«Шымкент май» ақ еңбек ақы бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру ерекшеліктері мен оны хқес -на сай жүргізу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І бөлім ЕҢБЕК АҚЫ БРОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ТӘРТІБІ
1.1. Еңбекақы: түсінігі мен түрлері, жүйелері және нысандары ... 10
1.2. Орташа және қосымша еңбекақы есептеу тәртібі мен орындалған жұмыс уақытының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.3. Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
2 Тарау. ЕҢБЕКАҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАР АУДИТІ
2.1. Еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексерудің бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.2. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар аудитінің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
2.3. Еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдарды тексеру ... ... ... ... ... 54
3 Тарау. «ШЫМКЕНТ МАЙ» АҚ ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ХҚЕС .на САЙ ЖҮРГІЗУ
3.1. «Шымкент май» АҚ .да еңбек және еңбекақы есебін жүргізу тәртібі және ХҚЕС.қа сәйкестендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
3.2. Қызметкерлердің еңбекақысынан есептелетін аударымдарды салықтық бақылау және оған енгізілген өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І бөлім ЕҢБЕК АҚЫ БРОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ТӘРТІБІ
1.1. Еңбекақы: түсінігі мен түрлері, жүйелері және нысандары ... 10
1.2. Орташа және қосымша еңбекақы есептеу тәртібі мен орындалған жұмыс уақытының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.3. Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
2 Тарау. ЕҢБЕКАҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАР АУДИТІ
2.1. Еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексерудің бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.2. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар аудитінің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
2.3. Еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдарды тексеру ... ... ... ... ... 54
3 Тарау. «ШЫМКЕНТ МАЙ» АҚ ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ХҚЕС .на САЙ ЖҮРГІЗУ
3.1. «Шымкент май» АҚ .да еңбек және еңбекақы есебін жүргізу тәртібі және ХҚЕС.қа сәйкестендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
3.2. Қызметкерлердің еңбекақысынан есептелетін аударымдарды салықтық бақылау және оған енгізілген өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Еліміз өз экономикасын тұрақтандырып, серпінділік стратегиясын жасап қана қоймай, әрбір еңбек етушіні қуантатын еңбек ақы мөлшерінің артуы байқалуда. Сонымен қатар салық заңдылықтарында да оңтайлы өзгерістер орын алғаны баршымызға белгілі.
Кез-келген кәсіпорын бухгалтериясында қызметтің маңызды бағыттарының бірі жұмысшылар еңбекақысының есебі болып табылады. Бухгалтер жұмысының неғұрлым күрделі және жауапты учаскесі болғанына байланысты еңбек және еңбекақы есебі кәсіпорынның есептік жүйесінде басты орындардың бірін алады.
Қазақстанның нарықтық шаруашылық жүйесіне өту жағдайында экономикалық және әлеуметтік хал-ахуалдың өзгеруніе сәйкес еңбекақы төлеу, жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және қолдау саласындағы саясат та елеулі елдердегі төлеу жүйесін жан-жақты зерттеуді талап етеді.
Еңбекақы шығындары өнімнің өзіндік құнының маңызды элементі болып табылады, сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің артуына, өзіндік құнның төмендеуіне, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына әсер етеді.
Осы аталғандар мәселенің өзектілігін айқындап, дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға негіз болды. Жұмысымыздың негізгі мақсаты еңбекақыны ұйымдастырудың теориялық аспектілерін жүйелеу, нақты бір мекеменің мысалында талдамалық мәліметтерді зерттеу, сондай-ақ еңбекақы есебі, аудиті және оны талдау бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- еңбекақы категориясының мәнін анықтау;
- еңбекақыны ұйымдастыру және оны реттеудің негізгі принциптерін зерттеу;
- еңбекақы есептеу формалары мен жүйелерін қарастыру;
- кәсіпорындарда түрлі категориядағы жұмысшыларға еңбекақы есептеу тәртібімен танысу;
- жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысулардың аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
- еңбекақы қорының пайдаланылуын талдау т.б.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік ғалымдардың озық еңбектері, заң және нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар, «Шымкент май » АҚ нық нақты мәліметтері қолданылды.
«Шымкент май» ААҚ-ның басқару құрылымы
«Шымкент май» ААҚ-ы тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май экстракты зауыттың алғашқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы өтпелі қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының «Ұлы Отан соғысында енген еңбектері үшін» медальмен марапатталуы. 1948 жылы Форпрессті цехтың іске қосылуы. 1949 жылы Май экстракты зауытын Шымкент май зауыты атағына айналды. КСРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі «Бас өсімдік май» бас басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын, сабын қайнату цехтарын, штамп прессторын, дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы жаңаша жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 жылы еркін май қышқылдарын алуға қажетті цех іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50 жылдыығ атап өтілді. 1993 жылы жекешелендіру «Шымкент май» ААҚ-ның қайталануы. 2000 жылы «Доня» сауда маркасының нарыққа енуі. 2002 жылы зауыттың 60 жылдығы атап өтілді.
Халықаралық стандартқа сәйкес ИСО 9000 сапа менеджментінің жүйесіне аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. «Шымкент май» ААҚ-ның 60 жыл тәжірибелік мерзімінде май өнімдері нарығында май ішкі заттарының өңдеу, өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу, оны май өнімдеріне қорыту, дайын өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру жұмыстарымен айналысады.
Сапа және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот. Деректі шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған (рафинатталмаған), тазартылған (рафинатталған) және күнбағыс, мақта, сафлор, сая өнімдерінен алынған майларды өңдейді. Май тұқымдарын өңдеу түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық, 1.08.2003 жылы деректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу мүмкіншілігі – 96%-ды құраған болатын.
Өсімдік майлары бүгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы өнім. өсімдік майларын тұтынушылардың үлестері - 62,2%-ды құрайды. Сонымен қатар, 2002 жылы өсуіне талдау жасай отырып, мынадай көрсеткіштерді анаықтауға болады: өсімдік майлары нарығында отандық өндірушілердің үлесі – 75%. «Шымкент май» ААҚ-ның үлесі – 34,4%. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің сапасы мен өнімдерін сатып алуда шешуші фактор болып табылады. Тазаланған мақта «Доня» майының теңдесі жоқ. өсімдік майының негізгі биологиялық құндылығы май қышқылдарының, фосфоридтерімен, токоферелдармен сипатталады. Күнбағыс майы аса белсенді витаминдерге иеленеді. «Шымкент май» ААҚ-ы тазаланған май өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап бере алады. Мақта, күнбағыс, сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи түске ие, иісі жоқ, табиғи витаминдер мен амин қышқылдарына өте бай.
Кәсіпорын және оның өнімдері
ААҚ «Шымкент май» Шымкент қаласының Оңтүстікбөлігіндегі теміржол бекетінің 1,5 км қашық бөлігінде орналасқан. Солтүстік-батыстан кәсіпорныға мақта май зауыты, ал батыстан «Оңтүстік полиметаллы» ЖАҚ-ның аймағы бағытталған. Кәсіпорынның магистралды теміржолымен байланысы солтүстік шығыстан өндірістік алаңға бағытталған өтпелі теміржолмен орындалады. Кәсіпорынның автокөліктермен байланысы «Промышленная» көшесі арқылы орындалады. Кәсіпорынның қарапайым рельефті. Жер асты сулары 10 метр тереңдікте байқалмаған. Аймақтың сейсмикалдылығы – 8 балл. Кәсіпорынның шикізаты май тұқымдастықтарының түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта және пісте май тұқымдастықтары. Мақта тұқымдастықтары қала және аудан аралық зауыттардан тасымалданады. Ауданаралық мақта тазалау зауыттарының кәсіпорыннан алшақтығы – 40-100км. Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс Қазақстан облысы және Ресей Федерацияларынан тасымалданады.
Өндірістің құрылымы және оның сипаттамасы
ААҚ «Шымкент май» тамақ және техникалық тағайындаудағы түрлі өсімдік майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдеу бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна. Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша, соя тұқымдастықтарын өңдеп, дайын өнім ала алады. ААҚ «Шымкент май» құрамында мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыс атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабораториясы
- көмекші цехы.
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергетикалық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу-құрылысы цехы
- лаборатория
- Кип и А.
Май тұқымдастықтарны өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
- сақтау
- тазалау
- майды сығу
- экстракция
- майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр өткізгіштермен байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан тұқымдар қалдықтардан тазалау үшін дайындау цехына бағытталады. Тазаланған тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау – сеператорлы бөлімшесіне тазалау үшін келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату мақсатында дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды қабықшаландыру – «ядро» майдаланып процестеледі. Осы аталған операциялар дайындау цехында орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара (процестеу материалы) экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан соңғы майсыз материал – шрот дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін жоғарғы белокты жем ретінде таратылады. Форпрессті және экстракциялы майлар тазалау цехына бағытталады, онда май өңделеді.
Зерттеу процесінде бухгалтерлік есеп пен аудиттің әдістемелік тәсілдері кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс теориялық нақты мысалдарға, есептеулерге негізделген практикалық сипатта орындалғандықтан, құндылығы жоғары деп есептейміз.
Еліміз өз экономикасын тұрақтандырып, серпінділік стратегиясын жасап қана қоймай, әрбір еңбек етушіні қуантатын еңбек ақы мөлшерінің артуы байқалуда. Сонымен қатар салық заңдылықтарында да оңтайлы өзгерістер орын алғаны баршымызға белгілі.
Кез-келген кәсіпорын бухгалтериясында қызметтің маңызды бағыттарының бірі жұмысшылар еңбекақысының есебі болып табылады. Бухгалтер жұмысының неғұрлым күрделі және жауапты учаскесі болғанына байланысты еңбек және еңбекақы есебі кәсіпорынның есептік жүйесінде басты орындардың бірін алады.
Қазақстанның нарықтық шаруашылық жүйесіне өту жағдайында экономикалық және әлеуметтік хал-ахуалдың өзгеруніе сәйкес еңбекақы төлеу, жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және қолдау саласындағы саясат та елеулі елдердегі төлеу жүйесін жан-жақты зерттеуді талап етеді.
Еңбекақы шығындары өнімнің өзіндік құнының маңызды элементі болып табылады, сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің артуына, өзіндік құнның төмендеуіне, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына әсер етеді.
Осы аталғандар мәселенің өзектілігін айқындап, дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға негіз болды. Жұмысымыздың негізгі мақсаты еңбекақыны ұйымдастырудың теориялық аспектілерін жүйелеу, нақты бір мекеменің мысалында талдамалық мәліметтерді зерттеу, сондай-ақ еңбекақы есебі, аудиті және оны талдау бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- еңбекақы категориясының мәнін анықтау;
- еңбекақыны ұйымдастыру және оны реттеудің негізгі принциптерін зерттеу;
- еңбекақы есептеу формалары мен жүйелерін қарастыру;
- кәсіпорындарда түрлі категориядағы жұмысшыларға еңбекақы есептеу тәртібімен танысу;
- жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысулардың аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
- еңбекақы қорының пайдаланылуын талдау т.б.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік ғалымдардың озық еңбектері, заң және нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар, «Шымкент май » АҚ нық нақты мәліметтері қолданылды.
«Шымкент май» ААҚ-ның басқару құрылымы
«Шымкент май» ААҚ-ы тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май экстракты зауыттың алғашқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы өтпелі қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының «Ұлы Отан соғысында енген еңбектері үшін» медальмен марапатталуы. 1948 жылы Форпрессті цехтың іске қосылуы. 1949 жылы Май экстракты зауытын Шымкент май зауыты атағына айналды. КСРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі «Бас өсімдік май» бас басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын, сабын қайнату цехтарын, штамп прессторын, дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы жаңаша жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 жылы еркін май қышқылдарын алуға қажетті цех іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50 жылдыығ атап өтілді. 1993 жылы жекешелендіру «Шымкент май» ААҚ-ның қайталануы. 2000 жылы «Доня» сауда маркасының нарыққа енуі. 2002 жылы зауыттың 60 жылдығы атап өтілді.
Халықаралық стандартқа сәйкес ИСО 9000 сапа менеджментінің жүйесіне аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. «Шымкент май» ААҚ-ның 60 жыл тәжірибелік мерзімінде май өнімдері нарығында май ішкі заттарының өңдеу, өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу, оны май өнімдеріне қорыту, дайын өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру жұмыстарымен айналысады.
Сапа және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот. Деректі шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған (рафинатталмаған), тазартылған (рафинатталған) және күнбағыс, мақта, сафлор, сая өнімдерінен алынған майларды өңдейді. Май тұқымдарын өңдеу түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық, 1.08.2003 жылы деректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу мүмкіншілігі – 96%-ды құраған болатын.
Өсімдік майлары бүгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы өнім. өсімдік майларын тұтынушылардың үлестері - 62,2%-ды құрайды. Сонымен қатар, 2002 жылы өсуіне талдау жасай отырып, мынадай көрсеткіштерді анаықтауға болады: өсімдік майлары нарығында отандық өндірушілердің үлесі – 75%. «Шымкент май» ААҚ-ның үлесі – 34,4%. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің сапасы мен өнімдерін сатып алуда шешуші фактор болып табылады. Тазаланған мақта «Доня» майының теңдесі жоқ. өсімдік майының негізгі биологиялық құндылығы май қышқылдарының, фосфоридтерімен, токоферелдармен сипатталады. Күнбағыс майы аса белсенді витаминдерге иеленеді. «Шымкент май» ААҚ-ы тазаланған май өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап бере алады. Мақта, күнбағыс, сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи түске ие, иісі жоқ, табиғи витаминдер мен амин қышқылдарына өте бай.
Кәсіпорын және оның өнімдері
ААҚ «Шымкент май» Шымкент қаласының Оңтүстікбөлігіндегі теміржол бекетінің 1,5 км қашық бөлігінде орналасқан. Солтүстік-батыстан кәсіпорныға мақта май зауыты, ал батыстан «Оңтүстік полиметаллы» ЖАҚ-ның аймағы бағытталған. Кәсіпорынның магистралды теміржолымен байланысы солтүстік шығыстан өндірістік алаңға бағытталған өтпелі теміржолмен орындалады. Кәсіпорынның автокөліктермен байланысы «Промышленная» көшесі арқылы орындалады. Кәсіпорынның қарапайым рельефті. Жер асты сулары 10 метр тереңдікте байқалмаған. Аймақтың сейсмикалдылығы – 8 балл. Кәсіпорынның шикізаты май тұқымдастықтарының түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта және пісте май тұқымдастықтары. Мақта тұқымдастықтары қала және аудан аралық зауыттардан тасымалданады. Ауданаралық мақта тазалау зауыттарының кәсіпорыннан алшақтығы – 40-100км. Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс Қазақстан облысы және Ресей Федерацияларынан тасымалданады.
Өндірістің құрылымы және оның сипаттамасы
ААҚ «Шымкент май» тамақ және техникалық тағайындаудағы түрлі өсімдік майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдеу бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна. Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша, соя тұқымдастықтарын өңдеп, дайын өнім ала алады. ААҚ «Шымкент май» құрамында мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыс атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабораториясы
- көмекші цехы.
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергетикалық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу-құрылысы цехы
- лаборатория
- Кип и А.
Май тұқымдастықтарны өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
- сақтау
- тазалау
- майды сығу
- экстракция
- майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр өткізгіштермен байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан тұқымдар қалдықтардан тазалау үшін дайындау цехына бағытталады. Тазаланған тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау – сеператорлы бөлімшесіне тазалау үшін келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату мақсатында дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды қабықшаландыру – «ядро» майдаланып процестеледі. Осы аталған операциялар дайындау цехында орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара (процестеу материалы) экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан соңғы майсыз материал – шрот дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін жоғарғы белокты жем ретінде таратылады. Форпрессті және экстракциялы майлар тазалау цехына бағытталады, онда май өңделеді.
Зерттеу процесінде бухгалтерлік есеп пен аудиттің әдістемелік тәсілдері кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс теориялық нақты мысалдарға, есептеулерге негізделген практикалық сипатта орындалғандықтан, құндылығы жоғары деп есептейміз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. №2732 1995жылдың 26-желтоқсанында Заң күшін иемденетін, ҚР Президентінің «Бухгалтерлік есеп жөнінде» жарлығы.
2. 1998-2000 жылдарға ҚР-да бухгалтерлік есеп пен аудиттің дамуы мен жүзеге асуының мемлекеттік бағдарламасы жөнінде №3838 1998 жылдың 28 қаңтарындағы ҚР Президентінің жарлығы.
3. 1996ж.12.10. бухгалтерлік есеп жөнінде ҚР-ның Ұлттық комиссиясының дайындығы мен ұсынысы үшін окцептуалдық негіз №2 «ҚР бухгалтерлік есеп стандарты» - Алматы,-1996ж.
4. Бухгалтерлік есеп стандарты. ҚР Ұлттық комиссиясы. -Алматы,1996ж.
5. Методикалық кеңес берулер мен стандарттау және ҚР-ның бухгалтерлік есебі. -1997ж.
6. 14.01.97.ж. өзгерісі және толықтығымен Қаржы министірлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқамасы.
7. 1993ж. 24.08. министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған ҚР-ның ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс-сапарлық қызметі жөнінде нұсқамасы.
8. Фирма іскерлігін қаржылық талдау., М. Ист-Сервис.1994ж.
9. Абрютина А. «Кәсіпорынның іскерлігін қаржы–экономикалық талдау» Оқу құралы –М:Изд-во «ЧС и сервис»,1998ж.
10. Алборов Р.А. «Өнеркәсіптік сауда АПК ұйымдарындағы аудит»: Оқу құралы., 2000ж.
11. Кәсіпорын мен ұйымның төлеу қабілеттілігін талдау.
12. Аренс Э.А. «Аудит»: Оқу құралы
13. Артеменко В.Г. «Қаржылық анализ»: Оқу құралы - «ДИС»басылымы - 1997ж.
14. Байдибеков Ж.М. «Кредиторлық және дебиторлық борыш балансындағы айналым құралдарының тиімді жұмыс істеуі мен пайдалануы және есеп айырысу саясатын ақылмен реттеу есебімен кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің дамуы», «Қаржы –қаражат»-2000\5-6.
15. Барышников Н.П. «Бухгалтер мен аудиторлық көмегіне хаттама» –методикалық құралдар, нормативтік құжаттар, коментариялар, проводкалар, мысалдар/ Н.П.Барышников- М:басылым «Филинъ»1998ж.
16. Глазунов В.Н. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» -1999ж-2.
17. Данилевский В. «Аудит практикасы» Оқу құралы.
18. Дүйсембаев К.Ш. «Қаржылық есеп беру аудиті мен талдау» –Алматы-1998ж.
19. Дүйсембаева З.К., Ержанова С.М. «ҚР-ның кәсіпорында есеп саясаты»-Алматы -1999ж.
20. Дүйсембаева З. К. «Аудит жүйесіндегі қаржылық талдау» (1999ж-4).
21. Ефимова О.В. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын қалай талдау», -1993ж.
22. Кеннинг Дж. «Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы.
23. Ковалев В.В. «Қаржы анализі: капиталды басқару, инвестицияны талдау: есеп беруді талдау» –М:Қаржылар мен сттистика -1997ж.
24. Ковалева О.С. «Бухгалтерлік есеп және шаруашылық іскелікті талдау және аудит» -Болашақ -1994ж.
25. Коровин А.В. Аудиттегі қаржылық талдаудың ерекшелігі» Қаржылар-2000ж-8.
26. Косой А.М. «Дебиторлы–кредиторлылық борыш»/Ақша және несие-1998ж.-2.
27. Кутерин Ж. «Кәсіпорында кредиторлық борышты реструктризациялау» Жалпы жолдар/кәсіпкер және құқық -1999ж.(10-11).
28. Ковалев В.В., Привалов В.П. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы» /экономика және маркетинг орталығы; 1995ж.
29. Лебедев К. «Дебиторлық борышты өткізудің түсінігі, құқықтық режимі мен механихмі» /шаруашылық және құқық-1999ж.-4.
30. Лебедев К. «Кредиторлық борышты өткізудің түсінігі мен механизмі» -1998ж-11.
31. Лоханина И.М., Золкина З.К. «Кәсіорынның қаржы–экономикалық ікерлгін талдау»
32. Любушкин Н.П. «Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық іскерлігін талдау»
33. Маркорьян Э.А., Геросименко Г.П. «Қаржылық талдау» -1996ж.
34. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарты.
35. Негашаев Е.В «Нарық жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» -1997ж.
36. Подольский В.И. «Аудит» -1997ж.
37. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы қаржылық және басқару есебі» Алматы -1997ж.
38. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансовый анализ.- М.: Аудит и финансовый анализ, 1995.
39. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. - М.: Финансы и статистика. 1997
40. Баканов М. И. Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.-2-ое изд., М.;Ф и С, 1987.
41. Шеремет А.Д. Методика финансового анализа предприятия. 1992.
1. №2732 1995жылдың 26-желтоқсанында Заң күшін иемденетін, ҚР Президентінің «Бухгалтерлік есеп жөнінде» жарлығы.
2. 1998-2000 жылдарға ҚР-да бухгалтерлік есеп пен аудиттің дамуы мен жүзеге асуының мемлекеттік бағдарламасы жөнінде №3838 1998 жылдың 28 қаңтарындағы ҚР Президентінің жарлығы.
3. 1996ж.12.10. бухгалтерлік есеп жөнінде ҚР-ның Ұлттық комиссиясының дайындығы мен ұсынысы үшін окцептуалдық негіз №2 «ҚР бухгалтерлік есеп стандарты» - Алматы,-1996ж.
4. Бухгалтерлік есеп стандарты. ҚР Ұлттық комиссиясы. -Алматы,1996ж.
5. Методикалық кеңес берулер мен стандарттау және ҚР-ның бухгалтерлік есебі. -1997ж.
6. 14.01.97.ж. өзгерісі және толықтығымен Қаржы министірлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқамасы.
7. 1993ж. 24.08. министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған ҚР-ның ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс-сапарлық қызметі жөнінде нұсқамасы.
8. Фирма іскерлігін қаржылық талдау., М. Ист-Сервис.1994ж.
9. Абрютина А. «Кәсіпорынның іскерлігін қаржы–экономикалық талдау» Оқу құралы –М:Изд-во «ЧС и сервис»,1998ж.
10. Алборов Р.А. «Өнеркәсіптік сауда АПК ұйымдарындағы аудит»: Оқу құралы., 2000ж.
11. Кәсіпорын мен ұйымның төлеу қабілеттілігін талдау.
12. Аренс Э.А. «Аудит»: Оқу құралы
13. Артеменко В.Г. «Қаржылық анализ»: Оқу құралы - «ДИС»басылымы - 1997ж.
14. Байдибеков Ж.М. «Кредиторлық және дебиторлық борыш балансындағы айналым құралдарының тиімді жұмыс істеуі мен пайдалануы және есеп айырысу саясатын ақылмен реттеу есебімен кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің дамуы», «Қаржы –қаражат»-2000\5-6.
15. Барышников Н.П. «Бухгалтер мен аудиторлық көмегіне хаттама» –методикалық құралдар, нормативтік құжаттар, коментариялар, проводкалар, мысалдар/ Н.П.Барышников- М:басылым «Филинъ»1998ж.
16. Глазунов В.Н. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» -1999ж-2.
17. Данилевский В. «Аудит практикасы» Оқу құралы.
18. Дүйсембаев К.Ш. «Қаржылық есеп беру аудиті мен талдау» –Алматы-1998ж.
19. Дүйсембаева З.К., Ержанова С.М. «ҚР-ның кәсіпорында есеп саясаты»-Алматы -1999ж.
20. Дүйсембаева З. К. «Аудит жүйесіндегі қаржылық талдау» (1999ж-4).
21. Ефимова О.В. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын қалай талдау», -1993ж.
22. Кеннинг Дж. «Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы.
23. Ковалев В.В. «Қаржы анализі: капиталды басқару, инвестицияны талдау: есеп беруді талдау» –М:Қаржылар мен сттистика -1997ж.
24. Ковалева О.С. «Бухгалтерлік есеп және шаруашылық іскелікті талдау және аудит» -Болашақ -1994ж.
25. Коровин А.В. Аудиттегі қаржылық талдаудың ерекшелігі» Қаржылар-2000ж-8.
26. Косой А.М. «Дебиторлы–кредиторлылық борыш»/Ақша және несие-1998ж.-2.
27. Кутерин Ж. «Кәсіпорында кредиторлық борышты реструктризациялау» Жалпы жолдар/кәсіпкер және құқық -1999ж.(10-11).
28. Ковалев В.В., Привалов В.П. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы» /экономика және маркетинг орталығы; 1995ж.
29. Лебедев К. «Дебиторлық борышты өткізудің түсінігі, құқықтық режимі мен механихмі» /шаруашылық және құқық-1999ж.-4.
30. Лебедев К. «Кредиторлық борышты өткізудің түсінігі мен механизмі» -1998ж-11.
31. Лоханина И.М., Золкина З.К. «Кәсіорынның қаржы–экономикалық ікерлгін талдау»
32. Любушкин Н.П. «Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық іскерлігін талдау»
33. Маркорьян Э.А., Геросименко Г.П. «Қаржылық талдау» -1996ж.
34. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарты.
35. Негашаев Е.В «Нарық жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» -1997ж.
36. Подольский В.И. «Аудит» -1997ж.
37. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы қаржылық және басқару есебі» Алматы -1997ж.
38. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансовый анализ.- М.: Аудит и финансовый анализ, 1995.
39. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. - М.: Финансы и статистика. 1997
40. Баканов М. И. Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.-2-ое изд., М.;Ф и С, 1987.
41. Шеремет А.Д. Методика финансового анализа предприятия. 1992.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім ЕҢБЕК АҚЫ БРОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ТӘРТІБІ
1.1. Еңбекақы: түсінігі мен түрлері, жүйелері және нысандары ... 10
1.2. Орташа және қосымша еңбекақы есептеу тәртібі мен орындалған
жұмыс уақытының есебі 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3. Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық
есебі 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2 Тарау. ЕҢБЕКАҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАР АУДИТІ
2.1. Еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексерудің бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...34
... ... ... ... ... .
2.2. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар аудитінің
әдістемесі 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.3. Еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдарды тексеру 54
... ... ... ... ...
3 Тарау. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ХҚЕС -на САЙ ЖҮРГІЗУ
3.1. Шымкент май АҚ -да еңбек және еңбекақы есебін жүргізу
тәртібі және ХҚЕС-қа сәйкестендіру 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2. Қызметкерлердің еңбекақысынан есептелетін аударымдарды
салықтық бақылау және оған енгізілген өзгерістер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...61
... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Еліміз өз экономикасын тұрақтандырып, серпінділік стратегиясын жасап
қана қоймай, әрбір еңбек етушіні қуантатын еңбек ақы мөлшерінің артуы
байқалуда. Сонымен қатар салық заңдылықтарында да оңтайлы өзгерістер орын
алғаны баршымызға белгілі.
Кез-келген кәсіпорын бухгалтериясында қызметтің маңызды бағыттарының
бірі жұмысшылар еңбекақысының есебі болып табылады. Бухгалтер жұмысының
неғұрлым күрделі және жауапты учаскесі болғанына байланысты еңбек және
еңбекақы есебі кәсіпорынның есептік жүйесінде басты орындардың бірін алады.
Қазақстанның нарықтық шаруашылық жүйесіне өту жағдайында экономикалық
және әлеуметтік хал-ахуалдың өзгеруніе сәйкес еңбекақы төлеу, жұмысшыларды
әлеуметтік қорғау және қолдау саласындағы саясат та елеулі елдердегі төлеу
жүйесін жан-жақты зерттеуді талап етеді.
Еңбекақы шығындары өнімнің өзіндік құнының маңызды элементі болып
табылады, сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің
артуына, өзіндік құнның төмендеуіне, халықтың өмір сүру деңгейінің
жоғарылауына әсер етеді.
Осы аталғандар мәселенің өзектілігін айқындап, дипломдық жұмыс
тақырыбын таңдауға негіз болды. Жұмысымыздың негізгі мақсаты еңбекақыны
ұйымдастырудың теориялық аспектілерін жүйелеу, нақты бір мекеменің
мысалында талдамалық мәліметтерді зерттеу, сондай-ақ еңбекақы есебі, аудиті
және оны талдау бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- еңбекақы категориясының мәнін анықтау;
- еңбекақыны ұйымдастыру және оны реттеудің негізгі принциптерін
зерттеу;
- еңбекақы есептеу формалары мен жүйелерін қарастыру;
- кәсіпорындарда түрлі категориядағы жұмысшыларға еңбекақы есептеу
тәртібімен танысу;
- жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысулардың аудитін жүргізу
тәртібін қарастыру;
- еңбекақы қорының пайдаланылуын талдау т.б.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік ғалымдардың
озық еңбектері, заң және нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар,
Шымкент май АҚ нық нақты мәліметтері қолданылды.
Шымкент май ААҚ-ның басқару құрылымы
Шымкент май ААҚ-ы тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май
экстракты зауыттың алғашқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы
өтпелі қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының Ұлы Отан соғысында
енген еңбектері үшін медальмен марапатталуы. 1948 жылы Форпрессті цехтың
іске қосылуы. 1949 жылы Май экстракты зауытын Шымкент май зауыты атағына
айналды. КСРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі Бас өсімдік май бас
басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын, сабын қайнату цехтарын,
штамп прессторын, дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы жаңаша
жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 жылы еркін май
қышқылдарын алуға қажетті цех іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі
үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы
цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50
жылдыығ атап өтілді. 1993 жылы жекешелендіру Шымкент май ААҚ-ның
қайталануы. 2000 жылы Доня сауда маркасының нарыққа енуі. 2002 жылы
зауыттың 60 жылдығы атап өтілді.
Халықаралық стандартқа сәйкес ИСО 9000 сапа менеджментінің жүйесіне
аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. Шымкент май ААҚ-ның 60 жыл
тәжірибелік мерзімінде май өнімдері нарығында май ішкі заттарының өңдеу,
өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу, оны май өнімдеріне қорыту,
дайын өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру
жұмыстарымен айналысады.
Сапа және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот. Деректі
шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған
(рафинатталмаған), тазартылған (рафинатталған) және күнбағыс, мақта,
сафлор, сая өнімдерінен алынған майларды өңдейді. Май тұқымдарын өңдеу
түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық,
1.08.2003 жылы деректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу
мүмкіншілігі – 96%-ды құраған болатын.
Өсімдік майлары бүгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы өнім. өсімдік
майларын тұтынушылардың үлестері - 62,2%-ды құрайды. Сонымен қатар, 2002
жылы өсуіне талдау жасай отырып, мынадай көрсеткіштерді анаықтауға болады:
өсімдік майлары нарығында отандық өндірушілердің үлесі – 75%. Шымкент май
ААҚ-ның үлесі – 34,4%. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің сапасы мен
өнімдерін сатып алуда шешуші фактор болып табылады. Тазаланған мақта Доня
майының теңдесі жоқ. өсімдік майының негізгі биологиялық құндылығы май
қышқылдарының, фосфоридтерімен, токоферелдармен сипатталады. Күнбағыс майы
аса белсенді витаминдерге иеленеді. Шымкент май ААҚ-ы тазаланған май
өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап бере алады. Мақта, күнбағыс,
сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи түске ие, иісі жоқ, табиғи
витаминдер мен амин қышқылдарына өте бай.
Кәсіпорын және оның өнімдері
ААҚ Шымкент май Шымкент қаласының Оңтүстікбөлігіндегі теміржол
бекетінің 1,5 км қашық бөлігінде орналасқан. Солтүстік-батыстан кәсіпорныға
мақта май зауыты, ал батыстан Оңтүстік полиметаллы ЖАҚ-ның аймағы
бағытталған. Кәсіпорынның магистралды теміржолымен байланысы солтүстік
шығыстан өндірістік алаңға бағытталған өтпелі теміржолмен орындалады.
Кәсіпорынның автокөліктермен байланысы Промышленная көшесі арқылы
орындалады. Кәсіпорынның қарапайым рельефті. Жер асты сулары 10 метр
тереңдікте байқалмаған. Аймақтың сейсмикалдылығы – 8 балл. Кәсіпорынның
шикізаты май тұқымдастықтарының түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта
және пісте май тұқымдастықтары. Мақта тұқымдастықтары қала және аудан
аралық зауыттардан тасымалданады. Ауданаралық мақта тазалау зауыттарының
кәсіпорыннан алшақтығы – 40-100км. Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс
Қазақстан облысы және Ресей Федерацияларынан тасымалданады.
Өндірістің құрылымы және оның сипаттамасы
ААҚ Шымкент май тамақ және техникалық тағайындаудағы түрлі өсімдік
майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдеу
бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна.
Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша, соя
тұқымдастықтарын өңдеп, дайын өнім ала алады. ААҚ Шымкент май құрамында
мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыс атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабораториясы
- көмекші цехы.
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергетикалық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу-құрылысы цехы
- лаборатория
- Кип и А.
Май тұқымдастықтарны өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
- сақтау
- тазалау
- майды сығу
- экстракция
- майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр
өткізгіштермен байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан
тұқымдар қалдықтардан тазалау үшін дайындау цехына бағытталады. Тазаланған
тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау – сеператорлы бөлімшесіне тазалау үшін
келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату мақсатында
дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды қабықшаландыру –
ядро майдаланып процестеледі. Осы аталған операциялар дайындау цехында
орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара (процестеу материалы)
экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан соңғы майсыз материал – шрот
дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін жоғарғы белокты жем ретінде
таратылады. Форпрессті және экстракциялы майлар тазалау цехына бағытталады,
онда май өңделеді.
Зерттеу процесінде бухгалтерлік есеп пен аудиттің әдістемелік
тәсілдері кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс теориялық нақты
мысалдарға, есептеулерге негізделген практикалық сипатта орындалғандықтан,
құндылығы жоғары деп есептейміз.
1 Тарау. ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМЛДАСТЫРУ ТӘРТІБІ
1. Еңбекақы: түсінігі мен түрлері, жүйелері және нысандары
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі
бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардың қалыпты тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Нарықтық экономикаға
бағдарландырылған жалақыны мемлекетік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында және қызметкерлердің еңбек
белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизімін әзірлеудің
бастапқы базасы болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке ақы төлеуде республика
азаматтарын әлеуметтік қорғаудың құқықтық негіздері ағымдағы заңдармен
нақты айқындалады. Мемлекет тарапынан көзделген ең негізгі кепілдік – ол
қызметкерлердің заңдарда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес
еңбегіне ақы алуға құқылы. Бұл кепілдік ұйымдық - құқықтық, меншік нысанына
және ведомствалық бағыныштылығына қарамастан барлық кәсіпорындар мен
ұйымдара жұмыс істейтін қызметкерлерге таратылады. (Н.Айымханова ҚР Еңбек
құқығы 86 бет)
Еңбекақы – бұл iстеген еңбегi үшiн берiлген төлем, ол еңбек келiсiм-
шартында және қызмет нысқауында белгiленген көлемiне сай еңбеккерлер
орындаған жұмысы үшiн алады. Осы кезеңге белгіленген жұмыс уақытының
нормасын толық атқарған және еңбек нормаларын орындаған қызметкердің
айлық жалақысының мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
айлық жалақының ең төменгі мөлшерінен кем болмауға тиіс. (ҚР Еңбек Кодексі,
115- бап. 2-тармағы).
Еңбекақыны төлеу өнiмнiң өзiндiк құнының элементтерiнiң бiрi болып
табылады.
Жұмыс берушi еңбек тиiмдiлiгiн арттырудың әртүрлi ынталандыру
жолдарымен жүргiзедi, атап айтқанда сыйлық, үстеме, кепiлдiк төлемдерi.
Жұмыс берушi нақты жағдайын ескере отырып “еңбек ақы төлеу туралы” ережесiн
дербес әзiрлейдi, сондай-ақ онда еңбеккерлердiң категориясын, жұмыс
уақытының тәртiбiн, “қызметкер туралы” ережелердi белгiлейдi.
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне,
жұмысшылармен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне
кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбек ақының мөлшері тарифтік жүйеде қарастырылады. Бұл
жүйенің негізгі элементтері келесілері болып табылады:
• Тарифтік кесте;
• Тарифтік еңбек ақы мөлшері;
• Тарифтік мамандық анықтамалары;
Көрсетілген жүйеге негізделіп жұмысшылармен қызметкерлердің еңбек ақы
мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Бұл кәсіпорын тарифте әрбір атқаратын
жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріп, жұмысшылармен қызмекерлердің
өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де
мінездеме береді. Еңбек пен жалақының пайдаланылуын талдаудың негізі
міндетті еңбек өнімділігін одан әрі арттырудың және жалақының үнемдеудің
қорын анықтау болып табылады.
Еңбек жөніндегі жоспардың орындалуын талдауда еңбек өнімділігін
арттыру жөніндегі тапсырманың орындалуын талдау басты орын алады. Еңбек
өнімділігінің деңгейі бір жұмысшыға шаққандағы тауарлы өнімнің бір өлшемнің
еңбек сіңірілетін көрсеткіштерімен білдіріледі.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен белгілі-бір жұмыс
түрлерінің күрделілігі жұмысшылардың жұмыстары мен кәсіптерінің бірыңғай
тарифтік – біліктілік анықтамалығы, жұмысшылар кәсіптерінің тарифтік –
біліктілік сипаттамалары, Басшылар мамандар және басқа да қызметшілер
лауазымдарының біліктілік анықтамалығы, сондай-ақ ұйымдардың басшылары,
мамандары және басқа да қызметшілері лауазымдарының үлгілік сипаттамалары
негізінде белгіленеді. Мұнда көрсетілген анықтамалықтарды, жұмысшылар
кәсіптерінің тарифтік-біліктілік сипаттамаларын әзірлеуді, қайта қарауды,
сынақтан өткізуді, бекітуді және қолдану тәртібін еңбек жөніндегі
уәкілетті мемлекетік орган айқындайды.
ҚР Еңбек Кодексінің 120 бабына сәйкес, еңбек ақы төлеу жүйелері,
Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімді, кесімді немесе өзге де еңбекақы
жүйелері бойынша төленеді.
Мерзiмдi еңбекақы деп – нақты iстеген уақыты үшiн еңбек ақының мөлшерi
немесе тарифтiк мөлшерлемесi бойынша еңбеккерлерге есептелiнетiн жалақы
нысанын айтамыз.
Халық шаруашылық саласындағы шаруашылық субъектілерінде
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізінде ай бойындағы қызмет атқарған уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбек ақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік ай,
күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы
қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса,
онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық субъектісінің
басшылығы бекіткен мөлшерде еңбек ақы соммасы толығымен төленеді.
Мерзiмдi еңбекақы нысаны жай мерзiмдiлiк және сыйақылы мерзiмдiлiк болып
бөлiнедi.
Жай мерзiмдi еңбекақы – өзiне берiлген тарифтiк мөлшерлемесi немесе
нақты iстеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы есептеу. Және ол сағат,
күн, ай тарифтiк ставкiлерiмен және окладпен (өтелген уақыт санын
бекiтiлген тариф ставкасына көбейтiп есептейдi) өндiрiледi.
Сыйақылы – мерзiмдi еңбекақы жүйесi және басқада еңбек ақылар
қызметшiнiң жұмыстан босатылуы, демалысқа кетуi және басқада оқиғалар
кезiнде жұмысшының орташа жалақысынан аударымдар есептелiнедi. Орташа
жалақыдан қызметшiнiң еңбек ақысының көлемi түсiндiрiледi алдыңғы
уақыттарда алынған еңбекақысының фактiсiмен есептелiнедi. Және сандық пен
сапалық көрсеткiштерi үшiн қосымша еңбек ақы сыйақылы – мерзiмдi еңбекақы
деп атаймыз.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды
деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы
ақының 21разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф
коэффиценті белгіленеді.
Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін
жіктеледі, ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншігі дейін бірыңғай
тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік- мамандырылған
(квалификацияланған) анықтама (БТМА) және мамандырылған анықтама (МА)
бойынша еңбеккерлердің тарификациясын жасайды.
Тарифтік мөлшерлемесін және әртүрлі машықтық- мамандандырылған
топтарындағы қызмет иесінің (лаузымды адамның) айлығын жұмыс берушінің ең
төмендегі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне
сүйене отырып бірыңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік-
мамандандырылған коэффиценттер бойынша анықтайды.
Тарифтік - мамандандырылған анықтама жұмысшылардың жұмысын
тарификациялауға және оларға әртүрлі өндіріс пен жұмыс түрі бойынша разряд
беруге пайдаланылады.
Ал мамандырылған анықтама қызметкерлердің жұмысының күрделілігін,
мандығының деңгейі бойынша анықтауды қамтамасыз етеді бұл анықтамалар
бірыңғай және салалық болып келеді. Олардың негізінде нақты өндіріс
еңбеккерлері үшін жергілікті анықтамалар әзірленіп және белгіленуі мүмкін.
Ал меншік нысанына тәуелді кәсіпорындар еңбек ақы туралы мәселесін
ұжымдық келісім - шарттың негізінде дербес түрде шеше алады. Олар тарифтік-
мандандырылған анықтаманы қажет болған кезде ғана пайдаланады.
Кесiмдi еңбек ақы төлеген кезде алдын ала белгіленiп қойған деңгейде
әзiрленген өнiмнiң немесе орындалған жұмыстың әрбiр бiрлiгiне есептейдi.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адам сағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар:
• Тікелей кесімді
• Кесімді сыйлықты
• Үдемелі кесімді
• Акордтық
• Жанама кесімді
Тiкелей кесiмдi еңбек ақы жүйесi – бір жұмысшының немесе бір
бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек
бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері – бұл құжатта
көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына
қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Кесiмдi-сыйлықты - бұл қосымша марапаттау төлемiн қарастырады,
белгiленген көрсеткiштi орындаған кезде ғана пайдаланады.
Кесiмдi - үдемелi (прогрессивтi) еңбек ақы төлемi. Еңбек төлемiнiң бұл
жүйесi жұмысшылардың белгiленген артық өндiргенi үшiн көтермелеу ретiнде
пайдаланылады. Норма мөлшерiнде пайдаланғаны үшiн жұмысшыларға төлемдi
тiкелей кесiмдi бағалар бойынша есептейдi, ал нормадан асыра дайындалған
өнiм үшiн үдемелi бағалар бойынша есептейдi.
Жанама еңбек ақы төлемi. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың
еңбек төлемi қызмет көрсететiн учаскiсiнiң, цехтың негiзгi жұмысшылардың
төлем ақысына шаққандағы процентiмен анықталады.
Еңбек ақы төлемiнiң аккордтық жүйесi. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек
төлемiн нормаланған тапсыпманың немесе жұмыс көлемiнiң орындалуы және алдын
ала кешендiк жұмыстың тұтастай орындалуына белгiленген жалпы кесiмдiк
бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшiн еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзiмдерiн қысқартуда, олардың
ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшiн пайдаланады.
Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған
тапсырмалар (уақыт нормалары, өнімдер) бағалар негізінде белгілейді ал олар
болмаған жағдайда- онда ол осы тәріздес жұмыс үшін қолданып жүрген,
нормативті тапсырмалар мен баға тапсырмалар мен баға(расценок)бойынша
белгіленеді. Еңбек төлемінің бұл жүйесі бойынша аккордтық тапсырманы
мерзімінен бұрын орындағаны үшін сыйақы беру тәртібі белгіленуі мүмкін.
Кәсіпорынның еңбек пен еңбекақы есебінің басты міндеттеріне тоқталып
өтсек:
1. өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтап, жүргізу.
2. еңбек өнімділігінің өсімін бақылау
3. жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылап талдау
4. жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеу үшін еңбекақы қорынан,
қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін қаржыларды
бақылау және талдау
5. жұмысшы және қызмекрлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу
6. өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу
7. еңбек және еңбек ақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды
есепті беру
Сонымен қатар еңбек пен еңбек ақы есебін ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру келесі жағдайларды қарастырады:
а) еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолданады.
б) еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың
типтелген прогресттік құрылымын қолданады.
в) еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін
жұмыстағы жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолданады.
Ең бастысы, жұмыс беруші тұлғамен жұмысалушы тұлғаның арасында арнайы
келісілген Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңына сәйкес өзара
тікелей жеке еңбек келісім шарттарын жасайды. Бұл құжат жұмыс беруші мен
жұмыс алушы тұлғаның арасындағы жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны,
келісім шарттың мерзімі, еңбек тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы,
еңбекті қорғаудың басқа да мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады. Еңбек
тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар екенін әрбір басшы
білуі шарт, оған сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдер және әрбір кәсіпорынның
әлеуметтік жағдайына байланысты жәрдемақылық төлемдер. Жұмыс беруші нақты
жағдайын ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей
алады, сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының
тәртібін, Қызметкер туралы ережесін белгілей алады. Дәл осы ережелердің
барлығын пайдаланып әрбір жұмысшы немесе қызметкермен әкімшілік бөлімі
қызметіне қарай келісім - шартқа отырып өз жұмысын ұйымдастырады.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның
жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі
емес қызмет атқаратындар деп екі топқа бөледі.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік ұйымның балансындағы өндіріске жатпайтын ұйымдардың
жұмысшы - қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары
мен қызметкерлері жұмысшылар мен қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Қызметкерлер тобы басшылар , мамандар және тағы басқа топқа бөлінеді.
Басшылар қатарына - президент , ректор , директор , меңгеруші , т.б.
жатады.
Мамандар қатарына - инженерлер , техникалық қызметтегі адамдар және
т.б жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына - құжаттарды дайындайтын , есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін , шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер
, менеджерлер , агрономдар , механиктер , т.б .жатады .
Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен олардың
жұмыс істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың " тізімдегі саны " деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны - кәсіпорындар ұйымдарға
қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға
байланысты өзгеріп отырады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың
жұмыс уақыты да есептеледі.
Жумысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі мамандар бөлімінде
(кадрлар бөлімі) жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттар
рәсімделеді:
- жұмысқа қабылдау жайлы бұйрық;
- басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық;
- демалыс берілуі жайлы бұйрық;
- жұмыстан босатылу жайлы бұйрық.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жумысшылар мен қызметкерлерге
ұйымның мамандар бөлімінде еңбек кітапшасы толтырылады. Еңбек кітапшасы
мамандар бөлімінде сақталып, оған жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс
орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары, ескертулері, сөгістері
және тағы басқа деректер жазылып отырады.
Жұмысқа қабылдау жайлы бұйрық негізінде жұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбек кітапшасына төл құжатындағы тиісті жазулар жазылып,
оған Т-2 үлгідегі жеке карточка ашылады. Карточкада жұмысшылар мен
қызметкерлердің білімі, жұмыс орны, аты - жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге
келген күні, айы және жылы, мекен - жайы, тағы басқа керекті мәліметтер
толтырылады.
Әрбір қызметке алынған адамға табельдік номер беріледі. Бұл номер
еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір
кезеңдегі, яғни уақыттағы кәсіпорын жұмысшылары мен қызметкерлерінің
тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің
күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын бұйрық негізінде
анықталып отырады. Анықталған сан жұмыс уақытын пайдалану есебі табелінің
деректеріне сәйкес келуі тиіс.
2. Орташа және қосымша еңбекақы есептеу тәртібі мен орындалған жұмыс
уақытының есебі
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін
кейбір төлемдердің мөлшері олардың өткен уақыттағы алған еңбекақысының
орташа мөлшеріне байланысты есептелінетін мұндай төлемдерге мыналар
жатқызылады:
1. Мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді атқарған уақыты үшін төленетін
төлем.
2. Қызметтік іс-сапарында болған уақытқа төленетін еңбекақы.
3. Жас сәбилі аналарға демалу және баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліске төленетін төлем.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған еңбек уақытына төленетін төлем.
5. Өндірістен қол үзіп немесе қол үзбей оқитын жұмысшы қызметкерлерге
емихан тапсыратын уақыттағы (сессия уақытында) жұмыста болмаған
уақыттарына төленетін төлем.
6. Амалсыздан жұмысқа шықпаған уақытқа төленетін төлем.
7. Ауыл шаруашылық жұмыстарына (егін жинау, мал азығын дайындау, тағы
басқалар)қатысқан уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлем.
8. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек демалысы немесе пайдаланбаған
еңбек демалысы үшін төленетінтөлем.
9. Зейнетақы, табыс салығы және жылдық жұмыс нәтижесі бойынша сыйақы
есептеу тағы басқалары.
Орташа еңбекақыны есептегенде шарушылық субъектілері
пайдаланып жүрген заңдарға сәйкес мына тәртіптерді басшылыққа алу қажет.
Нақтылы жағдайларға байланысты орташа еңбекақы қай мерзімге есептеу керек
екендігіне қарай белгіленген. Осы күнгі қолданылатын заңдарға сәйкес орташа
еңбекақы мынадай уақыттарға (мерзімдерге) есептелінеді:
-жұмысшылар мен қызметкерлерге зейнетақы есептеу үшін зейнеткерлік
демалысқа шығар алдындағы соңғы он жыл ішіндегі кезкелген бес жылдың орташа
еңбекақысы;
-жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы еңбек демалысына баратын
уақытына немесе жұмыстан босатылатын және пайдаланбаған демалысы үшін,
сондай-ақ балалы болған кездегі әйелдерге берілетін демалыс үшін,
амалсыздан жұмысқа шықпай қалғаны үшін, еңбекке уақытша жарамсыздыққа
жәрдемақы төлеу үшін және тағы да басқа жағдайларда соңғы он екі айдың
орташа еңбекақысы алынуға тиіс.
Егер бұл жоғарыда айтылған төлемдерді есептеу барысында жұмысшы-
қызметкерлер он екі ай жұмыс істемеген жағдайда, онда орташа еңбекақыны
есептеуге дейінгі толық істеген уақыты алынады. Еңбек демалысына төленетін
төлемдерді есептеу барысында демалысқа барар алдындағы он екі айдың еңбек
ақысы жартылай сақталынған, (ауырған күні, ауырған адамға қараған уақыты,
оқу орындарында оқитын студенттерге берілген демалыс, тағы басқалар)
уақыттары алынып тасталады. Осы жоғарыда айтылғандарды есептеу кезінде
толық бір ай да қалмаған жағдайда демалыс үшін төленетін соманы сол
демалысқа барар алдындағы жұмыс істеген күндерге алған еңбекақы соммасын
жұмыс істеген күндерінің санына бөліп есептейді.
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшы қызметкерлерге жыл сайынғы
берілетін демалысы немесе пайдаланбаған демалысына төленетін төлемдерді
есептеу үшін орташа еңбекақыны есептегенде төлеу жүйелеріне қарамастан
төленген төлемдердің мына түрлері алынады:
1. Негізгі еңбекақы және оған қосымша төленген үстемелер (демалыс күні
істеген үшін қосымша төлем, мейрам күні істеген жұмысы үшін қосымша
төлемі, өзінің қызметтеріне жатпайтын қызметті атқарғаны үшін
төленетін төлемдерден басқа).
2. Шаруашылық субъектілерінде тұрақты қолданылатын сыйлық беруге сәйкес
еңбекақы қорынан және сондай-ақ материалдық сыйлықақы қорынан
берілетін сыйақы.
3. Жыл бойы істеген жұмысының қорытындысы бойынша берілетін сыйақы, яғни
он үшінші айлық (әр айға бөлініп қосылады).
4. Қосымша еңбекақы (жұмыстан босатыларда берілетін жәрдемақы, әскери
жиында болған уақытқа төленетін төлемдерден басқа ).
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлдерге орташа еңбек
ақыны есептегенде мына төлемдер есепке алынбайды:
1. Еңбекақы қорынан басқа қаржы көздерінен төленген төлемдер (өнер
тапқыштыққа және тағы басқалар).
2. Есепке алынатын 12 айдан бұрынғы уақытқа тиісті төлемдер.
3. Жұмысшының міндетіне жатпайтын жұмыстарды орындағаны үшін төленген
төлем.
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндіріс тиімділігін және орындалатын
жұмыстың сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердің мақсат мүддесін күшейту
үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол жыл соңының нәтижесі
бойынша және басқа да көрсеткіштер бойынша берілуі мүмкін.
Сыйлық еңбеккерлердің жеткен жетістігі үшін ақшалай қолдап дем беру
және одан әрі өсу қарқынын ынталандыру болып табылады. Сыйлық, негізінен
үстеме төлем ертінде берілуі мүмкін.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру мынадай
көрсеткіштері (ережелері) бойынша жүзеге асырылады: Еңбек өнімділігіне өнім
сапасының арттырылуына және өндірістің соңғы нәтижелерінің жақсаруына
байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшерлері істеген жұмыстарының маңыздылығы
мен күрделігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары бойынша сараланып
белгіленеді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін
төленетін қаражат мөлшерінде бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы
нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбектәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін
сақталуынескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға қақылы. Сыйлық,
әдетте, айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл
категорияларға сыйлық кәсіпорын шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері
үшін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлеріне: басшы қызметкерлерге бүтіндей
алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; басқару аппараты
қызметкерлеріне - бөлімшелердің, басқару аппаратының қызметінің
қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткіштерін ескере отырып,
бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; құрылымдық
кәсіпорындардың қызметкерлеріне осы бөлімшелердің жұмыс нәтижелері үшін
сыйлық беріледі.
Еңбек жағдайының өзгерген кезінде жасалатын қосымша төлемдер. Бірнеше
қызметті қатарынан атқарған кезде (қызмет көрсететін аясы кеңейгенде)
немесе уақытша жұмысқа келмегендердің (қатысушылардың) міндетін атқарған
кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс
іңстейтін болса және уақытша жұмысқа келмегендер қызметтен босамаған болса,
еңбеккерлерді негізгі міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер
жүктеледі. Оның мөлшері жұмыс берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің
келісім бойынша анықталады (негізгі айлығының бір айдағы айлығынан пайыздық
мөлшерлемесі алынады) Егерде уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін
атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады) бірақ бұл кезде оған
қосылған қосымша төлемдер мен үстемелер есепке алынбайды) және айлығындағы
айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол ваканттік қызметте болса,
онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды.
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін еңбек ақы. Түнгі уақыт кешкі 22 сағаттан
бастап, таңғы 6-ға дейін созылады. Бүкіл жұмысының 50%-тейі түнгі алмасуға
(сменаға) келсе, онда ол түнгі уақытты жұмыс істеген болып саналады. Ондай
еңбеккерлерге жарты тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде қосымша еңбек ақы
төлемі жасалады.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбек ақы. Нормадан артық жұмыс
істегені үшін жарты тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде қосымша төлем
жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына 40сағат жұмыс уақыты етіп
белгілейді. Ал жеке және ұжымды келісім шартта бұл одан да төмен болып
белгіленуі мүмкін. Егерде кәсіпорын бір аптаның алты күнін 7 сағаттан жұмыс
істейтін күні етіп бекітсе, онда оның жұмыс уақытының ұзақтығы -40сағатқа
тең болады, ал егер де күндігі 5 сағатқа тең болса, онда ол 30сағатты
құрайды. Енді осы көрсетілген сағаттардан(40,36,30) артық істегені,
нормадан артық істегені болып саналады.
Демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс істегені үшін жасалатын төлем.
Егер қызметкер өзіне белгіленген демалыс күнінде жұмысқа тартылса, онда
оған екі апта ішінде басқа бір демалыс күні берілуі тиіс. Егер кәсіпорын
әкімшілігінің оған қосымша демалыс беруге мүмкіндігі болмаса,
ерекшелікжағдай ретінде бұл күн үшін екі есе мөлшерінде: мерзімдік
жұмысшыларға және айлық ақы алатын қызметкерлерге тарифтік төлем
мөлшерлеменің (айлық ақысының ) екі есе еселенген төлем ақы төленеді.
Мерекелік күндерде жұмыс істегені үшін жұмысшыларға екі еселенген
кесімді бағалар бойынша; еңбектері сағаттық не күндік төлем мөлшерінен
төленетін жұмысшыларға сағаттық не күндік төлем мөлшерінің екі еселенген
шамасында; айлық ақы алатын қызметкерлерге мерекелік күні, жұмыс істегені
үшін айлығының шегінде, сағаттық не күндік төлем мөлшерінің екі еселенген
шамасында еңбек ақы төленеді.
Айрықша жағдайда төленетін еңбек ақы. Жеке және ұжымдық
келісімшарттарды ауа райы ауыр (құбылмалы) жағдаймен, қара жұмыспен,
қауіпті және денсаулығына зиян келтіретін жұмыспен, интенсивті еңбекпен
байланысты жұмыстарға жергілікті жерде қосымша еңбек ақы белгілеуі мүмкін.
Қара жұмыс, қауіпті және денсаулығына зиян келтіретін жұмыстар жұмыс орнын
аттестациялаудың көмегімен және еңбек бойынша мемлекеттік органдардың
өкілеттілігінің қатысуымен анықталады. Ал интенсивтік еңбек ақы салалық
және салааралық нормативтердің негізінде анықталады.
Жас сәбилі аналарға демалуы және баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліс уақытына төленетін еңбекақы. Халық шаруашылық салаларындағы
кәсіпорындарда, ұйымдарда, субъектілерде жұмыс істейтін және қызмет
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында бір жасқа толмаған жас
сәбилі аналарға демалуы және жас сәбиді тамақтандыруы үшін жұмыс уақытының
барысында үзіліс беріледі. Бұл берілетін үзіліс уақытының ұзақтығы 30
минуттан кем болмауы қажет. Жоғарыда айтылған осы үзілістердің арасы үш
сағаттан сирек болмауы тиіс. Шаруашылық субъектісіндегі жас сәбилі аналарға
демалуы және жас сәбиді тамақтандыруы үшін берілетін үзіліс уақыттары жұмыс
уақытының құрамына кіреді және жұмыс істемеген, үзіліс уақыттары үшін
жұмысшы қызметкерлерге орташа еңбекақысы бойынша еңбекақы есептелініп
төленеді.
Жұмысшыларға өзіне берілген разрядтан төмен тарифтелген жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем. Шаруашылық субъектілерінде кесімді еңбекақы
алатын жұмысшылар өзіне берілген разрядтан (мамандық дәрежесінен) төмен
тарифтелген жұмысты атқарған жағдайда, егер олар белгіленген өнім өндіру
нормасын орындаған уақытта төмен дәрежелі (разрядты) жұмысшыға белгіленген
тариф бойынша есептелетін еңбекақы және соған қосымша осытарифпен сол
жұмысшының өзінің мамандық дәрежесіне белгіленген тариф бойынша алуға
тиісті еңбекақысының арасындағы айырмашылық соммасы төленеді.
Мысалы: бесінші разрядты жұмысшы (дәрежелі) үшінші разрядты жұмысшыға
белгіленген жұмысты атқарған болса, онда оған үшінші разрядты жұмысшыға
төленуге тиісті еңбекақы және қосымша үшінші разрядты жұмысшы мен бесінші
разрядты жұмысшының еңбекақыларының арасындағы айырмашылық соммасы
төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкелерге жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін
төлем. Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың
кінәсінен жұмыстың тоқтап қалған уақытына еңбек ақы төленбейді. Егер
жұмыстың тоқтап қалуына жұмысшы, қызметкерлердің ешқандай кінәсі немесе
жазығы болмаса, еңбекақы тарифтің 50% (пайызы) мөлшерінде төленеді.
Жұмыстың тоқтап қалуына байланысты шаруашылық субъектісі жұмысшылар мен
қызметкерлерді басқа жұмысқа уақытша ауыстыруы мүмкін. Егер жұмыстың тоқтап
қалған уақытында жұмысшы қызметкерлер шаруашылық субъектісінің әкімшілігі
ұсынған басқа жұмысты орындаудан бас тартатын болса, онда ол уақыт үшін
жұмысшылар менқызметкерлерге еңбекақы төленбейді.
Кәсіпорындарда жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылармен
қызметкерлердің еңбек ақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға
өндірілген өнімнің өнімділігін есептеп талдауға және жұмысшылармен
қызметкерлердің белгіленген мөлшерін орындау барысын анықтауға, және де
жұмыс істегені тұрғыда статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің
балансын жасауға қолданады. Жұмыс істелген уақыт есебі жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап
қалуы және жұмысқа келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің алатын
категорияларына байланысты табельде реттік нөмері санына қарай жүргізіледі.
Негізінен табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбекақысын дұрыс және дәл есептеу үшін арналған.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы, іссапарда болуы,
жұмысқа себепсіз кешігуі тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгіленген
белгімен көрсетіледі. Мысалы үшін:
• Іссапарындағы жұмысшы – қызмекерлер үшін – і
• Демалыстағы жұмысшы – қызметкерлер үшін – д
• Жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін – с
Тағыда басқа белгілер қолданады. Мысалы кәсіпорынның қызметкерлерінің
демалыс ақысын төлеу бойынша қалай есептеліп анықталатынын, келесі
жағдайлар бойынша қарастыратын болсақ. Егер қызметкер 2004 ж. 3 маусымнан
бастап 18 күнтізбелік күнге жыл сайынғы еңбек демалысына кетті. 2003 ж. 3
маусымнан 2004 ж. 3 маусымға дейінгі есептік кезең толықтай жұмыспен
өтелген. Бұл кезеңде оған 250 000 теңге жалақы есептелген десек ,сонда
демалыс ақысын есептегенде қандай нәтижеге кенелетінін көреміз. Егер бүкіл
есептік кезең толықтай жұмыспен өтелсе, онда нұсқаулыұтың 19-тармағының 1-
тармашасына сәйкес демалыс ақысын немесе пайдаланылмаған демалыс үшін
өтемақыны төлеу үшін орташа күндік жалақы есептік жалақы есепті кезеңде
есептелген жалақы соммасын 120-ге және жылдағы күнтізбелік күндердің орташа
айлық санынан бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) 1-тармашасына сәйкес
демалыс ақысын немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақыны төлеу үшін
орташа күндік жалақы есептік жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы
соммасын 120-ге және жылдағы күнтізбелік күндердің орташа айлық санынан
бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) = 702,4 теңге
2) Демалыс үшін ақы мынандай болады:
702,4 теңге x 18 күнтізбелік күн = 12 643,2 теңге.
Ал егер 2003 ж. 16 маусымда жұмысқа қабылданды және жеке еңбек шартының
талаптары бойынша оған 24 күнтізбелік күнге созылатын еңбек демалысы
берілуге тиіс, бірақ жеке еңбек шарты 2004 ж. 16 мамырда қызметкердің
бастамасы бойынша бұзылды. Жұмыс істеген уақыты үшін оған 150 000 теңге
соммасында жалақы есептелді. Сонда пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем
ақы есептеу қалай жүргізіледі?
Қызметкердің пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтемақы соммасы орташа
күндік жалақыны төленуге жататын күндер санына көбейту арқылы анықталады.
1) Бұл жағдайда 24 күн : 356 күн x 326 күн = 22 күнтізбелік күн
Мұнда 24 – жек еңбек шартымен белгіленген қызмекердің жыл сайынғы еңбек
демалысының күнтізбелік күндері;
356 – ҚР заңдарымен белгіленген мереке күндерін қоспағанда, 2004 жылғы
күнтізбеліккүндердің саны ;
326 – жұмыспен өтелген күндерге келетін күнтізбелік күндердің саны.
2) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз:
150 000 теңге : 326 күн =460,12 теңге
3) Пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем ақы соммасын анықтаймыз:
460,12 теңге x 22 күнтізбелік күн = 10122,64 теңге.
Ендігі жерде кәсіпорынның өнім өндіру есебін және олардың жүйелеріне
аса көңіл аударсақ. Өнім өндіру есебі ең алдымен орындалған жұмыстың,
операцияның, өндіріп шығарған өнімнің саны мен сапасына қарай кесімді еңбек
ақыны есептеу үшін және жұмысшылар мен қызметкерлердің жекелей және топтық
еңбек өнімділігіне бақылау жүргізу үшін қажет. Ашып айтқан жөн, өнім өндіру
есебі негізінде тек қана кесімді еңбек ақы алатын қызметкерлер мен
жұмысшылар ғана емес, сонымен қатар мерзімдік еңбек ақы алатын
жұмысшылармен қызметкерлерге де сандық және сапалық көрсеткіштердің
артығымен орындалуына қарай жекеленген сыйақы төленеді. Жекелеген
жұмысшылармен қызметкерлер кесімді еңбек ақысына қосымша өнім өндіру
негізінде мөлшерлі тапсырманы орындағаны үшін сыйақы алады. Өнім өндіру
әрбір кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбегін ұйымдастыруға
және оларға есептеліп төленетін еңбек ақы түріне байланысты.
Кәсіпорындарда өнімдердің өндіріп шығарылуы және жұмыстың орындалуы жайлы
міндетті түрде келесі мәліметтер алғашқы құжаттарда орын алуы тиіс:
- орындалған жұмыстың аталуы;
- оның қабылданған уақыты яғни күні айы, жылы;
- өндірілген өнімнің саны мен көлемі;
- өнімді өндіруге және жұмысты орындауға кеткен уақыт;
- орындаушы жұмысшылар мен қызметкерлердің табельдік нөмері және цех
немесе бөлім басшыларының белгілеп отырған нөмері
- цех бөлімшесінің шифрлары және өздерінің істеген жұмысына қарай
тура есептелген еңбек ақы;
Аталған мәліметтер бойынша одан кейінгі уақыттарда жұмысшы және
қызметкерлермен есеп-айырысу жүргізіліп, сонымен қатар өндіріліп
шығарылатын өнімдер мен істелген жұмыстар бойынша төлем сомаларының мөлшері
анықталады.
1.3 Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық есебі
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және
қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы
анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап, қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу - төлеу тізімі деп атайды. Бұл тізімдеме әрбір цехтар,
бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде есеп айырысу - төлеу
тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша есептелген еңбекақы мен
басқа да төлем сомаларын және одан ұсталған сомаларды жинақтаушы құжат
болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы - қызметкерлердің аты - жөні,
табельдік номері, есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
ұсталымдар, сол айдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар мен
қызметкерлерге қарыз сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы
есеп айырысу - төлеу тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті
еңбекақыны алып, қол қояды. Бұл тізімдеме бойынша, біріншіден, еңбекақы
бойынша есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден, ол есеп айырысулардың
талдамалық есебі болып табылады, ал үшіншіден, осы тізімдеме арқылы
жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай ақы төлейді.
Кейбір ұйымдарда есеп айырысу - төлеу тізімдемесі мен жеке шоттың
орнына есеп айырысу тізімдемесі ғана жүргізіледі. Ол журнал түрінде
жасалып, негізгі және қосымша беттерден тұрады. Негізгі бетінде жұмысшылар
ман қызметкерлерге есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
жәрдемақылырының сомасы және олардан ұсталымдарды есептеуге керекті
мәліметтері (лауазымды тұлғаның жалақысы, мамандық дәрежесіне сәйкес
тарифтік еңбекақысы,туған жылы, отбасы жағдайы, балаларының және
қарауындағы адамдардың саны, ұсталатын және шегерілетін сомалардың мөлшері,
қай уақытқа дейін демалатыны т.б.) көрсетіледі. Тізімдеменің қосымша
беттерінің саны бұл журналдың қандай мерзімге (айға, тоқсанға, жарты жылға,
жылға) ашылғандығына байланысты болады. Тізімдеменің титулдық бетінде
жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген және депоненттелген еңбекақы
сомалары жазылады. Тізімдемені толтыру барысында оның ең соңғы бетіне
жиынтық сомалары жазылады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар және қызметкерлермен есеп айырысу есебі
681 "Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу" деп аталатын
синтетикалық, пассивті шотта есептеліп жүргізіледі. Бұл шот бойынша
деректер мен ақпараттар 10 журнал - ордерде көрсетіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлерге істеген жұмысы, атқарған қызметі,өндірген өнімі үшін
есептелетін еңбекақы өндіріс шығындарының бір элементі ретінде еңбекті
пайдалану бағытына қарай шығындарды есептейтін белгілі бір шотқа, оның
ішінде тиісті өндірістік өнімге жатқызылуы керек. Сонымен қатар бұл туралы
еңбек қоры жайлы тиісті орындарға есеп берілуі қажет. Сондықтан да
рапорттар ман өнім өндіру тізімдемелері, табельдер және тағы басқа алғашқы
құжаттар негізінде әр бөлімше бойынша есептелген еңбекақы олардың түрлері
және қызметкерлердің санаттары бойынша топталады. Бұл топтау журнал -
ордердің 3 және 4 өңдеу кестелерінде жүргізіледі, ол кестенің сол жағында
дебеттелетін шоттар номерлері, ал оң жағында жұмысшы - қызметкерлердің
мамандық дәрежелеріне сәйкес есептелген еңбекақы сомалары түрлері бойынша
бөлініп жазылады.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы сомасы бөлу
тізімдемесінің негізінде шығындар есептелетін шоттарға келесі тәртіпте
жазылады:
Дебет: Тауарларды немесе жұмыстармен қызметтерді сату бойынша
шығындар
шоты, Жалпы әкімшілік шығындар шоты, Негізгі өндірістік
жұмысшылардың еңбек ақысы шоты, Көмекші өндірістегі жұмысшылардың еңбек
ақысы шоты, Әлеуметтік саладағы жұмысшылардың еңбекақысы және Ақауды
жөндеу саласындағы жұмысшылардың еңбекақысы шоттарының тиістісі,
Кредит: Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу шоты.
Басқарушылық әкімшілік қызметшілеріне еңбек ақы оклад бойынша
есептелінеді және 681-ші Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу
шот кредиттеліп, 821-ші Жалпы әкімшілік шығындары шот дебеттеледі, және
барлық ұсталымдары ұсталып болған сомма жұмыскерге касса арқылы қолма-қол
беріледі. Ал, құрылыс аймақтарындағы жұмысшылар мезгілге байланысты кесімді
еңбек ақы бойынша есептеліп беріледі.сондықтан құрылыс аймақтарындағы
жұмысшылар өндірістік шығындар шоттарында есептеледі, яғни 902-ші Өндіріс
жұмысшыларының еңбек ақысы шот дебеттеліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім ЕҢБЕК АҚЫ БРОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ТӘРТІБІ
1.1. Еңбекақы: түсінігі мен түрлері, жүйелері және нысандары ... 10
1.2. Орташа және қосымша еңбекақы есептеу тәртібі мен орындалған
жұмыс уақытының есебі 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3. Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық
есебі 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2 Тарау. ЕҢБЕКАҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАР АУДИТІ
2.1. Еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексерудің бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...34
... ... ... ... ... .
2.2. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар аудитінің
әдістемесі 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.3. Еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдарды тексеру 54
... ... ... ... ...
3 Тарау. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ХҚЕС -на САЙ ЖҮРГІЗУ
3.1. Шымкент май АҚ -да еңбек және еңбекақы есебін жүргізу
тәртібі және ХҚЕС-қа сәйкестендіру 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2. Қызметкерлердің еңбекақысынан есептелетін аударымдарды
салықтық бақылау және оған енгізілген өзгерістер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...61
... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Еліміз өз экономикасын тұрақтандырып, серпінділік стратегиясын жасап
қана қоймай, әрбір еңбек етушіні қуантатын еңбек ақы мөлшерінің артуы
байқалуда. Сонымен қатар салық заңдылықтарында да оңтайлы өзгерістер орын
алғаны баршымызға белгілі.
Кез-келген кәсіпорын бухгалтериясында қызметтің маңызды бағыттарының
бірі жұмысшылар еңбекақысының есебі болып табылады. Бухгалтер жұмысының
неғұрлым күрделі және жауапты учаскесі болғанына байланысты еңбек және
еңбекақы есебі кәсіпорынның есептік жүйесінде басты орындардың бірін алады.
Қазақстанның нарықтық шаруашылық жүйесіне өту жағдайында экономикалық
және әлеуметтік хал-ахуалдың өзгеруніе сәйкес еңбекақы төлеу, жұмысшыларды
әлеуметтік қорғау және қолдау саласындағы саясат та елеулі елдердегі төлеу
жүйесін жан-жақты зерттеуді талап етеді.
Еңбекақы шығындары өнімнің өзіндік құнының маңызды элементі болып
табылады, сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің
артуына, өзіндік құнның төмендеуіне, халықтың өмір сүру деңгейінің
жоғарылауына әсер етеді.
Осы аталғандар мәселенің өзектілігін айқындап, дипломдық жұмыс
тақырыбын таңдауға негіз болды. Жұмысымыздың негізгі мақсаты еңбекақыны
ұйымдастырудың теориялық аспектілерін жүйелеу, нақты бір мекеменің
мысалында талдамалық мәліметтерді зерттеу, сондай-ақ еңбекақы есебі, аудиті
және оны талдау бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- еңбекақы категориясының мәнін анықтау;
- еңбекақыны ұйымдастыру және оны реттеудің негізгі принциптерін
зерттеу;
- еңбекақы есептеу формалары мен жүйелерін қарастыру;
- кәсіпорындарда түрлі категориядағы жұмысшыларға еңбекақы есептеу
тәртібімен танысу;
- жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысулардың аудитін жүргізу
тәртібін қарастыру;
- еңбекақы қорының пайдаланылуын талдау т.б.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік ғалымдардың
озық еңбектері, заң және нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар,
Шымкент май АҚ нық нақты мәліметтері қолданылды.
Шымкент май ААҚ-ның басқару құрылымы
Шымкент май ААҚ-ы тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май
экстракты зауыттың алғашқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы
өтпелі қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының Ұлы Отан соғысында
енген еңбектері үшін медальмен марапатталуы. 1948 жылы Форпрессті цехтың
іске қосылуы. 1949 жылы Май экстракты зауытын Шымкент май зауыты атағына
айналды. КСРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі Бас өсімдік май бас
басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын, сабын қайнату цехтарын,
штамп прессторын, дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы жаңаша
жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 жылы еркін май
қышқылдарын алуға қажетті цех іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі
үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы
цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50
жылдыығ атап өтілді. 1993 жылы жекешелендіру Шымкент май ААҚ-ның
қайталануы. 2000 жылы Доня сауда маркасының нарыққа енуі. 2002 жылы
зауыттың 60 жылдығы атап өтілді.
Халықаралық стандартқа сәйкес ИСО 9000 сапа менеджментінің жүйесіне
аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. Шымкент май ААҚ-ның 60 жыл
тәжірибелік мерзімінде май өнімдері нарығында май ішкі заттарының өңдеу,
өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу, оны май өнімдеріне қорыту,
дайын өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру
жұмыстарымен айналысады.
Сапа және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот. Деректі
шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған
(рафинатталмаған), тазартылған (рафинатталған) және күнбағыс, мақта,
сафлор, сая өнімдерінен алынған майларды өңдейді. Май тұқымдарын өңдеу
түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық,
1.08.2003 жылы деректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу
мүмкіншілігі – 96%-ды құраған болатын.
Өсімдік майлары бүгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы өнім. өсімдік
майларын тұтынушылардың үлестері - 62,2%-ды құрайды. Сонымен қатар, 2002
жылы өсуіне талдау жасай отырып, мынадай көрсеткіштерді анаықтауға болады:
өсімдік майлары нарығында отандық өндірушілердің үлесі – 75%. Шымкент май
ААҚ-ның үлесі – 34,4%. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің сапасы мен
өнімдерін сатып алуда шешуші фактор болып табылады. Тазаланған мақта Доня
майының теңдесі жоқ. өсімдік майының негізгі биологиялық құндылығы май
қышқылдарының, фосфоридтерімен, токоферелдармен сипатталады. Күнбағыс майы
аса белсенді витаминдерге иеленеді. Шымкент май ААҚ-ы тазаланған май
өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап бере алады. Мақта, күнбағыс,
сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи түске ие, иісі жоқ, табиғи
витаминдер мен амин қышқылдарына өте бай.
Кәсіпорын және оның өнімдері
ААҚ Шымкент май Шымкент қаласының Оңтүстікбөлігіндегі теміржол
бекетінің 1,5 км қашық бөлігінде орналасқан. Солтүстік-батыстан кәсіпорныға
мақта май зауыты, ал батыстан Оңтүстік полиметаллы ЖАҚ-ның аймағы
бағытталған. Кәсіпорынның магистралды теміржолымен байланысы солтүстік
шығыстан өндірістік алаңға бағытталған өтпелі теміржолмен орындалады.
Кәсіпорынның автокөліктермен байланысы Промышленная көшесі арқылы
орындалады. Кәсіпорынның қарапайым рельефті. Жер асты сулары 10 метр
тереңдікте байқалмаған. Аймақтың сейсмикалдылығы – 8 балл. Кәсіпорынның
шикізаты май тұқымдастықтарының түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта
және пісте май тұқымдастықтары. Мақта тұқымдастықтары қала және аудан
аралық зауыттардан тасымалданады. Ауданаралық мақта тазалау зауыттарының
кәсіпорыннан алшақтығы – 40-100км. Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс
Қазақстан облысы және Ресей Федерацияларынан тасымалданады.
Өндірістің құрылымы және оның сипаттамасы
ААҚ Шымкент май тамақ және техникалық тағайындаудағы түрлі өсімдік
майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдеу
бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна.
Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша, соя
тұқымдастықтарын өңдеп, дайын өнім ала алады. ААҚ Шымкент май құрамында
мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыс атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабораториясы
- көмекші цехы.
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергетикалық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу-құрылысы цехы
- лаборатория
- Кип и А.
Май тұқымдастықтарны өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
- сақтау
- тазалау
- майды сығу
- экстракция
- майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр
өткізгіштермен байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан
тұқымдар қалдықтардан тазалау үшін дайындау цехына бағытталады. Тазаланған
тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау – сеператорлы бөлімшесіне тазалау үшін
келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату мақсатында
дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды қабықшаландыру –
ядро майдаланып процестеледі. Осы аталған операциялар дайындау цехында
орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара (процестеу материалы)
экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан соңғы майсыз материал – шрот
дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін жоғарғы белокты жем ретінде
таратылады. Форпрессті және экстракциялы майлар тазалау цехына бағытталады,
онда май өңделеді.
Зерттеу процесінде бухгалтерлік есеп пен аудиттің әдістемелік
тәсілдері кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс теориялық нақты
мысалдарға, есептеулерге негізделген практикалық сипатта орындалғандықтан,
құндылығы жоғары деп есептейміз.
1 Тарау. ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМЛДАСТЫРУ ТӘРТІБІ
1. Еңбекақы: түсінігі мен түрлері, жүйелері және нысандары
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі
бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардың қалыпты тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Нарықтық экономикаға
бағдарландырылған жалақыны мемлекетік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында және қызметкерлердің еңбек
белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизімін әзірлеудің
бастапқы базасы болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке ақы төлеуде республика
азаматтарын әлеуметтік қорғаудың құқықтық негіздері ағымдағы заңдармен
нақты айқындалады. Мемлекет тарапынан көзделген ең негізгі кепілдік – ол
қызметкерлердің заңдарда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес
еңбегіне ақы алуға құқылы. Бұл кепілдік ұйымдық - құқықтық, меншік нысанына
және ведомствалық бағыныштылығына қарамастан барлық кәсіпорындар мен
ұйымдара жұмыс істейтін қызметкерлерге таратылады. (Н.Айымханова ҚР Еңбек
құқығы 86 бет)
Еңбекақы – бұл iстеген еңбегi үшiн берiлген төлем, ол еңбек келiсiм-
шартында және қызмет нысқауында белгiленген көлемiне сай еңбеккерлер
орындаған жұмысы үшiн алады. Осы кезеңге белгіленген жұмыс уақытының
нормасын толық атқарған және еңбек нормаларын орындаған қызметкердің
айлық жалақысының мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
айлық жалақының ең төменгі мөлшерінен кем болмауға тиіс. (ҚР Еңбек Кодексі,
115- бап. 2-тармағы).
Еңбекақыны төлеу өнiмнiң өзiндiк құнының элементтерiнiң бiрi болып
табылады.
Жұмыс берушi еңбек тиiмдiлiгiн арттырудың әртүрлi ынталандыру
жолдарымен жүргiзедi, атап айтқанда сыйлық, үстеме, кепiлдiк төлемдерi.
Жұмыс берушi нақты жағдайын ескере отырып “еңбек ақы төлеу туралы” ережесiн
дербес әзiрлейдi, сондай-ақ онда еңбеккерлердiң категориясын, жұмыс
уақытының тәртiбiн, “қызметкер туралы” ережелердi белгiлейдi.
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне,
жұмысшылармен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне
кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбек ақының мөлшері тарифтік жүйеде қарастырылады. Бұл
жүйенің негізгі элементтері келесілері болып табылады:
• Тарифтік кесте;
• Тарифтік еңбек ақы мөлшері;
• Тарифтік мамандық анықтамалары;
Көрсетілген жүйеге негізделіп жұмысшылармен қызметкерлердің еңбек ақы
мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Бұл кәсіпорын тарифте әрбір атқаратын
жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріп, жұмысшылармен қызмекерлердің
өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де
мінездеме береді. Еңбек пен жалақының пайдаланылуын талдаудың негізі
міндетті еңбек өнімділігін одан әрі арттырудың және жалақының үнемдеудің
қорын анықтау болып табылады.
Еңбек жөніндегі жоспардың орындалуын талдауда еңбек өнімділігін
арттыру жөніндегі тапсырманың орындалуын талдау басты орын алады. Еңбек
өнімділігінің деңгейі бір жұмысшыға шаққандағы тауарлы өнімнің бір өлшемнің
еңбек сіңірілетін көрсеткіштерімен білдіріледі.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен белгілі-бір жұмыс
түрлерінің күрделілігі жұмысшылардың жұмыстары мен кәсіптерінің бірыңғай
тарифтік – біліктілік анықтамалығы, жұмысшылар кәсіптерінің тарифтік –
біліктілік сипаттамалары, Басшылар мамандар және басқа да қызметшілер
лауазымдарының біліктілік анықтамалығы, сондай-ақ ұйымдардың басшылары,
мамандары және басқа да қызметшілері лауазымдарының үлгілік сипаттамалары
негізінде белгіленеді. Мұнда көрсетілген анықтамалықтарды, жұмысшылар
кәсіптерінің тарифтік-біліктілік сипаттамаларын әзірлеуді, қайта қарауды,
сынақтан өткізуді, бекітуді және қолдану тәртібін еңбек жөніндегі
уәкілетті мемлекетік орган айқындайды.
ҚР Еңбек Кодексінің 120 бабына сәйкес, еңбек ақы төлеу жүйелері,
Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімді, кесімді немесе өзге де еңбекақы
жүйелері бойынша төленеді.
Мерзiмдi еңбекақы деп – нақты iстеген уақыты үшiн еңбек ақының мөлшерi
немесе тарифтiк мөлшерлемесi бойынша еңбеккерлерге есептелiнетiн жалақы
нысанын айтамыз.
Халық шаруашылық саласындағы шаруашылық субъектілерінде
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізінде ай бойындағы қызмет атқарған уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбек ақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік ай,
күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы
қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса,
онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық субъектісінің
басшылығы бекіткен мөлшерде еңбек ақы соммасы толығымен төленеді.
Мерзiмдi еңбекақы нысаны жай мерзiмдiлiк және сыйақылы мерзiмдiлiк болып
бөлiнедi.
Жай мерзiмдi еңбекақы – өзiне берiлген тарифтiк мөлшерлемесi немесе
нақты iстеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы есептеу. Және ол сағат,
күн, ай тарифтiк ставкiлерiмен және окладпен (өтелген уақыт санын
бекiтiлген тариф ставкасына көбейтiп есептейдi) өндiрiледi.
Сыйақылы – мерзiмдi еңбекақы жүйесi және басқада еңбек ақылар
қызметшiнiң жұмыстан босатылуы, демалысқа кетуi және басқада оқиғалар
кезiнде жұмысшының орташа жалақысынан аударымдар есептелiнедi. Орташа
жалақыдан қызметшiнiң еңбек ақысының көлемi түсiндiрiледi алдыңғы
уақыттарда алынған еңбекақысының фактiсiмен есептелiнедi. Және сандық пен
сапалық көрсеткiштерi үшiн қосымша еңбек ақы сыйақылы – мерзiмдi еңбекақы
деп атаймыз.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды
деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы
ақының 21разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф
коэффиценті белгіленеді.
Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін
жіктеледі, ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншігі дейін бірыңғай
тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік- мамандырылған
(квалификацияланған) анықтама (БТМА) және мамандырылған анықтама (МА)
бойынша еңбеккерлердің тарификациясын жасайды.
Тарифтік мөлшерлемесін және әртүрлі машықтық- мамандандырылған
топтарындағы қызмет иесінің (лаузымды адамның) айлығын жұмыс берушінің ең
төмендегі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне
сүйене отырып бірыңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік-
мамандандырылған коэффиценттер бойынша анықтайды.
Тарифтік - мамандандырылған анықтама жұмысшылардың жұмысын
тарификациялауға және оларға әртүрлі өндіріс пен жұмыс түрі бойынша разряд
беруге пайдаланылады.
Ал мамандырылған анықтама қызметкерлердің жұмысының күрделілігін,
мандығының деңгейі бойынша анықтауды қамтамасыз етеді бұл анықтамалар
бірыңғай және салалық болып келеді. Олардың негізінде нақты өндіріс
еңбеккерлері үшін жергілікті анықтамалар әзірленіп және белгіленуі мүмкін.
Ал меншік нысанына тәуелді кәсіпорындар еңбек ақы туралы мәселесін
ұжымдық келісім - шарттың негізінде дербес түрде шеше алады. Олар тарифтік-
мандандырылған анықтаманы қажет болған кезде ғана пайдаланады.
Кесiмдi еңбек ақы төлеген кезде алдын ала белгіленiп қойған деңгейде
әзiрленген өнiмнiң немесе орындалған жұмыстың әрбiр бiрлiгiне есептейдi.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адам сағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар:
• Тікелей кесімді
• Кесімді сыйлықты
• Үдемелі кесімді
• Акордтық
• Жанама кесімді
Тiкелей кесiмдi еңбек ақы жүйесi – бір жұмысшының немесе бір
бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек
бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері – бұл құжатта
көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына
қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Кесiмдi-сыйлықты - бұл қосымша марапаттау төлемiн қарастырады,
белгiленген көрсеткiштi орындаған кезде ғана пайдаланады.
Кесiмдi - үдемелi (прогрессивтi) еңбек ақы төлемi. Еңбек төлемiнiң бұл
жүйесi жұмысшылардың белгiленген артық өндiргенi үшiн көтермелеу ретiнде
пайдаланылады. Норма мөлшерiнде пайдаланғаны үшiн жұмысшыларға төлемдi
тiкелей кесiмдi бағалар бойынша есептейдi, ал нормадан асыра дайындалған
өнiм үшiн үдемелi бағалар бойынша есептейдi.
Жанама еңбек ақы төлемi. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың
еңбек төлемi қызмет көрсететiн учаскiсiнiң, цехтың негiзгi жұмысшылардың
төлем ақысына шаққандағы процентiмен анықталады.
Еңбек ақы төлемiнiң аккордтық жүйесi. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек
төлемiн нормаланған тапсыпманың немесе жұмыс көлемiнiң орындалуы және алдын
ала кешендiк жұмыстың тұтастай орындалуына белгiленген жалпы кесiмдiк
бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшiн еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзiмдерiн қысқартуда, олардың
ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшiн пайдаланады.
Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған
тапсырмалар (уақыт нормалары, өнімдер) бағалар негізінде белгілейді ал олар
болмаған жағдайда- онда ол осы тәріздес жұмыс үшін қолданып жүрген,
нормативті тапсырмалар мен баға тапсырмалар мен баға(расценок)бойынша
белгіленеді. Еңбек төлемінің бұл жүйесі бойынша аккордтық тапсырманы
мерзімінен бұрын орындағаны үшін сыйақы беру тәртібі белгіленуі мүмкін.
Кәсіпорынның еңбек пен еңбекақы есебінің басты міндеттеріне тоқталып
өтсек:
1. өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтап, жүргізу.
2. еңбек өнімділігінің өсімін бақылау
3. жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылап талдау
4. жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеу үшін еңбекақы қорынан,
қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін қаржыларды
бақылау және талдау
5. жұмысшы және қызмекрлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу
6. өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу
7. еңбек және еңбек ақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды
есепті беру
Сонымен қатар еңбек пен еңбек ақы есебін ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру келесі жағдайларды қарастырады:
а) еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолданады.
б) еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың
типтелген прогресттік құрылымын қолданады.
в) еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін
жұмыстағы жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолданады.
Ең бастысы, жұмыс беруші тұлғамен жұмысалушы тұлғаның арасында арнайы
келісілген Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңына сәйкес өзара
тікелей жеке еңбек келісім шарттарын жасайды. Бұл құжат жұмыс беруші мен
жұмыс алушы тұлғаның арасындағы жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны,
келісім шарттың мерзімі, еңбек тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы,
еңбекті қорғаудың басқа да мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады. Еңбек
тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар екенін әрбір басшы
білуі шарт, оған сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдер және әрбір кәсіпорынның
әлеуметтік жағдайына байланысты жәрдемақылық төлемдер. Жұмыс беруші нақты
жағдайын ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей
алады, сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының
тәртібін, Қызметкер туралы ережесін белгілей алады. Дәл осы ережелердің
барлығын пайдаланып әрбір жұмысшы немесе қызметкермен әкімшілік бөлімі
қызметіне қарай келісім - шартқа отырып өз жұмысын ұйымдастырады.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның
жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі
емес қызмет атқаратындар деп екі топқа бөледі.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік ұйымның балансындағы өндіріске жатпайтын ұйымдардың
жұмысшы - қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары
мен қызметкерлері жұмысшылар мен қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Қызметкерлер тобы басшылар , мамандар және тағы басқа топқа бөлінеді.
Басшылар қатарына - президент , ректор , директор , меңгеруші , т.б.
жатады.
Мамандар қатарына - инженерлер , техникалық қызметтегі адамдар және
т.б жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына - құжаттарды дайындайтын , есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін , шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер
, менеджерлер , агрономдар , механиктер , т.б .жатады .
Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен олардың
жұмыс істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың " тізімдегі саны " деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны - кәсіпорындар ұйымдарға
қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға
байланысты өзгеріп отырады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың
жұмыс уақыты да есептеледі.
Жумысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі мамандар бөлімінде
(кадрлар бөлімі) жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттар
рәсімделеді:
- жұмысқа қабылдау жайлы бұйрық;
- басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық;
- демалыс берілуі жайлы бұйрық;
- жұмыстан босатылу жайлы бұйрық.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жумысшылар мен қызметкерлерге
ұйымның мамандар бөлімінде еңбек кітапшасы толтырылады. Еңбек кітапшасы
мамандар бөлімінде сақталып, оған жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс
орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары, ескертулері, сөгістері
және тағы басқа деректер жазылып отырады.
Жұмысқа қабылдау жайлы бұйрық негізінде жұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбек кітапшасына төл құжатындағы тиісті жазулар жазылып,
оған Т-2 үлгідегі жеке карточка ашылады. Карточкада жұмысшылар мен
қызметкерлердің білімі, жұмыс орны, аты - жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге
келген күні, айы және жылы, мекен - жайы, тағы басқа керекті мәліметтер
толтырылады.
Әрбір қызметке алынған адамға табельдік номер беріледі. Бұл номер
еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір
кезеңдегі, яғни уақыттағы кәсіпорын жұмысшылары мен қызметкерлерінің
тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің
күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын бұйрық негізінде
анықталып отырады. Анықталған сан жұмыс уақытын пайдалану есебі табелінің
деректеріне сәйкес келуі тиіс.
2. Орташа және қосымша еңбекақы есептеу тәртібі мен орындалған жұмыс
уақытының есебі
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін
кейбір төлемдердің мөлшері олардың өткен уақыттағы алған еңбекақысының
орташа мөлшеріне байланысты есептелінетін мұндай төлемдерге мыналар
жатқызылады:
1. Мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді атқарған уақыты үшін төленетін
төлем.
2. Қызметтік іс-сапарында болған уақытқа төленетін еңбекақы.
3. Жас сәбилі аналарға демалу және баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліске төленетін төлем.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған еңбек уақытына төленетін төлем.
5. Өндірістен қол үзіп немесе қол үзбей оқитын жұмысшы қызметкерлерге
емихан тапсыратын уақыттағы (сессия уақытында) жұмыста болмаған
уақыттарына төленетін төлем.
6. Амалсыздан жұмысқа шықпаған уақытқа төленетін төлем.
7. Ауыл шаруашылық жұмыстарына (егін жинау, мал азығын дайындау, тағы
басқалар)қатысқан уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлем.
8. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек демалысы немесе пайдаланбаған
еңбек демалысы үшін төленетінтөлем.
9. Зейнетақы, табыс салығы және жылдық жұмыс нәтижесі бойынша сыйақы
есептеу тағы басқалары.
Орташа еңбекақыны есептегенде шарушылық субъектілері
пайдаланып жүрген заңдарға сәйкес мына тәртіптерді басшылыққа алу қажет.
Нақтылы жағдайларға байланысты орташа еңбекақы қай мерзімге есептеу керек
екендігіне қарай белгіленген. Осы күнгі қолданылатын заңдарға сәйкес орташа
еңбекақы мынадай уақыттарға (мерзімдерге) есептелінеді:
-жұмысшылар мен қызметкерлерге зейнетақы есептеу үшін зейнеткерлік
демалысқа шығар алдындағы соңғы он жыл ішіндегі кезкелген бес жылдың орташа
еңбекақысы;
-жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы еңбек демалысына баратын
уақытына немесе жұмыстан босатылатын және пайдаланбаған демалысы үшін,
сондай-ақ балалы болған кездегі әйелдерге берілетін демалыс үшін,
амалсыздан жұмысқа шықпай қалғаны үшін, еңбекке уақытша жарамсыздыққа
жәрдемақы төлеу үшін және тағы да басқа жағдайларда соңғы он екі айдың
орташа еңбекақысы алынуға тиіс.
Егер бұл жоғарыда айтылған төлемдерді есептеу барысында жұмысшы-
қызметкерлер он екі ай жұмыс істемеген жағдайда, онда орташа еңбекақыны
есептеуге дейінгі толық істеген уақыты алынады. Еңбек демалысына төленетін
төлемдерді есептеу барысында демалысқа барар алдындағы он екі айдың еңбек
ақысы жартылай сақталынған, (ауырған күні, ауырған адамға қараған уақыты,
оқу орындарында оқитын студенттерге берілген демалыс, тағы басқалар)
уақыттары алынып тасталады. Осы жоғарыда айтылғандарды есептеу кезінде
толық бір ай да қалмаған жағдайда демалыс үшін төленетін соманы сол
демалысқа барар алдындағы жұмыс істеген күндерге алған еңбекақы соммасын
жұмыс істеген күндерінің санына бөліп есептейді.
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшы қызметкерлерге жыл сайынғы
берілетін демалысы немесе пайдаланбаған демалысына төленетін төлемдерді
есептеу үшін орташа еңбекақыны есептегенде төлеу жүйелеріне қарамастан
төленген төлемдердің мына түрлері алынады:
1. Негізгі еңбекақы және оған қосымша төленген үстемелер (демалыс күні
істеген үшін қосымша төлем, мейрам күні істеген жұмысы үшін қосымша
төлемі, өзінің қызметтеріне жатпайтын қызметті атқарғаны үшін
төленетін төлемдерден басқа).
2. Шаруашылық субъектілерінде тұрақты қолданылатын сыйлық беруге сәйкес
еңбекақы қорынан және сондай-ақ материалдық сыйлықақы қорынан
берілетін сыйақы.
3. Жыл бойы істеген жұмысының қорытындысы бойынша берілетін сыйақы, яғни
он үшінші айлық (әр айға бөлініп қосылады).
4. Қосымша еңбекақы (жұмыстан босатыларда берілетін жәрдемақы, әскери
жиында болған уақытқа төленетін төлемдерден басқа ).
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлдерге орташа еңбек
ақыны есептегенде мына төлемдер есепке алынбайды:
1. Еңбекақы қорынан басқа қаржы көздерінен төленген төлемдер (өнер
тапқыштыққа және тағы басқалар).
2. Есепке алынатын 12 айдан бұрынғы уақытқа тиісті төлемдер.
3. Жұмысшының міндетіне жатпайтын жұмыстарды орындағаны үшін төленген
төлем.
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндіріс тиімділігін және орындалатын
жұмыстың сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердің мақсат мүддесін күшейту
үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол жыл соңының нәтижесі
бойынша және басқа да көрсеткіштер бойынша берілуі мүмкін.
Сыйлық еңбеккерлердің жеткен жетістігі үшін ақшалай қолдап дем беру
және одан әрі өсу қарқынын ынталандыру болып табылады. Сыйлық, негізінен
үстеме төлем ертінде берілуі мүмкін.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру мынадай
көрсеткіштері (ережелері) бойынша жүзеге асырылады: Еңбек өнімділігіне өнім
сапасының арттырылуына және өндірістің соңғы нәтижелерінің жақсаруына
байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшерлері істеген жұмыстарының маңыздылығы
мен күрделігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары бойынша сараланып
белгіленеді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін
төленетін қаражат мөлшерінде бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы
нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбектәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін
сақталуынескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға қақылы. Сыйлық,
әдетте, айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл
категорияларға сыйлық кәсіпорын шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері
үшін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлеріне: басшы қызметкерлерге бүтіндей
алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; басқару аппараты
қызметкерлеріне - бөлімшелердің, басқару аппаратының қызметінің
қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткіштерін ескере отырып,
бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; құрылымдық
кәсіпорындардың қызметкерлеріне осы бөлімшелердің жұмыс нәтижелері үшін
сыйлық беріледі.
Еңбек жағдайының өзгерген кезінде жасалатын қосымша төлемдер. Бірнеше
қызметті қатарынан атқарған кезде (қызмет көрсететін аясы кеңейгенде)
немесе уақытша жұмысқа келмегендердің (қатысушылардың) міндетін атқарған
кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс
іңстейтін болса және уақытша жұмысқа келмегендер қызметтен босамаған болса,
еңбеккерлерді негізгі міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер
жүктеледі. Оның мөлшері жұмыс берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің
келісім бойынша анықталады (негізгі айлығының бір айдағы айлығынан пайыздық
мөлшерлемесі алынады) Егерде уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін
атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады) бірақ бұл кезде оған
қосылған қосымша төлемдер мен үстемелер есепке алынбайды) және айлығындағы
айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол ваканттік қызметте болса,
онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды.
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін еңбек ақы. Түнгі уақыт кешкі 22 сағаттан
бастап, таңғы 6-ға дейін созылады. Бүкіл жұмысының 50%-тейі түнгі алмасуға
(сменаға) келсе, онда ол түнгі уақытты жұмыс істеген болып саналады. Ондай
еңбеккерлерге жарты тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде қосымша еңбек ақы
төлемі жасалады.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбек ақы. Нормадан артық жұмыс
істегені үшін жарты тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде қосымша төлем
жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына 40сағат жұмыс уақыты етіп
белгілейді. Ал жеке және ұжымды келісім шартта бұл одан да төмен болып
белгіленуі мүмкін. Егерде кәсіпорын бір аптаның алты күнін 7 сағаттан жұмыс
істейтін күні етіп бекітсе, онда оның жұмыс уақытының ұзақтығы -40сағатқа
тең болады, ал егер де күндігі 5 сағатқа тең болса, онда ол 30сағатты
құрайды. Енді осы көрсетілген сағаттардан(40,36,30) артық істегені,
нормадан артық істегені болып саналады.
Демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс істегені үшін жасалатын төлем.
Егер қызметкер өзіне белгіленген демалыс күнінде жұмысқа тартылса, онда
оған екі апта ішінде басқа бір демалыс күні берілуі тиіс. Егер кәсіпорын
әкімшілігінің оған қосымша демалыс беруге мүмкіндігі болмаса,
ерекшелікжағдай ретінде бұл күн үшін екі есе мөлшерінде: мерзімдік
жұмысшыларға және айлық ақы алатын қызметкерлерге тарифтік төлем
мөлшерлеменің (айлық ақысының ) екі есе еселенген төлем ақы төленеді.
Мерекелік күндерде жұмыс істегені үшін жұмысшыларға екі еселенген
кесімді бағалар бойынша; еңбектері сағаттық не күндік төлем мөлшерінен
төленетін жұмысшыларға сағаттық не күндік төлем мөлшерінің екі еселенген
шамасында; айлық ақы алатын қызметкерлерге мерекелік күні, жұмыс істегені
үшін айлығының шегінде, сағаттық не күндік төлем мөлшерінің екі еселенген
шамасында еңбек ақы төленеді.
Айрықша жағдайда төленетін еңбек ақы. Жеке және ұжымдық
келісімшарттарды ауа райы ауыр (құбылмалы) жағдаймен, қара жұмыспен,
қауіпті және денсаулығына зиян келтіретін жұмыспен, интенсивті еңбекпен
байланысты жұмыстарға жергілікті жерде қосымша еңбек ақы белгілеуі мүмкін.
Қара жұмыс, қауіпті және денсаулығына зиян келтіретін жұмыстар жұмыс орнын
аттестациялаудың көмегімен және еңбек бойынша мемлекеттік органдардың
өкілеттілігінің қатысуымен анықталады. Ал интенсивтік еңбек ақы салалық
және салааралық нормативтердің негізінде анықталады.
Жас сәбилі аналарға демалуы және баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліс уақытына төленетін еңбекақы. Халық шаруашылық салаларындағы
кәсіпорындарда, ұйымдарда, субъектілерде жұмыс істейтін және қызмет
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында бір жасқа толмаған жас
сәбилі аналарға демалуы және жас сәбиді тамақтандыруы үшін жұмыс уақытының
барысында үзіліс беріледі. Бұл берілетін үзіліс уақытының ұзақтығы 30
минуттан кем болмауы қажет. Жоғарыда айтылған осы үзілістердің арасы үш
сағаттан сирек болмауы тиіс. Шаруашылық субъектісіндегі жас сәбилі аналарға
демалуы және жас сәбиді тамақтандыруы үшін берілетін үзіліс уақыттары жұмыс
уақытының құрамына кіреді және жұмыс істемеген, үзіліс уақыттары үшін
жұмысшы қызметкерлерге орташа еңбекақысы бойынша еңбекақы есептелініп
төленеді.
Жұмысшыларға өзіне берілген разрядтан төмен тарифтелген жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем. Шаруашылық субъектілерінде кесімді еңбекақы
алатын жұмысшылар өзіне берілген разрядтан (мамандық дәрежесінен) төмен
тарифтелген жұмысты атқарған жағдайда, егер олар белгіленген өнім өндіру
нормасын орындаған уақытта төмен дәрежелі (разрядты) жұмысшыға белгіленген
тариф бойынша есептелетін еңбекақы және соған қосымша осытарифпен сол
жұмысшының өзінің мамандық дәрежесіне белгіленген тариф бойынша алуға
тиісті еңбекақысының арасындағы айырмашылық соммасы төленеді.
Мысалы: бесінші разрядты жұмысшы (дәрежелі) үшінші разрядты жұмысшыға
белгіленген жұмысты атқарған болса, онда оған үшінші разрядты жұмысшыға
төленуге тиісті еңбекақы және қосымша үшінші разрядты жұмысшы мен бесінші
разрядты жұмысшының еңбекақыларының арасындағы айырмашылық соммасы
төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкелерге жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін
төлем. Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың
кінәсінен жұмыстың тоқтап қалған уақытына еңбек ақы төленбейді. Егер
жұмыстың тоқтап қалуына жұмысшы, қызметкерлердің ешқандай кінәсі немесе
жазығы болмаса, еңбекақы тарифтің 50% (пайызы) мөлшерінде төленеді.
Жұмыстың тоқтап қалуына байланысты шаруашылық субъектісі жұмысшылар мен
қызметкерлерді басқа жұмысқа уақытша ауыстыруы мүмкін. Егер жұмыстың тоқтап
қалған уақытында жұмысшы қызметкерлер шаруашылық субъектісінің әкімшілігі
ұсынған басқа жұмысты орындаудан бас тартатын болса, онда ол уақыт үшін
жұмысшылар менқызметкерлерге еңбекақы төленбейді.
Кәсіпорындарда жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылармен
қызметкерлердің еңбек ақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға
өндірілген өнімнің өнімділігін есептеп талдауға және жұмысшылармен
қызметкерлердің белгіленген мөлшерін орындау барысын анықтауға, және де
жұмыс істегені тұрғыда статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің
балансын жасауға қолданады. Жұмыс істелген уақыт есебі жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап
қалуы және жұмысқа келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің алатын
категорияларына байланысты табельде реттік нөмері санына қарай жүргізіледі.
Негізінен табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбекақысын дұрыс және дәл есептеу үшін арналған.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы, іссапарда болуы,
жұмысқа себепсіз кешігуі тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгіленген
белгімен көрсетіледі. Мысалы үшін:
• Іссапарындағы жұмысшы – қызмекерлер үшін – і
• Демалыстағы жұмысшы – қызметкерлер үшін – д
• Жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін – с
Тағыда басқа белгілер қолданады. Мысалы кәсіпорынның қызметкерлерінің
демалыс ақысын төлеу бойынша қалай есептеліп анықталатынын, келесі
жағдайлар бойынша қарастыратын болсақ. Егер қызметкер 2004 ж. 3 маусымнан
бастап 18 күнтізбелік күнге жыл сайынғы еңбек демалысына кетті. 2003 ж. 3
маусымнан 2004 ж. 3 маусымға дейінгі есептік кезең толықтай жұмыспен
өтелген. Бұл кезеңде оған 250 000 теңге жалақы есептелген десек ,сонда
демалыс ақысын есептегенде қандай нәтижеге кенелетінін көреміз. Егер бүкіл
есептік кезең толықтай жұмыспен өтелсе, онда нұсқаулыұтың 19-тармағының 1-
тармашасына сәйкес демалыс ақысын немесе пайдаланылмаған демалыс үшін
өтемақыны төлеу үшін орташа күндік жалақы есептік жалақы есепті кезеңде
есептелген жалақы соммасын 120-ге және жылдағы күнтізбелік күндердің орташа
айлық санынан бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) 1-тармашасына сәйкес
демалыс ақысын немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақыны төлеу үшін
орташа күндік жалақы есептік жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы
соммасын 120-ге және жылдағы күнтізбелік күндердің орташа айлық санынан
бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) = 702,4 теңге
2) Демалыс үшін ақы мынандай болады:
702,4 теңге x 18 күнтізбелік күн = 12 643,2 теңге.
Ал егер 2003 ж. 16 маусымда жұмысқа қабылданды және жеке еңбек шартының
талаптары бойынша оған 24 күнтізбелік күнге созылатын еңбек демалысы
берілуге тиіс, бірақ жеке еңбек шарты 2004 ж. 16 мамырда қызметкердің
бастамасы бойынша бұзылды. Жұмыс істеген уақыты үшін оған 150 000 теңге
соммасында жалақы есептелді. Сонда пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем
ақы есептеу қалай жүргізіледі?
Қызметкердің пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтемақы соммасы орташа
күндік жалақыны төленуге жататын күндер санына көбейту арқылы анықталады.
1) Бұл жағдайда 24 күн : 356 күн x 326 күн = 22 күнтізбелік күн
Мұнда 24 – жек еңбек шартымен белгіленген қызмекердің жыл сайынғы еңбек
демалысының күнтізбелік күндері;
356 – ҚР заңдарымен белгіленген мереке күндерін қоспағанда, 2004 жылғы
күнтізбеліккүндердің саны ;
326 – жұмыспен өтелген күндерге келетін күнтізбелік күндердің саны.
2) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз:
150 000 теңге : 326 күн =460,12 теңге
3) Пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем ақы соммасын анықтаймыз:
460,12 теңге x 22 күнтізбелік күн = 10122,64 теңге.
Ендігі жерде кәсіпорынның өнім өндіру есебін және олардың жүйелеріне
аса көңіл аударсақ. Өнім өндіру есебі ең алдымен орындалған жұмыстың,
операцияның, өндіріп шығарған өнімнің саны мен сапасына қарай кесімді еңбек
ақыны есептеу үшін және жұмысшылар мен қызметкерлердің жекелей және топтық
еңбек өнімділігіне бақылау жүргізу үшін қажет. Ашып айтқан жөн, өнім өндіру
есебі негізінде тек қана кесімді еңбек ақы алатын қызметкерлер мен
жұмысшылар ғана емес, сонымен қатар мерзімдік еңбек ақы алатын
жұмысшылармен қызметкерлерге де сандық және сапалық көрсеткіштердің
артығымен орындалуына қарай жекеленген сыйақы төленеді. Жекелеген
жұмысшылармен қызметкерлер кесімді еңбек ақысына қосымша өнім өндіру
негізінде мөлшерлі тапсырманы орындағаны үшін сыйақы алады. Өнім өндіру
әрбір кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбегін ұйымдастыруға
және оларға есептеліп төленетін еңбек ақы түріне байланысты.
Кәсіпорындарда өнімдердің өндіріп шығарылуы және жұмыстың орындалуы жайлы
міндетті түрде келесі мәліметтер алғашқы құжаттарда орын алуы тиіс:
- орындалған жұмыстың аталуы;
- оның қабылданған уақыты яғни күні айы, жылы;
- өндірілген өнімнің саны мен көлемі;
- өнімді өндіруге және жұмысты орындауға кеткен уақыт;
- орындаушы жұмысшылар мен қызметкерлердің табельдік нөмері және цех
немесе бөлім басшыларының белгілеп отырған нөмері
- цех бөлімшесінің шифрлары және өздерінің істеген жұмысына қарай
тура есептелген еңбек ақы;
Аталған мәліметтер бойынша одан кейінгі уақыттарда жұмысшы және
қызметкерлермен есеп-айырысу жүргізіліп, сонымен қатар өндіріліп
шығарылатын өнімдер мен істелген жұмыстар бойынша төлем сомаларының мөлшері
анықталады.
1.3 Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық есебі
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және
қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы
анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап, қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу - төлеу тізімі деп атайды. Бұл тізімдеме әрбір цехтар,
бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде есеп айырысу - төлеу
тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша есептелген еңбекақы мен
басқа да төлем сомаларын және одан ұсталған сомаларды жинақтаушы құжат
болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы - қызметкерлердің аты - жөні,
табельдік номері, есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
ұсталымдар, сол айдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар мен
қызметкерлерге қарыз сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы
есеп айырысу - төлеу тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті
еңбекақыны алып, қол қояды. Бұл тізімдеме бойынша, біріншіден, еңбекақы
бойынша есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден, ол есеп айырысулардың
талдамалық есебі болып табылады, ал үшіншіден, осы тізімдеме арқылы
жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай ақы төлейді.
Кейбір ұйымдарда есеп айырысу - төлеу тізімдемесі мен жеке шоттың
орнына есеп айырысу тізімдемесі ғана жүргізіледі. Ол журнал түрінде
жасалып, негізгі және қосымша беттерден тұрады. Негізгі бетінде жұмысшылар
ман қызметкерлерге есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
жәрдемақылырының сомасы және олардан ұсталымдарды есептеуге керекті
мәліметтері (лауазымды тұлғаның жалақысы, мамандық дәрежесіне сәйкес
тарифтік еңбекақысы,туған жылы, отбасы жағдайы, балаларының және
қарауындағы адамдардың саны, ұсталатын және шегерілетін сомалардың мөлшері,
қай уақытқа дейін демалатыны т.б.) көрсетіледі. Тізімдеменің қосымша
беттерінің саны бұл журналдың қандай мерзімге (айға, тоқсанға, жарты жылға,
жылға) ашылғандығына байланысты болады. Тізімдеменің титулдық бетінде
жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген және депоненттелген еңбекақы
сомалары жазылады. Тізімдемені толтыру барысында оның ең соңғы бетіне
жиынтық сомалары жазылады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар және қызметкерлермен есеп айырысу есебі
681 "Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу" деп аталатын
синтетикалық, пассивті шотта есептеліп жүргізіледі. Бұл шот бойынша
деректер мен ақпараттар 10 журнал - ордерде көрсетіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлерге істеген жұмысы, атқарған қызметі,өндірген өнімі үшін
есептелетін еңбекақы өндіріс шығындарының бір элементі ретінде еңбекті
пайдалану бағытына қарай шығындарды есептейтін белгілі бір шотқа, оның
ішінде тиісті өндірістік өнімге жатқызылуы керек. Сонымен қатар бұл туралы
еңбек қоры жайлы тиісті орындарға есеп берілуі қажет. Сондықтан да
рапорттар ман өнім өндіру тізімдемелері, табельдер және тағы басқа алғашқы
құжаттар негізінде әр бөлімше бойынша есептелген еңбекақы олардың түрлері
және қызметкерлердің санаттары бойынша топталады. Бұл топтау журнал -
ордердің 3 және 4 өңдеу кестелерінде жүргізіледі, ол кестенің сол жағында
дебеттелетін шоттар номерлері, ал оң жағында жұмысшы - қызметкерлердің
мамандық дәрежелеріне сәйкес есептелген еңбекақы сомалары түрлері бойынша
бөлініп жазылады.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы сомасы бөлу
тізімдемесінің негізінде шығындар есептелетін шоттарға келесі тәртіпте
жазылады:
Дебет: Тауарларды немесе жұмыстармен қызметтерді сату бойынша
шығындар
шоты, Жалпы әкімшілік шығындар шоты, Негізгі өндірістік
жұмысшылардың еңбек ақысы шоты, Көмекші өндірістегі жұмысшылардың еңбек
ақысы шоты, Әлеуметтік саладағы жұмысшылардың еңбекақысы және Ақауды
жөндеу саласындағы жұмысшылардың еңбекақысы шоттарының тиістісі,
Кредит: Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу шоты.
Басқарушылық әкімшілік қызметшілеріне еңбек ақы оклад бойынша
есептелінеді және 681-ші Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу
шот кредиттеліп, 821-ші Жалпы әкімшілік шығындары шот дебеттеледі, және
барлық ұсталымдары ұсталып болған сомма жұмыскерге касса арқылы қолма-қол
беріледі. Ал, құрылыс аймақтарындағы жұмысшылар мезгілге байланысты кесімді
еңбек ақы бойынша есептеліп беріледі.сондықтан құрылыс аймақтарындағы
жұмысшылар өндірістік шығындар шоттарында есептеледі, яғни 902-ші Өндіріс
жұмысшыларының еңбек ақысы шот дебеттеліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz