйгіш мәдени дақылдарды өсіруге
мүмкіндік береді. Күзгі-қысқы кезеңде жауатын атмосфералық жауын-шашынның
едәуір мөлшері жасанды суармалау қажеттігін құрады.
Жоғарғы (Ферғана аңғары, ШАКИР) және ортаңғы аймақтың (Мырзашөл,
АРТУР) климаттық жағдайлары барлық суармалы ауданның 60-70 пайызын алып
жатқан мақта өсіруге мүмкіндік береді.
Шардара су торабынан төмен өңірдің климаты шұғыл континентті және
құрғақ.. Жаз топырақты құрғататын шаңды дауылды ыстық және құрғақ, қыс-
күшті аяздардың тұрақты кезектесуімен аз қарлы және желді. Орташа жалпы
және әсіресе төмеңгі бұлттылық радиацияның жоғарғы ағынын анықтайды. Күн
шұғыласының жылдық ұзақтығы осы аудандарда 3000 сағатқа, ал төмеңгі
бұлттылық бойынша жылдағы ашық күндер саны -260. Күн шұғыласының үлкен
ұзақтығы және күннің едәуір биіктігі жиынтықты күн радиациясының жоғарғы
кірісін (5500-6000 м Джм2 жылына). Жылдық радиациялық баланс мұнда оң және
1793 м Джм2 жетеді. Теріс балансты кезең шамамен жарты айға жетеді.
Құрғақ айлары тұтасымен дерлік барлық жұтылған энергия турбулентті жылу
алмасуға шығындалады және тек қана көктемде топырақ ылғалмен қаныққан кезде
оның үлкен бөлігі булануға кетеді.
Климат континенталдығының көрсеткіштерінің бірі болып табылатын ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы мұнда МС бойынша 5,5 оC-тен (мыс
Тигровый) 13,7 оC-қа дейін өзгереді (Қаракалпакия). Жылдық амплитуда бұдан
да едәуір. МС Ұялыда ол 34,9 оC-қа тең. Осы аудандарда ауа температурасының
абсолютті минимумы -33 - -38 оC, абсолютті максимумы +41 - +44 оC. Жылы
жартыжылдықта Арал маңы климатының құрғақтығы ауаның төмеңгі салыстырмалы
ылғалдылығында және қанығудың үлкен тапшылығында анық байқалады. Ылғалдылық
режиміне жағалау зонасында Арал теңізінің буландырушы беті әсер етеді.
Алайда бұл әсер ұзындығы шамамен 100 км жағалау зонасымен шектеледі. Осы
аймақ шегінен тыс теңіз жағасында және шөлде салыстырмалы ылғалдылық
айырмашылықтары сглаживаются. Оның орташа мәні маусымда МС Ұялыда 54
пайызға тең, ал МС Мойнақта -56 пайыз,ал МС Қарақалпакияда -37 пайыз және
МС Тамдыда -26 пайыз. Мүмкін буланудың көрсеткіштерінің бірі болып
табылатын қанығудың орташа жылдық дефициті Арал теңізі жағалауында шілдеде
10,5 гПа-дан(Ұялы) 20,5 гПа-ға (Арал теңізі) дейін өзгереді.Шөлді
станцияларда күндізгі уақытта ол 30 гПа-ға дейін жетеді.
Арал маңының барлық аумағы жауын-шашынмен жеткіліксіз
қамтамасызданған ауданға жатады. Мұнда кез келген айда барлық жерде жауын-
шашынның толығымен жоқ болуы немесе олардың өте аз мөлшері болуы мүмкін.
Жазда жаңбырсыз кезеңдер үздіксіз бірнеше ай қатарынан жалғасуы мүмкін.
Жауын-шашынның ең үлкен жылдық суммасы Ұялыда -166 мм (1969 ж.), Мойнақта -
212 мм (1978 ж), Қарақалпакияда - 231 мм (1963ж), ал минималды -33, 43 және
60 мм. Арал маңының оңтүстігінде орташа жылына 90 мм, ал солтүстігінде -125
мм жауын-шашын түседі. Ең жаңбырлы мезгілдер көктем және күз болып
табылады.
Жел режимінің материктік сипаты бар. Желдің басым бағыты оңтүстік-
батысқа қарай (жылына 60% жағдайлар), орташа жылдамдығы 5-6 мс. Күшті
желдер де туындайды, қайталануы орташа жылына МС Ақтұмсықта 50 тәулікке, ал
МС Барсакелместе 44 күнге жетеді. Жиі күшті желдер қыста байқалады. Жазда
жағалау микроклиматына елеулі әсерді бриз циркуляциясы тигізеді, мұның
әсерінен ұзындығы 50 км-ге дейінгі зонада метеорологиялық шамалар қатарының
барысы ауысады. Солтүстік жағалауда күндізгі бриз оңтүстік-батыс, ал түнде
солтүстік-батыс бағытта болады. Оңтүстік жағалау станцияларында жел
бағытының тәуліктік ауысымы шұғыл – күндіз жел солтүстік-шығыстан, ал түнде
батыстан соғады. Шаруашылық іс-әрекет ықпалымен соңғы жылдары Арал маңы
климатының едәуір өзгеруі жалғасуда.
Сырдария өзеннің төмеңгі ағысы үшін климаттық жағдайлардың
біртектілігі тән: температураның едәуір ауыспалылығымен шұғыл бейнеленген
континенталдық, ауа құрғақтығы, атмосфералық жауын-шашынның аз мөлшері.
Ең ыстық айдағы орташа айлық температура – шілде +26 ... 28оC. Ыстық
күндері ол +44,6 оC-қа дейін көтеріледі. Ең суық ай – ақпан, орташа
температура -7...11оC. Абсолютті минимум - 33,4оC.
Ауа температурасының абсолютті жылдық амплитудасы 78 оC-ты құрайды.
Ауаның орташа жылдық температурасы 9,5-12,9 оC шегінде ауытқиды. 0 оC-тан
жоғары орташа тәуліктік температуралы кезең 235 ... .275 тәулікке созылады.
Соңғы көктемгі үсіктер сәуірдің бірінші декадасында тоқтатылады.
Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 200 тәулік. Алғашқы аяздар әдетте қазанның
бірінші декадасында түседі. Бір жылдағы аязды күндер саны 107-146.
Нөлден төмен орташа айлық температура желтоқсан, ақпан және қаңтарда
бақыланады.
Ең суық айдағы орташа температура -6 оC (ақпан), аяздар 28 оC-тан 38
оC-қа дейінгі (қараша-наурыз айлары) шекті шамаға жетуі мүмкін.
Алғашқы үсіктің орташа күні 7 қазан және соңғы үсіктікі 12 сәуір.
Топырақтың қату тереңдігі 20 см-ден 65 см-ге дейін ауытқиды. Нөл арқылы ауа
температурасының ауысу жағдайларының саны (тоңазыту және еру) .
а) орташаға жақын жылдары (1967 жыл) – 66 рет.
б) қолайсыз қыс жылдары (1966 жыл) – 98 рет.
в) қолайлы қыс жылдары (1950 жыл)-37 рет.
Алғашқы қар желтоқсанның басында, соңғысы наурыздың басында түседі.
Тұрақты қар жамылғысы 25-тен 79 тәулікке дейін ұсталады, оның биіктігі
10 ... 15 см.
Жауын-шашынның жылдық суммасы елеусіз -150 ... 200 мм, 1 тәулікте
түсетін жауын-шашынның максималды мөлшері 14-37 мм. Олардың үлкен бөлігі
қысқы-көктемгі кезеңде түседі, жауын-шашынның ең үлкен мөлшері наурызда
түседі.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының орташа жылдық мәні – 51- 56 %. Ауа
ылғалдылығының тапшылық қосындысы 0C-тан жоғары температуралы кезеңде -
2985 мм. Активті температура қосындысы 3600 ... .4200 оC. Гидротермиялық
коэффициент 0,1 ... 0,3.
Жыл аралығында жел шығыс және солтүстік-шығыс бағытта басым болады.
Бұрқасын салыстырмалы сирек болады. Жылдың жылы уақытында айына 4-5
тәулікке дейін созылатын шаңды дауылдар байқалады.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3,6 мсек. Әрқилы ықтималды желдің
орташа жылдамдығы төмендегідей:
a) жылына бір рет 22 мсек;
б)5 жылда бір рет 25 мсек;
в) 10 жылда бір рет 26 мсек;
г) 20 жылда бір рет 28 мсек;
Өңірлік климат өзгерісін бақылау
Өңірлік климатының негізгі сипаттамаларының бірі температуралық фон,
төмеңгі бұлттылық және түсетін жауын-шашын мөлшері тәуелді атмосфераның
жерге жақын қабатының циркуляциясы болып табылады.
Орта Азияда өңірлік циркуляцияның көпжылдық өзгерісін талдау
қарастырылатын территория үшін синоптикалық үдерістердің келесі генетикалық
типтері, яғни батыс және солтүстік-батыс енуі елеулі қайталанушылыққа ие.
Циркуляцияның осы типінде жазда ауа температурасы төмендейді және күшті
желдер туындайды. Суық жарты жылдықта әрқашанда жауын-шашынмен ілесетін ауа
температурасының төмендеуі жүреді. Осы сыныптың максимум қайталануы 1940
жылдары болды, сонан соң төмендеді, және минимум 1980 жылдардың бірінші
жартысында байқалды. Бүгінгі уақытта қыста ауаның төмен температурасы
бақыланатын антициклондар перифериясы типінің қайталануының артуы
байқалады. Синоптикалық жағдайдың осы типінің қайталану максимумы 30-ші
жылдары байқалды, қайталану минимумы 60-шы жылдардың екінші жартысына
келеді. 70-ші жылдардың екінші жартысынан бастап, солтүстік енуінің
қайталану өсімі бақыланады. Циркуляцияның бұл типі әрқашанда суық және ауа-
райы жағдайларының кең әртүрлілігін әкеледі. Осы енудің қайталану максимумы
1930 және 1940 жылдардың екінші жартысына келді, ал 1950 жылдан бастап
бүгінгі уақытқа дейін толқындық іс-әрекет енуінің қайталануының азаюы
бақыланады. Алаптың тау алды және таулы аудандарында жиі жауын-шашынды
ылғал ауа-райы белгіленеді. Зерттеулер Сырдаряи алабының Өзбек бөлігіндегі
күн радиациясы сипаттамасының барлық өзгерістері атмосферадағы мөлдірлік
өзгерісімен байланысты екендігін көрсетті.
Сырдария алабының жазық бөлігін қамтыған КАЗНИГМИ зерттеулері соңғы 40
жылда өңір микроклиматының Арал теңізінің беті мен көлемінің, әсіресе ауа
температурасы, салыстырмалы ылғалдылық және жел режимі секілді көрсеткіштер
әсерімен өзгергендігін көрсетті. Осы зерттеулерге сәйкес, 1981-1985 жылдар
кезеңінде теңіздің жылу резерві 1951-1960 жылмен салыстырғанда 54 пайызға
кеміді, ал жазғы температура 1-2 оC-қа артты. Қысқы кезеңде ауа
температурасының орташа айлық мәнінің (қазан-наурыз) елеулі төмендегені
тіркелген.
КАЗНИГМИ зерттеулері жылу режиміне Арал теңізінің жылжу әсері теңіз
жағасында 30-50 км-ге таралатындығын көрсетті. Өңірдегі ылғалдылық тамыз
айында 50-60 пайыз және қаңтар айында 81-83 пайыз шегінде болады.
Арал теңізінің солтүстік жағалауында салыстырмалы ылғалдылықтың орташа
мәні 25-30 пайызға, ал Сырдария атырауында (МС Қазалы) 15-20 пайызға
төмендеді. Салыстырмалы ылғалдылықтың азаюының осындай мәні тіпті ең құрғақ
жылдардың өзінде ешқашан бақыланбаған.
Жауын-шашын өзгерісі.
Арал теңізіне келетін су саласы көлемінің азаюы суармалау ауданының
артуымен және салдарлы, ошағы теңізден оңтүстік және оңтүстік-шығысқа қарай
ығысатын буланудың артуымен байланысты. Таулар ылғал тасымалдайтын ағын
жолында орографиялық кедергі болады, бұл суармалау алаңында буланған
ылғалдың түсу ықтималдылығының артуына әкелді. Молоснова Т.И. зерттеулері
(1987 ж.) атмосфералық циркуляция тұрпаты түскен жауын-шашын мөлшеріне
анықтаушы ықпал ететіндігін көрсетті. О.И.Субботина жылы жарты жылдықтағы
жауын-шашын туралы мәліметтерді талқылай отырып, жауын-шашынның арту жағына
өзгеру тенденциясы барлық жерде сақталған деген қорытындыға келді. Піскем
таулы станциясында (1260 м. абс.) жылдың жылы уақытындағы жауын-шашынның
көпжылдық барысы Барсакелмес аралды станциясы секілді ерекшелікке ие.
Шыршық өзені алабындағы Піскем метеостанциясында 1970-1980 жылдары жылдық
жауын-шашынның арту тенденциясы байқалды.
Бұл қорытынды М.И.Будыко зерттеуімен бекітіледі. Бұл зерттеулер
Сырдария алабы аумағының жазық бөлігінде жауын-шашынның жылдық мөлшерінің
артуы 120-140 пайыз нормаға жетті (1975 ж.), зерттелетін аумақтағы жауын-
шашынның орташа мөлшері 100-125 мм\жыл құрайды. Алайда жауын-шашынның артуы
энтузиазм тудырмауы тиіс, өйткені бұл атмосферадағы арал шаңының шайылумен
қалыптасқан қышқыл жауын-шашын.
Сырдария алабындағы су ортасының экологиялық тұрақтылығына климаттың
өзгеру әсерін бағалау.
Сырдария алабының жазық бөлігі үшін 2000 жылға қарай атмосфераның
жерге жақын қабатындағы ауаның орташа жылдық температурасы өткен жүзжылдық
аяғындағы температурамен салыстырғанда 0,75 оC-қа артқан (қысқы уақытта
1,45 оC-қа, ал жазғы уақытта өзгермейді), 2020 жылға қарай 1,15 оC-қа
(қысқы уақытта 2,25 оС-қа, ал жазғы уақытта өзгермейді) және 2050 жылға
қарай 1,95 оC-қа (қысқы уақытта 3,8 оС-қа артады, ал жазғы уақытта
өзгермейді) артады.
Болжам бойынша, жалпы жылынудың дамуында осы аумақтың ылғалдану
үдерісі артады. 2000 жылға қарай Сырдарияның төмеңгі ағысындағы жауын-
шашынның жылдық мөлшерінің артуы өткен жүзжылдықтың бірінші жартысындағы
жауын-шашынмен салыстырғанда 50 мм-ді, 2020 жылға қарай 100 мм-ді, ал 2050
жылға қарай 200 мм-ді құрайды.
Климат сипаттамасының өзгерісі табиғи өзгеру шегінде өтеді. Осы
сценарийге сәйкес, XX жүзжылдық аяғына қарай жерге жақын ауаның жылдық
температурасының
0,3 оC-қа елеусіз төмендеуін, ал 2005 жылға қарай өсуін күту керек. САНИГМИ
зерттеулері болашақта қарастырылатын өңірде қыс қатты болатындығын
көрсетті. Суық жарты жылдықта ауаның орташа жерге жақын температурасы
өңірде 2000 жылға қарай қалыптан 1,5 оC-қа төмендейді және 2005 жылға қарай
қалыптан жоғары 0,6-0,7 оC шамасына жетеді.
Жер беті суының жүргісі мен ресурсына климат өзгерісінің әсерін бағалау.
Сырдария алабының су шаруашылық жүйесінің функционирлеу негізі болып
табылатын су ресурстары қарастырылатын территорияның таулы және тау алды
зонасында қалыптасады. Өңірдің су шаруашылық жүйесінің функционирлеуі су
ресурстарының қалыптасу және олардың ішкі жылдық таралуынан тәуелді
болғандықтан, климаттың осы сипаттамаларға мүмкін өзгерістерінің әсері
бәрінен бұрын алаптың таулы және тау алды аймағында байқалуы тиіс.
Бірінші сценарий бойынша бағалау. Авторлар климат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz