Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестицияның түсінігі, пайда болуы мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Инвестициялық қызметті есептеу және реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Инвестициялардың жіктелуі және функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат және оның тиімділігі
2.1 Инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын фактор ... ... ... ... ... ...15
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 Инвестиция экономикалық өсу факторының тиімділігін арттыру ... ... ... ...
3.1 Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Қ.Р.ғы инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1 Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестицияның түсінігі, пайда болуы мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Инвестициялық қызметті есептеу және реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Инвестициялардың жіктелуі және функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат және оның тиімділігі
2.1 Инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын фактор ... ... ... ... ... ...15
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 Инвестиция экономикалық өсу факторының тиімділігін арттыру ... ... ... ...
3.1 Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Қ.Р.ғы инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Бұл тақырыпты алғандағы мақсатым инвестицияның түсінігін, пайда болуын, жіктелуін, тиімділігін анықтау.
Тақырыптың өзектілігі: Инвестиция экономикалық өсу факторы ретінде инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын факторы және кәсіпорынның инвестициялық саясатын, шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы үшін маңызын,инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Біздің елімізде шетел инвестицияларын тарту 1991 жылдан басталды. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан Эксимбанкі сырттан қарыз алу жөнінде және инвестициялар тарату жөнінде комитеттер құрды.Тәуелсіздіктің бірінші кезеңінен бастап шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдайлар туғызылды. 1993-2007 ж.ж. аралығында ел экономикасына шетел инвестицияларының 46 млрд. долл. астам көлемі тартылған. Жан басына шаққандағы ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде жоғарғы орындарға ие. Дегемен, шетел инвестицияларын экономикаға тарту мәселесі әлі де өзекті. Бұған себепші келесі факторлар: Біріншіден, экономикалық жүйені реформалау кезеңінде ішкі қаржылық ресурстар азайып кетіп, экономика салалары өзінің өндірістік аппаратын жаңарта алмады. Екіншіден, өңдеуші саладағы инвестиция көлемі әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруға жеткіліксіз.
Инвесторлардың көзқарастары экономиканың нақты қажеттеріне сай еместігінен инвестициялардың жеткіліксіздігі орын алып отыр. Өнеркәсіптің еркін қаржылары күнделікті қажеттіліктерге жұмсалды.Сонымен қатар, коммерциялық банктер әлі де экономиканың нақты секторын қаржыландыру көзі болмай отыр. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық өсу шетел капиталының әсерінен болады. Бірақ, шетел инвесторлары үшін шикізат өндіруші салалар, әсіресе, мұнай-газ салалары басымды болып табылады. Осындай жағдайда экономиканың қалыпты және қарқынды дамуы қолайлы инвестициялық саясатқа тәуелді. Экономикалық дамудың, құрылымдық қайта құруды ұтымды жүзеге асырудың, әлемдік нарықта бәсекелестік позицияларды бекітудің қажетті шарты болып инвестициялық ресурстар табылады. Оңтүстік-Шығыс Азияның “жаңа индустриалды елдері” экономикалық феноменінің пайда болуы, қазіргі заманғы ғылыми негіздегі салалардың кең бағытта дамуға көшуі бұл елдер экономикасындағы инвестицияның қарқындап өсуінің арқасында мүмкін болды.Сондықтан мемлекет шетел инвестицияларын тартудың бағыттарының басымдылығын белгілеу керек. Шетел инвестициялары Қазақстан экономикасының бәсеке қабілеттілігін жоғарылататын факторға айналуы қажет. Шетелдік инвестицияларды мемлекеттік реттеу күшейген сайын Қазақстан шын мәнінде әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіреді.
Тақырыптың өзектілігі: Инвестиция экономикалық өсу факторы ретінде инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын факторы және кәсіпорынның инвестициялық саясатын, шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы үшін маңызын,инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Біздің елімізде шетел инвестицияларын тарту 1991 жылдан басталды. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан Эксимбанкі сырттан қарыз алу жөнінде және инвестициялар тарату жөнінде комитеттер құрды.Тәуелсіздіктің бірінші кезеңінен бастап шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдайлар туғызылды. 1993-2007 ж.ж. аралығында ел экономикасына шетел инвестицияларының 46 млрд. долл. астам көлемі тартылған. Жан басына шаққандағы ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде жоғарғы орындарға ие. Дегемен, шетел инвестицияларын экономикаға тарту мәселесі әлі де өзекті. Бұған себепші келесі факторлар: Біріншіден, экономикалық жүйені реформалау кезеңінде ішкі қаржылық ресурстар азайып кетіп, экономика салалары өзінің өндірістік аппаратын жаңарта алмады. Екіншіден, өңдеуші саладағы инвестиция көлемі әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруға жеткіліксіз.
Инвесторлардың көзқарастары экономиканың нақты қажеттеріне сай еместігінен инвестициялардың жеткіліксіздігі орын алып отыр. Өнеркәсіптің еркін қаржылары күнделікті қажеттіліктерге жұмсалды.Сонымен қатар, коммерциялық банктер әлі де экономиканың нақты секторын қаржыландыру көзі болмай отыр. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық өсу шетел капиталының әсерінен болады. Бірақ, шетел инвесторлары үшін шикізат өндіруші салалар, әсіресе, мұнай-газ салалары басымды болып табылады. Осындай жағдайда экономиканың қалыпты және қарқынды дамуы қолайлы инвестициялық саясатқа тәуелді. Экономикалық дамудың, құрылымдық қайта құруды ұтымды жүзеге асырудың, әлемдік нарықта бәсекелестік позицияларды бекітудің қажетті шарты болып инвестициялық ресурстар табылады. Оңтүстік-Шығыс Азияның “жаңа индустриалды елдері” экономикалық феноменінің пайда болуы, қазіргі заманғы ғылыми негіздегі салалардың кең бағытта дамуға көшуі бұл елдер экономикасындағы инвестицияның қарқындап өсуінің арқасында мүмкін болды.Сондықтан мемлекет шетел инвестицияларын тартудың бағыттарының басымдылығын белгілеу керек. Шетел инвестициялары Қазақстан экономикасының бәсеке қабілеттілігін жоғарылататын факторға айналуы қажет. Шетелдік инвестицияларды мемлекеттік реттеу күшейген сайын Қазақстан шын мәнінде әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіреді.
1) А.К.Омарова. «Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу» Алматы Таугуль-Приент 2009 ж.
2) Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік
3) Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республмкиа Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. N° 1. 2006 г,
4) Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
5) Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
6) Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
7) Журнал “Хабаршы” 2004-2006 жылдар
8) Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Официальный сайт ЗАО «Казинвест », 2006 г.
9) Интернет сайт WWW.WFIN.KZ
10) Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика 7.2005 г.
11) Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
12) Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
13) Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
14) Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
15) Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” вводенме в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
16) Методические рекомендации по оценке эффективности иевестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
17) Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
18) Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы ех позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г.
2) Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік
3) Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республмкиа Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. N° 1. 2006 г,
4) Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
5) Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
6) Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
7) Журнал “Хабаршы” 2004-2006 жылдар
8) Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Официальный сайт ЗАО «Казинвест », 2006 г.
9) Интернет сайт WWW.WFIN.KZ
10) Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика 7.2005 г.
11) Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
12) Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
13) Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
14) Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
15) Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” вводенме в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
16) Методические рекомендации по оценке эффективности иевестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
17) Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
18) Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы ех позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестицияның түсінігі, пайда болуы мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . .4
1.2 Инвестициялық қызметті есептеу және реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Инвестициялардың жіктелуі және
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат және оның тиімділігі
2.1 Инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын
фактор ... ... ... ... ... ...15
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 Инвестиция экономикалық өсу факторының тиімділігін
арттыру ... ... ... ...
3.1 Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3.2 Қ.Р-ғы инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін
мәселелер және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 32
Кіріспе
Бұл тақырыпты алғандағы мақсатым инвестицияның түсінігін, пайда
болуын, жіктелуін, тиімділігін анықтау.
Тақырыптың өзектілігі: Инвестиция экономикалық өсу факторы
ретінде инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын факторы және
кәсіпорынның инвестициялық саясатын, шетелдік инвестицияларды тартудың
Қазақстан экономикасы үшін маңызын,инвестициялық қызметті қаржыландыру
барысында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Біздің елімізде шетел инвестицияларын тарту 1991 жылдан
басталды. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан Эксимбанкі сырттан қарыз алу
жөнінде және инвестициялар тарату жөнінде комитеттер құрды.Тәуелсіздіктің
бірінші кезеңінен бастап шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдайлар
туғызылды. 1993-2007 ж.ж. аралығында ел экономикасына шетел
инвестицияларының 46 млрд. долл. астам көлемі тартылған. Жан басына
шаққандағы ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде жоғарғы
орындарға ие. Дегемен, шетел инвестицияларын экономикаға тарту мәселесі әлі
де өзекті. Бұған себепші келесі факторлар: Біріншіден, экономикалық жүйені
реформалау кезеңінде ішкі қаржылық ресурстар азайып кетіп, экономика
салалары өзінің өндірістік аппаратын жаңарта алмады. Екіншіден, өңдеуші
саладағы инвестиция көлемі әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруға
жеткіліксіз.
Инвесторлардың көзқарастары экономиканың нақты қажеттеріне сай
еместігінен инвестициялардың жеткіліксіздігі орын алып отыр. Өнеркәсіптің
еркін қаржылары күнделікті қажеттіліктерге жұмсалды.Сонымен қатар,
коммерциялық банктер әлі де экономиканың нақты секторын қаржыландыру көзі
болмай отыр. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық өсу шетел
капиталының әсерінен болады. Бірақ, шетел инвесторлары үшін шикізат
өндіруші салалар, әсіресе, мұнай-газ салалары басымды болып табылады.
Осындай жағдайда экономиканың қалыпты және қарқынды дамуы қолайлы
инвестициялық саясатқа тәуелді. Экономикалық дамудың, құрылымдық қайта
құруды ұтымды жүзеге асырудың, әлемдік нарықта бәсекелестік позицияларды
бекітудің қажетті шарты болып инвестициялық ресурстар табылады. Оңтүстік-
Шығыс Азияның “жаңа индустриалды елдері” экономикалық феноменінің пайда
болуы, қазіргі заманғы ғылыми негіздегі салалардың кең бағытта дамуға көшуі
бұл елдер экономикасындағы инвестицияның қарқындап өсуінің арқасында мүмкін
болды.Сондықтан мемлекет шетел инвестицияларын тартудың бағыттарының
басымдылығын белгілеу керек. Шетел инвестициялары Қазақстан экономикасының
бәсеке қабілеттілігін жоғарылататын факторға айналуы қажет. Шетелдік
инвестицияларды мемлекеттік реттеу күшейген сайын Қазақстан шын мәнінде
әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіреді.
1 Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен мазмұны
1. Инвестиция түсінігі, пайда болуы мен даму тарихы
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі
кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің
шеңберінде жалпы капиталдық салынымдар деген түсінік қолданылатын, осы
түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар,
пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар
екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады,себебі нарықтық экономикасы дамыған елдерде
(АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар
арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен
шыққан. Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады
деген сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады.
Сөйтіп, нені салуға болады? Ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу,
бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай
толып жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады.
Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және
басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін
жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе
басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді.
Оның біріншісі – уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік. Сонымен қатар инвестиция
экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің әлеуметтік дамуына жағдай
жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы
және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып
саналады.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және
инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат құрлысына.
Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым
қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне
қосып атайды.
Енді қаржыны кімдер салады? Негізгі салымшылар кәсіпорындар, фирмалар,
мемлекет және халық.
Инвестицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор - бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер - бұл белгілі бір тәуекедділікпен өз капиталың салушы адам.
Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны бизнестің
материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі жағдай, ұзақ
мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық -
саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар.
Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар
өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру ңемесе
капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген
кұнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестициялан-дырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шартгарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік өсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық түрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция - бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да
табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын
әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық
міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен;
қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.
Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл
дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму
банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы
институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті
үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде
дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады,
олардың 61-іне қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес
республика халықаралық қаржы-кредит және басқа ұйымдарға қатысудан
туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша
қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт
ішінде Қазақстанның халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары
көлеміне жеткен
1.2 Инвестициялық қызметті есептеу және реттеу әдістері
Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей,
портфельдік, аннуитеттік түрде болады(1-сурет).
1-сурет. Инвестициялардың түрлері
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды
білдіруде қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа
іс-әрекет саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару
түрінде. Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да,
салынатын қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорнның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына делдалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жинақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын
қаржы.Сақтандыру компаниялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер
шығарады да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын
жабуға пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қиыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі
бойынша бір уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі мүмкін.
Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы инфляция
қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына қарай келіп, оның тиімділігін қалай
анықтауға болады? Сұрақтан сұрақ туып, басқадай тиімді тәсілдің болмағаны
ма?
Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек оны банкке
салып, процент алу ғана. Осыдан келіп, ең бірінші ережеге айналғаны: ақшаны
банкте сақтаудан гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы
басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты шығарып
тастағанда) көбірек алғанда.
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы 100.000 теңге көлемінде аламыз деп
есептесек, алдағы болатын инфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз
пайда 90 мың теңге ғана болады.
Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция
болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда,
инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына болмайды.
Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500
мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляция деңгейінің болжамы жылына 8%
болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына
жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден
асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Онда мұндай әдіспен баруыңыз
сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция
қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.
Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы көлемін
жобадан түскен пайда есебінен орнына келтіруге қажетті кезең.
Мұндағы пайда деп отырғанымыз таза пайда яғни, салықты алып
тастағаннан кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны
қосқандағы.
Пайданың жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі есептесулер.
Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы инвестициялық
шығынға қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп, пайданың жай
нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына байланысты
болады. Есептеп шығару варианттары:
1) Жалпы пайда немесе салық алынатын, жалпы инвестициялық шығынға
жатқызылған пайда;
2) Таза пайда + жалпы инвестициялық шығынға жатқызылған
амортизация.
Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:
а) негізге алатын белгілі бір жылды табу қиын болады;
б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке
алмайды.
Компаундинг: бұл әдістің мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне
қарай, капиталдың базалық сомасының қалай өсетінін есептеп шығамыз.
Мұндай есептің тәжірибелік мәні: егер өсу процентін өзгерте алмасаңыз,
онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы өзгерте
аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда сіз
жылма-жылға кірістің процентін көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін бірнеше
нақтылы жылдардан соң өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.
Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге
байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге
қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша,
өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда бұл
варианттан алдын-ала бас тарту керек те, инвестицияны басқа біреуіне салу
керек болады.
Мына мысалды қарап көрейік. Сіздің старттық сомаңыз 10000 теңге. Әр
жұма сайын, бизнестің кірісі - 23%. Базалық сома 1250 теңгеге өсу үшін неше
күн керек болады? Мұнда қажетті өсуге жеткенше инвестициялауды жүргізе
береміз. Осындай есуге қол жеткізу үшін қанша уақыт керек болады, егер осы
соманы басқа бір бизнесменге әр жұма төлемін 15% кредитке берсек?
Инвестициялық процесс әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты болады,
өйткені уақыт анықтауды күшейте түседі, шығындардың орнын толтыру мерзімі
ұзақ болған 1 жобаның тәуекелділігі қиындай түседі.
Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет яғни,
шығындарды бағалау, түсімді, пайданы қандай да болмасын жобаның іске
асуындағы экономикалық тиімділікті уақытша өзгерістерді есептей отырып,
бағалау керек. Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны
әдетте бірнеше бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды
белгілі бір уақытқа келтіру процесі.
Дисконттаудың негізі болатыны қандай да болмасын сома келешекте алына
ма, бүгінгі күнінде де объективті пайдалылығы төмен болады, егер осы соманы
айналысқа салып кіріс әкелуге жұмсасақ, онда ол бір жылдан соң, екі, үш
жылдан кейінде де сақталып қана қоймай, ол өсе береді.
Дисконттау арқылы қазіргі соманың ақшалық эквивалентін келешектегі
алынатын сомадан анықтауға мүмкіндік болады. Ол үшін, келешектегі күткен
соманы, күрделі процент ережесі бойынша, белгілі мерзімдегі өсетін табысқа
азайту керек. Егер, біз бүгін 100000 теңгені 10% жылдықпен инвестицияласақ,
онда бір жылдан кейін біздің алатынымыз -100.000 теңге х (100%+ 10%),
немесе, сондай - 100.000 теңгені х (1+0,1) = 110.000 теңге. Екі жылдан
кейін: 100 000 теңге х (1 + 0,1) х (1 + 0,1) = 121.000 теңге және тағы әрі
қарай осылай. Мұндай капиталды инвестициялауды, одан алынған табыспен қоса,
тағы да келесі кезеңдерде көп табыс алу үшін жүргізілген процесті
"проценттерді қосу" деп айтады да, оны мына формуламен көрсетеді:
КС - келешектегі ақша сомасы (келешек құн);
БС - бастапқы (қазіргі, күнделікті) құны;
г - процент төлемі немесе табыс нормасы;
п - табысты қосып есептейтін жылдар саны.
Келешек ақша сомасы мен проценттік төлемді білу арқылы, осы формула
бойынша, осы ақша сомасының қазіргі кездегі құнын анықтауға болады,
алдыңғыдан шығатын.
Шетел инвестициясы Қазақстанға не үшін керек және қандай пайда
келтіреді? Ірі инвестициядан алғашқы табысты ең кем дегенде үш-бес жылда
ғана алуға болады. Қайтарым кезеңі бірнеше жылға созылған Қазақстандағы
инвестиция инвесторлар үшін ешқандай қызықты емес, өйткені олар қысқа
мерзімді инвестицияларға мүдделі. Әлемнің бұл ауданында өз нарығын
кеңейткісі келетін компанияларға Қазақстан керек. Алайда Қазақстанның өзі
де шетел инвестицияларын қажет етеді.
Бірінші кезекте, шетел инвестициялары бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар
үшін берік валюта әкеледі.
Екіншісі және шетел инвестициясымен ере келетіндердің ең маңыздысы -
технология мен кәсіпорын қызметкерлерін оқыту. Оқытылған жұмысшылар жақсы
жұмыс істейді де, жоғары жалақы алады. Оның үстіне, оқытылған жұмысшылардың
бизнесін ашу үшін жақсы мүмкіндігі бар. Оқыту - кәсіпкерлер қатарынан
көбеюіне және шағын бизнестің қанат жаюына өріс ашады. Ақырында, қаншалықты
қисыны байқалмаса да, инвестициясы елдің тәуелсіздігін нығайтуға қызмет
етеді, Дербес жекешелендірудің жобасындағы бірінші оқиға болған темекі
комбинатын Филип Морис компаниясының қолға алуы елге 300 млн. доллардың
қолма-қол әрі инвестиция түрінде келуіне жол ашты.
Сөйтіп, инвестициялар - Қазақстан экономикасының қозғаушы күші екенін
ұғынуымыз керек.
3. Инвестициялардың жіктелуі және функциялары
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
─ ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
─ жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
─ авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да;
─ интеллектуалды құндылықтармен байланысты мүліктік
құқықтар;
─ жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
─ қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес )
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе
ретінде рәсімделген техннкалық, технологиялық,комерциялық
сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
─ нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни накты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және
айналыс капиталын калыптастыратын материалды және материалды емес
активтерге салынатын салым. Материалды активтер - ғимараттарға,
станоктарға, қосымша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге
айналдырылған құралдар;
─ материалды емес активтер — лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға
кеткен шығындар;
─ қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық
құралдарға ақша құралдарының салынуы — депозиттер, құнды қағаздар,
банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша
инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
─ тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және құралдарын салу
объектісін таңдауда инвестордың тікелей суы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық кадрдің барлық кезеңдеріне тартылады,
оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялык зерттеулерге,
инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім
өндірісіне;
─ жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық
делдалдар арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар)
жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін
басқаруға катысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында
бөледі. Тұтас басқарылатын құнды салынатын салынымдарды
портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезездері бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
─ қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
─ ұзақ мерзімді, бұның ұзактылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға
бөлінеді:
азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы касіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
─ мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен
мекемелердің бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты;
─ қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
─ инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды ез меншігіне алу;
─ жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар
арқылы немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
─ табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына,
баска да мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге
бөлінеді:
─ тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп
саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды
анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел
нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
─ тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел
немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі
сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі
кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың
мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына
тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын
әрекетін шеше
─ алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын
төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау
және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
─ барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
─ жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік
табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
─ барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8.Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге
асуы мүмкін:
─ жаңа алаңдарда жене бастапқыда бекітілген жоба бойынша
іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе
кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
─ шаруашылык жүргізіп отырған кәсіпорындардың кенеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша
өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды
салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
─ шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру -моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы
жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық
немесе жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
─ техникалық қайта қамтамасыздандыру - жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскілердің өндірісінің техникалық-экономикалық
деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу;
─ Инвестицияның ұсынылған жіктелуі казіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді
жан-жақты бағалау үшін қажет.
1. Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат және оның тиімділігі
2.1 Инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын фактор
Ел экономикасына капиталды тарту маңыздылығын мойындағандықтан,
біздің мемлекетіміз қаражатты шоғырландыру бойынша сәйкесінше саясат
жүргізіп отыр. Осыған байланысты, Қазақстанның инвестициялық саясаты
мемлекеттің әлеуметтік-саяси және экономикалық саясаттардың құрамдас
бөлігі болып табылады.Өз кезегінде,Қазақстанның инвестициялық
саясатына жатқызылады:
- аймақтық инвестициялық саясат;
- салалық инвестициялық саясат;
- шаруашылық субъектілердің инвестициялық саясаты.
Инвестициялық саясаттың барлық түрлері бір-бірімен байланысты. Жалпы
мемлекеттік инвестициялық саясаттың маңыздылығы - бұл елдегі инвестициялық
белсенділікті жандандыруға мүмкіндікті беруі.
Аймақтық инвестииялық саясат - бұл шетелдік, отандық инвесторлар үшін
аймақтың инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету және инвестицияны
тиімді қолдану мақсатындағы мемлекет жүргізетін шаралар кешені. Аймақтың
инвестициялық белсенділігіне келесідей факторлар әсер етеді:
- табиғи ресурстар;
- экономикалық әлеует;
- табиғи-климаттық жағдайлар;
Салалық инвестициялық саясат келесідегідей мақсаттарда жүргізіледі:
1. басыңқы салаларды таңдау мен қолдау;
2. төмен табысты салаларға инвестициялау мақсатындағы
мемлекеттік құрылымдық саясатты жүргізу;
3. ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату және өндіріске жаңа
технологияларды, еңбектің жаңа формаларын ендіру.
Шаруашылық субъектілердің инвестщиялық саясатының
мақсаты - бұл инвестиция көздерін іздеу; оларды жаңа құрылысқа тиімді
жұмсау, қызмет ететін өндірісті жөндеу, ұлғайту; инвестициялаудан нақты
табыс алу. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі мемлекеттік экономикалық,
соның ішінде инвестициялық саясаттарға тікелей тәуелді. Бұл саясат арқылы
мемлекет өндіріс көлемінің қарқынына, ҒТП-тің жеделдетуіне, қоғамдық
өндірістің құрылымын өзгертуге және көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге
ықпал етеді. Микро деңгейде жүргізілетін инвестициялық саясаттың
тиімділігінен мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік-саяси саясатының
соңғы мақсатқа жетуіне байланысты. Мұнда, соңғы мақсат ретінде Қазақстан
халқын барлық діни және материалдық игіліктермен қамтамасыз ету болады.
Қазақстанның мемлекеттік инвестициялық
саясатының мақсаты - бұл экономикалық өсуді қамсыздандыру мен еңбек
өнімділігін жоғарылату үшін маңызды салаларды қолдау.
Әрбір елдің мемлекеттік инвестициялық саясатының міндеттері қойылған
мақсаттарға байланысты. Мысалға, егер мемлекеттік экономикалық саясатының
басыңқы мақсаты ретінде ауыл шаруашылығын дамыту болса, онда мемлекеттік
инвестициялық саясатының негізгі міндеті ауыл шаруашылығын қолдау мен
дамыту болады. Егер, мемлекеттің саясатының негізгі мақсаты елдің қорғаныс
қабілетін күшейту болса, онда мемлекеттің инвестициялық саясатының міндеті
- қорғаныс өнеркәсібін қолдау.
Қазақстанның инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін басыңқы
мақсаттарды тандау келесі жағдайлармен байланысты:
1. Басқа өндірісті инвестициялау үшін валютаның түсуін
қамтамасыз ететін экспорттық әлеуетті дамыту;
2. Елдің өмірге маңызды жүйені құрайтын салаларды
мемлекеттік қолдау;
3. Ішкі мен сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары болатын өнімнің
салаларын және өндірісін инвестициялау;
4. Жоғары сападағы өнімдердің өндірісін инвестициялау.
Осыған байланысты, инвестициялық саясаттың басты мақсаты - бұл
экономикалық өсуді қамтамысыз ету деп белгіленеді. Н.Назарбаевтің
Қазақстан - 2030 атты халыққа Жолдауында қазақстандықтардың материалдық
негіздеріне, көркею көздеріне, қауіпсіздігіне және әл-ауқатының жақсаруына
көңіл бөлінетіні аталды. Мұңда, тұрақты даму ретінде қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығын, экологиялық қауіпсіздігін және экономикалық тиімділігін
қамтамасыз ететін даму мойындалады.
Макроэкономикалық тепе-теңдікке жету және тұрақты экономикалық өсуге
шығу көп уақытты талап етеді. Кезеңнің ұзақтығы бастапқы әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға байланысты.
Қазақстандық ғалым-экономистер мемлекеттік
экономикалық саясаттың мақсаты ретінде жалпы экономикалық тепе-тендікке
жетуді анықтайды. Бұл келесідеи жағдайларды орындауды
қарастырады:
1. Тұрақты экономикалық өсу - өндірістің инновациялық
технологиясын игеру нәтижесінде жалпылай және халықтың бір
жанға шаққандағы нақты ЖІӨ-нің өндірісін жоғарылату;
2. Экономикалық тұрақтылық - бағалардың, ұлттық
валютаның сатып алу қабілетінің тұрақтылығы, инфляция мен бюджет
тапшылығының төмен деңгейі;
3. Сыртқы экономикалық тепе-тендік, яғни елдің оң төлем балансын
қолдау, сыртқы сауданың кері қалдығының өсуін алдын алу, елдің
сыртқы қарызын бір деңгейде қолдау;
4. Экономикалық әділдік, яғни ел Конституциясымен
кепілдендірілген көлемде барлық азаматтарды
материалдық құндылықтармен, игілік қызметтермен қамтамасыз ету;
барлық шаруашылық субъектілері үшін бірдей экономикалық жағдайдарды
құру; нарықтық бәсекелестікті дамыту жэне монополистердің қызметтерін
реттеу.
Экономикалық саясаттың құрылымында инвестициялық саясаттың орны мен
рөлін анықтау көңілге алатын сұрақтардың бірі болып табылады. Инвестициялық
саясат экономикалық стратегияларды жасауға бағытталған басыңқы
көрсеткіштерді және елдің даму жолдарын бекітеді.
Қазақстанның қазіргі экономикасы дамыған елге тән сипаттамалары бар.
Олар: жалпы халықтың сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелер желісі,
космостық зерттеулер. Өз кезегінде, дамушы мемлекеттерге де тән құбылыстар
бар. Атап айтқанда, экономиканың шикізаттық бағыттылығы, көптеген
аймақтардың экологиялық ластануы, шетел инвестицияларына қажеттілік, жаңа
технологиялардың жеткіліксіздігі, инфрақұрылымдардың қарқынды дамымауы.
Қазақстанның даму жоспары Стратегия -2030, 2015 жылға дейінгі
Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму
Бағдарламасында, Қазақстанның қаржы нарығының даму Тұжырымдамасында,
сондай-ақ көптеген бағдарламалық құжаттарда көрініс табады. Бұл құжаттар
жетекші мемлекеттік қаржылық, валюталық органдардың біздің мемлекетімізді
әлемдік нарықта орыңды бекіту саясатын жүргізуін және әлемдік экономикаға
Қазақстанның интеграциялау үдерісінің жүзеге асыруын куәландырады.
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
Бүкіл инвестициялық қызметті басқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестицияның түсінігі, пайда болуы мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . .4
1.2 Инвестициялық қызметті есептеу және реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Инвестициялардың жіктелуі және
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат және оның тиімділігі
2.1 Инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын
фактор ... ... ... ... ... ...15
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 Инвестиция экономикалық өсу факторының тиімділігін
арттыру ... ... ... ...
3.1 Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3.2 Қ.Р-ғы инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында кездесетін
мәселелер және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 32
Кіріспе
Бұл тақырыпты алғандағы мақсатым инвестицияның түсінігін, пайда
болуын, жіктелуін, тиімділігін анықтау.
Тақырыптың өзектілігі: Инвестиция экономикалық өсу факторы
ретінде инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын факторы және
кәсіпорынның инвестициялық саясатын, шетелдік инвестицияларды тартудың
Қазақстан экономикасы үшін маңызын,инвестициялық қызметті қаржыландыру
барысында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Біздің елімізде шетел инвестицияларын тарту 1991 жылдан
басталды. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан Эксимбанкі сырттан қарыз алу
жөнінде және инвестициялар тарату жөнінде комитеттер құрды.Тәуелсіздіктің
бірінші кезеңінен бастап шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдайлар
туғызылды. 1993-2007 ж.ж. аралығында ел экономикасына шетел
инвестицияларының 46 млрд. долл. астам көлемі тартылған. Жан басына
шаққандағы ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде жоғарғы
орындарға ие. Дегемен, шетел инвестицияларын экономикаға тарту мәселесі әлі
де өзекті. Бұған себепші келесі факторлар: Біріншіден, экономикалық жүйені
реформалау кезеңінде ішкі қаржылық ресурстар азайып кетіп, экономика
салалары өзінің өндірістік аппаратын жаңарта алмады. Екіншіден, өңдеуші
саладағы инвестиция көлемі әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруға
жеткіліксіз.
Инвесторлардың көзқарастары экономиканың нақты қажеттеріне сай
еместігінен инвестициялардың жеткіліксіздігі орын алып отыр. Өнеркәсіптің
еркін қаржылары күнделікті қажеттіліктерге жұмсалды.Сонымен қатар,
коммерциялық банктер әлі де экономиканың нақты секторын қаржыландыру көзі
болмай отыр. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық өсу шетел
капиталының әсерінен болады. Бірақ, шетел инвесторлары үшін шикізат
өндіруші салалар, әсіресе, мұнай-газ салалары басымды болып табылады.
Осындай жағдайда экономиканың қалыпты және қарқынды дамуы қолайлы
инвестициялық саясатқа тәуелді. Экономикалық дамудың, құрылымдық қайта
құруды ұтымды жүзеге асырудың, әлемдік нарықта бәсекелестік позицияларды
бекітудің қажетті шарты болып инвестициялық ресурстар табылады. Оңтүстік-
Шығыс Азияның “жаңа индустриалды елдері” экономикалық феноменінің пайда
болуы, қазіргі заманғы ғылыми негіздегі салалардың кең бағытта дамуға көшуі
бұл елдер экономикасындағы инвестицияның қарқындап өсуінің арқасында мүмкін
болды.Сондықтан мемлекет шетел инвестицияларын тартудың бағыттарының
басымдылығын белгілеу керек. Шетел инвестициялары Қазақстан экономикасының
бәсеке қабілеттілігін жоғарылататын факторға айналуы қажет. Шетелдік
инвестицияларды мемлекеттік реттеу күшейген сайын Қазақстан шын мәнінде
әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіреді.
1 Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен мазмұны
1. Инвестиция түсінігі, пайда болуы мен даму тарихы
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі
кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің
шеңберінде жалпы капиталдық салынымдар деген түсінік қолданылатын, осы
түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар,
пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар
екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады,себебі нарықтық экономикасы дамыған елдерде
(АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар
арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен
шыққан. Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады
деген сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады.
Сөйтіп, нені салуға болады? Ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу,
бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай
толып жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады.
Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және
басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін
жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе
басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді.
Оның біріншісі – уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік. Сонымен қатар инвестиция
экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің әлеуметтік дамуына жағдай
жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы
және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып
саналады.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және
инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат құрлысына.
Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым
қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне
қосып атайды.
Енді қаржыны кімдер салады? Негізгі салымшылар кәсіпорындар, фирмалар,
мемлекет және халық.
Инвестицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор - бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер - бұл белгілі бір тәуекедділікпен өз капиталың салушы адам.
Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны бизнестің
материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі жағдай, ұзақ
мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық -
саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар.
Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар
өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру ңемесе
капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген
кұнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестициялан-дырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шартгарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік өсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық түрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция - бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да
табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын
әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық
міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен;
қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.
Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл
дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму
банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы
институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті
үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде
дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады,
олардың 61-іне қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес
республика халықаралық қаржы-кредит және басқа ұйымдарға қатысудан
туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша
қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт
ішінде Қазақстанның халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары
көлеміне жеткен
1.2 Инвестициялық қызметті есептеу және реттеу әдістері
Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей,
портфельдік, аннуитеттік түрде болады(1-сурет).
1-сурет. Инвестициялардың түрлері
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды
білдіруде қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа
іс-әрекет саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару
түрінде. Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да,
салынатын қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорнның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына делдалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жинақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын
қаржы.Сақтандыру компаниялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер
шығарады да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын
жабуға пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қиыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі
бойынша бір уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі мүмкін.
Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы инфляция
қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына қарай келіп, оның тиімділігін қалай
анықтауға болады? Сұрақтан сұрақ туып, басқадай тиімді тәсілдің болмағаны
ма?
Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек оны банкке
салып, процент алу ғана. Осыдан келіп, ең бірінші ережеге айналғаны: ақшаны
банкте сақтаудан гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы
басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты шығарып
тастағанда) көбірек алғанда.
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы 100.000 теңге көлемінде аламыз деп
есептесек, алдағы болатын инфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз
пайда 90 мың теңге ғана болады.
Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция
болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда,
инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына болмайды.
Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500
мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляция деңгейінің болжамы жылына 8%
болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына
жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден
асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Онда мұндай әдіспен баруыңыз
сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция
қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.
Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы көлемін
жобадан түскен пайда есебінен орнына келтіруге қажетті кезең.
Мұндағы пайда деп отырғанымыз таза пайда яғни, салықты алып
тастағаннан кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны
қосқандағы.
Пайданың жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі есептесулер.
Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы инвестициялық
шығынға қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп, пайданың жай
нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына байланысты
болады. Есептеп шығару варианттары:
1) Жалпы пайда немесе салық алынатын, жалпы инвестициялық шығынға
жатқызылған пайда;
2) Таза пайда + жалпы инвестициялық шығынға жатқызылған
амортизация.
Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:
а) негізге алатын белгілі бір жылды табу қиын болады;
б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке
алмайды.
Компаундинг: бұл әдістің мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне
қарай, капиталдың базалық сомасының қалай өсетінін есептеп шығамыз.
Мұндай есептің тәжірибелік мәні: егер өсу процентін өзгерте алмасаңыз,
онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы өзгерте
аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда сіз
жылма-жылға кірістің процентін көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін бірнеше
нақтылы жылдардан соң өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.
Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге
байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге
қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша,
өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда бұл
варианттан алдын-ала бас тарту керек те, инвестицияны басқа біреуіне салу
керек болады.
Мына мысалды қарап көрейік. Сіздің старттық сомаңыз 10000 теңге. Әр
жұма сайын, бизнестің кірісі - 23%. Базалық сома 1250 теңгеге өсу үшін неше
күн керек болады? Мұнда қажетті өсуге жеткенше инвестициялауды жүргізе
береміз. Осындай есуге қол жеткізу үшін қанша уақыт керек болады, егер осы
соманы басқа бір бизнесменге әр жұма төлемін 15% кредитке берсек?
Инвестициялық процесс әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты болады,
өйткені уақыт анықтауды күшейте түседі, шығындардың орнын толтыру мерзімі
ұзақ болған 1 жобаның тәуекелділігі қиындай түседі.
Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет яғни,
шығындарды бағалау, түсімді, пайданы қандай да болмасын жобаның іске
асуындағы экономикалық тиімділікті уақытша өзгерістерді есептей отырып,
бағалау керек. Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны
әдетте бірнеше бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды
белгілі бір уақытқа келтіру процесі.
Дисконттаудың негізі болатыны қандай да болмасын сома келешекте алына
ма, бүгінгі күнінде де объективті пайдалылығы төмен болады, егер осы соманы
айналысқа салып кіріс әкелуге жұмсасақ, онда ол бір жылдан соң, екі, үш
жылдан кейінде де сақталып қана қоймай, ол өсе береді.
Дисконттау арқылы қазіргі соманың ақшалық эквивалентін келешектегі
алынатын сомадан анықтауға мүмкіндік болады. Ол үшін, келешектегі күткен
соманы, күрделі процент ережесі бойынша, белгілі мерзімдегі өсетін табысқа
азайту керек. Егер, біз бүгін 100000 теңгені 10% жылдықпен инвестицияласақ,
онда бір жылдан кейін біздің алатынымыз -100.000 теңге х (100%+ 10%),
немесе, сондай - 100.000 теңгені х (1+0,1) = 110.000 теңге. Екі жылдан
кейін: 100 000 теңге х (1 + 0,1) х (1 + 0,1) = 121.000 теңге және тағы әрі
қарай осылай. Мұндай капиталды инвестициялауды, одан алынған табыспен қоса,
тағы да келесі кезеңдерде көп табыс алу үшін жүргізілген процесті
"проценттерді қосу" деп айтады да, оны мына формуламен көрсетеді:
КС - келешектегі ақша сомасы (келешек құн);
БС - бастапқы (қазіргі, күнделікті) құны;
г - процент төлемі немесе табыс нормасы;
п - табысты қосып есептейтін жылдар саны.
Келешек ақша сомасы мен проценттік төлемді білу арқылы, осы формула
бойынша, осы ақша сомасының қазіргі кездегі құнын анықтауға болады,
алдыңғыдан шығатын.
Шетел инвестициясы Қазақстанға не үшін керек және қандай пайда
келтіреді? Ірі инвестициядан алғашқы табысты ең кем дегенде үш-бес жылда
ғана алуға болады. Қайтарым кезеңі бірнеше жылға созылған Қазақстандағы
инвестиция инвесторлар үшін ешқандай қызықты емес, өйткені олар қысқа
мерзімді инвестицияларға мүдделі. Әлемнің бұл ауданында өз нарығын
кеңейткісі келетін компанияларға Қазақстан керек. Алайда Қазақстанның өзі
де шетел инвестицияларын қажет етеді.
Бірінші кезекте, шетел инвестициялары бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар
үшін берік валюта әкеледі.
Екіншісі және шетел инвестициясымен ере келетіндердің ең маңыздысы -
технология мен кәсіпорын қызметкерлерін оқыту. Оқытылған жұмысшылар жақсы
жұмыс істейді де, жоғары жалақы алады. Оның үстіне, оқытылған жұмысшылардың
бизнесін ашу үшін жақсы мүмкіндігі бар. Оқыту - кәсіпкерлер қатарынан
көбеюіне және шағын бизнестің қанат жаюына өріс ашады. Ақырында, қаншалықты
қисыны байқалмаса да, инвестициясы елдің тәуелсіздігін нығайтуға қызмет
етеді, Дербес жекешелендірудің жобасындағы бірінші оқиға болған темекі
комбинатын Филип Морис компаниясының қолға алуы елге 300 млн. доллардың
қолма-қол әрі инвестиция түрінде келуіне жол ашты.
Сөйтіп, инвестициялар - Қазақстан экономикасының қозғаушы күші екенін
ұғынуымыз керек.
3. Инвестициялардың жіктелуі және функциялары
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
─ ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
─ жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
─ авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да;
─ интеллектуалды құндылықтармен байланысты мүліктік
құқықтар;
─ жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
─ қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес )
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе
ретінде рәсімделген техннкалық, технологиялық,комерциялық
сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
─ нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни накты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және
айналыс капиталын калыптастыратын материалды және материалды емес
активтерге салынатын салым. Материалды активтер - ғимараттарға,
станоктарға, қосымша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге
айналдырылған құралдар;
─ материалды емес активтер — лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға
кеткен шығындар;
─ қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық
құралдарға ақша құралдарының салынуы — депозиттер, құнды қағаздар,
банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша
инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
─ тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және құралдарын салу
объектісін таңдауда инвестордың тікелей суы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық кадрдің барлық кезеңдеріне тартылады,
оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялык зерттеулерге,
инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім
өндірісіне;
─ жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық
делдалдар арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар)
жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін
басқаруға катысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында
бөледі. Тұтас басқарылатын құнды салынатын салынымдарды
портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезездері бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
─ қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
─ ұзақ мерзімді, бұның ұзактылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға
бөлінеді:
азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы касіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
─ мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен
мекемелердің бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты;
─ қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
─ инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды ез меншігіне алу;
─ жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар
арқылы немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
─ табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына,
баска да мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге
бөлінеді:
─ тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп
саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды
анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел
нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
─ тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел
немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі
сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі
кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың
мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына
тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын
әрекетін шеше
─ алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын
төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау
және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
─ барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
─ жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік
табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
─ барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8.Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге
асуы мүмкін:
─ жаңа алаңдарда жене бастапқыда бекітілген жоба бойынша
іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе
кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
─ шаруашылык жүргізіп отырған кәсіпорындардың кенеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша
өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды
салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
─ шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру -моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы
жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық
немесе жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
─ техникалық қайта қамтамасыздандыру - жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскілердің өндірісінің техникалық-экономикалық
деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу;
─ Инвестицияның ұсынылған жіктелуі казіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді
жан-жақты бағалау үшін қажет.
1. Қазақстан экономикасындағы инвестициялық саясат және оның тиімділігі
2.1 Инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайтын фактор
Ел экономикасына капиталды тарту маңыздылығын мойындағандықтан,
біздің мемлекетіміз қаражатты шоғырландыру бойынша сәйкесінше саясат
жүргізіп отыр. Осыған байланысты, Қазақстанның инвестициялық саясаты
мемлекеттің әлеуметтік-саяси және экономикалық саясаттардың құрамдас
бөлігі болып табылады.Өз кезегінде,Қазақстанның инвестициялық
саясатына жатқызылады:
- аймақтық инвестициялық саясат;
- салалық инвестициялық саясат;
- шаруашылық субъектілердің инвестициялық саясаты.
Инвестициялық саясаттың барлық түрлері бір-бірімен байланысты. Жалпы
мемлекеттік инвестициялық саясаттың маңыздылығы - бұл елдегі инвестициялық
белсенділікті жандандыруға мүмкіндікті беруі.
Аймақтық инвестииялық саясат - бұл шетелдік, отандық инвесторлар үшін
аймақтың инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету және инвестицияны
тиімді қолдану мақсатындағы мемлекет жүргізетін шаралар кешені. Аймақтың
инвестициялық белсенділігіне келесідей факторлар әсер етеді:
- табиғи ресурстар;
- экономикалық әлеует;
- табиғи-климаттық жағдайлар;
Салалық инвестициялық саясат келесідегідей мақсаттарда жүргізіледі:
1. басыңқы салаларды таңдау мен қолдау;
2. төмен табысты салаларға инвестициялау мақсатындағы
мемлекеттік құрылымдық саясатты жүргізу;
3. ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату және өндіріске жаңа
технологияларды, еңбектің жаңа формаларын ендіру.
Шаруашылық субъектілердің инвестщиялық саясатының
мақсаты - бұл инвестиция көздерін іздеу; оларды жаңа құрылысқа тиімді
жұмсау, қызмет ететін өндірісті жөндеу, ұлғайту; инвестициялаудан нақты
табыс алу. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі мемлекеттік экономикалық,
соның ішінде инвестициялық саясаттарға тікелей тәуелді. Бұл саясат арқылы
мемлекет өндіріс көлемінің қарқынына, ҒТП-тің жеделдетуіне, қоғамдық
өндірістің құрылымын өзгертуге және көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге
ықпал етеді. Микро деңгейде жүргізілетін инвестициялық саясаттың
тиімділігінен мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік-саяси саясатының
соңғы мақсатқа жетуіне байланысты. Мұнда, соңғы мақсат ретінде Қазақстан
халқын барлық діни және материалдық игіліктермен қамтамасыз ету болады.
Қазақстанның мемлекеттік инвестициялық
саясатының мақсаты - бұл экономикалық өсуді қамсыздандыру мен еңбек
өнімділігін жоғарылату үшін маңызды салаларды қолдау.
Әрбір елдің мемлекеттік инвестициялық саясатының міндеттері қойылған
мақсаттарға байланысты. Мысалға, егер мемлекеттік экономикалық саясатының
басыңқы мақсаты ретінде ауыл шаруашылығын дамыту болса, онда мемлекеттік
инвестициялық саясатының негізгі міндеті ауыл шаруашылығын қолдау мен
дамыту болады. Егер, мемлекеттің саясатының негізгі мақсаты елдің қорғаныс
қабілетін күшейту болса, онда мемлекеттің инвестициялық саясатының міндеті
- қорғаныс өнеркәсібін қолдау.
Қазақстанның инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін басыңқы
мақсаттарды тандау келесі жағдайлармен байланысты:
1. Басқа өндірісті инвестициялау үшін валютаның түсуін
қамтамасыз ететін экспорттық әлеуетті дамыту;
2. Елдің өмірге маңызды жүйені құрайтын салаларды
мемлекеттік қолдау;
3. Ішкі мен сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары болатын өнімнің
салаларын және өндірісін инвестициялау;
4. Жоғары сападағы өнімдердің өндірісін инвестициялау.
Осыған байланысты, инвестициялық саясаттың басты мақсаты - бұл
экономикалық өсуді қамтамысыз ету деп белгіленеді. Н.Назарбаевтің
Қазақстан - 2030 атты халыққа Жолдауында қазақстандықтардың материалдық
негіздеріне, көркею көздеріне, қауіпсіздігіне және әл-ауқатының жақсаруына
көңіл бөлінетіні аталды. Мұңда, тұрақты даму ретінде қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығын, экологиялық қауіпсіздігін және экономикалық тиімділігін
қамтамасыз ететін даму мойындалады.
Макроэкономикалық тепе-теңдікке жету және тұрақты экономикалық өсуге
шығу көп уақытты талап етеді. Кезеңнің ұзақтығы бастапқы әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға байланысты.
Қазақстандық ғалым-экономистер мемлекеттік
экономикалық саясаттың мақсаты ретінде жалпы экономикалық тепе-тендікке
жетуді анықтайды. Бұл келесідеи жағдайларды орындауды
қарастырады:
1. Тұрақты экономикалық өсу - өндірістің инновациялық
технологиясын игеру нәтижесінде жалпылай және халықтың бір
жанға шаққандағы нақты ЖІӨ-нің өндірісін жоғарылату;
2. Экономикалық тұрақтылық - бағалардың, ұлттық
валютаның сатып алу қабілетінің тұрақтылығы, инфляция мен бюджет
тапшылығының төмен деңгейі;
3. Сыртқы экономикалық тепе-тендік, яғни елдің оң төлем балансын
қолдау, сыртқы сауданың кері қалдығының өсуін алдын алу, елдің
сыртқы қарызын бір деңгейде қолдау;
4. Экономикалық әділдік, яғни ел Конституциясымен
кепілдендірілген көлемде барлық азаматтарды
материалдық құндылықтармен, игілік қызметтермен қамтамасыз ету;
барлық шаруашылық субъектілері үшін бірдей экономикалық жағдайдарды
құру; нарықтық бәсекелестікті дамыту жэне монополистердің қызметтерін
реттеу.
Экономикалық саясаттың құрылымында инвестициялық саясаттың орны мен
рөлін анықтау көңілге алатын сұрақтардың бірі болып табылады. Инвестициялық
саясат экономикалық стратегияларды жасауға бағытталған басыңқы
көрсеткіштерді және елдің даму жолдарын бекітеді.
Қазақстанның қазіргі экономикасы дамыған елге тән сипаттамалары бар.
Олар: жалпы халықтың сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелер желісі,
космостық зерттеулер. Өз кезегінде, дамушы мемлекеттерге де тән құбылыстар
бар. Атап айтқанда, экономиканың шикізаттық бағыттылығы, көптеген
аймақтардың экологиялық ластануы, шетел инвестицияларына қажеттілік, жаңа
технологиялардың жеткіліксіздігі, инфрақұрылымдардың қарқынды дамымауы.
Қазақстанның даму жоспары Стратегия -2030, 2015 жылға дейінгі
Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму
Бағдарламасында, Қазақстанның қаржы нарығының даму Тұжырымдамасында,
сондай-ақ көптеген бағдарламалық құжаттарда көрініс табады. Бұл құжаттар
жетекші мемлекеттік қаржылық, валюталық органдардың біздің мемлекетімізді
әлемдік нарықта орыңды бекіту саясатын жүргізуін және әлемдік экономикаға
Қазақстанның интеграциялау үдерісінің жүзеге асыруын куәландырады.
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
Бүкіл инвестициялық қызметті басқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz