Еңбекақы төлеу системасын ұйымдастыру және оның нарықтық экономика жағдайындағы ерекшеліктер
Жоспар
Кіріспе
І Тарау Нарыкты экономика кезеңіндегі еңбек және еңбек қатынастары
1.1. Еңбек туралы ұғым және оның тарихи дамуы
1.2. Нарықты экономика кезіндегі еңбек және еңбек қатынастары
ІІ Тарау Жалақы және еңбекті нормалау
2.1 Жалақы ұғымы және оны реттеудің әдістері
2.2Енбекке ақы төлеу жүйесі
Қорытынды
Кіріспе
І Тарау Нарыкты экономика кезеңіндегі еңбек және еңбек қатынастары
1.1. Еңбек туралы ұғым және оның тарихи дамуы
1.2. Нарықты экономика кезіндегі еңбек және еңбек қатынастары
ІІ Тарау Жалақы және еңбекті нормалау
2.1 Жалақы ұғымы және оны реттеудің әдістері
2.2Енбекке ақы төлеу жүйесі
Қорытынды
Кіріспе
Нарықтық экономика және оған өтпелі кезеңдердегі кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін анықтайтын экономикалық механизмдердің бірі - еңбекті мөлшерлеу және оның ролін жоғарылату объективті қажеттілік болып табылады. Жұмыс берушілердің кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табысы мен жалданбалы жұмысшылардың жалақысы
шығарылған өнімінің өтіміне, оның бағасына және өзіндік
құнына байланысты, былайша айтқанда, рынок тауарларының
көбеюіне, сұрыпталымының ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың сапасы мен бағалылығына байланысты. Оған еңбекті мөлшерлеу механизмдерін дұрыс басқару жэне оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады. Сонымен еңбекті мөлшерлеудің басты міндеті өнімнің өлшем бірлігінің нақты жұмысты орындауға кететін уақыт шығынын нормативті негіздеу.
Тәжірибе көрсеткендей, еңбек шығындары ресурстардың шығынын төмендетуге, унемді пайдалануға әсер етеді. Өнімнің өлшем бірдігінің шығынын төмеңдету кәсіпорынның қосымша табыс табуың жоғарылатады. Кәсіпорындардың қызметтерінщ жалпы экономикалық нәтижесі мен еңбекті қолдану нәтижелілігінің өзара байланысы еңбек шығыңдарының төмендеуін қажет етеді де, кәсіпорындардағы еңбекті мөлшерлеумен айналысатын кызметтердің ролін жоғарылатады.
Еңбекті мөлшерлеу - жабдықтау жүйесін және еңбек жөніндегі шараларды орнықтыру әдістерін зерделейтін эономикалық, инженерлік, әлеуметтік ғылым. Еңбекті мөлшерлеудің негізгі жабдықтары - орталықтандырылып өңделіген, нормативті материалдар, өлшем құралдары, еңбек процестерін талдау, компьютерлік техника болып есептеледі.
Нарықтық қатынас кезеңінде еңбекті мөлшерлеу ағымдағы міндеттерді ғана қарастырып қоймай, сондай-ақ болашақ стратегиялық міндеттерді, еңбек шығындарын жалпы салалық деңгейде бағалауды, техникалық және ұйымдастырушылық шаралар қолдану арқасында еңбек шығындарының төмендеу мүмкіндігін экономикалык тексеруді, қанағаттандырылмайтын қажеттілікті анықтауды қарастырып шешуі қажет.
Өнімнің үдемелі шығын мөлшерін қалдану кәсіпорынның экономикалық жағдайының жоғарылауына және оның бәсекеге жарамдылығына әсрін тигізеді. Еңбекті мөлшерлеу кызметінің нәтижелі болуы үшін ұйымдастыру-техникалық қолайлы жағдайларды туғызу, яғни алдыңғы техника мен технологияны қолдану әрі олардың өндірістік еңбек процестеріне және басқаруға мүмкіндігі. Жұмыстың қойылу міндеті қызметкерлерді басқаруда: кадрлардың талапқа сай біліктілік-мамандығын жоғарылату, ғылыми-техникалық деңгейін, еңбек жағдайларын көтеру, жұмыскердің еңбекке уәжін және ынталылығын арттыру, еңбекпен қамтамасыз етуге байланысты.
Еңбск мөлшерлеудің мақсаты өндіріс жәнс еңбек өтілнің нәтижелі қолдануын қамтамасыз ету, шығарылған өнімняің бәсекеге жарамдылығын жоғарылату, ғылым мен техниканың жетістігіне байланысты еңбек шығындарын төмендету шараларын анықтау және еңбек процестерін зерделеу арқасында оны жетілдіру.
Еңбекті мөлшерлеу пәні жоғары оқу орыңдарында экономистер, инженерлер, басқарушылар дайындайтын негізгі ғылымдардың бірі болып есептеледі. Осы уақытқа дейін бұл пәннің қазақша басылымы болған емес, бұл бірінші басылымы. Авторлар берген формулалар мен кестелердегі индекстерді және белгілерді талаптарға, түсініктемелерге сәйкес ана тілінде белгілеуге тырысты.
Нарықтық экономика және оған өтпелі кезеңдердегі кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін анықтайтын экономикалық механизмдердің бірі - еңбекті мөлшерлеу және оның ролін жоғарылату объективті қажеттілік болып табылады. Жұмыс берушілердің кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табысы мен жалданбалы жұмысшылардың жалақысы
шығарылған өнімінің өтіміне, оның бағасына және өзіндік
құнына байланысты, былайша айтқанда, рынок тауарларының
көбеюіне, сұрыпталымының ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың сапасы мен бағалылығына байланысты. Оған еңбекті мөлшерлеу механизмдерін дұрыс басқару жэне оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады. Сонымен еңбекті мөлшерлеудің басты міндеті өнімнің өлшем бірлігінің нақты жұмысты орындауға кететін уақыт шығынын нормативті негіздеу.
Тәжірибе көрсеткендей, еңбек шығындары ресурстардың шығынын төмендетуге, унемді пайдалануға әсер етеді. Өнімнің өлшем бірдігінің шығынын төмеңдету кәсіпорынның қосымша табыс табуың жоғарылатады. Кәсіпорындардың қызметтерінщ жалпы экономикалық нәтижесі мен еңбекті қолдану нәтижелілігінің өзара байланысы еңбек шығыңдарының төмендеуін қажет етеді де, кәсіпорындардағы еңбекті мөлшерлеумен айналысатын кызметтердің ролін жоғарылатады.
Еңбекті мөлшерлеу - жабдықтау жүйесін және еңбек жөніндегі шараларды орнықтыру әдістерін зерделейтін эономикалық, инженерлік, әлеуметтік ғылым. Еңбекті мөлшерлеудің негізгі жабдықтары - орталықтандырылып өңделіген, нормативті материалдар, өлшем құралдары, еңбек процестерін талдау, компьютерлік техника болып есептеледі.
Нарықтық қатынас кезеңінде еңбекті мөлшерлеу ағымдағы міндеттерді ғана қарастырып қоймай, сондай-ақ болашақ стратегиялық міндеттерді, еңбек шығындарын жалпы салалық деңгейде бағалауды, техникалық және ұйымдастырушылық шаралар қолдану арқасында еңбек шығындарының төмендеу мүмкіндігін экономикалык тексеруді, қанағаттандырылмайтын қажеттілікті анықтауды қарастырып шешуі қажет.
Өнімнің үдемелі шығын мөлшерін қалдану кәсіпорынның экономикалық жағдайының жоғарылауына және оның бәсекеге жарамдылығына әсрін тигізеді. Еңбекті мөлшерлеу кызметінің нәтижелі болуы үшін ұйымдастыру-техникалық қолайлы жағдайларды туғызу, яғни алдыңғы техника мен технологияны қолдану әрі олардың өндірістік еңбек процестеріне және басқаруға мүмкіндігі. Жұмыстың қойылу міндеті қызметкерлерді басқаруда: кадрлардың талапқа сай біліктілік-мамандығын жоғарылату, ғылыми-техникалық деңгейін, еңбек жағдайларын көтеру, жұмыскердің еңбекке уәжін және ынталылығын арттыру, еңбекпен қамтамасыз етуге байланысты.
Еңбск мөлшерлеудің мақсаты өндіріс жәнс еңбек өтілнің нәтижелі қолдануын қамтамасыз ету, шығарылған өнімняің бәсекеге жарамдылығын жоғарылату, ғылым мен техниканың жетістігіне байланысты еңбек шығындарын төмендету шараларын анықтау және еңбек процестерін зерделеу арқасында оны жетілдіру.
Еңбекті мөлшерлеу пәні жоғары оқу орыңдарында экономистер, инженерлер, басқарушылар дайындайтын негізгі ғылымдардың бірі болып есептеледі. Осы уақытқа дейін бұл пәннің қазақша басылымы болған емес, бұл бірінші басылымы. Авторлар берген формулалар мен кестелердегі индекстерді және белгілерді талаптарға, түсініктемелерге сәйкес ана тілінде белгілеуге тырысты.
Тақырыбы: Еңбекақы төлеу системасын ұйымдастыру және оның нарықтық
экономика жағдайындағы ерекшеліктер.
Жоспар
Кіріспе
І Тарау Нарыкты экономика кезеңіндегі еңбек және еңбек қатынастары
1.1. Еңбек туралы ұғым және оның тарихи дамуы
1.2. Нарықты экономика кезіндегі еңбек және еңбек қатынастары
ІІ Тарау Жалақы және еңбекті нормалау
2.1 Жалақы ұғымы және оны реттеудің әдістері
2.2Енбекке ақы төлеу жүйесі
Қорытынды
Кіріспе
Нарықтық экономика және оған өтпелі кезеңдердегі кәсіпорын жұмысының
нәтижелілігін анықтайтын экономикалық механизмдердің бірі - еңбекті
мөлшерлеу және оның ролін жоғарылату объективті қажеттілік болып табылады.
Жұмыс берушілердің кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табысы мен
жалданбалы жұмысшылардың жалақысы
шығарылған өнімінің өтіміне, оның бағасына және өзіндік
құнына байланысты, былайша айтқанда, рынок тауарларының
көбеюіне, сұрыпталымының ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың
сапасы мен бағалылығына байланысты. Оған еңбекті мөлшерлеу механизмдерін
дұрыс басқару жэне оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады. Сонымен еңбекті
мөлшерлеудің басты міндеті өнімнің өлшем бірлігінің нақты жұмысты орындауға
кететін уақыт шығынын нормативті негіздеу.
Тәжірибе көрсеткендей, еңбек шығындары ресурстардың шығынын төмендетуге,
унемді пайдалануға әсер етеді. Өнімнің өлшем бірдігінің шығынын төмеңдету
кәсіпорынның қосымша табыс табуың жоғарылатады. Кәсіпорындардың
қызметтерінщ жалпы экономикалық нәтижесі мен еңбекті қолдану
нәтижелілігінің өзара байланысы еңбек шығыңдарының төмендеуін қажет етеді
де, кәсіпорындардағы еңбекті мөлшерлеумен айналысатын кызметтердің ролін
жоғарылатады.
Еңбекті мөлшерлеу - жабдықтау жүйесін және еңбек жөніндегі шараларды
орнықтыру әдістерін зерделейтін эономикалық, инженерлік, әлеуметтік ғылым.
Еңбекті мөлшерлеудің негізгі жабдықтары - орталықтандырылып өңделіген,
нормативті материалдар, өлшем құралдары, еңбек процестерін талдау,
компьютерлік техника болып есептеледі.
Нарықтық қатынас кезеңінде еңбекті мөлшерлеу ағымдағы міндеттерді ғана
қарастырып қоймай, сондай-ақ болашақ стратегиялық міндеттерді, еңбек
шығындарын жалпы салалық деңгейде бағалауды, техникалық және
ұйымдастырушылық шаралар қолдану арқасында еңбек шығындарының төмендеу
мүмкіндігін экономикалык тексеруді, қанағаттандырылмайтын қажеттілікті
анықтауды қарастырып шешуі қажет.
Өнімнің үдемелі шығын мөлшерін қалдану кәсіпорынның экономикалық жағдайының
жоғарылауына және оның бәсекеге жарамдылығына әсрін тигізеді. Еңбекті
мөлшерлеу кызметінің нәтижелі болуы үшін ұйымдастыру-техникалық қолайлы
жағдайларды туғызу, яғни алдыңғы техника мен технологияны қолдану әрі
олардың өндірістік еңбек процестеріне және басқаруға мүмкіндігі. Жұмыстың
қойылу міндеті қызметкерлерді басқаруда: кадрлардың талапқа сай біліктілік-
мамандығын жоғарылату, ғылыми-техникалық деңгейін, еңбек жағдайларын
көтеру, жұмыскердің еңбекке уәжін және ынталылығын арттыру, еңбекпен
қамтамасыз етуге байланысты.
Еңбск мөлшерлеудің мақсаты өндіріс жәнс еңбек өтілнің нәтижелі
қолдануын қамтамасыз ету, шығарылған өнімняің бәсекеге жарамдылығын
жоғарылату, ғылым мен техниканың жетістігіне байланысты еңбек шығындарын
төмендету шараларын анықтау және еңбек процестерін зерделеу арқасында оны
жетілдіру.
Еңбекті мөлшерлеу пәні жоғары оқу орыңдарында экономистер, инженерлер,
басқарушылар дайындайтын негізгі ғылымдардың бірі болып есептеледі. Осы
уақытқа дейін бұл пәннің қазақша басылымы болған емес, бұл бірінші
басылымы. Авторлар берген формулалар мен кестелердегі индекстерді және
белгілерді талаптарға, түсініктемелерге сәйкес ана тілінде белгілеуге
тырысты.
І Тарау Нарыкты экономика кезеңіндегі еңбск және
еңбек қатынастары
1.1. Еңбек туралы ұғым және оның тарихи дамуы
Еңбек - адамның өз кажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының
түрін өзгсртуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай
істелетін қызметі; қоғамның өмір сұруінің негізі, адамзат тіршілігінің
мәңгілік, табила шарты. Енбек адамның өзін қалыптастыруда шешуші роль
атқарады.
Еңбек процесінің жай мезеттері - мақсатқа сай қызмет яғни еңбектің өзі,
еңбек заттары мен еңбек кұрал-жабдықтары. Еңбек құрал-жабдығының жәрдсмімен
адам өзінің еңбек заттарына ықпал етеді. Еңбек заттары мен еңбек құрал-
жабдықтарының жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды. Еңбек процесі
басталуы үшін өндіріс құрал-жабдығын жұмыс күшімен қосу керек. Жұмыс күші
дегеніміз адамның еңбекке қабілеті және рухани күштерінің жиынтығы, адам
соның арқасында материалдық және рухани индіктерді өндіреді.
Еңбек туралы ұғым көптеген авторлардың ғылыми еңбектерінде, оқулықтарында
келтірілген. Қай кезде болса да, еңбекке жарамды адам міндетті түрде еңбек
етуге тиіс болған, егер еңбек етпейтін болса, олар арамтамақ болъш
есептелген. Өз еңбегімен тапқан табыс зейнетті де, еңбектенбей табылған
табысты жұғымсыз деп санаған. Сонымен, еңбекті мөлшерлеу деген не?
Мыңдаған жылдар бойы коғамның төменгі қатарындағы адамдар тәулігіне 12-15
сағат жұмыс істеп тапқан материалдық игілігі үшін алған шамалы сыйақысын
қанағат етті. Ал ғылым, мәдениет саласымен тек қана ақсүйектер, шіркеу
қызметкерлері және көпес балалары ғана айналысқан қоғамның талабына қарай
еңбекте әр тарапқа бөлінген.
Кейбір ғылыми деректердс еңбек адам қызметінің негізгі үш белгісінен
тұратынын келтіреді: өз әрекетін уғыну, энергиялық шығын, берілген пайдалы
нәтижсні қоғамдық тану.
Өз әрекетін ұғыну адам әрект етпес бұрын алдымен оның жобасын өз ойында
түйІндейді де, содан соң өмірге бейімдеуіге кіріседі.
Энергиялық шығын - бір істі орындау үшін еңбек әрскетіне қосымша ой және
дене энергиясын жұмсайды. Осыған орай, еңбек - жұмысқа кеткен үстсме
қуаттың шығыны.
Еңбектің нәтижесі еңбек өзіңің беретін нәтижесімен
сипатталады. Әр еңбектің қорытынды жиынтығы болуы қажет және ол қоғамга
белгілі болып танылуы тиіс. Еңбск өзіндік және қоғамдық болады да, қоғамдық
еңбек төлемді болып келеді. Сонымен қатар, пайдалы еңбек және пайдасыз
енбек болады.
Еңбек туралы ғылым XIX ғасырдың екінші жартысында анық жариялана
бастаған. Оны бастаушылардың бірі американың белгілі инженері Ф.У. Тейлор,
көп қилы зерттеулерінің басты проблемалары өндірістік процестер, еңбек
және басқару.
Тейлорлық оқудың методологиясының негізі ретінде атауға болады:
еңбск процестерін тәсілге, қозсалысқа, операцияларға болу арқылы
зерделеу;
әр жұмысшыға қажетті нақтылы тапсырма белгілеу.
жұмысшыларды тиімді жұмыс орындау тәсілдеріне, әдістеріне үйрету;
енбек процестерін зерделеу үшін алдыңғы қатарлы жұмысшыларды
таңдау ("чемпион-жұмысшыларды");
"жұмысшы-чемпиондардың" еңбегін аппараттар арқылы зерделеп, еңбск
процссінен қажетсіз жәнс артық тәсілдерді, қозғалыстарды алып
тастап, нұсқау карталарын жасап, барлық жұмысшыға қатаң уақыт
мөлшері белгіленеді;
6) белгіленген уақыт мөлшерін орындағандарға жоғары
еңбекақы беріледі, ал орындамағандар штраф төлейді;
жүмысшылар орындаушыдар болып есептеледі де жұмысқа дайындықты, есептеу,
реттеу қызметтерін басқарушылар орындайды;
жұмысшының басқа жұмыстарға алаңдамауы және өндірістік процестерді
нәтижелі орындауы үшін арнайы ауыстыратьш жүмысщылар бекітіледі.
Тейлордың теориясын басқа да ғалымдар зерделеп, толықтыра түсті.
Мысалы, француз ғалымы А.Файоль Тейлор принциптерін толықтырьш, әрі
қарай дамытты. Атап айтқанда, жұмыс орындарын жұмыс барысына қарай
ұйымдастыру, еңбекті қызмет түріне байланысты бөлу, яғни қызметтерді арнайы
ұйымдастыру.
Ағылшын ғалымы Г. Эмерсон бір ғана жұмысшының емес, барлық жұмысшы
тобының еңбегін тиімді ұйымдастыруды ұсынады.
Американың ғалымы Ф. Гилбрт зерттеуін толассыз-жиын өндірістерінде
жүргізеді. Еқбекті мөлшерлеу және еңбек процестерін оңтайландыру әдістерін
өңдейді, оның өзі еңбекті мөлшерлеудің микроэлемент жүйе-лерінің дамуына
әсер етеді. Тейлордың және оның жолын қуушылардың принциптерін американьщ
автомобиль йндусіриясының кәсіпкері Г. Форд өндіріске
енгізген.
Айтылғандарға қарай еңбектің қандай түрі болса да уақыт кезеңіне және
адамдарға, қоғамға пайдалылығына байланысты экономикалық қарым-қатынасқа
түседі. Еңбектің түрлеріне және мәніне талдау жүргізе келе еңбекті екі
негізгі аспектіге бөлуге болады: уәж және құрылым. Біріншісі - адам дамуы
мен өндірістік игілік, екіншісі - адамдарды еңбектенуі е жүмылдыратын
уәждер.
Сонымен, Б.М. Генкин "еңбек - адамдардың дамуына және ресурстарды
табиғаттың материалдық, интеллектуалдық және рухани игілігін өзгертуге
бағытталған қиямет", - деген.
Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" Заңында: еңбек - адамдардың
өмірі үшін қажетті материал-дық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға
бағытталған адам қызметі делінген.
1.2. Нарықты экономика кезіндегі еңбек және еңбек қатынастары
Нарықты экономиканың және нарық қатьшастарының ең маңызды жағы адамдардың
еңбек қызметтерін толассыз жандандыруында. Еңбектің табиғаты, қоғам
дамуындағы ролі өзгермесе де, әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси
сипаты жағынан байлйныссыз болса да, нарықтық экономика кезеңінде еңбек
ьсаты-настары, еңбекті басқару, еңбекті қолдайу түбегейлі өзгереді. Егер
нарық қатынастары еңбек әлуетінің нә-тижелілігіне, еңбек өнімділігінің
сапасына, адамдардың еңбекке деген көзқарасының өзгеруіне әсерщ тигізбей-
тін болса, онда нарықты экономика өзінің жоғары дед-гейлі мәнін жоғалтқаң
болар еді.
Нарықты экономика кезеңінде адамның кез қелген еңбек қызметі, атагі
айтқанда, ой-қуаты, энергиясы, уақыт шыгындары нысанына, жұмыстың тәсіліне
қарамай еңбек болыпі есептеледі. Еңбек қатынастарында ең-бек уәжін де атап
айту қажет.
Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" Заңында: "еңбек қатынастары -
тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір
еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер
арасындағы қатынастар", - делінген.
Адамның алдына қойған мақсаты, оны ынталандыратын уәждер зор роль
атқарады, олардың бастысы еңбекті, жұмыс күшін ақшалай бағалау, еңбек
қатынас-тарын реттеу.
Сонымен қатар, нарыкты экономика еңбек рыногы мен жұмыс күшінің
қажеттілігінен туындайды. Қызметкерлер жұмыс күшін өздері жұмыс берушілерге
сата алады. Олар рынокта еңбегін мамандығына, талабына, сапасына, еңбек
қабілетіне, біліктілігіне қарай бағалайды. Рынок болса, сұранысқа
байланысты жұмыс күшінің бағасын темендетуге тырысады. Ал адам жұмыс
күшінің иесі ретінде, бәсекелестік кең жайылған шақта сапасын, жұмыс
қабілеттілігін, мамандығын жоғарылатуға тырысады. Олай болмаған күнде
жұмыссыздар санының көбейу қаупі туады.
Нарық жалдау қатынастарьга да қарастырады, одан барип жұмысқа орналасу
проблемасы туады. Жалдайтын жақ жалданатын жұмыскерлерге қойылатын
талаптарында: езіне қажеттіліктілігіне, оның жай-күйіне, білік-тілік-
мамандық деңгейіне, жынысы, жасы сипаттама-сына, моральды-психологиялық
мінездемесіне қарай қабылдайды. Жалданатын жақ төленетін еңбекақы
деңгейіне, еңбек жағдайларына, жұмыс орнының маман-дығыйа сай келуіне,
еңбектің бағалылығына, жұмыстың сапалық-психологиялық ахуалына,
басқарушының мәде-ниеттілігіне қарай зерделейді. Егер сұраныс пен ұсыныс
дәлме-дәл келсе жал туралы келісім шешіледі.
Еңбек қызметі процесінде еңбек қатынастары өзара келісім-шарт арқылы
реттеледі. Өзара шарт - бұл жалдаушы мен жалданушы арасындағы қысқа
мерзімге тұжырымдалатын келісім. Егер өзара шартта көрсетілген талаптар
орындалмайтын болса келіспейтін жақ тоқ-татуына болады.
Еңбек қатынастарындағы өзара шарттық бәсекелестікпен қатар тапшылықтың
жұмыс орнын қамтуы нарық экономикасының тұтқасы. Мұның өзі қызметкердің
еңбек өнімділігінің өсуіне, жогары нәтижеге жетуіне, оның еңбек ұжымының
және жалдаушының алдында жауапкершілігін күшейтуіне әсерін тигізуі ықтимал.
Егер екі жақ бір-біріне сенімділік білдірсе өзара шартты ұзартуына, тіпті
өмірлік шарт жасасуға болады.
Еңбек туралы ғылым оның анықтамасын берумен немесе зерттеумен ғана
бітпейді. Еңбекті жане еңбекті мөлшерлеуді зерттеу жұмысы тоқталмастан жүре
береді.
Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымы басқа да ғылымдар сияқты әр түрлі
бағыттардан және тараулардан тұрады. Негізгі бағыттарына, тарауларына
тоқталмас бұрын олардың басқа ғылымдармен байланысын қарастырайық.
Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғыльшы барлық ғылым салаларымен тығыз
байланысты десе де болады. Олардың техникалық, экономикалық, әлеуметтік,
құқық және басқа да ғылымдармен байланысы еңбек және еңбекті мөлшерлеудің
көп аспектілігін көрсетеді.
Техникалық ғылымдармен өзара байланыстылыгы еңбек процестерін жеңілдетуге
технологияны талдау, еңбек заттары мен құралдарын пайдалану тәсілдерін
зерттеу үшін қажет. Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымы үшін өндірістің
технологиялық аспектілерін зерттеп, өңдеу тыйымдылау больш табылады. Әр
өндірістің техникалық процестерін зерделеп алмай тұрып еңбекті меяшерлеу
әдістерін, бағыттарын ұйымдасты-руға және еңбек нормаларын тұрақтандыруга
болмайды. Осының өзі еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымыныц техникалық
ғылымдармең тығыз байланыстылығын көрсетеді.
Еңбек және еңбекті мөлшерлеу кәсіпорын эконо-микаеы, статистика,
өндірісті ұйымдастыру, еңбек психологиясы, еңбек экономикасы, тағы басқада
экономи-калық ғылымдарымен тығыз байланысты.
Еңбек процестерін ұйыдастыру кезінде жұмыскер-лердің энергйялық,
қуаттьілық шығыны, олардың шаршау деңгейі, еңбекке деген көзқарасы,
ьшталылығы, тағы да сол сияқты әлеуметтік, психофизиологиялық жағдайлар
есеителеді. Осыған орай барлық өзара бай-ланыстылық анықталады.
Сонымен қатар еңбекті мөлшерлеу еңбектің құқықтық аепектілерімен
өндірісті басқару жуйелерін ақпарат-жық қамтамасыз етумен байланысты. Еңбек
және еңбркті. мөлшерлеу пәнін оқитындар еңбек құқығын жәһе компьютерлік
жуйелерді, жоспарлауды, есеп және ендірісті реттеуді меңгеруі тиіс.
Экономист мамандары осы жүйелердің құрылымын және олардың нәтижелі
жұмысының еңбек мөлшерлері үшін маңызын білуі қажет. Ең бастысы
математикалық ұғымдар, олардың есептеу әдістері мен математикалық
статистиканы меңгерудің де зор маңызы бар.
Жоғарыда келтірілгендей, еңбекті мөлшфлеу нарық-ты экоңомика кезеңінде де
өзінің маңьйДылығын жоғалтуы мүмкін емес.
Экономикалық жүйелердің барлығы еңбектің бөлінісіне негізделген. Еңбектің
бөлінісі шаруашылықтың әр деңгейінде кездесе береді, мысалы, халық
шаруашылы-ғынан жұмыс орнына дейінгі деңгейде.
Еңбектің белінісінің негізгі түрлері:
қызметтің орындалу түріне байланысты;
технологиялық;
заттық;
операциялық.
Қызметтің орындалу түріне байланысты барлық қызметкерлер - жетекшілер,
мамандар (инженерлер, экономистер, құқық қызметкерлер және т.б.),
жұмысшылар және оқушылар болып бөлінеді.
Еңбектің технологиялық бөлінуі өндірістік процестің
және жұмыс түрлерінің бөлінуін анықгайды. Технологияның ерекшелігіне қарай
өндірістер телімдерге, бөлімдерге бөліңеді.
Еңбектің заттық бөлінуі өндіріс орындарының арнайы өндірістік
бөлімшелерге және қызметкерлердің белгілі бір затгарды дайындауына
байланысты.
Еңбектің операциялық бөлінуі жұмыстың орындалу ерекшелігіне қарай әр
жұмысшы өзіне тиісті жұмысты, операцияны орындайды, атқарады.
Еңбектің жоғарыдағыдай бөлінуі еңбектегі кәсіптік пен біліктілік
деңгейінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Кәсіп - белгілі жұмыс түрін орындау үшін қажетті машық пен білімді
қолдану сипаттамасы. Кәсіптің қүрамы өндірістің объектісі мен технология
арқылы анықталады. Техникалық процестің арқасында кәсіптің құрылымы және
тізімі өзгереді. Соңғы кезде осыған сәйкес компьютерлік техника жаппай
қолданылуда.
Біліктілік - жұмыстың күрделілігіне байланысты. Жұмысты орындаудың
күрделілігі еңбекақыны жоғарылатудың негізі болып табылады да жұмыс
разрядына бөлінеді.
Еңбек бөлінісін өндірістің түріне қарай іріктейді. Өндіріс түрі: жаппай,
сериялы және жеке еңбек бөлінісі болып бөлінеді.
Жаппай еңбек бөлінісі, - ірі өндірістік кәсіпорьшдар және шектелген дайын
заттар түрлерін шығарады. Оньщ құрамына бірнеше өндірістер қосылады.
Сериялының өзі ірі сериялы, орта сериялы болып келеді. Сериялы - щығарған
өнімдердің көлеміңе^, мөлшеріне байланысты, белгілі уақыт арадығында
өзгеріп отырады.
Жеке еңбек бвлінісі - шамалы затлпар шығарылып, бірақ олардьщ атқаратын
қызметтеріәр түрлі болады.
Қазіргі кезде сериялы түріне қарағанда жаппзй және жеке еңбек бөлінісі
кебірек кездеседі.
Еңбек бөлінісі кооперацияны да қарартырады. Ол жұмыс орындарында жалиы
мемлекеттің экономика-сында да қолданылуы мүмкін. Оның негізі бриғада
ұйымдастыру, мамандандырылған бригада және кешенді болып бөлінеді. Оның
ішінде кешенді бригада кең таралған.
Өндіріс неғұрлым жаппай еңбек белінісіне жақын болса, солғұрлым құрал-
саймандардың және ңызметкер-лердің кейбір жұмыс түрін орындаудағы
арнайылылығы арта түседі. Соңғы кезде мемлекетіміздің саясатында шағын және
орта кәсіпкерлікті кең тарату, оны қолдайу жолға қойылып отыр.
Өндірістік процестер дегеніміз бастапқы материал-дардьщ адамға қажетті
дайын затқа айналуьіна әсер ететін процестер. Бұл процестер адамдардың
өзара өндірістік қарым-қатынастарының әсерінен жөне әр түрлі құрал-
саймандарды қолдануының арқасыда еңбек заттарының түр-тұрпатын, нысанын
өзіертуге жегеді.
Өндірістік процестср біртекті болмайды. Шығарылған өнімдердің
қолданылуына баііланысты негізгі, көмскші, қосымша болуы мүмкін. Негізгі
өндірістік процестер - нарық үшін шығарылған өнімнің қол-данылу бағыттары;
көмскші - негізгі өндірістің қызметі тоқтап калмауы үшін қажетті жұмыстар
атқарады (құрал-саймандарды жөндеу, көлікпен қамтамасыз ету және т.б);
қосымша негізгі шығарылган онімдерді қабылдау, оларды сақтау. Қазіргі кезде
кәсіпорындарда қосымпа өндірісті көмекші өндіріске қосып, жалпы көмекші
өндіріс дейді.
Өндірістік процестерді екі жақты қарауға болады: еңбек чаттарының түрін
өзгертудегі жұмыскерлердін қолданған шараларының жиынтығы. Біріншісі -
технологиялық, ал екіншісі - еңбек процестері болады.
Технологиялық процестер өндірістік процестердін негізгі бөлімі болып
есентеледі. Технологиялық процестер дек еңбек заттарының нысанын, қалиың,
құрылымын, орнын, өлшемін өзгерту жағдайларын, мүмкіндіктерін айтамын.
Технологиялық процестср келесі белгілерге қарай сыныпталады: энергия
көзіне, үздіксіздік деңгейіне, еңбек затына әсер етуіне байланысты.
Энергия көзіне байланысты технологиялык процестерді пассивті және активті
дсп бөлуге болады. Пассивті процестер кезінде еңбек заттарының түрі табиғи
әсерлердің салдарынан өзгереді. Адамның қосымша қуаты шығарылмайды. Активті
процестерде адам энергиясынсыз еңбек затының түрі, нысаны өзгсрілмейді.
Үздіксіз деңгейіне байланысты технологиялык процестер үздіксіз және
дискретті больш бөлінеді. Үздіксіз жағдайда технологиялық процесс шикізат
тәлімі, дайын өнімді беру, оларды бақылау үздіксіз орындадады.
Дискретті технологнялық процесс кезіндс үзіліс болып тұрады.
Еңбек затына әсер ету үшін әр түрлі құрал-саймандар қолданылады. Соған
байланысты екі түрлі болады: механикалық және аппараттық технологиялық
процсстср. Механикалық технологиялық процсстер қолмен немесс әр түрлі
машиналарды қолдану арқылы, жинау автоматтары) орындалады. Бұл процестердс
еңбек затының механикалық әсерлердің арқасында түрлерін, нысандарын, орнын,
өлшемін өзгертеді. Механикалық процсстер ауыр өнеркәсіпте, кең тараған.
Аппараттық технологиялық процестерде химиялық әсерлесудің, жылулық
энергиясының және басқа да факторлардың әсерінен еңбек заттарының физико-
химиялық қасиеттері өзгереді. Шикі заттар бір-бірінен химиялық құрамына,
құрылымына, агрегаттың жағдайына қарай ажырасады. Бұл процестср химиялык,
металлургиялық, тамақ және басқа өнеркәсіптерде кең тараған.
Еңбекті мөлшерлеудің мақсаттарының ішінде нсгІзгі болып еңбекті дұрыс
пайдалану және қызметкерлсрдің еңбегінің нәтижесі. Өндірістік процестсрдің
құрамындағы тармақтарының бірі табиғи процеспер және еңбек процсестсрі.
Табиғи процсстср адамның көмегінсіз болатын өзгерістер, мысалы, металдың
ескіруі, заттарды құрғату және т.б.
Жұмысксрлер еңбек затының түрін, нысанын, қасиеттсрін өзгерту үшін әр
түрлі құрал-саймандар қолданады, соның арқасында белгілі бір нәтижеге
жетеді. Өндірістік процестің буынының –бірі еңбек процесі. Еңбек процесі
белгік заттарының сипатына және еңбек өнімдерінің қызметтері, адамдардың
еңбек затының өзгеруіне қатыстылығына, еңбектің механикаланлдыру деңгейіне,
еңбек ауыртпалылығына байланысты бөлінеді.
Еңбек заттарының сипаты және еңбек өнімі еңбек процесінің екі түрінен
тұрады: заттай энергетикалық және ақпаратшқ процестер. Заттай-энергетикалық
процестер жұмысшылар үшін шикі заітар, бөлшектер, машиналар, материалдар
немесе энергия (электрлік, жылулық, гидравликалық). Ақпараттық қызметкерлер
үшін ақпарат (экономикалық, технолигиялық, конструкторлық).
Еңбек процестерін жұмысшылар мен қызметкерлердің атқаратын міндеттерін
саралау арқылы анықтау. Қазіргі кезде жұмысшылардың еңбек процестерін
негізгі және көмекші деп бөліп, жұмысшыларды: негізгі жұмысшылар, көмекші
жұмысшылар деп атайды. Негізгілерге өнім шығарумен айналысатындар, ал
кемекшіге негізгі жұмысшылардың қызметі тоқтамауы үшін қосымша жұмыстарды
атқаратындар, мысалы, жөндеу, заттарды кешендеу, топтау бақылау жатады.
Сондықтан, еңбекті мөлшерлеу және ұйымдастыру жайғасымы бойынша
жұмысшыларды — өндірістік бөлімшенің негізгі жұмысшылары, өндірістік
бөлімшенің көмекші жұмысшылары деп қарастыру қажет.
Сонымен қатар, қызметкерлерді атқаратын міндеттеріне қарай үш категорияға
бөледі: басшылар, мамандар, техникалық орындаушылар.
Басшылардың міндеті кәсіпорьшдарды және олардың бөлімшелерін басқару.
Мамандар (инженерлер, экономистер, техниктер) - ақпараттар дайындау.
Техниалық орындаушылар - басшылардың жұмыстарына қажетті жағдайлар жасау.
Жұмысшының еңбек затына әсерін тигізу деңгейіне қандай еңбек процестері
қолмен, машинамен, машина-өндірен, орындалатын және автоматтандырылған
процестер, барып бөлінеді.
Қолмен орындалатын процестер деп берілген жұмыстарды жұмысшылар (жұмысшылар
тобы) толығымен қолмен немесе қосымша энергиямен, басқа да қол құралдарымен
(пышақ, қайшы, балға, балта және т.б.) орындайтын процестерді айтамыз.
Мысалы, аралау, бөлшектерді жинау, бояу, жөндеу және тағы
сол сияқты.
Машинамен орындайтын процестер деп еңбек затының нысанын өзгерту үшін
адамның қатысуынсыз негізгі тәсілдер механизмдер көмегімен орындалып, ал
қосымша тәсілдер адамның қатысуымен орындалатын, (дайын белшектерді алу,
кұралдарды ауыстыру) процестерді айтады.
Машина-қолмен орындалатын процестер кезінде механизмдермен атқарылатын,
яғни еңбек заты механизмдерге жұмысшының жүргізуімен немесе механизмдер
жұмысшыға бағытталады (матаны дайындау, жіп иіру, металл кесетін
станоктарда детальдарды өңдеу кезіндегі қолмен істелінетін жұмыстар).
Автоматтандырылған процестер кезінде барлық негізгі тәсілдер мен қосымша
тәсілдер түгел немесе жартылай машинамен, механизмдермен орындалады.
Механизмдердің жұмыстарын басқару автоматгармен атқарылады.
Еңбек процертеріне аппараттық процестер де қосылуы мүмкін.
Еңбек процестері ұйымдастырылуына байланысты жекешеленген, топтастырылган,
үздіксіз, үздікті, дүркін-дүркін болып бөлінеді. Жекешеленген еңбек
процестеріңде жұмысшы өзіне тиісті қызметті атқарады. Топтастырылған еңбек
процестерінде жұмысшы тобы бірдей қызметті немесе әр түрлі тапсырманы
бірінші орындайды.
Егср бұл талалтар орындалмайтын болса, онда ол үздікті болып есептеледі.
Үздікті процестер: кезеңдік және ксзсңсіз процестер болып бөлінеді.
Кезендік процестср үздіктілік, қайталану сипатта және технологиялық
процестер ұзақтығы шамалы болады. Кезеңсіз процестерге рдіктізтік сипатты
да, бірақ қайталану болмайды. Дүркін-дүркін еңбек процсстерінс
технологиялық процестер өте үлкен, бірақ. кезеңсіз болын келеді.
Еңбекті мөлшерлеу, ұйымдастыру, өндірісті жоспарлау, шығындарды есентеу
кезінде өндірістік процестср операцияларға бөлінсді.
Өндірістік операция деп бір жұмысшының немесс жұмыспшлар тобының бір
жұмыс орнында еңбек затының түрін өзгертудегі атқаратын өндірістік
процестің бөлімі.
Өндірістік процсстердің операцияларга бөліну деңгейі қолданылатын
техникаға, технологняға, еңбекті ұйымдастыру жағдайларына жәнс өндірістің
ауқымына байланысты. Біріңғай процестің өзі эр түрлі операцияға бөлінуі
мүмкін. Ол еңбекті көп қажетсінуіне, техникалық ұйымдастыру жағдайларына,
әсіресе өнімнің көлеміне байланысты.
Өндірістік операциялар өздерінің белгіленуінс байланысты: технологиялық,
бақылау, көлік және күту (қызмст көрсету) болып бөлінеді.
Тсхнологиялық оперщиясы кезінде еңбек затының қасиеті өзгеріп, қажетті
өнім алынады. Бақылау операцисеы кезінде алынған өнімге қойылатын
талаптарға сәйкестігін тексеру. Көлік операциясы - еңбек заттарын
өндірістік процестің талабы бойынша бір орыннан екінші
орынға ауыстыру, бірақ олар өздерінің нысанын өзгертпейді. Қызметі көрсету
операциясы - технологиялық, бақылау, көлік операциялары үздіксіз орындалуы
үшін қажетті жағдайлар жасалуы (жинау, тазалау, жөндеу). Қандай да болмасын
бір жұмыстың еңбек нормасын анықтау үшін операцияны дұрыс талдау қажет.
Талдау операцияларды элементтерге бөлуден басталады. Содан соң элементтер
зерделеніп, керексіз, артық болшектер алынып тасталады.
Өндірістік операцияларға өндірістік процестер сияқты қолмен, машинамен,
машина-қолымен орындалатын жоне автоматтандырылған аппараттар арқылы
орындалатын операциялар болады.
Өндірістік операцияларды талдау мақсатында, олар психологиялық қатынастар
жәнс еңбск процсстерінін тІзбектілік орындалуы болып бөлінеді.
Технологиялық қатынастар бойынша операцияның эелементтері больш: қойылым,
технологиялық өту, косымша өту, жұмыс жүрісі, қосымша жүріс есептеледі.
Қойылым - берілген затты өңдеугс тұрақты бекітілген технологиялык
операцияның бөлігі.
Технологиялық өту тұрақты құралдарды қолдана отырьш, жұмыстың орындалуын,
заттың өңделуін сипаттайтын аяқталған технологиялық операция.
Қосымша өту - технологиялық өтуге қажетті, адамның немесе жабдықтар
қызметі, бірақ заттың нысанын, көлемін өзгергенін аяқталғанын технологиялық
операцияның бөлігі (құралдарды ауыстыру, дайын бөлшектсрді алып, заттарды
орналастыру).
Жұмыс жүрісі - құралдардың орын ауыстырып, заттардың нысаны, көлемі,
қасиеті өзгеріп тұратын аяқталган технологиялық операция.
Қосымша жүріс - жұмыс жүрісіне қажетті бірқатар құралдардың орын
ауыстырып, бірақ заттардың түрін, нысанын, қасиетін өзгертпейтін аяқталтан
технологиялық операциялар.
Еңбек процестерін зерттеуде көптеген ғалымдар ат салысқан. Бұл зерттеулер
20-30-жылдарда басталған. Атап айтуға болатыны Орталық еңбек инстиутының
профессоры В.М. Иоффенің еңбектері. Оның зерттеулерін негіз ете отырып
еңбек операцйяларын бірнеше элементтерге бөлуге болады. Олар: еңбек тәсілі,
еңбек қозғалысы, еңбек әрекеті.
Еңбек қозғалысы — адамның жұмыс органының бір
дүркінді ауысуы (қол, аяқ, дене). Мысалы, қолды
құраяға созу, құралды алу. ;
Еңбек әрекеті - бір немесе бірнеше адам қолдарының үзіліссіз атқарып
аяқталған еңбек әрекетінің жиынтығы (детальді алу, құралды қою).
Еңбек тәсілі - еңбек заттарының өзгермей орындальш аяқталған технологиялық
операцияның бөлігі яғни еңбек әрекетінің жиынтығы (детальді орнықтару).
Еңбек түрінің, еңбек әрекетінің, еңбек қозғалысының орындалу
әдістеріне байланысты еңбек операциясының ұзақтығы анықталады.
Операцйяның құрылымдық элементтерінің ұзақтығына әсер ететін факторларды
төмендегідей топтауға болады?
- әлеуметтік-экономикалық факторлар (еңбек тәртібі, еңбекке
қатынасы,мәдени-техникалық деңгей, еңбекке ьшталылық);
- материалды-техникалық факторлар (қолданылатын материалдардың сапасы,
көліктер, өндірістік жайлар жағдайлары, қолданылатын машиналардың
техникалық деңгейі);
- техникалық-ұйымдастыру факторлары (еңбекті ұйымдастыру,
қомданылатын технологияның болашағы, өндірісті ұйымдастыру).
Бұл аталған факторлар өзара тығыз байланысты.
ІІ Тарау Жалақы және еңбекті нормалау
1.1 Жалақы ұғымы және оны реттеудің әдістері
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі
бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардың қалыпты тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету үшін аса манызды. Нарықтық экономикаға
бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану максатында және қызметкерлердін енбек
белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің
бастапқы базасы болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында енбекке ақы төлеуде республика азаматтарын
әлеуметтік қорғаудын құқтық негіздері ағымдағы зандармен нақты айқындалған.
Мемлекет тарапынан көзделген ең негізгі кепілдік - ол қызметкерлердін
заңдарда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес енбегіне ақы алу
құқығы. Бұл кепілдік ұйымдық-құқықтық, меншік нысанына және ведомстіволық
бағыныштылығына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс істсйтін
қызметкерлерге таратылады.
Жалақы дегеніміз — жеке енбек шартынын негізінде орындалған енбек үшін
оның күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес жұмыс беруші төлеуге міндетті
сыйақы (табыс).
Еңбекке ақы төлеуді құқықтық реттеу екі әдіспен: орталықтандырылған және
жергілікті әдіспен жүзеге асырылады. Жалақыны реттеудің мемлекеттік
орталықтандырылған әдісі қызметкерлер тобының біліктілігін жіктеудің
разрядаралық тарифтік коэффиииенттерін, барлық кызметкерлердің енбегіне ақы
төлеудің Бірыңғай тарифтік кестесін, жалакы тарифтерін енгізу арқылы
жүргізіледі. Енбекке ақы төлеудін орталықтандырылған әдісі мемлекеттік
бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мен кәсіпорындарда қолданылады.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен қаржыландырылатын
ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы деңгейлерін жақындастыру
үшін жана бірынғай тарифтік кесте белгілеңді. Ол экономиканың барлық
саласының қызметкерлерін қамтиды. Бұл орайда разрядтар аумағы бұрынғысынша
қалды - бірінші разрядтан 21 разрядқа дейін, алайда тарифтік коэффициенттер
айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Меселен, бұрын бірынғай тарифтік кестедегі
бірінші разрядтың тарифтік коэффициенті - 2-ге, ал жиырма бірінші разряд-
ІЗ,О8-ге тең болса, жана тарифтік кесте бойынша олар тиісінше - 1 және 4,24-
ті құрайды.
Бірынғай тарифтік кестенің негізіне еңбекке ақы телеудін принципті жана
жүйесі алынған.
Еңбек ақы төлеу жүйесінің негізі ретіңде 1 разряд ставкасы көрсеткішін,
ал әлеуметтік төлемдер жүйесінің негізіне бюджетте бекітілетін айлық
есептік керсеткішті қабылдау жолымен әлеуметтік төлемдер жүйесін және
еңбекке ақы төлеу жүйесінің аражігін ажырату - кірістер саясатын
реформалаудың басты қағидасы болып табылады. Ол бұрын заң жүзінде
қалыптасқан ең аз жалақы ұғымындағы қайшылыктарды жойды.
Өндіріс саласындағы қызметкерлердің жалақысынын көзі салықты және басқа
да төлемдерді бюджетке төлегеннен кейін қалған пайда, ал өндірістік емес
кызметкерлердікі - әдетте, бюджеттік бөлінетін қаржы болып табылады.
Мемлекеттің еңбекке акы төлеуді қатаң реттеуден бұл саладағы кен
құқықтарды кәсіпорындардың өзіне берілуге көшуі нарықтық қатынастарды
дамытудын жағдайларындағы ерекшелік болып табылады.
Сонымен бірге енбекке ақы төлеу мелшері барлық жағдайларда Қазакстан
Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы
занмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен жұмыстардың белгілі бір
түрлерінің күрделілгі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік
анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде
белгіленеді. Аталған анықтамалықтарды әзірлеу мен қолданудың тәртібін енбек
жөңіндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды
белгілі бір күрделі жұмысқа жатқызуды және кызметкерлерге біліктілік
разрядтарын беруді жұмыс беруші жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің
біліктілік анықтамалығына және кызметшілер лауазымдарының анықтамалығына
сәйкес дербес жүргізеді (Ет З-ның 70-бабының 5 тармағы).
Тарифтік манавдық анықтамалық - белгілі бір саладағы барлык кәсіптер мен
мамандықтардың, жұмыстардың түрлері енген және оларға біліктілік
сипаттамалары берілген тізбе.
Экономика саласында тарифтік-мамандық анықтамалықтың екі түрі: салалық
және кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифті — біліктілік анықтамалықтары
қолданылады.
Салалық тарифтік-мамандық анықтамалығы белгілі бір өнеркәсіп саласының
немесе өндірістін өзіндік жұмыстары мен мамамдықтарын анықтайды.
Анықтамалықта мамандық атауы, тарифтік (біліктік) разряд, біліктілік
разрядын тағайындау үшін талап етілетін біліктілік сипаттамасы көрсетіледі.
Кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифтік-мамандық анықтамалығы экономиканың
әр саласында кездесетін біртекті жұмыстар мен мамандықтар тізбесін құрайды.
Әр үш жыл сайын кәсіпорындарда (ұйымдарда) белгіленген мерзімдерде
қызметкерлер қайта тарифтеуден етеді.
Бірынғай тарифтік кесте негізінде айлық тарифтік ставкалар есептелінеді.
Тарифтік кесте (сетка) тарифтік разрядтар мен тарифтік коэффиииенттерден
тұрады. Тарифтік разряд қызметкердің атқаратын жұмысының күрделілігіне
қарай мамандық дәрежесін көрсетелі. Демек, разряд жоғарылаған сайын
төленетін жалақы да өсе түседі. Олай болса, жоғары разрядта көтеріңкі
тарифтік коэффициент белгіленеді. Бірыңғай тарифтік кесте 21 тарифтік
разрядтан тұрады және жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге тарайды.
Бірыңғай тарифтік кестенің алғашқы 8 разряды жұмысшыларға, ал 2 және 18
разрядтары - кызметшілерге арналған.
Тарифтік ақы (ставка). Белгілі бір саладағы немесе өндіріс орнындағы
жұмыстын күрделілігінс қарай енбекке төленетін ақы мөлшерін көрсетеді.
Бұл бір сағатқа, біртәулікке немесе бір айға сәйкестендіріліп белгіленеді.
Тарифтік ақы разрядқа қарай анықталады. Көптеген салаларда жалақы жүйелері
ескеріле отырып, әрбір разрядка екі түрлі тарифтік ақы қойылады: бірі —
мерзімдік жалақы үшін, екіншісі кесімді жалақы үшін.
Ақы мөлшері, жоғарыда айтылғандай, атқарылатын жұмыстың киындығына қарай
өсіп отырады. Мысалы, жер астында, ыстық цехтарда немесе енбек жағдайы
денсаулыққа зияңды жұмыс орындарында істейтін еңбеккерлердің ставкалары
көтеріңкі болады.
Қазіргі кезде тарифтік кестелер (бюджеттік саладан басқа) мен ставкаларды
ұйымдар өздерінің ұжымдық шарттары мен келісімдерінде немесе басқа да
жергілікті нормативтік актілерінде белгілейді.
Тарифтік жүйенің элементтеріне үстемелер мен қосымшалар кіреді. Олар
орталықтан, яғни заңдарда белгіленген және жергілікті — ұжымдық шарттармен,
келісімдерімен немесе жеке енбск шарттарында көзделген үстемелер мен
қосымшалар болып екіге бөлінеді. Үстемелер белгілі бір аудандарда,
мамандыктарда істейтін енбеккерлерді материалдық ынталандыру мақсатын
көздесе, қосымшалар еңбектің жоғары үдемелігі, қолайсыз жағдайдағы жұмыс,
кезекті ауысым әдісімен орындалатын, дала жағдайындағы жұмыстар т.б. үшін
берілуі мүмкін.
Қызметкерлерге жалақы төлеу, егер жеке енбек, ұжымдык шарттарда, жұмыс
берушінің актілерінде өзгеше көзделмесе, олардың жұмыс орындайтын жерінде
жүргізіледі. Жұмыс істеп жүрген жерінен тыс жерде (іссапарда, басқа
ұйымдарда, тапсырыс шынын ұйымында) жұмыс берушінің тапсырмасын орындаушы
қызметкердің жалақысын жеткізуді жұмыс беруші өз есебінен қамтамасыз етеді.
Жалақы бір айда кем дегенде бір рет төленеді. Ұйымдарда жалақыны төлеу
күндері жеке енбек, ұжымдык шарттарда белгіленеді. Жалақы төлейтін күн
демалыс немесе мереке күндеріне тура келсе, оны төлеу олардың қарсанында
жүргізіледі. Жұмыс берушінің кінәсінен жалақы, ал қызметкермен жеке енбек
шарты бұзылған кезде — оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген
мерзімдермен салыстырғанда кешіктірілген жағдайда жұмыс беруші қызметкерге
берешек пен өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі
міндеттемелерді орындау күніне Казакстан Республикасы ¥лттык банкінің қайта
қкаржыландыру ставкасы бойынша белгіленуі және төлем жүргізілуге тиіс
болған күннен кейінгі күннен бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн
үшін есептеліп төленген күнмен аяқталады (ЕтЗ-ның 76-бабы).
Жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерге тиесілі барлық сомаларды
төлеу сонғы жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.
Зейнетакы төлемдерін, еңбекке уақытша жарамсыздық, жүктілік пен босану
жөніндегі жәрдемақыларды және басқа да төлемдерді есептеу үшін ұйымдар
қызметкерлерінің орташа жалақысын есептеу тәртібін Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 29 желтоксандағы № 1942 қаулысымен бекітілген
Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық
белгілейді.
Орташа жалақыны есептеу үшін заңнамаға сәйкес төлеуі тиіс ақымен
(төлеммен) байланысты оқиғаның алдындағы күнтізбелік 12 ай (1-нен 1-не
дейінгі күндер) есепті кезең болып табылады. Есепті кезең деп ұзактығы
күнтізбелік он екі ай ксзек (жыл) не кызметкер жұмыс берушіде күнтізбелік
он екі айдан (жылдан) кем істеген болса, нақты жұмыс істеген кезең
түсініледі. Оқиға деп кызметкердің демалысқа шығуы, жеке енбек шартын
тоқтатуы немесе бұзуы, енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мсн босануы
және орташа жалақының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес енбекке
уақытша жарамсыздығына, жүктілігі мен босануы бойынша әлеуметтік
жәрдемақысының, бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) берілетін
әлеуметтік жәрдемақыиың сақталуымен немесе төленуімен байланысты басқа да
жағдайлар түсініледі. Есепті кезеңнен республикада белгіленген мейрам
күндері алынып тасталады.
Қызметкердің орташа жалақысын анықтау үшін орташа күндік табыс не орташа
сағаттық табыс пайдаланылады. Бес күндік те, алты күндік те жұмыс аптасы
кезінде орташа жалақыны есептеу тиісті есепті кезең үшін еңбекке ақы төлеу
жүйесінде көзделген қосымшалар мен үстемақылар, сыйлықтар және тұрақты
сипаттағы басқа да ынталандыру төлемдері ескеріледі. Бұл төлемдер нақты
алған уакыты бойынша емес, есептелген уақыты бойынша қосылады: еңбекке ақы
төлеу мен сыйлық беру жүйесінде, сондай-ақ материалдық көтермелеудің басқа
да нысандарында көзделген тоқсандық, жарты жылдық, жылдық сыйлыктар және
(немесе) енбек сіңірген жылдары үшін, жыл қорытындысы бойынша сыйақылар
тиісінше есеп айырысу кезеңінің әрбір айына 13, 16, 112 мөлшерінде
есептеледі; айлық сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін біреуден аспауға
тиіс. Есеп айырысу кезеңіне сай келетін уақыт жұмыспен толық өтелмеген
жағдайларда, сыйлықтар мен ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер орташа
жалақыны есептеген кезде есеп айырысу кезеніндегі жұмыс істеген уақытына
тепе-тен ескеріледі.
Орташа күндік табыс демалысқа ақы төлеуден және пайдаланылмаған демалысқа
өтемақы төлеуден басқа жағдайларда, есепті кезенде есептелген жалақы
сомасын заңнама белгілеген күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік
жұмыс аптасының тиісінше жұмыс күндері санына бөлу жолымен анықталады.
Жұмыс уақытын жиынтық есептеу кезінде қызметкердің орташа жалақысын
есептеу үшін орташа сағаттық табыс қолданылалы. Орташа сағаттық табыс есеп
айырысу кезенінде есептелген орташа жалақының сомасын заннама белгілеген
күнтізбе бойынша тиісінше бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы жұмыс
уақытының теңгеріміне орай осы кезеңдегі жұмыс сағаттарының санына бөлу
жолымен анықталады.
Егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, орташа күндік
(сағаттық) табыс есеп айырысу кезеңінде есептелген жалақынын сомасын жұмыс
істеген уақытқа сай келетін күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік
жұмыс аптасының нақты жұмыс күндері (сағаттары) санынан бөлу арқылы
анықталады. Егер есеп айырысу кезенінде қызметкер табыс таппаған болса,
онда орташа жалақы сол жұмыс берушіде жұмыс істеген он екі айы не нақты
жұмыс істеген уақыты үшін жалақысына орай есептеледі.
Қызметкердің нақты орташа жалақысы орташа күндік (сағаттық) табысты
төленуге жататын жұмыс күндеріне (сағаттарына) көбейту жолымен анықталады.
Жыл сайынғы еңбек демалысына (негізгі және (немесе) қосымша) ақы төлеу
немесе пайлаланылмаған енбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік
табысты анықтау. Жыл сайынғы енбек демалысына ақы төлеу немесе
пайдаланылмаған еңбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік табыс,
есеп айырысу кезеңіне есептелген жалақы сомасына қарай анықталады. Жеке
еңбек шартын бұзған кезде, қызметкер жұмыс беруші де бір жылдан кем жұмыс
істеген жағдайларда пайдаланылмаған жыл сайынғы еңбек демалысы үшін
өтемақы, қызметкер жұмыстан шығу алдындағы айда (1-інен 1-не дейінгі
күндері) жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақының сомасына орай
анықталады. Демалысқа ақы төлеуге немесе пайдаланылмаған демалысқа өтемақы
төлеуге арналған орташа күндік табыс:
- егер барлык есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелсе, онда есеп
айырысу кезеңіндегі жалақының есептелген сомасын 12-ге және жыл ішіндегі
күнтізбелік күндердің орташа санына бөлу жолымен;
- егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, онда
есеп айырысу кезеңінде жұмыс істеген уақыт үшін есептелген
жалақының сомасын, сол жұмыс істеген уақытқа сай келетін
күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен;
- егер қызметкер есеп айырысу кезеңінде табыс таппаған
болса, онда жұмыс істеген он екі ай ішінде не осы жұмыс берушіде нақты
жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақысының сомасын, осы жұмыс
уақытына сай келетін күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен есептеледі.
- орташа жалақының есептеу кезінде мына төлемдер есепке алынбайды:
- пайдаланылмаған жыл сайыңғы еңбек демалысы үшін
өтемакы;
- енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мен босануы
бойынша әлеуметтік жәрдемақылар;
- жыл сайынғы енбек демалысын беру кезінде қызметкерлерге төленетін
сауықтыру жәрдемакысы;
- тұрақты жұмысы жол үстінде немесе жүріп-тұру сипатында не қызмет
керсететін учаскелер шегінде қызметтік сапарлармен байланысты болған
жағдайларда тәулікакылар орнына белгіленетін қосымшалар мен үстемақылар;
- дала жұмыстарымен айналысатын қызметкерлерге
берілетін далалық жабдықталым;
- қызметкерді ұйыммен бірге басқа жерге ауыстырған кезде берілетін
өтемақы;
- кызметкердің жеке мүлкін, тараптардын келісім негізінде,
өндіріс мақсатында пайдалану кезіндегі шығындарға өтемакы;
- заңнамаға сәйкес берілген арнаулы киімнің, арнаулы
аяқкиімнің, басқа да жеке қорғаныс және алғашқы дәрігерлік
көмек құралдарының, сабынның заласыздандыру құралдарының, емдеу-сауықтыру
тағамы үшін берілетін сүттің немесе
басқа да құнлылығы тең азық-түліктер құны;
- қызметкер еңбек міндеттерін атқару кезінде оның өмірі
мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу жөніңдегі төлемдер;
- қызметкерлерге жұмыс беруші көрсететін материалдық
(ақшалай жәрдемақы), (бала туған кезде, дәрігерлік қызметтің
ақысын төлеу үшін, жерлеуге және басқа жағдайларда) төлемдер;
- қолданыстағы заңнамамен белгіленген мерекелік күндерге, мерейтой
күндеріне байланысты, қызмет міндеттерін үлгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
экономика жағдайындағы ерекшеліктер.
Жоспар
Кіріспе
І Тарау Нарыкты экономика кезеңіндегі еңбек және еңбек қатынастары
1.1. Еңбек туралы ұғым және оның тарихи дамуы
1.2. Нарықты экономика кезіндегі еңбек және еңбек қатынастары
ІІ Тарау Жалақы және еңбекті нормалау
2.1 Жалақы ұғымы және оны реттеудің әдістері
2.2Енбекке ақы төлеу жүйесі
Қорытынды
Кіріспе
Нарықтық экономика және оған өтпелі кезеңдердегі кәсіпорын жұмысының
нәтижелілігін анықтайтын экономикалық механизмдердің бірі - еңбекті
мөлшерлеу және оның ролін жоғарылату объективті қажеттілік болып табылады.
Жұмыс берушілердің кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табысы мен
жалданбалы жұмысшылардың жалақысы
шығарылған өнімінің өтіміне, оның бағасына және өзіндік
құнына байланысты, былайша айтқанда, рынок тауарларының
көбеюіне, сұрыпталымының ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың
сапасы мен бағалылығына байланысты. Оған еңбекті мөлшерлеу механизмдерін
дұрыс басқару жэне оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады. Сонымен еңбекті
мөлшерлеудің басты міндеті өнімнің өлшем бірлігінің нақты жұмысты орындауға
кететін уақыт шығынын нормативті негіздеу.
Тәжірибе көрсеткендей, еңбек шығындары ресурстардың шығынын төмендетуге,
унемді пайдалануға әсер етеді. Өнімнің өлшем бірдігінің шығынын төмеңдету
кәсіпорынның қосымша табыс табуың жоғарылатады. Кәсіпорындардың
қызметтерінщ жалпы экономикалық нәтижесі мен еңбекті қолдану
нәтижелілігінің өзара байланысы еңбек шығыңдарының төмендеуін қажет етеді
де, кәсіпорындардағы еңбекті мөлшерлеумен айналысатын кызметтердің ролін
жоғарылатады.
Еңбекті мөлшерлеу - жабдықтау жүйесін және еңбек жөніндегі шараларды
орнықтыру әдістерін зерделейтін эономикалық, инженерлік, әлеуметтік ғылым.
Еңбекті мөлшерлеудің негізгі жабдықтары - орталықтандырылып өңделіген,
нормативті материалдар, өлшем құралдары, еңбек процестерін талдау,
компьютерлік техника болып есептеледі.
Нарықтық қатынас кезеңінде еңбекті мөлшерлеу ағымдағы міндеттерді ғана
қарастырып қоймай, сондай-ақ болашақ стратегиялық міндеттерді, еңбек
шығындарын жалпы салалық деңгейде бағалауды, техникалық және
ұйымдастырушылық шаралар қолдану арқасында еңбек шығындарының төмендеу
мүмкіндігін экономикалык тексеруді, қанағаттандырылмайтын қажеттілікті
анықтауды қарастырып шешуі қажет.
Өнімнің үдемелі шығын мөлшерін қалдану кәсіпорынның экономикалық жағдайының
жоғарылауына және оның бәсекеге жарамдылығына әсрін тигізеді. Еңбекті
мөлшерлеу кызметінің нәтижелі болуы үшін ұйымдастыру-техникалық қолайлы
жағдайларды туғызу, яғни алдыңғы техника мен технологияны қолдану әрі
олардың өндірістік еңбек процестеріне және басқаруға мүмкіндігі. Жұмыстың
қойылу міндеті қызметкерлерді басқаруда: кадрлардың талапқа сай біліктілік-
мамандығын жоғарылату, ғылыми-техникалық деңгейін, еңбек жағдайларын
көтеру, жұмыскердің еңбекке уәжін және ынталылығын арттыру, еңбекпен
қамтамасыз етуге байланысты.
Еңбск мөлшерлеудің мақсаты өндіріс жәнс еңбек өтілнің нәтижелі
қолдануын қамтамасыз ету, шығарылған өнімняің бәсекеге жарамдылығын
жоғарылату, ғылым мен техниканың жетістігіне байланысты еңбек шығындарын
төмендету шараларын анықтау және еңбек процестерін зерделеу арқасында оны
жетілдіру.
Еңбекті мөлшерлеу пәні жоғары оқу орыңдарында экономистер, инженерлер,
басқарушылар дайындайтын негізгі ғылымдардың бірі болып есептеледі. Осы
уақытқа дейін бұл пәннің қазақша басылымы болған емес, бұл бірінші
басылымы. Авторлар берген формулалар мен кестелердегі индекстерді және
белгілерді талаптарға, түсініктемелерге сәйкес ана тілінде белгілеуге
тырысты.
І Тарау Нарыкты экономика кезеңіндегі еңбск және
еңбек қатынастары
1.1. Еңбек туралы ұғым және оның тарихи дамуы
Еңбек - адамның өз кажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының
түрін өзгсртуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай
істелетін қызметі; қоғамның өмір сұруінің негізі, адамзат тіршілігінің
мәңгілік, табила шарты. Енбек адамның өзін қалыптастыруда шешуші роль
атқарады.
Еңбек процесінің жай мезеттері - мақсатқа сай қызмет яғни еңбектің өзі,
еңбек заттары мен еңбек кұрал-жабдықтары. Еңбек құрал-жабдығының жәрдсмімен
адам өзінің еңбек заттарына ықпал етеді. Еңбек заттары мен еңбек құрал-
жабдықтарының жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды. Еңбек процесі
басталуы үшін өндіріс құрал-жабдығын жұмыс күшімен қосу керек. Жұмыс күші
дегеніміз адамның еңбекке қабілеті және рухани күштерінің жиынтығы, адам
соның арқасында материалдық және рухани индіктерді өндіреді.
Еңбек туралы ұғым көптеген авторлардың ғылыми еңбектерінде, оқулықтарында
келтірілген. Қай кезде болса да, еңбекке жарамды адам міндетті түрде еңбек
етуге тиіс болған, егер еңбек етпейтін болса, олар арамтамақ болъш
есептелген. Өз еңбегімен тапқан табыс зейнетті де, еңбектенбей табылған
табысты жұғымсыз деп санаған. Сонымен, еңбекті мөлшерлеу деген не?
Мыңдаған жылдар бойы коғамның төменгі қатарындағы адамдар тәулігіне 12-15
сағат жұмыс істеп тапқан материалдық игілігі үшін алған шамалы сыйақысын
қанағат етті. Ал ғылым, мәдениет саласымен тек қана ақсүйектер, шіркеу
қызметкерлері және көпес балалары ғана айналысқан қоғамның талабына қарай
еңбекте әр тарапқа бөлінген.
Кейбір ғылыми деректердс еңбек адам қызметінің негізгі үш белгісінен
тұратынын келтіреді: өз әрекетін уғыну, энергиялық шығын, берілген пайдалы
нәтижсні қоғамдық тану.
Өз әрекетін ұғыну адам әрект етпес бұрын алдымен оның жобасын өз ойында
түйІндейді де, содан соң өмірге бейімдеуіге кіріседі.
Энергиялық шығын - бір істі орындау үшін еңбек әрскетіне қосымша ой және
дене энергиясын жұмсайды. Осыған орай, еңбек - жұмысқа кеткен үстсме
қуаттың шығыны.
Еңбектің нәтижесі еңбек өзіңің беретін нәтижесімен
сипатталады. Әр еңбектің қорытынды жиынтығы болуы қажет және ол қоғамга
белгілі болып танылуы тиіс. Еңбск өзіндік және қоғамдық болады да, қоғамдық
еңбек төлемді болып келеді. Сонымен қатар, пайдалы еңбек және пайдасыз
енбек болады.
Еңбек туралы ғылым XIX ғасырдың екінші жартысында анық жариялана
бастаған. Оны бастаушылардың бірі американың белгілі инженері Ф.У. Тейлор,
көп қилы зерттеулерінің басты проблемалары өндірістік процестер, еңбек
және басқару.
Тейлорлық оқудың методологиясының негізі ретінде атауға болады:
еңбск процестерін тәсілге, қозсалысқа, операцияларға болу арқылы
зерделеу;
әр жұмысшыға қажетті нақтылы тапсырма белгілеу.
жұмысшыларды тиімді жұмыс орындау тәсілдеріне, әдістеріне үйрету;
енбек процестерін зерделеу үшін алдыңғы қатарлы жұмысшыларды
таңдау ("чемпион-жұмысшыларды");
"жұмысшы-чемпиондардың" еңбегін аппараттар арқылы зерделеп, еңбск
процссінен қажетсіз жәнс артық тәсілдерді, қозғалыстарды алып
тастап, нұсқау карталарын жасап, барлық жұмысшыға қатаң уақыт
мөлшері белгіленеді;
6) белгіленген уақыт мөлшерін орындағандарға жоғары
еңбекақы беріледі, ал орындамағандар штраф төлейді;
жүмысшылар орындаушыдар болып есептеледі де жұмысқа дайындықты, есептеу,
реттеу қызметтерін басқарушылар орындайды;
жұмысшының басқа жұмыстарға алаңдамауы және өндірістік процестерді
нәтижелі орындауы үшін арнайы ауыстыратьш жүмысщылар бекітіледі.
Тейлордың теориясын басқа да ғалымдар зерделеп, толықтыра түсті.
Мысалы, француз ғалымы А.Файоль Тейлор принциптерін толықтырьш, әрі
қарай дамытты. Атап айтқанда, жұмыс орындарын жұмыс барысына қарай
ұйымдастыру, еңбекті қызмет түріне байланысты бөлу, яғни қызметтерді арнайы
ұйымдастыру.
Ағылшын ғалымы Г. Эмерсон бір ғана жұмысшының емес, барлық жұмысшы
тобының еңбегін тиімді ұйымдастыруды ұсынады.
Американың ғалымы Ф. Гилбрт зерттеуін толассыз-жиын өндірістерінде
жүргізеді. Еқбекті мөлшерлеу және еңбек процестерін оңтайландыру әдістерін
өңдейді, оның өзі еңбекті мөлшерлеудің микроэлемент жүйе-лерінің дамуына
әсер етеді. Тейлордың және оның жолын қуушылардың принциптерін американьщ
автомобиль йндусіриясының кәсіпкері Г. Форд өндіріске
енгізген.
Айтылғандарға қарай еңбектің қандай түрі болса да уақыт кезеңіне және
адамдарға, қоғамға пайдалылығына байланысты экономикалық қарым-қатынасқа
түседі. Еңбектің түрлеріне және мәніне талдау жүргізе келе еңбекті екі
негізгі аспектіге бөлуге болады: уәж және құрылым. Біріншісі - адам дамуы
мен өндірістік игілік, екіншісі - адамдарды еңбектенуі е жүмылдыратын
уәждер.
Сонымен, Б.М. Генкин "еңбек - адамдардың дамуына және ресурстарды
табиғаттың материалдық, интеллектуалдық және рухани игілігін өзгертуге
бағытталған қиямет", - деген.
Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" Заңында: еңбек - адамдардың
өмірі үшін қажетті материал-дық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға
бағытталған адам қызметі делінген.
1.2. Нарықты экономика кезіндегі еңбек және еңбек қатынастары
Нарықты экономиканың және нарық қатьшастарының ең маңызды жағы адамдардың
еңбек қызметтерін толассыз жандандыруында. Еңбектің табиғаты, қоғам
дамуындағы ролі өзгермесе де, әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси
сипаты жағынан байлйныссыз болса да, нарықтық экономика кезеңінде еңбек
ьсаты-настары, еңбекті басқару, еңбекті қолдайу түбегейлі өзгереді. Егер
нарық қатынастары еңбек әлуетінің нә-тижелілігіне, еңбек өнімділігінің
сапасына, адамдардың еңбекке деген көзқарасының өзгеруіне әсерщ тигізбей-
тін болса, онда нарықты экономика өзінің жоғары дед-гейлі мәнін жоғалтқаң
болар еді.
Нарықты экономика кезеңінде адамның кез қелген еңбек қызметі, атагі
айтқанда, ой-қуаты, энергиясы, уақыт шыгындары нысанына, жұмыстың тәсіліне
қарамай еңбек болыпі есептеледі. Еңбек қатынастарында ең-бек уәжін де атап
айту қажет.
Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" Заңында: "еңбек қатынастары -
тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір
еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер
арасындағы қатынастар", - делінген.
Адамның алдына қойған мақсаты, оны ынталандыратын уәждер зор роль
атқарады, олардың бастысы еңбекті, жұмыс күшін ақшалай бағалау, еңбек
қатынас-тарын реттеу.
Сонымен қатар, нарыкты экономика еңбек рыногы мен жұмыс күшінің
қажеттілігінен туындайды. Қызметкерлер жұмыс күшін өздері жұмыс берушілерге
сата алады. Олар рынокта еңбегін мамандығына, талабына, сапасына, еңбек
қабілетіне, біліктілігіне қарай бағалайды. Рынок болса, сұранысқа
байланысты жұмыс күшінің бағасын темендетуге тырысады. Ал адам жұмыс
күшінің иесі ретінде, бәсекелестік кең жайылған шақта сапасын, жұмыс
қабілеттілігін, мамандығын жоғарылатуға тырысады. Олай болмаған күнде
жұмыссыздар санының көбейу қаупі туады.
Нарық жалдау қатынастарьга да қарастырады, одан барип жұмысқа орналасу
проблемасы туады. Жалдайтын жақ жалданатын жұмыскерлерге қойылатын
талаптарында: езіне қажеттіліктілігіне, оның жай-күйіне, білік-тілік-
мамандық деңгейіне, жынысы, жасы сипаттама-сына, моральды-психологиялық
мінездемесіне қарай қабылдайды. Жалданатын жақ төленетін еңбекақы
деңгейіне, еңбек жағдайларына, жұмыс орнының маман-дығыйа сай келуіне,
еңбектің бағалылығына, жұмыстың сапалық-психологиялық ахуалына,
басқарушының мәде-ниеттілігіне қарай зерделейді. Егер сұраныс пен ұсыныс
дәлме-дәл келсе жал туралы келісім шешіледі.
Еңбек қызметі процесінде еңбек қатынастары өзара келісім-шарт арқылы
реттеледі. Өзара шарт - бұл жалдаушы мен жалданушы арасындағы қысқа
мерзімге тұжырымдалатын келісім. Егер өзара шартта көрсетілген талаптар
орындалмайтын болса келіспейтін жақ тоқ-татуына болады.
Еңбек қатынастарындағы өзара шарттық бәсекелестікпен қатар тапшылықтың
жұмыс орнын қамтуы нарық экономикасының тұтқасы. Мұның өзі қызметкердің
еңбек өнімділігінің өсуіне, жогары нәтижеге жетуіне, оның еңбек ұжымының
және жалдаушының алдында жауапкершілігін күшейтуіне әсерін тигізуі ықтимал.
Егер екі жақ бір-біріне сенімділік білдірсе өзара шартты ұзартуына, тіпті
өмірлік шарт жасасуға болады.
Еңбек туралы ғылым оның анықтамасын берумен немесе зерттеумен ғана
бітпейді. Еңбекті жане еңбекті мөлшерлеуді зерттеу жұмысы тоқталмастан жүре
береді.
Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымы басқа да ғылымдар сияқты әр түрлі
бағыттардан және тараулардан тұрады. Негізгі бағыттарына, тарауларына
тоқталмас бұрын олардың басқа ғылымдармен байланысын қарастырайық.
Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғыльшы барлық ғылым салаларымен тығыз
байланысты десе де болады. Олардың техникалық, экономикалық, әлеуметтік,
құқық және басқа да ғылымдармен байланысы еңбек және еңбекті мөлшерлеудің
көп аспектілігін көрсетеді.
Техникалық ғылымдармен өзара байланыстылыгы еңбек процестерін жеңілдетуге
технологияны талдау, еңбек заттары мен құралдарын пайдалану тәсілдерін
зерттеу үшін қажет. Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымы үшін өндірістің
технологиялық аспектілерін зерттеп, өңдеу тыйымдылау больш табылады. Әр
өндірістің техникалық процестерін зерделеп алмай тұрып еңбекті меяшерлеу
әдістерін, бағыттарын ұйымдасты-руға және еңбек нормаларын тұрақтандыруга
болмайды. Осының өзі еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымыныц техникалық
ғылымдармең тығыз байланыстылығын көрсетеді.
Еңбек және еңбекті мөлшерлеу кәсіпорын эконо-микаеы, статистика,
өндірісті ұйымдастыру, еңбек психологиясы, еңбек экономикасы, тағы басқада
экономи-калық ғылымдарымен тығыз байланысты.
Еңбек процестерін ұйыдастыру кезінде жұмыскер-лердің энергйялық,
қуаттьілық шығыны, олардың шаршау деңгейі, еңбекке деген көзқарасы,
ьшталылығы, тағы да сол сияқты әлеуметтік, психофизиологиялық жағдайлар
есеителеді. Осыған орай барлық өзара бай-ланыстылық анықталады.
Сонымен қатар еңбекті мөлшерлеу еңбектің құқықтық аепектілерімен
өндірісті басқару жуйелерін ақпарат-жық қамтамасыз етумен байланысты. Еңбек
және еңбркті. мөлшерлеу пәнін оқитындар еңбек құқығын жәһе компьютерлік
жуйелерді, жоспарлауды, есеп және ендірісті реттеуді меңгеруі тиіс.
Экономист мамандары осы жүйелердің құрылымын және олардың нәтижелі
жұмысының еңбек мөлшерлері үшін маңызын білуі қажет. Ең бастысы
математикалық ұғымдар, олардың есептеу әдістері мен математикалық
статистиканы меңгерудің де зор маңызы бар.
Жоғарыда келтірілгендей, еңбекті мөлшфлеу нарық-ты экоңомика кезеңінде де
өзінің маңьйДылығын жоғалтуы мүмкін емес.
Экономикалық жүйелердің барлығы еңбектің бөлінісіне негізделген. Еңбектің
бөлінісі шаруашылықтың әр деңгейінде кездесе береді, мысалы, халық
шаруашылы-ғынан жұмыс орнына дейінгі деңгейде.
Еңбектің белінісінің негізгі түрлері:
қызметтің орындалу түріне байланысты;
технологиялық;
заттық;
операциялық.
Қызметтің орындалу түріне байланысты барлық қызметкерлер - жетекшілер,
мамандар (инженерлер, экономистер, құқық қызметкерлер және т.б.),
жұмысшылар және оқушылар болып бөлінеді.
Еңбектің технологиялық бөлінуі өндірістік процестің
және жұмыс түрлерінің бөлінуін анықгайды. Технологияның ерекшелігіне қарай
өндірістер телімдерге, бөлімдерге бөліңеді.
Еңбектің заттық бөлінуі өндіріс орындарының арнайы өндірістік
бөлімшелерге және қызметкерлердің белгілі бір затгарды дайындауына
байланысты.
Еңбектің операциялық бөлінуі жұмыстың орындалу ерекшелігіне қарай әр
жұмысшы өзіне тиісті жұмысты, операцияны орындайды, атқарады.
Еңбектің жоғарыдағыдай бөлінуі еңбектегі кәсіптік пен біліктілік
деңгейінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Кәсіп - белгілі жұмыс түрін орындау үшін қажетті машық пен білімді
қолдану сипаттамасы. Кәсіптің қүрамы өндірістің объектісі мен технология
арқылы анықталады. Техникалық процестің арқасында кәсіптің құрылымы және
тізімі өзгереді. Соңғы кезде осыған сәйкес компьютерлік техника жаппай
қолданылуда.
Біліктілік - жұмыстың күрделілігіне байланысты. Жұмысты орындаудың
күрделілігі еңбекақыны жоғарылатудың негізі болып табылады да жұмыс
разрядына бөлінеді.
Еңбек бөлінісін өндірістің түріне қарай іріктейді. Өндіріс түрі: жаппай,
сериялы және жеке еңбек бөлінісі болып бөлінеді.
Жаппай еңбек бөлінісі, - ірі өндірістік кәсіпорьшдар және шектелген дайын
заттар түрлерін шығарады. Оньщ құрамына бірнеше өндірістер қосылады.
Сериялының өзі ірі сериялы, орта сериялы болып келеді. Сериялы - щығарған
өнімдердің көлеміңе^, мөлшеріне байланысты, белгілі уақыт арадығында
өзгеріп отырады.
Жеке еңбек бвлінісі - шамалы затлпар шығарылып, бірақ олардьщ атқаратын
қызметтеріәр түрлі болады.
Қазіргі кезде сериялы түріне қарағанда жаппзй және жеке еңбек бөлінісі
кебірек кездеседі.
Еңбек бөлінісі кооперацияны да қарартырады. Ол жұмыс орындарында жалиы
мемлекеттің экономика-сында да қолданылуы мүмкін. Оның негізі бриғада
ұйымдастыру, мамандандырылған бригада және кешенді болып бөлінеді. Оның
ішінде кешенді бригада кең таралған.
Өндіріс неғұрлым жаппай еңбек белінісіне жақын болса, солғұрлым құрал-
саймандардың және ңызметкер-лердің кейбір жұмыс түрін орындаудағы
арнайылылығы арта түседі. Соңғы кезде мемлекетіміздің саясатында шағын және
орта кәсіпкерлікті кең тарату, оны қолдайу жолға қойылып отыр.
Өндірістік процестер дегеніміз бастапқы материал-дардьщ адамға қажетті
дайын затқа айналуьіна әсер ететін процестер. Бұл процестер адамдардың
өзара өндірістік қарым-қатынастарының әсерінен жөне әр түрлі құрал-
саймандарды қолдануының арқасыда еңбек заттарының түр-тұрпатын, нысанын
өзіертуге жегеді.
Өндірістік процестср біртекті болмайды. Шығарылған өнімдердің
қолданылуына баііланысты негізгі, көмскші, қосымша болуы мүмкін. Негізгі
өндірістік процестер - нарық үшін шығарылған өнімнің қол-данылу бағыттары;
көмскші - негізгі өндірістің қызметі тоқтап калмауы үшін қажетті жұмыстар
атқарады (құрал-саймандарды жөндеу, көлікпен қамтамасыз ету және т.б);
қосымша негізгі шығарылган онімдерді қабылдау, оларды сақтау. Қазіргі кезде
кәсіпорындарда қосымпа өндірісті көмекші өндіріске қосып, жалпы көмекші
өндіріс дейді.
Өндірістік процестерді екі жақты қарауға болады: еңбек чаттарының түрін
өзгертудегі жұмыскерлердін қолданған шараларының жиынтығы. Біріншісі -
технологиялық, ал екіншісі - еңбек процестері болады.
Технологиялық процестер өндірістік процестердін негізгі бөлімі болып
есентеледі. Технологиялық процестер дек еңбек заттарының нысанын, қалиың,
құрылымын, орнын, өлшемін өзгерту жағдайларын, мүмкіндіктерін айтамын.
Технологиялық процестср келесі белгілерге қарай сыныпталады: энергия
көзіне, үздіксіздік деңгейіне, еңбек затына әсер етуіне байланысты.
Энергия көзіне байланысты технологиялык процестерді пассивті және активті
дсп бөлуге болады. Пассивті процестер кезінде еңбек заттарының түрі табиғи
әсерлердің салдарынан өзгереді. Адамның қосымша қуаты шығарылмайды. Активті
процестерде адам энергиясынсыз еңбек затының түрі, нысаны өзгсрілмейді.
Үздіксіз деңгейіне байланысты технологиялык процестер үздіксіз және
дискретті больш бөлінеді. Үздіксіз жағдайда технологиялық процесс шикізат
тәлімі, дайын өнімді беру, оларды бақылау үздіксіз орындадады.
Дискретті технологнялық процесс кезіндс үзіліс болып тұрады.
Еңбек затына әсер ету үшін әр түрлі құрал-саймандар қолданылады. Соған
байланысты екі түрлі болады: механикалық және аппараттық технологиялық
процсстср. Механикалық технологиялық процсстер қолмен немесс әр түрлі
машиналарды қолдану арқылы, жинау автоматтары) орындалады. Бұл процестердс
еңбек затының механикалық әсерлердің арқасында түрлерін, нысандарын, орнын,
өлшемін өзгертеді. Механикалық процсстер ауыр өнеркәсіпте, кең тараған.
Аппараттық технологиялық процестерде химиялық әсерлесудің, жылулық
энергиясының және басқа да факторлардың әсерінен еңбек заттарының физико-
химиялық қасиеттері өзгереді. Шикі заттар бір-бірінен химиялық құрамына,
құрылымына, агрегаттың жағдайына қарай ажырасады. Бұл процестср химиялык,
металлургиялық, тамақ және басқа өнеркәсіптерде кең тараған.
Еңбекті мөлшерлеудің мақсаттарының ішінде нсгІзгі болып еңбекті дұрыс
пайдалану және қызметкерлсрдің еңбегінің нәтижесі. Өндірістік процестсрдің
құрамындағы тармақтарының бірі табиғи процеспер және еңбек процсестсрі.
Табиғи процсстср адамның көмегінсіз болатын өзгерістер, мысалы, металдың
ескіруі, заттарды құрғату және т.б.
Жұмысксрлер еңбек затының түрін, нысанын, қасиеттсрін өзгерту үшін әр
түрлі құрал-саймандар қолданады, соның арқасында белгілі бір нәтижеге
жетеді. Өндірістік процестің буынының –бірі еңбек процесі. Еңбек процесі
белгік заттарының сипатына және еңбек өнімдерінің қызметтері, адамдардың
еңбек затының өзгеруіне қатыстылығына, еңбектің механикаланлдыру деңгейіне,
еңбек ауыртпалылығына байланысты бөлінеді.
Еңбек заттарының сипаты және еңбек өнімі еңбек процесінің екі түрінен
тұрады: заттай энергетикалық және ақпаратшқ процестер. Заттай-энергетикалық
процестер жұмысшылар үшін шикі заітар, бөлшектер, машиналар, материалдар
немесе энергия (электрлік, жылулық, гидравликалық). Ақпараттық қызметкерлер
үшін ақпарат (экономикалық, технолигиялық, конструкторлық).
Еңбек процестерін жұмысшылар мен қызметкерлердің атқаратын міндеттерін
саралау арқылы анықтау. Қазіргі кезде жұмысшылардың еңбек процестерін
негізгі және көмекші деп бөліп, жұмысшыларды: негізгі жұмысшылар, көмекші
жұмысшылар деп атайды. Негізгілерге өнім шығарумен айналысатындар, ал
кемекшіге негізгі жұмысшылардың қызметі тоқтамауы үшін қосымша жұмыстарды
атқаратындар, мысалы, жөндеу, заттарды кешендеу, топтау бақылау жатады.
Сондықтан, еңбекті мөлшерлеу және ұйымдастыру жайғасымы бойынша
жұмысшыларды — өндірістік бөлімшенің негізгі жұмысшылары, өндірістік
бөлімшенің көмекші жұмысшылары деп қарастыру қажет.
Сонымен қатар, қызметкерлерді атқаратын міндеттеріне қарай үш категорияға
бөледі: басшылар, мамандар, техникалық орындаушылар.
Басшылардың міндеті кәсіпорьшдарды және олардың бөлімшелерін басқару.
Мамандар (инженерлер, экономистер, техниктер) - ақпараттар дайындау.
Техниалық орындаушылар - басшылардың жұмыстарына қажетті жағдайлар жасау.
Жұмысшының еңбек затына әсерін тигізу деңгейіне қандай еңбек процестері
қолмен, машинамен, машина-өндірен, орындалатын және автоматтандырылған
процестер, барып бөлінеді.
Қолмен орындалатын процестер деп берілген жұмыстарды жұмысшылар (жұмысшылар
тобы) толығымен қолмен немесе қосымша энергиямен, басқа да қол құралдарымен
(пышақ, қайшы, балға, балта және т.б.) орындайтын процестерді айтамыз.
Мысалы, аралау, бөлшектерді жинау, бояу, жөндеу және тағы
сол сияқты.
Машинамен орындайтын процестер деп еңбек затының нысанын өзгерту үшін
адамның қатысуынсыз негізгі тәсілдер механизмдер көмегімен орындалып, ал
қосымша тәсілдер адамның қатысуымен орындалатын, (дайын белшектерді алу,
кұралдарды ауыстыру) процестерді айтады.
Машина-қолмен орындалатын процестер кезінде механизмдермен атқарылатын,
яғни еңбек заты механизмдерге жұмысшының жүргізуімен немесе механизмдер
жұмысшыға бағытталады (матаны дайындау, жіп иіру, металл кесетін
станоктарда детальдарды өңдеу кезіндегі қолмен істелінетін жұмыстар).
Автоматтандырылған процестер кезінде барлық негізгі тәсілдер мен қосымша
тәсілдер түгел немесе жартылай машинамен, механизмдермен орындалады.
Механизмдердің жұмыстарын басқару автоматгармен атқарылады.
Еңбек процертеріне аппараттық процестер де қосылуы мүмкін.
Еңбек процестері ұйымдастырылуына байланысты жекешеленген, топтастырылган,
үздіксіз, үздікті, дүркін-дүркін болып бөлінеді. Жекешеленген еңбек
процестеріңде жұмысшы өзіне тиісті қызметті атқарады. Топтастырылған еңбек
процестерінде жұмысшы тобы бірдей қызметті немесе әр түрлі тапсырманы
бірінші орындайды.
Егср бұл талалтар орындалмайтын болса, онда ол үздікті болып есептеледі.
Үздікті процестер: кезеңдік және ксзсңсіз процестер болып бөлінеді.
Кезендік процестср үздіктілік, қайталану сипатта және технологиялық
процестер ұзақтығы шамалы болады. Кезеңсіз процестерге рдіктізтік сипатты
да, бірақ қайталану болмайды. Дүркін-дүркін еңбек процсстерінс
технологиялық процестер өте үлкен, бірақ. кезеңсіз болын келеді.
Еңбекті мөлшерлеу, ұйымдастыру, өндірісті жоспарлау, шығындарды есентеу
кезінде өндірістік процестср операцияларға бөлінсді.
Өндірістік операция деп бір жұмысшының немесс жұмыспшлар тобының бір
жұмыс орнында еңбек затының түрін өзгертудегі атқаратын өндірістік
процестің бөлімі.
Өндірістік процсстердің операцияларга бөліну деңгейі қолданылатын
техникаға, технологняға, еңбекті ұйымдастыру жағдайларына жәнс өндірістің
ауқымына байланысты. Біріңғай процестің өзі эр түрлі операцияға бөлінуі
мүмкін. Ол еңбекті көп қажетсінуіне, техникалық ұйымдастыру жағдайларына,
әсіресе өнімнің көлеміне байланысты.
Өндірістік операциялар өздерінің белгіленуінс байланысты: технологиялық,
бақылау, көлік және күту (қызмст көрсету) болып бөлінеді.
Тсхнологиялық оперщиясы кезінде еңбек затының қасиеті өзгеріп, қажетті
өнім алынады. Бақылау операцисеы кезінде алынған өнімге қойылатын
талаптарға сәйкестігін тексеру. Көлік операциясы - еңбек заттарын
өндірістік процестің талабы бойынша бір орыннан екінші
орынға ауыстыру, бірақ олар өздерінің нысанын өзгертпейді. Қызметі көрсету
операциясы - технологиялық, бақылау, көлік операциялары үздіксіз орындалуы
үшін қажетті жағдайлар жасалуы (жинау, тазалау, жөндеу). Қандай да болмасын
бір жұмыстың еңбек нормасын анықтау үшін операцияны дұрыс талдау қажет.
Талдау операцияларды элементтерге бөлуден басталады. Содан соң элементтер
зерделеніп, керексіз, артық болшектер алынып тасталады.
Өндірістік операцияларға өндірістік процестер сияқты қолмен, машинамен,
машина-қолымен орындалатын жоне автоматтандырылған аппараттар арқылы
орындалатын операциялар болады.
Өндірістік операцияларды талдау мақсатында, олар психологиялық қатынастар
жәнс еңбск процсстерінін тІзбектілік орындалуы болып бөлінеді.
Технологиялық қатынастар бойынша операцияның эелементтері больш: қойылым,
технологиялық өту, косымша өту, жұмыс жүрісі, қосымша жүріс есептеледі.
Қойылым - берілген затты өңдеугс тұрақты бекітілген технологиялык
операцияның бөлігі.
Технологиялық өту тұрақты құралдарды қолдана отырьш, жұмыстың орындалуын,
заттың өңделуін сипаттайтын аяқталған технологиялық операция.
Қосымша өту - технологиялық өтуге қажетті, адамның немесе жабдықтар
қызметі, бірақ заттың нысанын, көлемін өзгергенін аяқталғанын технологиялық
операцияның бөлігі (құралдарды ауыстыру, дайын бөлшектсрді алып, заттарды
орналастыру).
Жұмыс жүрісі - құралдардың орын ауыстырып, заттардың нысаны, көлемі,
қасиеті өзгеріп тұратын аяқталган технологиялық операция.
Қосымша жүріс - жұмыс жүрісіне қажетті бірқатар құралдардың орын
ауыстырып, бірақ заттардың түрін, нысанын, қасиетін өзгертпейтін аяқталтан
технологиялық операциялар.
Еңбек процестерін зерттеуде көптеген ғалымдар ат салысқан. Бұл зерттеулер
20-30-жылдарда басталған. Атап айтуға болатыны Орталық еңбек инстиутының
профессоры В.М. Иоффенің еңбектері. Оның зерттеулерін негіз ете отырып
еңбек операцйяларын бірнеше элементтерге бөлуге болады. Олар: еңбек тәсілі,
еңбек қозғалысы, еңбек әрекеті.
Еңбек қозғалысы — адамның жұмыс органының бір
дүркінді ауысуы (қол, аяқ, дене). Мысалы, қолды
құраяға созу, құралды алу. ;
Еңбек әрекеті - бір немесе бірнеше адам қолдарының үзіліссіз атқарып
аяқталған еңбек әрекетінің жиынтығы (детальді алу, құралды қою).
Еңбек тәсілі - еңбек заттарының өзгермей орындальш аяқталған технологиялық
операцияның бөлігі яғни еңбек әрекетінің жиынтығы (детальді орнықтару).
Еңбек түрінің, еңбек әрекетінің, еңбек қозғалысының орындалу
әдістеріне байланысты еңбек операциясының ұзақтығы анықталады.
Операцйяның құрылымдық элементтерінің ұзақтығына әсер ететін факторларды
төмендегідей топтауға болады?
- әлеуметтік-экономикалық факторлар (еңбек тәртібі, еңбекке
қатынасы,мәдени-техникалық деңгей, еңбекке ьшталылық);
- материалды-техникалық факторлар (қолданылатын материалдардың сапасы,
көліктер, өндірістік жайлар жағдайлары, қолданылатын машиналардың
техникалық деңгейі);
- техникалық-ұйымдастыру факторлары (еңбекті ұйымдастыру,
қомданылатын технологияның болашағы, өндірісті ұйымдастыру).
Бұл аталған факторлар өзара тығыз байланысты.
ІІ Тарау Жалақы және еңбекті нормалау
1.1 Жалақы ұғымы және оны реттеудің әдістері
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі
бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардың қалыпты тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету үшін аса манызды. Нарықтық экономикаға
бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану максатында және қызметкерлердін енбек
белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің
бастапқы базасы болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында енбекке ақы төлеуде республика азаматтарын
әлеуметтік қорғаудын құқтық негіздері ағымдағы зандармен нақты айқындалған.
Мемлекет тарапынан көзделген ең негізгі кепілдік - ол қызметкерлердін
заңдарда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес енбегіне ақы алу
құқығы. Бұл кепілдік ұйымдық-құқықтық, меншік нысанына және ведомстіволық
бағыныштылығына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс істсйтін
қызметкерлерге таратылады.
Жалақы дегеніміз — жеке енбек шартынын негізінде орындалған енбек үшін
оның күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес жұмыс беруші төлеуге міндетті
сыйақы (табыс).
Еңбекке ақы төлеуді құқықтық реттеу екі әдіспен: орталықтандырылған және
жергілікті әдіспен жүзеге асырылады. Жалақыны реттеудің мемлекеттік
орталықтандырылған әдісі қызметкерлер тобының біліктілігін жіктеудің
разрядаралық тарифтік коэффиииенттерін, барлық кызметкерлердің енбегіне ақы
төлеудің Бірыңғай тарифтік кестесін, жалакы тарифтерін енгізу арқылы
жүргізіледі. Енбекке ақы төлеудін орталықтандырылған әдісі мемлекеттік
бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мен кәсіпорындарда қолданылады.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен қаржыландырылатын
ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы деңгейлерін жақындастыру
үшін жана бірынғай тарифтік кесте белгілеңді. Ол экономиканың барлық
саласының қызметкерлерін қамтиды. Бұл орайда разрядтар аумағы бұрынғысынша
қалды - бірінші разрядтан 21 разрядқа дейін, алайда тарифтік коэффициенттер
айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Меселен, бұрын бірынғай тарифтік кестедегі
бірінші разрядтың тарифтік коэффициенті - 2-ге, ал жиырма бірінші разряд-
ІЗ,О8-ге тең болса, жана тарифтік кесте бойынша олар тиісінше - 1 және 4,24-
ті құрайды.
Бірынғай тарифтік кестенің негізіне еңбекке ақы телеудін принципті жана
жүйесі алынған.
Еңбек ақы төлеу жүйесінің негізі ретіңде 1 разряд ставкасы көрсеткішін,
ал әлеуметтік төлемдер жүйесінің негізіне бюджетте бекітілетін айлық
есептік керсеткішті қабылдау жолымен әлеуметтік төлемдер жүйесін және
еңбекке ақы төлеу жүйесінің аражігін ажырату - кірістер саясатын
реформалаудың басты қағидасы болып табылады. Ол бұрын заң жүзінде
қалыптасқан ең аз жалақы ұғымындағы қайшылыктарды жойды.
Өндіріс саласындағы қызметкерлердің жалақысынын көзі салықты және басқа
да төлемдерді бюджетке төлегеннен кейін қалған пайда, ал өндірістік емес
кызметкерлердікі - әдетте, бюджеттік бөлінетін қаржы болып табылады.
Мемлекеттің еңбекке акы төлеуді қатаң реттеуден бұл саладағы кен
құқықтарды кәсіпорындардың өзіне берілуге көшуі нарықтық қатынастарды
дамытудын жағдайларындағы ерекшелік болып табылады.
Сонымен бірге енбекке ақы төлеу мелшері барлық жағдайларда Қазакстан
Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы
занмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен жұмыстардың белгілі бір
түрлерінің күрделілгі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік
анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде
белгіленеді. Аталған анықтамалықтарды әзірлеу мен қолданудың тәртібін енбек
жөңіндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды
белгілі бір күрделі жұмысқа жатқызуды және кызметкерлерге біліктілік
разрядтарын беруді жұмыс беруші жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің
біліктілік анықтамалығына және кызметшілер лауазымдарының анықтамалығына
сәйкес дербес жүргізеді (Ет З-ның 70-бабының 5 тармағы).
Тарифтік манавдық анықтамалық - белгілі бір саладағы барлык кәсіптер мен
мамандықтардың, жұмыстардың түрлері енген және оларға біліктілік
сипаттамалары берілген тізбе.
Экономика саласында тарифтік-мамандық анықтамалықтың екі түрі: салалық
және кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифті — біліктілік анықтамалықтары
қолданылады.
Салалық тарифтік-мамандық анықтамалығы белгілі бір өнеркәсіп саласының
немесе өндірістін өзіндік жұмыстары мен мамамдықтарын анықтайды.
Анықтамалықта мамандық атауы, тарифтік (біліктік) разряд, біліктілік
разрядын тағайындау үшін талап етілетін біліктілік сипаттамасы көрсетіледі.
Кірме мамандықтардың Бірыңғай тарифтік-мамандық анықтамалығы экономиканың
әр саласында кездесетін біртекті жұмыстар мен мамандықтар тізбесін құрайды.
Әр үш жыл сайын кәсіпорындарда (ұйымдарда) белгіленген мерзімдерде
қызметкерлер қайта тарифтеуден етеді.
Бірынғай тарифтік кесте негізінде айлық тарифтік ставкалар есептелінеді.
Тарифтік кесте (сетка) тарифтік разрядтар мен тарифтік коэффиииенттерден
тұрады. Тарифтік разряд қызметкердің атқаратын жұмысының күрделілігіне
қарай мамандық дәрежесін көрсетелі. Демек, разряд жоғарылаған сайын
төленетін жалақы да өсе түседі. Олай болса, жоғары разрядта көтеріңкі
тарифтік коэффициент белгіленеді. Бірыңғай тарифтік кесте 21 тарифтік
разрядтан тұрады және жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге тарайды.
Бірыңғай тарифтік кестенің алғашқы 8 разряды жұмысшыларға, ал 2 және 18
разрядтары - кызметшілерге арналған.
Тарифтік ақы (ставка). Белгілі бір саладағы немесе өндіріс орнындағы
жұмыстын күрделілігінс қарай енбекке төленетін ақы мөлшерін көрсетеді.
Бұл бір сағатқа, біртәулікке немесе бір айға сәйкестендіріліп белгіленеді.
Тарифтік ақы разрядқа қарай анықталады. Көптеген салаларда жалақы жүйелері
ескеріле отырып, әрбір разрядка екі түрлі тарифтік ақы қойылады: бірі —
мерзімдік жалақы үшін, екіншісі кесімді жалақы үшін.
Ақы мөлшері, жоғарыда айтылғандай, атқарылатын жұмыстың киындығына қарай
өсіп отырады. Мысалы, жер астында, ыстық цехтарда немесе енбек жағдайы
денсаулыққа зияңды жұмыс орындарында істейтін еңбеккерлердің ставкалары
көтеріңкі болады.
Қазіргі кезде тарифтік кестелер (бюджеттік саладан басқа) мен ставкаларды
ұйымдар өздерінің ұжымдық шарттары мен келісімдерінде немесе басқа да
жергілікті нормативтік актілерінде белгілейді.
Тарифтік жүйенің элементтеріне үстемелер мен қосымшалар кіреді. Олар
орталықтан, яғни заңдарда белгіленген және жергілікті — ұжымдық шарттармен,
келісімдерімен немесе жеке енбск шарттарында көзделген үстемелер мен
қосымшалар болып екіге бөлінеді. Үстемелер белгілі бір аудандарда,
мамандыктарда істейтін енбеккерлерді материалдық ынталандыру мақсатын
көздесе, қосымшалар еңбектің жоғары үдемелігі, қолайсыз жағдайдағы жұмыс,
кезекті ауысым әдісімен орындалатын, дала жағдайындағы жұмыстар т.б. үшін
берілуі мүмкін.
Қызметкерлерге жалақы төлеу, егер жеке енбек, ұжымдык шарттарда, жұмыс
берушінің актілерінде өзгеше көзделмесе, олардың жұмыс орындайтын жерінде
жүргізіледі. Жұмыс істеп жүрген жерінен тыс жерде (іссапарда, басқа
ұйымдарда, тапсырыс шынын ұйымында) жұмыс берушінің тапсырмасын орындаушы
қызметкердің жалақысын жеткізуді жұмыс беруші өз есебінен қамтамасыз етеді.
Жалақы бір айда кем дегенде бір рет төленеді. Ұйымдарда жалақыны төлеу
күндері жеке енбек, ұжымдык шарттарда белгіленеді. Жалақы төлейтін күн
демалыс немесе мереке күндеріне тура келсе, оны төлеу олардың қарсанында
жүргізіледі. Жұмыс берушінің кінәсінен жалақы, ал қызметкермен жеке енбек
шарты бұзылған кезде — оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген
мерзімдермен салыстырғанда кешіктірілген жағдайда жұмыс беруші қызметкерге
берешек пен өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі
міндеттемелерді орындау күніне Казакстан Республикасы ¥лттык банкінің қайта
қкаржыландыру ставкасы бойынша белгіленуі және төлем жүргізілуге тиіс
болған күннен кейінгі күннен бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн
үшін есептеліп төленген күнмен аяқталады (ЕтЗ-ның 76-бабы).
Жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерге тиесілі барлық сомаларды
төлеу сонғы жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.
Зейнетакы төлемдерін, еңбекке уақытша жарамсыздық, жүктілік пен босану
жөніндегі жәрдемақыларды және басқа да төлемдерді есептеу үшін ұйымдар
қызметкерлерінің орташа жалақысын есептеу тәртібін Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 29 желтоксандағы № 1942 қаулысымен бекітілген
Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық
белгілейді.
Орташа жалақыны есептеу үшін заңнамаға сәйкес төлеуі тиіс ақымен
(төлеммен) байланысты оқиғаның алдындағы күнтізбелік 12 ай (1-нен 1-не
дейінгі күндер) есепті кезең болып табылады. Есепті кезең деп ұзактығы
күнтізбелік он екі ай ксзек (жыл) не кызметкер жұмыс берушіде күнтізбелік
он екі айдан (жылдан) кем істеген болса, нақты жұмыс істеген кезең
түсініледі. Оқиға деп кызметкердің демалысқа шығуы, жеке енбек шартын
тоқтатуы немесе бұзуы, енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мсн босануы
және орташа жалақының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес енбекке
уақытша жарамсыздығына, жүктілігі мен босануы бойынша әлеуметтік
жәрдемақысының, бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) берілетін
әлеуметтік жәрдемақыиың сақталуымен немесе төленуімен байланысты басқа да
жағдайлар түсініледі. Есепті кезеңнен республикада белгіленген мейрам
күндері алынып тасталады.
Қызметкердің орташа жалақысын анықтау үшін орташа күндік табыс не орташа
сағаттық табыс пайдаланылады. Бес күндік те, алты күндік те жұмыс аптасы
кезінде орташа жалақыны есептеу тиісті есепті кезең үшін еңбекке ақы төлеу
жүйесінде көзделген қосымшалар мен үстемақылар, сыйлықтар және тұрақты
сипаттағы басқа да ынталандыру төлемдері ескеріледі. Бұл төлемдер нақты
алған уакыты бойынша емес, есептелген уақыты бойынша қосылады: еңбекке ақы
төлеу мен сыйлық беру жүйесінде, сондай-ақ материалдық көтермелеудің басқа
да нысандарында көзделген тоқсандық, жарты жылдық, жылдық сыйлыктар және
(немесе) енбек сіңірген жылдары үшін, жыл қорытындысы бойынша сыйақылар
тиісінше есеп айырысу кезеңінің әрбір айына 13, 16, 112 мөлшерінде
есептеледі; айлық сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін біреуден аспауға
тиіс. Есеп айырысу кезеңіне сай келетін уақыт жұмыспен толық өтелмеген
жағдайларда, сыйлықтар мен ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер орташа
жалақыны есептеген кезде есеп айырысу кезеніндегі жұмыс істеген уақытына
тепе-тен ескеріледі.
Орташа күндік табыс демалысқа ақы төлеуден және пайдаланылмаған демалысқа
өтемақы төлеуден басқа жағдайларда, есепті кезенде есептелген жалақы
сомасын заңнама белгілеген күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік
жұмыс аптасының тиісінше жұмыс күндері санына бөлу жолымен анықталады.
Жұмыс уақытын жиынтық есептеу кезінде қызметкердің орташа жалақысын
есептеу үшін орташа сағаттық табыс қолданылалы. Орташа сағаттық табыс есеп
айырысу кезенінде есептелген орташа жалақының сомасын заннама белгілеген
күнтізбе бойынша тиісінше бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы жұмыс
уақытының теңгеріміне орай осы кезеңдегі жұмыс сағаттарының санына бөлу
жолымен анықталады.
Егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, орташа күндік
(сағаттық) табыс есеп айырысу кезеңінде есептелген жалақынын сомасын жұмыс
істеген уақытқа сай келетін күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік
жұмыс аптасының нақты жұмыс күндері (сағаттары) санынан бөлу арқылы
анықталады. Егер есеп айырысу кезенінде қызметкер табыс таппаған болса,
онда орташа жалақы сол жұмыс берушіде жұмыс істеген он екі айы не нақты
жұмыс істеген уақыты үшін жалақысына орай есептеледі.
Қызметкердің нақты орташа жалақысы орташа күндік (сағаттық) табысты
төленуге жататын жұмыс күндеріне (сағаттарына) көбейту жолымен анықталады.
Жыл сайынғы еңбек демалысына (негізгі және (немесе) қосымша) ақы төлеу
немесе пайлаланылмаған енбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік
табысты анықтау. Жыл сайынғы енбек демалысына ақы төлеу немесе
пайдаланылмаған еңбек демалысына өтемақы төлеу үшін орташа күндік табыс,
есеп айырысу кезеңіне есептелген жалақы сомасына қарай анықталады. Жеке
еңбек шартын бұзған кезде, қызметкер жұмыс беруші де бір жылдан кем жұмыс
істеген жағдайларда пайдаланылмаған жыл сайынғы еңбек демалысы үшін
өтемақы, қызметкер жұмыстан шығу алдындағы айда (1-інен 1-не дейінгі
күндері) жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақының сомасына орай
анықталады. Демалысқа ақы төлеуге немесе пайдаланылмаған демалысқа өтемақы
төлеуге арналған орташа күндік табыс:
- егер барлык есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелсе, онда есеп
айырысу кезеңіндегі жалақының есептелген сомасын 12-ге және жыл ішіндегі
күнтізбелік күндердің орташа санына бөлу жолымен;
- егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, онда
есеп айырысу кезеңінде жұмыс істеген уақыт үшін есептелген
жалақының сомасын, сол жұмыс істеген уақытқа сай келетін
күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен;
- егер қызметкер есеп айырысу кезеңінде табыс таппаған
болса, онда жұмыс істеген он екі ай ішінде не осы жұмыс берушіде нақты
жұмыс істеген уақыты үшін есептелген жалақысының сомасын, осы жұмыс
уақытына сай келетін күнтізбелік күндер санына бөлу жолымен есептеледі.
- орташа жалақының есептеу кезінде мына төлемдер есепке алынбайды:
- пайдаланылмаған жыл сайыңғы еңбек демалысы үшін
өтемакы;
- енбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мен босануы
бойынша әлеуметтік жәрдемақылар;
- жыл сайынғы енбек демалысын беру кезінде қызметкерлерге төленетін
сауықтыру жәрдемакысы;
- тұрақты жұмысы жол үстінде немесе жүріп-тұру сипатында не қызмет
керсететін учаскелер шегінде қызметтік сапарлармен байланысты болған
жағдайларда тәулікакылар орнына белгіленетін қосымшалар мен үстемақылар;
- дала жұмыстарымен айналысатын қызметкерлерге
берілетін далалық жабдықталым;
- қызметкерді ұйыммен бірге басқа жерге ауыстырған кезде берілетін
өтемақы;
- кызметкердің жеке мүлкін, тараптардын келісім негізінде,
өндіріс мақсатында пайдалану кезіндегі шығындарға өтемакы;
- заңнамаға сәйкес берілген арнаулы киімнің, арнаулы
аяқкиімнің, басқа да жеке қорғаныс және алғашқы дәрігерлік
көмек құралдарының, сабынның заласыздандыру құралдарының, емдеу-сауықтыру
тағамы үшін берілетін сүттің немесе
басқа да құнлылығы тең азық-түліктер құны;
- қызметкер еңбек міндеттерін атқару кезінде оның өмірі
мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу жөніңдегі төлемдер;
- қызметкерлерге жұмыс беруші көрсететін материалдық
(ақшалай жәрдемақы), (бала туған кезде, дәрігерлік қызметтің
ақысын төлеу үшін, жерлеуге және басқа жағдайларда) төлемдер;
- қолданыстағы заңнамамен белгіленген мерекелік күндерге, мерейтой
күндеріне байланысты, қызмет міндеттерін үлгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz