Ағзалар экологиясы

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ 3
АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ)
1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі 5
1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары 7
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30

Кез келген ағзаға қоршаган ортада көіітеш экологиялың факторлар әсер етеді. Дәстүрлі жікте; бойынша оларды: абиотикалық, биотикалық жәні антропогендік деіі бөледі (3-сурет).
Абиотикальщ фякторлар ~ бұл тірі ағзага әсер ететін қоршаган орта жағдайларының коміілексі (тем-иература, қысым, радиациялық фон, ылгалдылың, ат-мосфераның, теңіз және тұщы судық тоиырақгьщ құ-рамы және т.б.)
Биотикальщ факторлар — бұл бір ағзалардың тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін әсері (бәсе-келестік, жыртңыштық, иаразитизм және т.б.)
Антропогеиді факторлар — адам қызметінің қор-шаган ортаға тигізетін әсерінің жиынтығы (зиянды заттардың атмосферага шығарылуы, тоиырақ ңабатының бұзылуы, табиги ландшафттардың бұзылуы және т.6.).
Берілген жіктелу шартты больш табылады. Себебі, темаератураны абиотикалық фактор ретінде қарастыр-сақ, ол тірі ағзалардың әрекетіне байланысты жмі өз-герііі отырады.
Мысалы, ауаның темиературасы +13ӘС-дан төмен-деген кезде бал араларьшың қозгалыстық белсенділігі артады, ал бұл ұядагы темиератураны 25—30ӘС-га дейін көтереді.
Жоғарыда келтірілген жіктеулерден басқа ағзалар-дың қоршаган орта факторларының әсеріне бейімдеу-шілік дәрежесін баілалауға негізделген (А.С. Мончадский) жіктелу бар.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ) КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3
АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ)
1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі 5
1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары 7
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30

АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ)

Биологиялық жүйе ретінде аутэкология жекелен ген тірі ағзаны — жануар,
өсімдік немесе микроор ганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қаты насын
зерттейді.
Қоршаган ортага адамнан тәуелсіз Жерде найд болған, ягни оған мүраға
өткен табиғи орта меі адам ңолымен жасалған техногенді орта кіреді.
Қоршаган ортаға бүл аізаны қоршаи жатқаі оның күйі мен тіршілік
қызметіне тікелей не жз нама әсер ететін нәрсенің барлыгы жатады.
Тірі ағзага әсер ететін ортаның элементтерін эко логиялық факторлар
деа атайды.
Экологиялық фактор дегеніміз - ағза бейімделушілік реакциялар, не
адаитациялар арқылы жауап беретін қоршаған ортаның кез келген элементі неме
се жағдайы.

1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі

Кез келген ағзаға қоршаган ортада көіітеш экологиялың факторлар әсер
етеді. Дәстүрлі жікте; бойынша оларды: абиотикалық, биотикалық жәні
антропогендік деіі бөледі (3-сурет).
Абиотикальщ фякторлар ~ бұл тірі ағзага әсер ететін қоршаган орта
жағдайларының коміілексі (тем-иература, қысым, радиациялық фон, ылгалдылың,
ат-мосфераның, теңіз және тұщы судық тоиырақгьщ құ-рамы және т.б.)
Биотикальщ факторлар — бұл бір ағзалардың тіршілік әрекетінің
басқаларына тигізетін әсері (бәсе-келестік, жыртңыштық, иаразитизм және
т.б.)
Антропогеиді факторлар — адам қызметінің қор-шаган ортаға тигізетін
әсерінің жиынтығы (зиянды заттардың атмосферага шығарылуы, тоиырақ
ңабатының бұзылуы, табиги ландшафттардың бұзылуы және т.6.).
Берілген жіктелу шартты больш табылады. Себебі, темаератураны
абиотикалық фактор ретінде қарастыр-сақ, ол тірі ағзалардың әрекетіне
байланысты жмі өз-герііі отырады.
Мысалы, ауаның темиературасы +13ӘС-дан төмен-деген кезде бал
араларьшың қозгалыстық белсенділігі артады, ал бұл ұядагы темиератураны
25—30ӘС-га дейін көтереді.
Жоғарыда келтірілген жіктеулерден басқа ағзалар-дың қоршаган орта
факторларының әсеріне бейімдеу-шілік дәрежесін баілалауға негізделген (А.С.
Мончадский) жіктелу бар. Бұл жіктелу бойьшша барлық эколо-гиялың факторлар
үш тоііңа бөлінеді (4-сурет).

Ең алдымен тірі ағзаларда иериодты факторларга бейімделуі найда
болады. Мысалы, Жер шарының тікелей өз өсінен және Күнді айналуы немесе Ай
фазаларының ауысуы.
Аталган факторлардың тұрақты түрде қайталану циклдері Жердегі
тіршілікке дейін де болған, сон-дықтан да ағзалардың бұл бірінші ретті
иериодты факторларга бейімделуі олардың тұқым қуалау не-гізінде ертеден
қалыптасқан.
Темііература, жарық, толысуы мен қайту фактор-лары көіітеген мекен ету
орталарында ерекше орын алады. Тек ең терең мұхит түбінде — абиссаль зо-
насында бұл бірінші ретті факторлардың өзгерісі болмашы ғана. Тәжірибелік
зерттеулер жүргізгенде түрақты темііература немесе жарықта зертханадағы
жануарлардың мінез-қүлқы табиғи жағдайлардан өз-геше болатынын есеаке
алу қажет.
Екінші ретті иериодтық факторлардың өзгеруі бірінші ретті факторлардың
өзгеруінің нәтижесі бо-льш табылады. Мысалы, ауаның ылгалдылығы —
темиературага тәуелді екінші ретті фактор.
Су ортасы үшін еріген оттегінің, еріген түздар-дың мөлшері, лайлану
дәрежесі, агыстың агу жыл-дамдығы және т.б. екінші ретті аериодты факторлар
больш табылғанымен, олардың бірінші ретті аериод-тық факторларға
тәуелділігі әлсіз. Ағзалардың екінші ретті ііериодтық факторларға
бейімделгеніне көіі уақыт болған жоң, сондықтан олардың бейімделуі анық
көрінбейді. Әдетте, екінші ретті ііериодты фак-торлар түрлердің белгілі бір
ареалдар ішіндегі саны-на әсер еткенімен, ареалдардың ауданына, шекарасы-на
әсер етиейді.
Периодты емес факторлар ағза мекен ететін ор-тада ңальшты жағдайда
болмайды. Олар кездейсоқ әсер ететіндіктен, ағзаларда бейімделу
белгілері пайда болыа үлгере алмайды. Периодты емес факторларға мысал
ретінде климаттық факторларды - дауылды желдер, найзағай, өрттер, сонымен
қатар адамның шаруашылық қызметін айтуға болады.
Иесінің ааразитке тигізетін әсерін екінші ретті ііериодтың факторларга
жатқызу керек. Себебі, паразит мекен ететін орта ретінде иесінің денесі
оның қа-льшты мекен ету ортасы болып табылады. Ал иесі үшін иаразиттің
болуы міндетті емес, бүл периодты емес фактор.

1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары

Мекен ету ортасында тірі ағзага әсер ететін экологиялық факторлардьщ
көитүрлілігіне қарамай, олардың ағзаға әсер ету сипаты мен тірі ағзалардың
жауапі ретінде беретін реакциялары бойынша бірқа-тар жалііы заңдылықтарды
көрсетуге болады. Тірі ағзаларға экологиялық фактордың әсерінің қолайлы
немесе қолайсыз болуы, ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты.
Фактордың жетісііеуі немесе шектен тыс көи болуы ағзалардың тіршілігіне қо-
лайсыз әсер етеді
Ағзаның тіршілігі үшін анагүрлым қолайлы бо-латын экологиялық
фактордың интенсивтілігін оитимум деи атайды. Көптеген түрлердің іүлденуі,
көбеюі үшін оіітималды темиературалар бе.пі.іі.
Түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай да бір ауытқу
диаііазонына бейімделуге қабілетін экологшлың валентгілік деа атайды (5-
сурет).
Лгзапыц роак -циясы

mm max
5-гуррт. Фактордын ағзаға эсер етуі
Әр түрдің өкілдері оитимум шамасына және эко-логиялық валенттілігіне
қарай ерекшеленеді. Мысалы,: тундрадағы қарсақ ауа темаературасының шамамен
80"С (+30ӘС-дан -55ӘС-ға дейін) ауытңуына шыдай алса, ал жылы су шаяндары
судың темиература-сының 6ӘС-дан (+23ӘС-дан +29ӘС) жогары ауытқуын көтере
алмайды. Фактордың бір әсер ету шамасы бір түр үшін оатималды, екіншісі
үшін зиянды, ал үшіншісі үшін төзімділік шегінен тыс болуы мүмкін.
Экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобмонт-ты (грек тілінен
аударганда stenos — тар), ал төзім-ділігі жоғары түрлер — эврмбионтты (грек
тілінен аударганда eyros — кең) деи атайды. Стенобионт-тылық ііен
эврибионттылық ағзада өзінің тіршілігін сақтауда иайда болатын әр түрлі
бейімделу типтерін сииаттайды. Мысалы, темиератураіа қатысты
эври
және стенотермді ағзалар; түздардың концентрация-сына байланысты эври
және стеногалшіі; жарыққа — эври және стенофотты, тамаң түріне байланысты
эври және стенофагты ағзаларды бөліи көрсетуге болады.
Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды. Көитеген
қараііайьшдылар, саңырауқұлақтар эврибионттаріа жатады да олар барлық мекен
ету орталарында таралган. Стенобионттылық таралу ареалын шектейді.
1840 жылы Ю. Либих (1803—1873) ағзалардың тө-зімділігі оның
экологиялық қажеттіліктерінің тізбегін-дегі ең әлсіз звеносымен
аныңталатынын дәлелдеді. Ол ауыл шаруашылың дақылдарының өнімділігін
анықтауда қоректік заттарга деген сүранысын зерт-теуге баіытталған
тәжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оган көіі мөлшерде ңажет
(СО2 Н2О және т.б.) жеткілікті мөлшерде бар ңоректік заттарга емес, оіан аз
мөлшерде қажет және тоііы-рақта жеткіліксіз болатын (мысалы, бор) заттарға
тәуелді екенін анықтайды.
Қазір Либих ережесі шектеуші фанторлар заңы не-месе Либихтың минимум
заңы деи аталады. Бүл заңды былай тұжырымдауга болады: экологиялың фак-
торлар жиынтыгьшда төзімділік шегіне ең жаңын фактор күшті әсөр етөді.
Экологиялың фактордың тек жетісиеуі (минимум) гана емес, оның артық
мөлшері де (максимум) шектеуші әсер ете алады.
Минимуммен қатар максимумның да шектеуші әсері туралы түсінікті
дамытқан 1913 жылы В. Шелфорд болды. Шелфордтың толеранттылық заңы:
Экологиялық фактордың минимумы гана емес, оның макснмумы да шектеуші
фактор бола алады, ял олардың арасындагы ауытқу диапазоны толерант-тылық
шамасын (латын тілінен аударганда tolerantіa —шыдау, төзім) ягни
ағзаның белгілі бір факторга төзімділігін анықтайды.
Салыстырмалы түрде тұрақты жағдайда ұзақ уаңыт тіршілік еткен түрлер
өзінің экологиялық серпімділігін жогалтыи, қоршаған
ортаға
стенобионттылық қальштасады. Ал, орта
факторларының айтарлықтай ауытқымалы жаг-дайында тіршілік еткен
ағзалардың экологиялың сериімділігі жогары болады да олар эврибионтты
болады.
Тірі ағзалардың жеке дамуында, олардың қоршгғ ған орта факторларынық
өзгеруіне сезімталдыгы жо-гары болатын кезеңдері белгілі. Мұндай кезеңдерді
қауінті кезеқдер деи атайды. Бұл кезеңдер көбіне көбею кезеңдеріне және
онтогенездің бастаиқы кезеңі-не сай келеді. Бұл кезде қоршаіан ортаның
көите-ген факторлары шектеуші больш табылады. Ересек крабтар мен көатеген
теңіз жануарлары тұздылыгы төмен немесе тұщы суда да тіршілік ете алады, ал
олардың дернәсілдері үшін міндетті түрде тек өте тұзды су қажет.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, темиера-тура және ылғалдылың
жатады.
Жарьщ. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион (1842—1925): Біздің
иланетамызда жүрген, ңозғалган, өмір сүретін нәрселердің барлығы күннен
жаралганң — деді.
Биосферадагы ең маңызды ироцесс — фотосинтез тек жарықта гана жүзеге
асырылады. Жасыл өсім-діктерде (жогары сатыдагы өсімдіктер мен балдырлар)
электрондардың доноры су (оттегі) болыи табылады. Сондықтан фотосинтез
нәтижесінде оттегі түзіледі:
Бактерияларда электрондардың доноры күкірт-сутек (күкірт), органикалық
заттар больш табылады. Мысалы, жасыл және алқызыл күкірт бактерия-ларында
төмендегі ироцесс жүреді:
Тірі ағзалардың жарыққа қатынасын екі жақты ңарастыруга болады: бір
жагынан жарыңтың тікелей жасуша протоилазмасына әсері ағзаны жойыи жі-беруі
мүмкін, ал екінші жагынан — жарьщ тірші-лікке қажетті энергияның бірінші
ретті көзі.
Көрінетін жарық ағзаларга әр түрлі әсер етеді: Қызыл сәулелер —
жылулық, көк және күлгін — биохимиялық реакциялардың жылдамдығы мен бағы-
тын өзгертеді. Жалиы алғанда жарық өсімдіктердің даму жылдамдыгына,
фотосинтездің интенсивтілігіне, жануарлардың белсенділігіне, қоршаған
ортаның ыл-ғалдылыіъі мен темиературасының өзгеруіне әсер етеді, тәуліктік
және маусымдық циклдерді қамтама-сыз ететін маңызды фактор болыи табылады.
Әрбір мекен ету ортасы жарың күшімен, мөлшерімен және саиасымен анықталатын
белгілі бір жарық режимі-мен сипатталады. Жарыңтың күші немесе интенсив-
тілігі уақыт бірлігінде аудан бірлігіне келетін энер-гиямен өлшенеді:
Джм2с; Джсм2с.
Бұл факторга рельефтің ерекшеліктері күшті әсер етеді. Ең интенсивті
жарың тікелей жарық, бірақ өсімдіктер тараш^ан жарықты толыгырақ
ііайдаланады.
Жарьщгың мөлшері радиация жиьштығымен анықталады. Полюстерден
экваторга қарай жарықтың мөлшері артадьь Жарық режимін анықтау үшін
шағы

лысңан жарық мөлшерін де, ягни альбедо (латын тілінен аударганда albus
— аі§ есеііке алу қажет.
Альбедо дегеніміз — әр түрлі денелердің бетінің шагылыстыруга
қабілеті. Ол радиацияның жалиы мөлшерінен иайызбен шаққандагы мөлшері.
Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шагылыстыру қасиетіне
байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы — 85%, лас қар — 40-50%,
ңарашірікті тоііырақ — 5-14%, ашық түсті құм — 35-45%, орман — 10-18%,
үйеңкінің жасыл жаііырағы — 10%, күзгі сары жаиырақтар — 28%.
Экологиялық фактор ретінде жарыққа қатысты өсімдіктердің төмендегі
топтарын бөліи көрсетуге болады: гелиофиттер (грек тілінен аударганда
helіos — күи, phyton — өсшдік), сциофиттер (грек тілінен ау-дарганда skіa —
көлөңкө) және көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гелиофиттер).
Жарьщ сүйгіш түрлер (гелиофиттер) — жарық жақсы түсетін ашық жерлерде
өседі. Фотосинтез ироцесінің тыныс алудан басымдылыгы тек жоғары жарықтың
жағдайында ғана орын алады (бидай, қа-рагай, майқарағай).
Күнбағыс, итошаған, қойжелкен тәрізді жарың сүйгіш өсімдіктердің
гүлдері жарықңа қарай күн бағытымен бүрыльш отырады.
Көлеңке сүйгіш өсімдіктер (сциофиттер) —
күшті жарыңты көтере алмайды, үнемі көлеңкеде орманның көлеңкесінде
өседі (орманда өсетін шөіі-тесін өсімдіктер, ііаіюротниктер, мүктер,
ашқылтым шөатер). Кесілген орманның орнындагы шөитер тіршілігін сақтай
алмайды.
Көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гелиофиттер) — жаңсы жарың
жағдайында өседі, біраң көлеңкені де жақсы көтереді (орманның
көіі-
теген өсімдіктері, шалгындық өсімдіктері, орман
шөатері мен бүталары).
Көлеңкеге төзімді ағаштар мен шөіітесін өсімдік-тер жаиырақтарының
мозаикалы орналасуымен ерекшеленеді.
Агаштардың жарықтық және көлеңкелік жаііы-рақтары (ағаштың сыртьшда
және ішкі жағында ор-наласады) — жарық жақсы түсетін және көлеңкедегі —
анатомиялың жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Жа-рықтағы жаиырақтар қалың,
дөрекілеу, кейде жыл-тыр болуы жарыңты шагылыстыруды қамтамасыз етеді.
Көлеңкедегі жаііырақтар жүқа, кутикуласы өте нәзік немесе болмайды.
Ормандарда көлеңкеге төзімді агаштар ңалың, бі-рігіи өседі. Олардың
көлеңкесінде анағүрлым көлең-кеге төзімді агаштар мен бүталар, ал төменгі
бел-деуінде — көлеңке сүйгіш бұталар мен шөптесін өсімдіктер өседі.
Кеңістікті бағдарлау қүралы ретінде жарықтың жануарлар өміріндегі
маңызы зор. Қарапайым жа-нуарлардың өзінде жарық сезгіш органеллалар иайда
болады. Жасыл эвглена жарық сезгіш көзшеніңң көмегімен ортаның жарьщ
дәрежесіне жауап береді. Ішекңуыстылардан бастаіі, барлық жануарларда жарық
сезгіш мүшелер — қүрылысы әр түрлі көздері дамиды.
Жануарлар күндізгі, түнгі және қас қарайғанда тіршілік ететін
жануарлар болып бөлінеді. Сонымен қатар жарық күнді көтере алмайтын, тек
қараңғыда тіршілік ететін (топырақ жануарлары, үңгірлер мен терең жерлерде
мекендейтін) жануарлар, жануарлар мен өсімдіктердің ішкі иаразиттері
де бар.
Биолюмииесценция дегеніміз тірі ағзалардың жа-рық шығаруга
қабілеттілігі. Бүл қоршаған ортадан түсетін тітіркендірулерге жауаи ретінде
катализатор-Дың әсерінен күрделі органикалық заттардың тотығуы нәтижесінд,е
болады.
Балыңтар, бесаяңты былқылдақденелілер және басңа да гидробионттардың,
сондай-ақ кейбір жер-ауа ортасында тіршілік ететін ағзалардың шыгаратын
жарықтың сигналдары (мысалы, шілделік тұқымдасы-ның ңоңыздары) ңарама-қарсы
жыныс дарасының на-зарын аудару, жемтігін аулау немесе жыртқыш-тардан
ңорғану, кеңістікті багдарлау үшін қажет.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде тара-луын аныңтайтын
факторлардың бірі — температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес,
сон-дай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылу-лың режим маңызды больш
табылады. Өсімдіктердің денесінің өзіндік темііературасы болмайды. Олардың
жылу реттеуінің анатомо-морфологиялың және фи-зиологиялық механизмдері
ағзаны қолайсыз темпе-ратуралардан қоргауга бағытталган.
Ылғалдылық жетішейтін жогары темаературалы белдеулерде тарихи даму
барысында жаиырақ беті-нің ауданы кіші немесе жаііырақтары болмайтын
өсімдіктердің морфологиялың тиш қальштасқан.
Көитеген шөл өсімдіктерінде аңшыл-түкті жабы-ны болады. Бұл
бейімделушілік күн сәулелерін ша-ғылыстырьш, өсімдікті шектен тыс ңызып
кетуден қорғайды (құм қарағайы).
Қолайсыз темііературалардың зиянды әсерінен қорғауга бағытталган
өсімдіктердің физиологиялық бейімделушіліктеріне төмендегі мысалдарды
келтіруге болады: буланудың интенсивтілігі — транспирация (латын тілінен
аударганда trans — арқылы, spіro — тыныс алу, шыгару), ішазманың үю
темиературасьш өзгертетін жасушадағы тұздардың жиналуы, хлоро-филлдің күн
сәулелерінің енуіне қарсылық қасиеті.
Жануарларда ағзаны қолайсыз темнературалардың әсерінен қоргауға
бағытталган морфологияльщ бейім-делулер ңалыитасңан.
Вергман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің не-месе біртекті жақын
түрлердің тобында дене мөлшері ірІ жылыңанды жануарлар анагұрльш
салқын аудандарда тараліън.
Термодинамика тұрғысынан ағзаның жылуды жо-галтуы оның салмагына емес,
бетінің ауданына тура ііроіюрционал болады.
Неғүрлым жануар ірі және денесі шағын болган сайьш оған тұрақты
темііератураны ұстаіі түру жеңіл. Ал неғұрлым жануар үсаң болса, оның
салыстыр-малы ауданы жогары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу деқгейі де,
энергия жоғалтуы да жоғары.
Аллен ережесі (1877 ж.) бойынша дене темпера-турасы түрақты
жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шығыңқы бөліктері
кішірейеді.
Мысалы, экологиялың жагьшан бір-біріне жақын мына түрлердің
ңұлақтарының мөлшерін салыстыр-сақ, тундрада мекендейтін іюляр түлкісінің
ңұлагы еқ кіші, қоңыржай белдеуде мекендейтін кәдімгі түлкінің құлағы
орташа, Африка шөлдерінде мекен-дейтін фенектің қүлағы өте үлкен (б-
сурет).

-поляр түлкігі, 2-кодімгі түлкі, З-фоіюк. fv-гурот. А.ілеп ережесіне
мысал
Жануарлардың жылу режиміне бейімделуі денесініқ жеке мүшелерінің
қатынасының өзгеруінен де көрінеді. Мысалы, солтүстік аудандарда
мекендейтін ақкістің жылы жерде мекендейтін осындай жануарлармен са-
лыстырғанда жүрегі, бүйрегі, бауыры үлкен болады.
Жылу алмасу түріне байланысты жануарлардың эколошялық екі тииін бөліи
көрсетеді: иойкилотермді (салқын ңанды) және гомойотермді (жылы
қанды).
Пойкилотермді ағзалардың (грек тілінен аудар-ғанда poіkіlos — алуан
түрлі) зат алмасу деңгейі тұ-раңсыз, денесінің темиературасы тұрақсыз, жылу
рет-теу механизмдері жоқ дерлік. Олардық денесінің темііе-ратурасы қоршаған
ортаның темііературасына тәуелді болады. Пойкилотермді жануарларга
омыртқасыздар, балықтар, қосмекенділер жатады.
Гомойвтермді агәаларга (грек тілінен аударганда homoіos — бірдей) —
зат алмасу деңгейі жогары және тұрақты, зат алмасу нәтижесінде жылу
реттелуі жү-зеге асырылады. Мұның өзі олардың денесінің тем-пературасының
салыстырмалы түрде түрақты болуын қамтамасыз етеді.
Пойкилотермді жануарлардың өзін салыстырмалы түрде кең ауңымды
температура ауытңуында белсен-ді тіршілік ететін эвритермді және
темиератураның айтарлыңтай ауытқуьш көтере алмайтын стенотермді деіі бөлуге
болады.
Жылу реттелуінің механизмдері химиялық және физикалық болыи бөлінеді.
Химиялық механизмді ағзадағы реакциялардың интенсивтілігі қамтамассыз етеді
де, рефлекторлың жолмен жүзеге асады.
Жылу реттелуінің физикалық механизімін жылу сақтау жабыны
(қауырсындар, жүқ май қабаты), тері бездерініқ қызметі, тыныс алу кезіндегі
ылғалдың булануы, қан айналудың ңан тамырлың реттелуі ңамтамасыз етеді.
Салқынқанды жануарлардың зат алмасуының жылдамдығы сыртқы ортаның
темиературасына тура цроаорционал, ал жылықанды жануарларда керісін-ше,
темиература төмендегенде жылу бөліңу артады, яғни зат алмасу ііроцестерінің
жылдамдыгыньщ ар-туы жылу өндірудің артуына әкеледі.
Пойкилотермді және гомойотермді жануарлардың арасында аралық жағдайда
гетеротермді жануарлар орналасады. Оларда белсенді жағдайда дене темпе-
ратурасы салыстырмалы түрде жоғары және түрақты болса, ал тыныштық күйінде
дене температурасьшың сыртқы орта темиературасынан айырмашылығы бол-майды.
Бүл жануарларда ұйңыға кеткен кезде зат алмасу деңгейі төмендейді де, ,
денесінің темиера-турасы қоршаган орта температурасынан аздац қана жогары
болады. Гетеротермді жануарлардың өкілдері ретінде — сарышұнақ, кірііі,
жарғанат, аю, үйректүм-сық, түрііітек, кенгурулар мысал бола алады. Пойки-
лотермді жануарлар температура бірден төмендеіі кеткен жағдайда анабиоз
жағдайына өтеді. Анабиоз вирустарда, бактерияларда, омыртқасыздарда, қосме-
кенділерде, бауырымен жорғалаушыларда, қыналарда, мүктерде байңалады.
Анабиоз қүбылысын алгаш рет бақылап, сипаттаган А. Левенгук (1701 ж.)
болды.
Зерттеулер біртіндеп, баяу салңындаған кезде жа-сушаларда мұз
кристалдарының түзілетінін, одан соң олардың жасуша ңабыңшасын бұзатынын
көрсетті. ьірден, жылдам салқындағанда кристалдану орталық-тары түзіліи
үлгермейді де, шыны тәріздес ңұрыльш ааида болады. Нәтижеде цитоіілазма
зақымданбайды.
Осылайша, терең, бірақ жылдам салқындау уа-Қьітша, қайтымды түрде
ағзаның барлық тіршілік нроцестерінің тоқтауына әкеледі.
Анабиозды зерттеу әр түрлі криотехнологмялардың (грек тілінен
аударғанда kryos — суың, аяз) дамуына жол ашты. Бұл әдіс
биологияда, медицинада, ауыл шаруашылыгьшда қанды сақтау, қолдан үрық-
тандыру үшін жануарлардың шермасын, трансшіанта-циялауга ңажет ұлналар мен
мүшелерді, бактериялар мен вирустардың дақылдарьш сақтау үшін қолданылады.
Темиература жер бетінде ағзалардың таралуында маңызды фактор больш
табылады. Осы арқылы ол тірі ағзалардың әр түрлі табигат зоналарында мекен-
деуін ңамтамасыз етеді.
1918 ж. А. Хопкинс биоклиматтық заңды тұжы-рымдады. Оның зерттеулері
бойынша солтүстікке, шығысңа және тауға қарай тірі ағзалардың өмірінде-гі
ііериодтық ңүбылыстар ендіктің әр градусы, бой-лықтың әр 5 градусы, шамамен
әр 100 м биіктеген сайын 4 күнге кешігеді, яғни ол маусьщдық ңүбы-лыстардың
дамуы ендік, бойльщ және теңіз деңгейі биіктігіне тәуелді екенін және
олардың арасында бел-гілі бір зандылық бар екенін көрсетеді
Қазіргі кездегі ағзалардың таралуының маңызды заңдылыңтарының бірі
ңүрлың, теңіз жануарлары мен өсімдіктерінің географиялық таралуының
биоіюляр-лығы больш табылады. Бұл заңдылың бойынша бір түр екі жарты шардың
да салңын, қоңыржай ен-діктерінде мекендегенмен, тропиктік белдеуде кездес-
ііейді (тіссіз киттер, қүлақты түлендер және т.б.) V Ылғалдыльщ. Су тірі
ағзалардың өмірдегі маңызды экологиялың факторы және олардың түрақты ңұрам
бөлігі больш табылады, Мысалы, балдырлардың дене-сінің 96-98%-ын, шөіітесін
өсімдіктердің жаиырағы-ның 83-86%-ын, мүктер мен қыналардың — 5-7%-ын,
бьшңылдақденелілердің 80-92%-ын, бунакденелілердің — 46-92%-ын,
қосмекенділердің — 93%-ын, сүтқоректі-лердің — 68-83%-ын су ңүрайды.
Өсімдіктердің әр түрлі түрлерінің, әр түрлі даму кезеңдерінде суға
деген қажетаілігі әр түрлі болады.
Ол ауа райына, тоііырақ тшііне байланысты. Қоршаган оотаның
ылгалдылыгы ағзалардың жер шарында та-галуы мен санын шектейтін маңызды
фактордьщ бірі.
Жануарлар үшін олардың су алмасуын реттейтін механизмдер мен
жабындарьшың өткізгіштігі маңыз-ды рөл атқарады. Су режиміне байланысты
өсімдік-тер мен жануарлардың мьшадай экологиялық тоитарын: ылғалды сүйетін,
құргақшылықты сүйгіш және орташа ылгалдылықты сүйгіш деіі бөлііі көрсетуге
болады.
Ылгалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер тө-мендегідей тоитарға
бөлінеді:
1 Гидатофиттер (грек тілінен аударғанда hydor, hydatos - су) - су
өсімдіктері, денесінің бір бөлііЧ немесе толыгьшан суга батьш тұрады
(элодея, түңшыңгүл және т.6.).
2. Гидрофиттер (грек тілінен аударганда hydor -су) —
құрлық-су өсімдіктері, суга тек төменгі бөліктері гана батьш
тұрады (жебежаиырақ).
3. Гигрофиттер (грек тілінен аударғанда hydros -ылгалды) —
ылгалдыгы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген құрылың
өсімдіктері. Көбіне-се ылғалды ормандарда (папоротыиктер),
бат-аақтарда — батиақ өсімдіктері, су қоймалары-ның
жағалауларында өседі.
4. Мезофиттер (грек тілінен аударғанда mesos — орташа,
аралық) — қоңыржай, орташа ылғалды жерлерде өсетін өсімдіктер.
Мезофиттерге шал-ғындықтың шөптері, көитеген орманның шөн-тесін
өсімдіктері, жалаақ жаиырақты агаштар, көатеген ауыл шаруашылық
дақылдары, арам-шөитер жатады.
5. Ксерофиттер (грек тілінен аударғанда xeros — қүрғақ) —
құргақ жерлерде өсетін өсімдіктер. Олар екіге бөлінеді:
суккуленттер және склерофиттер.
39а) суккулентгер (латьш ттлінен аударганда succulent^ — шырынды) —
үлиаларында суды көп мөлшерце қорга жинауға қабілетті өсімдіктер (кактустар
алоэ, агава);
ә) склерофиттер (грек тілінен аударганда skleros -құрғақ, қатты) —
құрғаңшылыққа төзімді, су-дың буландыруын төмендететін қатты, тері тәрізді
ңабыңшасы бар өсімдіктёр (сексеуіл, жантаң, жусан, боз селеу). Бүл
өсімдіктер биік емес, біраң тамыр жүйесі күшті дамыған. Көіь теген
склерофиттердің жапыраңтары ұсаң, қүр-ғақ, көбінесе тікенге, ңабыршаққа
айналған.
Қүрлық жануарларьш ылғалга ңатысты төменде-гідей тоитарга бөледі:
1 Гидрофилдер — ылгал сүйгіш жануарлар (маса, ңұрлықтың
былқылдақденелілері мен амфибиялар).
2. Мезофшщер — орташа ылгалдылық жащайында тіршілік ететін
жануарлар (көитеген бунақде-нелілер, ңұстар, сүтқоректілер).
3. Ксерофилдер — жогары ылғалдылық жағдайын-да тіршілік
ете алмайтын, ңүрғақшылықты сүйетін жануарлар (түйе, шөлдің
кемірушілері мен бауырымен жорғалаушылары). Бүл жа-нуарлардың
өзіндік бейімделушіліктері аайда болған. Мысалы, шөл
тасбаңалары суды қуы-ғьшда ңорға жинайды. Кейбір
сүтңоректілер май қабатының тотығуы нәтижесінде пайда болған
метаболиттік суды найдалануга бейім-делген. Метаболиттік судың
есебінен көатеген бунақденелілер, түйе, қүйрықты ңой, тышқан-дар
тіршілік етеді.
Клишггьщ факгорлар және ағзалардың оларға бейімделуі. Күн сәулесінің
қуаты, жарық, ауаның темаературасы мен ылғалдылығы, жауын-шашын, қар
қабаты, атмосфералық қысым, ауаның газдық құра-мының арақатынасы жердің
климатьш немесе макро-климатты ааьщтайды.
Макроклимат (аймаңтық климат) географиялық орналасудың нәтижесі больш
табылады. Ендік багы-тында бүл иолярлың, тундралың, тайгалық, далалы және
шөлді климат. Қазақстан территориясында тө-мендегі климаттық жағдайлар
қалыптасңан:
Солтүстік Қазақстанда салыстырмалы түрде қысы салқын, жазы
жылыльнъімен сшіатталатын континен-талды климат. Бұл орманды-дала аймағының
тар-магы, Батыс-Сібір жазыіының ландшафтына ұқсас. Орталық Казақстанда -
ңүргақ даланың күрт конти-ненталды климаты. Оңтүстік Қазақстанда — өте қүр-
гақ және ыстық күрт континенталды шөл мен шө-лейттердің климаты.
Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысьшың климаты жердің
орографиясына да байланысты. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы мен Кенді Алтай
тауларында атмосфералық жауьш-шашын мөлшері жогарылайды және біртіндеп
ауаның темііературасы төмендейді. Климаты ыстық және қүрғаңтан ңоңыржай
жылы, қоңыржай салқын және ылғалды, ең соңында өте салқын жоғары таулы
ауа райына дейін өзгереді.
Мезоклимат — бүл орманның, егіс даласыньщ, шалғьщдың және тау
беткейлерініқ жергілікті кли-маты. Ол макроклиматқа барлық уақытта сәйкес
бола бермейді. Орманда күндіз даламен салыстыр- әрдайым салңьшдау және
ылгалдырақ.
Микроклимат — бұл ағзаның деңгейіндегі климат. +24ӘС темиературада
күндегі жаиырақтардьщ темпе-ратурасы қоршаған ортамен салыстырганда 9ӘС-га
жогары, ал көлеңкеде — 4ӘС-га төмен.
Құстардың ұясында және жануарлардың ініндегі температура қыста жылырақ
ал жазда салқыныраң болады. Егер шөлді жерде тоиырақ беті +70пС-га дейін
қызса, ал 5 см терендіктің өзінде ол +40ӘС-га дейін төмендейді
1.3. Тіршіліктің бейімделушілік ырғақтары
Биологияльщ ырғаңтар. Жануарлар мен өсімдік-тердің өмірінде
темііература, ылғалдылық, жарық, қы-сым электромагнит өрісі, теңіздердің
толуы мен қай-туы маңызды рөл атқарады. Аталган факторларга Жердің өз
өсінен және Күнді айналуы, Айдың Жерге қатысты айналуы нәтижесінде
туьшдайтын маусым-дық және тәуліктік өзгергіштігі тән. Сонымен қатар бұл
факторлар географиялық белдеулерге байланысты заңды түрде өзгереді.
Жануарлар мен өсімдіктерде ұзақ уақытқа созыл-ған табиги сұрьшталу
барысында белгілі бір ортаға бейімделуге мүмкіндік беретін анатомо-
морфология-лық, физиологиялық және басңа да арнайы белгілер мен ңасиеттер
пайда болган. Әр түрдің өзіне тән жылдық циклі: өсу мен даму
интенсивтілігі, көбею, ңысқа және қыстауға дайындығы қалыптасқан.
Уақыт бойынша бірізділікиен кезектесш келетін агәаның қандай да бір
жағдайын бнологиялық ырган деи атайды. Бүл ыргақтарды ішкі механизмдер ұс-
таи түрады. Биологиялың сагаттың көмегімен оларда
әр түрлі физиологиялық ироцестердің тәуліктіқ мау-сымдық жылдық және
басқа да ырғақтары белгіленеді.
Ағзаның ыргақтары ішкі немесе физиологиялық және сыртқы, яғни
геофизикалық табигаты бар сыртқы ортадагы циклді өзгерістерден соң жүретін
больш бөлінеді.
Ішкі ыргаңтар тарихи қальштасқан. Қальшты өмір Сүру үшін кез келген
тірі ағза жогары физиоло-гиялың белсенділік жағдайынан физиологиялың ты-
ныштың күйге өтеді. Анаболизм (түзілу) процестері катаболизм (ыдырау)
ироцестерімен алмасады. Егер бұл ароцесс болмаса, онда ағзаның
физиологиялың функциялары бұзылады.
Тірі ағзалар сыртқы ортаның ауытқуларьш қа-былдауға бейімделе отырып,
оларга сәйкес өздерінің физиологиялық ироцестерін реттейді. Бұл негізінен
үш фактордың әсерінен жүзеге асырылады: Жердің Күнге қатысты айналуы
(күндік тәулік = 24 сагат), Айга (ай тәулігі = 24,8 сағат), жүлдыздарға
(жүлдызды тәулік = 23,9 сагат). Бір-біріне әсер ететінін ескере отырьш, бүл
факторларды ағзалар 24 сағаттық аериодқа жақын ыргақ түрінде қабылдайды.
Бұл — эндогенді биологиялың ырғақтардың дәл тәуліктік иериодтан ауытқуының
себебі больш табылады. Сон-дыңтан оларды циркадтық (латын тілінен
аударғанда cіrca шамамен, жуьщ, dіes — тәулігі) ырғақтар, яғни тәулікті
ыргаққа жаңын деіі аталады.
Егер тиіндерді толық қараңғылық жағдайында үстаса,
бастаіщыда олар бір мезгілде ояньш, белсенді тіршілік етеді,
біраз уақыттан соң әр түрлі уақытта шныіі, өзінің әр түрлі
ырғагын саңтайды. Содан соң мен түннің дүрыс кезектесуін
қалііына келтірВДе, жануарлардьщ ұйқы мен белсенді тіршілігінің
іериодтары синхронды болады. Олай болса, сыртқы тітіркендіру
(күн мен түннің ауысуы) туа ііайда болған циркадтық
ырғақтарын реттейді.
Көіітеген жануарларда тәуліктік ііериодтылық фи-зиологиялық
функциялардың айтарлықтай ауытқуына әкелмейді. Ол негізінен ңозғалыс
белсенділігінің өзге-руінен көрінеді. Бұл — сыртқы, экзогенді тәуліктік
ыргақ.. Тәуліктік иериодтылық күндіз, кеште, түнде тіршілік ететін
жануарларға тән. Су қоймаларында планктонның күндізгі және түнгі араласуы
байңа-лады. Жарық күннің үзақтыгының көктемнен күзге қарай өзгеруі
жануарлардың тәулік бойынша бел-сенділігіне әсер етеді. Олай болса,
тәуліктік период-тылық экзогенді ырғаңқа жатады.
Климаттың факторлардың жануарлар мен өсім-діктердің өмірінде жүріп
жатқан ііериодтық ііроцес-термен байланысын феиология ғылымы (грек тілінен
аударганда phaіnomena — ңубылыд) зерттейді. Тәулік-тік және маусымдың
ыргақтардан басңа, табигатта көііжылдық ііериодты биологиялық құбылыстар
бай-қалады. Ол ауа райының өзгеруімен, оның күн бел-сенділігіне байланысты
заңды өзгерістерімен аньщ-талады. Бұл өнімділігі жогары немесе төмен,
популя-циялардың санының артуы не кемуі арқылы көрінеді Әдетте 5—6, 11
жылдың, ғасырлың (80—90 жыл) күн белсенділігінің циклдерін бөлііі көрсетуге
болады.
Күн сәулесінің сиектрінщ әр түрлі бөліктері бар-лық тірі затқа тікелей
әсер етеді. Ол барлың био-логиялың жүйелерде болатын физико-химиялың өзге-
рістердің жүруіне әсер ете отырьш, жануарлар, өсім-діктер мен
микроорганизмдердің белсенділігінің өзге-руінен көрінеді.
Көіітеген зерттеулер күннің белсенділігінің циклі мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.