Қазақстандағы діни жағдайдың заңдық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Діни жағдайды заңдық реттестірудің шетелдік тәжірибесі
1.1. Шетелдік зайырлы мемлекеттердегі діни процестерді реттеудің заңдық негіздері.
1.2.Шет елдік зайырлы емес мемлекеттегі діни ұйымдардың қызметін заңдық бақылау.
2. Қазақстан Республикасындағы дін мен мемлекеттің арақатынасын реттеудегі заңның рөлі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайдың заңдық бақылануы.
2.2. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайды заңдық жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Діни жағдайды заңдық реттестірудің шетелдік тәжірибесі
1.1. Шетелдік зайырлы мемлекеттердегі діни процестерді реттеудің заңдық негіздері.
1.2.Шет елдік зайырлы емес мемлекеттегі діни ұйымдардың қызметін заңдық бақылау.
2. Қазақстан Республикасындағы дін мен мемлекеттің арақатынасын реттеудегі заңның рөлі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайдың заңдық бақылануы.
2.2. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайды заңдық жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Менің дипломымның негізгі пәні Қазақстан Конституциясының 1т 22б кепілдік берілген ар ождан бостандығы болып табылады. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайдың заңдық реттестірілуі, Қазақстан Республикасының Конституциясымен және «Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы» заңымен қадағаланады. Қазақстандағы діни жағдайды заңмен реттестіру қазіргі күннің белсенді мәселелерінің бірі деп білемін, себебі осы мәселе дәл қазіргі таңда мемлекеттің де назарында болып отыр, ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевта «кереғар құбылыстардың алдын кесуге бағытталған діни заңнамаларды жетілдіру» бойынша шараларды ұсынуды талап еткені бізге бұқаралық ақпарт көздерінен мәлім. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім: тақырыпқа деген қызығушылық, тақырып бойынша жұмыс істеу және мәселелердің шешімін табуға деген құштарлық. Бірақ діни жағдай туралы ой қозғауда, бұрынғы өткен тарихымызды, кешегіміз бен бүгінгімізді қатар қозғамай тақырыпты ашу мүмкін емес. Өткен тарихқа оралар болсақ кеңестік дәуірдегі атеизмнің қазақ халқына тигізген әсері мол, алайда қағаздан өшірілгенмен санадан өшірілмейтін рухани сұраныс бүгінде өз қажеттерін талап етуде, мұндағы айтпағым егемендік алған соң да «дін мемлекеттен бөлінген» деген идеяның кері әсерлері. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары 1992 ж 15 қаңтарында қабылданған «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңымыздың «солқылдақ» тұстары осы күнге дейін бірнеше өзгертулер мен толықтырулар енгізілгенмен бүгінгі күннің талабында әлі де өзгертулерді қажет ететіндігі айқын болып отыр. Әрине, шындығына келер болсақ дін мен мемлекет бір-бірінен ешқашан оқшауланбайды, мұны біз әлемдік тәжірибелерден де байқауымызға болады. Қазіргі еліміздегі діни ахуалға келсек, қоғамда діннің рөлі артып отырғаны белгілі. Оны мына деректерден байқауымызға болады: діни бірлестіктер саны – 4001, ал тәуелсіздігіміздің алдында бұл көрсеткіш – 671 ғана болатын. Бұл тек тіркелгендері, біз мұндай көрсеткіштермен мақтана алмаймыз, себебі бұл елімізге төніп тұрған қауіп, олай дейтінім мұндай діни бірлестіктердің не мақсатпен құрылғанын, оларда не болып жатқанын, ешқандай діни басқарма, не болмаса жергілікті атқару органдары да біле бермейді. Ал, мұндай тексерістер ұйымдастыру үшін, қажетті сәйкестендірілген, екі жақтың да құқығын шектемейтін заң қажет. Ендігі мәселе осы заңды қалай және қандай тәжірибеге сүйене отырып шешуде болып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңдағы ең бір көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп түсінемін. Себебі бұл тақырып Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігімен, Қазақстан азаматтарының сенім бостандығы құқығымен тығыз байланысты. Діни жағдай бірінші кезекте ұлттық бірлік пен ұлтаралық бірлікте де маңызы зор деп ойлаймын.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысымның мақсаты: Қазақстандағы діни жағдайды заңдық құқықтық тұрғыдан зерттеу, мәселелер шешімін табу. Міндеті тек Қазақстанда ғана емес шетелдердің тәжірибесі мен де салыстыра отырып өз теориямды ұсыну.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңдағы ең бір көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп түсінемін. Себебі бұл тақырып Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігімен, Қазақстан азаматтарының сенім бостандығы құқығымен тығыз байланысты. Діни жағдай бірінші кезекте ұлттық бірлік пен ұлтаралық бірлікте де маңызы зор деп ойлаймын.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысымның мақсаты: Қазақстандағы діни жағдайды заңдық құқықтық тұрғыдан зерттеу, мәселелер шешімін табу. Міндеті тек Қазақстанда ғана емес шетелдердің тәжірибесі мен де салыстыра отырып өз теориямды ұсыну.
Трофимов Я. Ф. Государственно – церковные отношения в современном Казахстане.- Алматы: 1997 .- 150 б.
Феодосик В. А. Церковь и государство. Критика богословских концепции. – Минск: Наука и техника, 1986.- 76 б.
Конституции буржуазных государств. – М.:Юридическая литература, 1982. 64 б.
Сонда.
Лупарев Г. П. Светское государство: теоретико и методологические основы, признаки и принципы//Десять лет по пути свободы совести. Проблемы реализации конституционного права на свободу совести и деятельность религиозных организации. Материалы научно – практического семинара. М.: Институт религии и права. 2002. С. 122-136.
Сонда.
Вашингтондық файл. www. Rambler. Ru.
www. Google.kz. Ғарифолла Есім.
Сонда.
Трофимов Я. Ф. «Государственно – церковные отношения в современном Казахстане» Алматы, 1997 ж, 30 – 450 б.
Л.Р.Сюкияйнен. Мусульманское Право. Вопросы теории и практики.113 организации государственной власти. 280 б.
Конституции буржуазных государств. – М.:Юридическая литература, 1982.
Аятоллы Хомейни «Исламское правление». – Алматы: Атамура – Қазақстан, 1993.
Пинегин Ю. В. 110-117 б Өскемен қаласы. Семинар жинағы.
Пинегин Ю. В. 110-117 б Өскемен қаласы. Семинар жинағы.
Алауханов Е.О. 58-64б Өскемен. Семинар жинағы.
26.09.2007
Закон РК от 15 января 1992 г. О свободе совести и религиозных объединениях. Ведомости Верховного Совета РК, 1992 г., № 4, ст.83
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы. – Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 32бет.
«Ислам өркениет» №5 (113) 11-20 ақпан. 2008ж
www. Google.kz. Мұртаза Бұлұтай. «Дін мәселесі басты назарда»
Қазақстан Республикасының діни сенім бостандығын қамтамасыз ету мен мемлекеттік – конфессиялық қатынастарды жетілдіру жөніндегі 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарлама. Астана, 2007 жыл.
сонда.
ҚР президенті. «Религия и право» журналы. Славян құқықтық орталығы. 2004 ж. №2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің мәліметтері.
Феодосик В. А. Церковь и государство. Критика богословских концепции. – Минск: Наука и техника, 1986.- 76 б.
Конституции буржуазных государств. – М.:Юридическая литература, 1982. 64 б.
Сонда.
Лупарев Г. П. Светское государство: теоретико и методологические основы, признаки и принципы//Десять лет по пути свободы совести. Проблемы реализации конституционного права на свободу совести и деятельность религиозных организации. Материалы научно – практического семинара. М.: Институт религии и права. 2002. С. 122-136.
Сонда.
Вашингтондық файл. www. Rambler. Ru.
www. Google.kz. Ғарифолла Есім.
Сонда.
Трофимов Я. Ф. «Государственно – церковные отношения в современном Казахстане» Алматы, 1997 ж, 30 – 450 б.
Л.Р.Сюкияйнен. Мусульманское Право. Вопросы теории и практики.113 организации государственной власти. 280 б.
Конституции буржуазных государств. – М.:Юридическая литература, 1982.
Аятоллы Хомейни «Исламское правление». – Алматы: Атамура – Қазақстан, 1993.
Пинегин Ю. В. 110-117 б Өскемен қаласы. Семинар жинағы.
Пинегин Ю. В. 110-117 б Өскемен қаласы. Семинар жинағы.
Алауханов Е.О. 58-64б Өскемен. Семинар жинағы.
26.09.2007
Закон РК от 15 января 1992 г. О свободе совести и религиозных объединениях. Ведомости Верховного Совета РК, 1992 г., № 4, ст.83
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы. – Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 32бет.
«Ислам өркениет» №5 (113) 11-20 ақпан. 2008ж
www. Google.kz. Мұртаза Бұлұтай. «Дін мәселесі басты назарда»
Қазақстан Республикасының діни сенім бостандығын қамтамасыз ету мен мемлекеттік – конфессиялық қатынастарды жетілдіру жөніндегі 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарлама. Астана, 2007 жыл.
сонда.
ҚР президенті. «Религия и право» журналы. Славян құқықтық орталығы. 2004 ж. №2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің мәліметтері.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Философия және ғылым методологиялық таным кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ ЖАҒДАЙДЫҢ ЗАҢДЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Орындаған ___________________________________ _______ Дүйсенбаева. А. К.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші
Филос. ғ. к.,доцент ______________________________Құрма налиева. А. Д.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ ___Шубаева. Ұ.К.
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
___________________________________ Байтенова. Н.
Ж.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Діни жағдайды заңдық реттестірудің шетелдік тәжірибесі
1.1. Шетелдік зайырлы мемлекеттердегі діни процестерді реттеудің заңдық
негіздері.
1.2.Шет елдік зайырлы емес мемлекеттегі діни ұйымдардың қызметін заңдық
бақылау.
2. Қазақстан Республикасындағы дін мен мемлекеттің арақатынасын реттеудегі
заңның рөлі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайдың заңдық бақылануы.
2.2. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайды заңдық жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Менің дипломымның негізгі пәні Қазақстан Конституциясының 1т 22б
кепілдік берілген ар ождан бостандығы болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы діни жағдайдың заңдық реттестірілуі, Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және Діни сенім бостандығы мен діни
бірлестіктер туралы заңымен қадағаланады. Қазақстандағы діни жағдайды
заңмен реттестіру қазіргі күннің белсенді мәселелерінің бірі деп білемін,
себебі осы мәселе дәл қазіргі таңда мемлекеттің де назарында болып отыр, ҚР
Президенті Н. Ә. Назарбаевта кереғар құбылыстардың алдын кесуге
бағытталған діни заңнамаларды жетілдіру бойынша шараларды ұсынуды талап
еткені бізге бұқаралық ақпарт көздерінен мәлім. Бұл тақырыпты таңдап алған
себебім: тақырыпқа деген қызығушылық, тақырып бойынша жұмыс істеу және
мәселелердің шешімін табуға деген құштарлық. Бірақ діни жағдай туралы ой
қозғауда, бұрынғы өткен тарихымызды, кешегіміз бен бүгінгімізді қатар
қозғамай тақырыпты ашу мүмкін емес. Өткен тарихқа оралар болсақ кеңестік
дәуірдегі атеизмнің қазақ халқына тигізген әсері мол, алайда қағаздан
өшірілгенмен санадан өшірілмейтін рухани сұраныс бүгінде өз қажеттерін
талап етуде, мұндағы айтпағым егемендік алған соң да дін мемлекеттен
бөлінген деген идеяның кері әсерлері. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары 1992
ж 15 қаңтарында қабылданған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер
туралы заңымыздың солқылдақ тұстары осы күнге дейін бірнеше өзгертулер
мен толықтырулар енгізілгенмен бүгінгі күннің талабында әлі де өзгертулерді
қажет ететіндігі айқын болып отыр. Әрине, шындығына келер болсақ дін мен
мемлекет бір-бірінен ешқашан оқшауланбайды, мұны біз әлемдік тәжірибелерден
де байқауымызға болады. Қазіргі еліміздегі діни ахуалға келсек, қоғамда
діннің рөлі артып отырғаны белгілі. Оны мына деректерден байқауымызға
болады: діни бірлестіктер саны – 4001, ал тәуелсіздігіміздің алдында бұл
көрсеткіш – 671 ғана болатын. Бұл тек тіркелгендері, біз мұндай
көрсеткіштермен мақтана алмаймыз, себебі бұл елімізге төніп тұрған қауіп,
олай дейтінім мұндай діни бірлестіктердің не мақсатпен құрылғанын, оларда
не болып жатқанын, ешқандай діни басқарма, не болмаса жергілікті атқару
органдары да біле бермейді. Ал, мұндай тексерістер ұйымдастыру үшін,
қажетті сәйкестендірілген, екі жақтың да құқығын шектемейтін заң қажет.
Ендігі мәселе осы заңды қалай және қандай тәжірибеге сүйене отырып шешуде
болып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңдағы ең бір көкейтесті,
өзекті проблемалардың бірі деп түсінемін. Себебі бұл тақырып Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігімен, Қазақстан азаматтарының сенім
бостандығы құқығымен тығыз байланысты. Діни жағдай бірінші кезекте ұлттық
бірлік пен ұлтаралық бірлікте де маңызы зор деп ойлаймын.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысымның мақсаты:
Қазақстандағы діни жағдайды заңдық құқықтық тұрғыдан зерттеу, мәселелер
шешімін табу. Міндеті тек Қазақстанда ғана емес шетелдердің тәжірибесі мен
де салыстыра отырып өз теориямды ұсыну.
Қойылған міндеттерді шешу үшін қолданылған зерттеу әдіс-тәсілдер. Ой
жинақтау, ғылыми бақылау, салыстыру, анализ жасау, қорытындылау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мазмұны тарихи зерттеулер үшін әдістемелік негіз бола алады.
Зерттеу тақырыбының теориялық қажеттігі мемлекетіміздің болашақтағы дін мен
мемлекет арақатынасын заңдық реттеуде негіз бола алады. Қалыптасып келе
жатырған дінтану ілімі мен пәнін ұлттық болмыс талаптарына сай дамыту.
Зерттеу жұмысының нәтижесі : ұсыныстар, пікірлер.
I ТАРАУ. ДІНИ ЖАҒДАЙДЫ ЗАҢДЫҚ РЕТТЕСТІРУДІҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1. Шетелдік зайырлы мемлекеттердегі діни процестерді реттеудің
заңдық негіздері
Алдымен “Зайырлы мемлекеттің” не екеніне анықтама беріп көрейік,
егерде энциклопедиялар арқылы, яғни түсінік негізінде түсіндіретін болсақ
онда діннен бөлінген мемлекет деп түсіндіруге болады, ал заң жөнінде
қалайша айтпақпыз. Интернет беттерін парақтасақ, зайырлылық мәселесі,
бүгінде Ресей, Украина елдерінде талқыланып, алуан түрлі пікірлер айтылып
жатыр. Бұл жерде мысал ретінде айта кетер болсақ, зайырлы мемлекеттің
атеистік классикалық түріне кеңестік мемлекетті айтуға әбден болады. Бұл
мемлекет шын мәнінде дінді (шіркеуді) мемлекеттік істен мүлдем аластатты,
демек өзін зайырлы деп жариялап дінді мемлекеттен алшақтатты. Бірақ тарих
көрсетіп отырғандай мемлекет зайырлы болсада немесе зайырлы емес бағытта
болсада дінді мемлекеттен бөліп қарау мүмкін емес.
Ең алғаш діни сенім бостандығы немесе ар бостандығы деген қайдан
келді және ең алғаш қандай діндерге шектеу қойылған, не үшін деген ой
бәрімізде туындайтыны анық. Егер ғалымдар мен теологтардың айтқандарына
жүгінсек онда бұл адамның табиғатынан берілген құқығы оны ешкім шектеуге
немесе нұсқауға құқылы емес, адамзаттың өз құқығы өзінде болуы тиіс дегенді
естиміз. Қазіргі заманда бұл халықаралық пакттердің де назарында. Бірақ
мұның бәрі заң шеңберімен іске асуы тиіс демек сол немесе басқа бір
мемлекеттің негізгі заңының талаптарын орындай отырып заңмен көрсетілген
шеңбердегі еркіндікте болу. Бұл әр мемлекетте, әр заманда түрленіп
жетілдіріліп, заман талаптарына сай өзгертіліп немесе толықтырылып отырды.
Алғаш діни сенім бостандығы түсінігі ар бостандығы түсінігінің
дамуы нәтижесінде батыс елдерінде тек XVII-XVIII ғасырда пайда болған, бұл
азаматтарға ережеге сай кез келген дінді ұстануға құқық берді, бірақ бұл
демократиялы түрде емес сол замандағы бостандық түсінінгіне сай рұқсат
етілген біздің бірінші сұрағымыздың жауабы да осы демек бұл еркіндік
белгілі бір шектеулерді қою арқылы берілетін еркіндік.
Я. Ф. Трофимовтің айтуынша пұтқа табынушы мемлекеттерде діни сенім
бостандығы мәселесі болмаған, онда тек шектеулі сенім шыдамдылығы болған,
бұл дегеніміз түрлі құдайлар мен оларға табынудың түрлі формалары бар
екенін мойындау. Бұл тек мына жағдайда ғана, ол оның сол немесе басқа жерде
туылуына немесе тұруына, сол немесе басқа әлеуметте болуына байланысты
болды, сол немесе басқа құдайға табыну, сол немесе басқа діни культтің
ережелерін сақтау адамның еркін таңдауы болмады. Адам тек белгілі бір
әлеуметтің қолдауымен ғана өмір сүрді, ол әлеуметтен қуылу өлім мен тең
болған, сондықтан ол сол әлеуметтің барлық салт дәстүрлерін сақтаға
мәжбүрлі болған. [1]., 13 – 20 б.
Сонымен қатар ежелгі гректік б.э.д 399 ж Сократтың өлім жазасының
себебі дерек көздеріне сенер болсақ мемлекеттің дінін мойындамай, басқа
жаңа құдайды насихаттауында деп жазған Ксенофант Афинский. Бұл діни
төзімділік жеке тұлғаға емес тек әлеуметке ғана көрсетілгенін байқаймыз.
Діни төзімділік мәселесі алғашқы монотеистік дін мен қатар пайда
болды. Себебі иудаизм дінінің Заңына байланысты Иегова құдайынан басқа
құдайға табынуға еврей халқына толық тиым салынған. Бірақ діни
төзімділіктің шиеленісуі христиандықтың пайда болуымен өткірлене түсті. Бұл
да монотеистік дін және император культін қабылдаудан бас тартқан, және
біріншіден қарағанда бұл басқа да Рим халықтары мен барлық әлеуметтік
топтарда тарай бастады. Осыған байланысты христиандар көптеген қудалауға
ұшыраған ол бізге тарихтан белгілі, мысалы б.э.д. үшінші ғасырдың ортасында
римдік император Децийдің жарлығында империяның барлық тұрғындарынан,
азаматтардың император билігіне адалдығын дәлелдейтін, құдайларға құрбандық
талап етті, ол діни саяси дәстүр болды... бас тартқан христиандар күдікті
ретінде қуғынға ұшырады. [2]., 76 б.Тек 313 ж, император Константин
Миландық жарлық деп аталатын жарлығында діни сенім еркіндігі жарияланды.
Діни сенім еркіндігі принципнің іске аса бастауы исламның пайда
болуымен байланысты. VII ғ басында Құранда дінді таңдау бостандығы
бекітілген : Құран 18:29. Құран дінде күштеуді қолдамайды: Дінде зорлық
жоқ (Құран 2:257). Ислам діни танымның бостандығын мойындап қана қойған
жоқ, сонымен қатар бұл бостандыққа кез – келген қол сұғудан сақтайтын
арнайы заңдарды да бекітті... деп тұжырымдайды доктор Хуссейн Хамид Хасан.
Бірақ бұл бостандық кез – келген тұлғаның еркіндігі болмады, бұл тек ислам
мемлекеттерінде тұратын этностарға және иудаизм мен христиан дінін
ұстанушыларға қатысты болды. Бұл мұсылмандарға қатысты болмады, себебі
мұсылмандарға өз сенімін өзгертуге, басқа дінді қабылдауға тиым салынғанын
біз жақсы білеміз. Сонымен қатар ислам атеистік көзқарасты таңдау
еркіндігін мойындамайды. Бұл мұсылмандық әлемде ислам мемлекеттік идеология
(көптеген елдерде қазір де солай) болып табылғаннан. Ал мемлекеттік
идеологияға қарсы шығу әрқашан мемлекетке қарсы шығу мен тең және оның
салдары да жоқ емес.
Ар бостандығы түсінігі алғаш Батыс Еуропа мен Америка заңгерлері мен
философтарының жұмысында XVIII ғ діни еркіндік діни сенім бостандығы әр
адамның дінді таңдау құқығы және Құдай алдындағы ар бостандығы ретінде
қолданысқа енген. Демек бұл Милландық жарлықтан 14 ғасыр кейін, ал исламнан
11 ғасыр кейін болған.
Батыс Европа мен Америкада буржуазияны басып алу барысында саяси
билікте адамдардың табиғи құқығы мен ар бостандығы заңдық дәрежеге ие
болады, және азаматтардың конституациондық құқығы болып табылды. Мысалы:
Франция Конституциясы 1973 жылы жарияланды. Онда өз ойлары мен діни
ғұрыптарды заңмен белгіленген аяда ұстануға бостандық берілген. Ал, АҚШ
Конституциясында (1971 жылы қабылданған) Конгрес дінді ұстануға немесе
тиым салуға қатысты бірде бір заң шығармауы тиіс... деп көрсетілген осы
конституцияда. [3] ., 64 б.
Сондай ақ АҚШ та да Франциядада ар бостандығы мемлекеттің шіркеуден
бөлінуіне негізделген.
Бұл жерде айта кететін тағы бір мәселе біз мемлекеттен шіркеу немесе
мешіттің бөлінуін айтқанымызда оның әлеуметтік институт, діни ұйым деген
мағынасында қолданамыз. Бірақ сонымен қатар мұсылмандардың бір мистикалық
бірігуін мемлекетте немесе әлемде мешіт деп емес үммет деп атайды.
әлемнің көптеген мемлекеттерінің конституциясы үшін қандай да бір дін
мемлекеттік болып мойындалса да, діни сенім бостандығын жариялау тән.
Мысалы, 1956 ж 2 наурыздағы Исламдық Республика Пәкістанның
Конституциясында: Шапағатты және мейірімді Құдайдың атымен бастаймын.
Бүкіл әлемнің жоғарғы билігі құдіретті бір Аллаһқа ғана тән
болғандықтан және оның алдын – ала жазылғанының аясында іске асуы тиіс
билік, Пәкістан халқы, оған қасиетті аманат қазынасы болып табылады...
Христиандық мемлекеттерде бұл мәселе осыған ұқсас шешіледі. Грецияның
1975 ж Крнституциясының 1т. 3б. Грецияда Үстемдік ететін дін шығыс
православтық Христос шіркеуі болып табылады делінген.[4] ., 64 б.
Шетелдік зайырлы мемлекеттер тәжірибесі туралы айтқанда мен алдымен
посткеңестік мемлекеттерден бастағанды жөн көрдім, себебі мұндағы жағдай
Қазақстан Республикасындағы жағдаймен ұқсас жақтары көп, бұл мемлекеттердің
барлығы дерлік атеизмді бастан кешірген, көпұлтты, көп дінді,
Конституцияларында дін мемлекеттен бөлінген делінген.
Дін және діни бірлестіктер туралы конституционалдық проблемаларға
келетін болсақ онда көптеген қайшылықтарды кездестіруге болады. Мысалыға
төмендегі мәліметтер, бұрынғы кеңестік республикалардың бәрінің
конституциясында дінге қатысты заңдар бар екенін біз білеміз. Ал қарама-
қайшылықтар кездесуінің себебі Г. Лупаревтің ойына сүүйенетін болсақ
мынада: оларды біртұтас алғанда посткеңестік суверенді мемлекеттердің дін
және діни бірлестіктер туралы заңнамалардың теория-әдіснамалық базасын және
ережелер негізін құрайды. Сондықтан конституциялық жекелеген ережелері мен
формаларының кемелденбегендігі басқа актілердің қарама-қайшылықтары мен
әлсіздігін ғана емес, соңғыларының қайта құрылуына да көптеген қиындықтар
тигізеді -дейді.
КСРО территориясындағы мемлекеттердің мемлекеттік дінге қатысты
саясаты туралы айтқанда кез-келген дерек көзінен біз бұл уақыттың өте қиын
жағдайда болғанын көреміз, ал тәуелсіздік алғаннан кейін қажетті болған дін
саясаты туралы заңдар жылдам және хаостық ізденісті талап етті. Қажетті
нормативтік актілер, ол кезде асығыс қабылданды, ол қажетті теориялық
негізделмеді және конституциялық ережелермен жүйелік байланысы
қарастырылмады. Міне осы жерден келіп қазіргі ар (діни сенім) бостандығы
туралы заңның жүзеге асу процесінде қиындықтар туып отыр, нәтижесінде
мемлекеттік органдар жағынан да, діни бірлестіктер тарапынан да заңға
өзгерістер енгізу туралы талаптар қойылуда. Және де жоғарыда айтқанымыздай
бұл көріністер посткеңестік мемлекеттердің барлығында дерлік қайталанды.
Сонымен қатар, дін және діни бірлестіктер туралы заңды реформалауды өте
сақтықпен, бұрынғы қателіктерді қайталамауға тырыса отырып жүргізген жөн.
Ең біріншіден, конституциялық ережелерге терең сараптама жүргізу
керек, дін мен қатынастарын сонымен қатар басқа нормативтік актілерге,
халқаралық стандарттар мен мемлекет идеяларына сай болуын, фундаменттік
қызмет көрсету қабілетін анализдеу қажет. Зайырлы сипаттағы мемлекеттердің
негізгі заңдармен декларациялауы, діни блоктағы Конституциялық ережелер
арасында негізгі орынды алады, Әзербайжан (6 бап.), Қазақстан (1 бап.),
Қырғызстан (1 бап.), Ресей Федерациясы (14 бап.), Тәжікстан (1 бап.),
Түркменстан (1 бап.). Қалған бұрынғы кеңес мемлекеттерінің конституциясында
өз мемлекеттерінің зайырлылығы туралы көрсетілмегенмен, оларды да зайырлы
мемлекеттер қатарына жатқызуға болады. Себебі бұрынғы КСРО мемлекеттерінің
ешқайсысында да мемлекеттік дін ресми түрде бекітілмеген. [5] ., 122-136 б.
Конституциямен тіркелген мемлекеттік зайырлылықтың өзі нақты құқықтық
ережелерді жасай алмайды. Ол посткеңестік мемлекеттердің белгілі сатыда
дамуын ұстап тұратын, олардың дінге байланысты саясаттарының қалыптасуына
жағдай туғызатын, маңызды аксиологиялық, теориялық және әдіснамалық дәреже
болып табылады. Демек, зайырлы мемлекеттің мәні мен принциптері туралы
негізделген таза ғылыми болжамдар, дін және діни бірлестіктер туралы
концепциялар мен заңнамалар идеологиясын анықтауы қажет. Олар барлық
конституциялық ережелер мен оның негізінде қабылданған ағымдағы нормативтік
актілерді тізбектеуге міндетті.
Барлық алғашқы кеңестік республикаларда құқықтық ғылым, өкінішке орай,
әзірге отандық дәстүрмен санасатын, мемлекеттік-конфессионалдық қатынастың
даму перспективалары және реалдарын қарастыратын зайырлы мемлекет
теориясына өте аз көңіл бөлуде. Қолда бар сирек кездесетін жұмыстар, көбіне
ресейлік авторлардікі, П. Н. Дозорцев Развитие светской государственности
в России: история и современность, И. В. Понкина Правовые основы
светскости государства и образования негізінен шетелдік тәжірибені үлгі
тұту мен шектеледі. Әрине, шетелдік тәжірибе мен шетелдік теориялық
көзқарастарды да пайдалану керек, бірақ сыннан өткізіп және ойланып барып
пайдаланған жөн. Немқұрайлылықпен қарасақ, теориялық қателіктерді оп-оңай
жіберіп алу мүмкіндігі басым.
Біздің ойымызша мемлекеттік зайырлылық туралы мемлекеттің дінге
қатынасы және діни бірлестіктермен өзара қарым-қатынасы негізінде айтуға
болады. Сонымен қатар мемлекеттің діни бірлестіктермен өзара қарым-қатынасы
қоғамның саяси сферасында негізгі мағынаны білдіреді, ал дінге қатынасы –
дәлдік және қосымша мәнге ие.
Мемлекеттік зайырлылықтың проблемасының екінші зерттеу аспектісі
конституциялық ережелердің діни одағының, үш негізгі қатынасының деңгейін
құрайды: зайырлы мемлекет, діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуі
және ар бостандығы. Дегенмен, бұрынғы кеңестік мемлекеттердің кейбірі бұл
идеялы – түсіністікті үштіктің өзара байланысын бақылай алмады, бағаламады.
Мысалыға: Арменияда Конституциондық деңгейде тек ой, ар және діни сенім
еркіндігі құқығы ғана бекітілген. (Негізгі заңның 23 бабы). Қазақстан
Конституциясы мемлекеттің зайырлылығын және әркімнің ар бостандығына құқығы
бар екендігін жариялайды (22 бап), бірақ діни ұйымдардың мемлекеттен
бөлінгендігі туралы принципін көрсетпеген. Ал, Өзбекстан Конституциясында
мемлекеттің зайырлылығын декларацияламастан, 61 бапта діни ұйымдар және
бірлестіктер мемлекеттен бөлінген және заң алдында тең делінген, ал 31
бапта ол ар бостандығын барлығына да кепілдендірген. Украина да осыған
ұқсас жағдай. Литва мен Эстонияның Негізгі заңдарын да өздерінің суверенді
мемлекеттерінің зайырлылық сипатын бекітпеген, әйтседе 43 баппен 40 бапқа
сәйкес олар мемлекеттік діннің және мемлекеттік шіркеудің жоқ екенін
көрсетті, бұл мемлекеттің діни ұйымдардан бөлек екендігі туралы логикалық
және тәжірибелік приципін көрсетеді. Мұнымен қатар, Литва Конституциясының
26 бабында ой, діни сенім және ар бостандығын пысықтап регламенттеген, ал
эстондық Конституцияда мұндай еркіндікті сол 40 бапта бекіткен.
Ресей Федерациясында, керісінше, мемлекеттерінің жалпы сипаттамасы
арасында ажырау бар, 1993 жылғы Конституцияның 1 бабында баяндалғанмен және
соңғысын зайырлы деп соның 14 бабында анықтаған. Осыдан кейін
православиенің мелекеттегі ерекше үстем конфессияға айналғанына, оның
саясатындағы көптеген жайсыздықтарға таңқалуға болмайды.
Біздің көзқарасымызша мемлекеттің зайырлылығымен, діни бірлестіктердің
бөлінген принципі және дүниетанымдық көзқарас еркіндігі мәселесінің шешімі
Тәжікстан Республикасының 1994 жылғы Конституциясында табылған. Оның 1
бабында зайырлылық жалпы сипаттама жинағының бөлінбес бөлшегі ретінде
белгіленген, бұл мемлекеттің бірегей саяси-құқықтық моделін жасайды. Ал,
конституция қатарының негізі жеке 8 бапқа енгізілген, және басқа қоғамдық
бірлестіктердің дәрежесімен байланыстырылған. Сондықтан да тәжік
конституциясяның көрсетілген бабында ешбір идеология, сонымен қатар діни
де, мемлекеттік болып тіркеле алмайды, сонымен қатар кез – келген діни,
әлеуметтік, және ұлттық, нәсілдік, араздастықты насихаттаушы құрылымға
шектеуде толық логикаға сай келеді. Дүниетанымдық көзқарастың еркіндігіне
келетін болсақ, оған Конституцияның 26 бабы кепілдік береді, және де ар
бостандығы терминін енді бұл жерде қолдануға ешқандай қажеттілік те жоқ.
[6] ., 122-136 б.
Америка Құрама Штаттары Мемлекеттік департамент Бюросында демократия,
адам құқықытары мен еңбек қатынасын бақылайтын арнайы бөлім ашқан. Бұл
бөлімді елші, шет елдердегі діни сенім бостандығы құқығымен айналысатын
Джон Хенфорд басқарады, оның өкілі ретінде Джаннет Мэйленд ханым сол
конференцияға қатысқан. Адам құқықтары өлшемі бойынша Варшавада өткен ЕЕЖҚ
конференциясында, АҚШ–тың шет елдердегі діни сенім бостандығы құқығымен
айналысатын арнайы бөлімі ЕЕЖҚ(ОБСЕ)– ні діни сенім бостандығы мәселесіне
көбірек назар аударуға шақырып отыр. Бұл бөлімнен Америка Құрама Штатынан
арнайы келген Джаннет Майлэнд ханым өз наразылығын білдірді және төмендегеі
факттерді ұсына отырып шет елдерде дін бостандығы қажетті дәрежеде емес
екеніне қынжылатынын, ЕЕЖҚ мүшесі болаып табылатын әр елдерде осы ұйымның
талаптарына сай заңдар жұмыс істеуі қажет екенін жеткізді. Тіркеу туралы
ешқандай талап адамдардың діни тәжірибесін іске асыруға кедергі болмауы
тиіс, әйтседе тіркелу ережелері діни сенім бостандығы құқығын іске
асырудың орнына бұған жиі кедергі келтіреді, деп мәлімдеді АҚШ елшілігінің
қатысушысы Джаннет Мэйленд, сонымен қатар ЕЕЖҚ–ға дискриминациялы тіркеу
саясатының мәселесін шешуге бағытталған шешім қабылдауды сұрайтынын айтқан.
Мэйленд ханым конференцияда шет елдердегі діни сенім бостандығының тек
қағаз жүзінде екенін діни бірлестіктердің тіркелу мүмкіндіктері өте аз
екенін баяндаған, ЕЕЖҚ–нің алдындағы осыған қатысты міндеттерін орындай
алатын бірде бір ЕЕЖҚ мүшесіндегі мемлекет, географиялық район жоқ деп
отыр.
Мэйланд ханым өз сөздерінің дәлелі ретінде мынандай факттерге сүйеніп
отыр, мысалы Түркменстанда адамдарды дінін тәжірибелеу құқығынан айырып
отыр, Түркменстандағы діни бірлестіктер тіркеу талабынан қиындықтар көріп
отыр, мұндай тіркеу бойынша қоғамдағы адам саны бес жүз адамнан кем болмауы
тиіс. Тіркеуде жоқ топтарға ашық кездесулерге тыйым салынған, сондықтан
олар құпия жиналуға мәжбүр, олар қатал репрессияның құрбаны болу қаупіне
бастарын тігуде, мысалы жеке үйлерге басып кіру, бостандығынан айрылу, жер
аудару, ішкі қуғын, өз үйлерінен көшірілу. Екі тіркелген діни топ – орыс
православтық қоғамы және мұсылман сүннет қоғамы – олар қатаң мемлекет
қарамағында, және бұл топтардың мүшесі өз ойларын ашық жариялайтын болса
жазалануға ұшырайды. Басқа мұсылмандық топтар және православты емес
христиандарда тіркелу мүмкіндігі жоқ. Екі діни ұйым адам саны бес жүзге
жеткеннің өзінде тіркеуден өте алмаған. Біз Түркменстанның ОБСЕ алдындағы
бұл сфераға байланысты сәйкесінше жүргізілуі тиіс міндеттер анағұрлым
жақсырақ болғанын қалайтынымызды констатациялаймыз делінген.
Дәл осы сияқты Өзбекстандағы жағдайды да сипаттаған, 6200 адамның
экстремистер және Хизб ут–Тахрир тобына жатады деген айыппен қамауға
алынған, олар Өзбекстан үкіметін (және басқа елдер үкіметін) бүкіләлемдік
мұсылман халифатымен ауыстыруды көздеген. Тек бұл ғана емес сонымен қатар
Өзбекстан мемлекетін тағы да мұсылман тобына жатпайтын басқа діни топтарды
тек бір үйге дұға етуге жиналғандары үшін түрмеге жапқан, ал тағы бірде
конфискацияланған діни әдебиеттер отқа жағылған, ал бұл Өзбекстаннан Венада
алынған жауапкершілікке қайшы болып отыр, онда діни бірлестіктер, діни
сипаттағы материалдарды шығаруға, таратуға, импорттауға, жариялауға
құқылы. АҚШ өзінің Өзбекстандағы діни сенім еркіндігінің қамтамасыз
етілмегендігіне, үкімет тарапынан реформа жасауғамберілген уәделерге
қарамастан, алаңдатушылық туғызып отыр, сонымен қатар елдің қолбасшыларын,
саясат пен үкімет тәжірибесін ОБСЕ алдындағы міндеттерге сай қамтамасыз
етуге шақырып отыр. Және дін туралы заңға қатысты ОБСЕ эксперттік комиссия
ұсынысында жүзеге асыруды қамтамасыз етуге шақырып отыр. Орталық Азияның
барлық кеңістіктерінде мемлекеттік органдар билігі мұсылман топтарына қарсы
әрекет қабылдауда, оларды мемлекетке қарсы әрекеттерге қатысқан деп айып
тағады. Бұл өз діндерін бейбіт түрде тәжірибеден өткізгісі келетін
мұсылмандардың діни бостандықтарына кері әскерін тигізуде. Түркменстанда,
Тәжікстан және Қырғызстанда билңктегілер ислам мектептері мен мектептерді
жабуда. Тәжікстанда мұсылман емес топтар, әсіресе жергілікті тұрғын
христиандар, легитимді діни әректтері үшін қудалануға немесе айыппұл
төлеуге мәжбүр. Қырғызстанда мұсылман емес топтар, ресми тіркеуден өту
барысында қиындықтар кездесуде, Қазақстанда мұндай қудалаулар азайып отыр,
мұның себебі ел президенті діни төзімділік үшін белсенді жұмыстар атқаруда.
Тағы бір, алаңдатып отырған ел Кавказ регионы болып отыр. Грузия
мемлекетінде де үлкен мәселелер бар, онда әлі күнге діни шағын топтарға
күштеу әрекеттері бар, ал үкімет мұндай бассыздыққа мән бермей отыр.
Иегова Куәгерлері тобының мүшелерінің жиналыс өткізілуіне жергілікті
полиция қызметкерлері кедергі келтірген. Турциядағы діни топтардың әрекетін
реттеудегі, үкімет тарапынан қойылатын қатаң талаптар, мемлекеттік
мекемелерде басқа орамал тартуға тыйым салу, Халкадағы семинардың жабылуы,
т.с.с. Турцияның ОБСЕ алдындағы міндеттеріне қайшы болып отыр. Біз Турцияны
үкіметін бұл мәселені шешуге қажетті реформалар қабылдауға шақырамыз. АҚШ
назарынан Белорусия, Ресей, Чештік мемлекет, Австрия және Словацтік
Республикада тыс қалмаған бұл мемлекеттерде де қайталанатын кем кетіктерді
түзеуге АҚШ ерекше белсенділік танытып отырғанын байқаймыз. Және
байқағанымыздай АҚШ ты алаңдататын бұл ғана емес сияқты, елші орынбасарының
айтуына қарағанда Батыс Еуропа демократиялы елдерінде қазіргі күнге дейін
қауіпті секта немесе культпен күресу саясаты бар, мұндай саясат ерекше
алаңдатушылық туғызып отырғанының себебі өз елдерінде демократиялы саясатты
іске асырғысы келетін басқа демократиялы мемлекеттер, және демократиялы
емес мемлекеттер де, Батыс Еуропалық тәжірибеге сүйеніп антикульттікке
ұқсас жасақ дайындауда деп қынжылады Джаннет Мэйленд. [7] ., 1-7 б.
Өзбекстан президенті 1мамыр 1998 жылы діни бірлестіктердің меншік
еркіндігі туралы заңды қайта қабылдап діни бірлестіктерді қайта тіркеуден
өткізген және қараша айынан бастап мемлекет бойынша еш жерде адамдар
мешітсіз немесе шіркеусіз қалмасын деген нұсқау берген. Жаңа дін туралы заң
бойынша Өзбекстандағы діни бірлестікке мүдделі топтың саны 100 адамнан
кем болмауы тиіс, ал бұрынғы заңда мүдделі топқа 10 адам жиналса діни
бірлестіктерді тіркеуге рұқсат беретін болған. Сонымен қатар мұндай заң
Өзбекстан азаматтығын алмағандарға да ортақ болған. Бүгінгі заңда, 100 адам
өз қоғамын құрады да, басқармаға немесе Юстиция Министірлігіне өздерін
тіркеу туралы өтініш білдіреді. Өзбекстандағы діни бірлестіктерге басты
талап Конституция мен Заңдық нормалар ережелеріне сай болу мен қатар
мемлекет пен діннің бөлек екендігін басты қағида етіп ұстану, - дейді дін
істері бойынша бірінші орынбасары Шоазим Миноваров. Жәнеде ОБСЕ де айтылған
пікірлерге қарсылықтарын білдіруде, жекелеп айтар болсақ парламент
сайлауында діни қайраткерлердің қатысуына шек қою, ол Өзбекстан
Республикасының Конституциясында жазылған діни қайраткер Олий мәжілісі
депутаттығына сайлануы мүмкін емес. Мемлекетті діннен бөлудің мәні егер
діни қайраткер заңшығару процессіне қатысатын болса жойылады дейді Ш.
Миноваров. Сонымен қатар Өзбекстан Республикасында миссионерлік әркетке
заңмен тыйым салынған. Оның себебін түсіндіру қиын емес Өзбекстан
Республикасы дін мемлекеттен бөлінгендігімен, елдегі көпұлттылықты, және он
бестен аса дін өкілдері бар екенін, екі жүзден аса түрлі шіркеулер бағытын
назарға алып отыр. Бұлай істей отырып Өзбекстан Республикасы мемлекетті жан
– жаққа тартудан сақтап қалды, бұл менің ойымша үлкен қауіптің алдын – алу
болып табылады.
1.2.Шет елдік зайырлы емес мемлекеттегі діни ұйымдардың қызметін заңдық
бақылау
Біздегі жағдайға келсек, Конституциямызда Қазақстан Республикасы
зайырлы мемлекет деп анықталған. Бұл мемлекет пен діннің қарым-қатынасы
мәселесіндегі теория мен тәжірибеде қолданылатын басты принцип. Демек, дін
және діндер үрдісі мәселелерінде ұстанатын принципіміз зайырлылық. Бұл
принцип білім беру саласында сақталуда. Зайырлы оқу орындары діни оқу
орындарынан бөлек. “Зайырлы мемлекеттің” не екенін анықтама,
энциклопедиялар арқылы, яғни түсінік негізінде түсіндіруге болады, ал заң
жөнінде қалайша айтпақпыз. Интернет беттерін парақтасақ, зайырлылық
мәселесі, бүгінде Ресей, Украина елдерінде талқыланып, алуан түрлі пікірлер
айтылып жатыр. Сөз орайына қатысты айта кетейін, зайырлы мемлекеттің
атеистік классикалық түріне кеңестік мемлекетті айтуға әбден болады. Бұл
мемлекет шын мәнінде дінді (шіркеуді) мемлекеттік істен мүлдем аластатты,
мұның әсері посткеңестік елдерде әлі күнге сезілуде.
Біздің түсінігіміздегі зайырлы мемлекет мазмұны жағынан құқықтық,
демократиялық болғандықтан ол дін өрісіне мүмкіндік беретін мемлекет.
Мәселе, осы мүмкіндіктің сапалық мөлшерінде. Соны заң арқылы нақтылы
анықтау мәселеге айналып отыр.
Зайырлы қоғамда зайырлы азаматтар болуы табиғи жағдай. Олар,
зайырлылар кімдер, атап айтсам: мемлекеттік, саяси жүйедегілер,
журналистер, ғалымдар, білім беру саласындағы мұғалімдер, оқу ісін
ұйымдастырушылар, ең соңында өзін зайырлы деп санайтын азаматтарды
жатқызуға болады.
Зайырлылық дегенде басын ашып алатын жай, ол теократия мәселесі. Осы
мәселе туралы америкалық ислам танушы Бернард Луэйс былай дейді:
“Теократия – это государство, в котором власть принадлежит церкви, т.е.
духовенству. Ясно, что в этом смысле ислам не является и не может быть
теократическим. В исламе нет церкви и нет духовенства, как с теологической
точки зрения, потому что в нем нет духовной должности или духовного
посредничества между Аллахом и верующим, так и учредительской, потому что
здесь нет епископов и иерархической власти религиозных деятелей”
(Выступление проф. Бернарда Луэйса на международном коллоквиуме ЮНЕСКО 7-10
декабря 1982 г. в Париже). [8] ., 1-6 б.
Исламда діни билік пен саяси (мемлекеттік) билік, әуел бастан бір
болған, бірге қалыптасқан. Исламның осы ерекшелігін біз шіркеудің
мемлекеттен ажырату принципімен түсіндіріп келеміз. Шіркеу бір басқа,
Мешіт бір басқа. Екеуінің діни билікке және мемлекетке деген түсініктері де
басқа. Христос – адам, бірақ Құдай, ал исламда адам баласы Құдай бола
алмайды. Бір сөзбен айтқанда, исламдық тұрғыда “зайырлылық” деген түсінік
жоқ. Зайырлылық батыс өркениетінің өлшемі. Зайырлылықтың жоқтығы ислам
әлемін түсінбеушіліктің негізі, ол бір, екіншіден, зайырлылықтың жоқтығы,
одан зайырлылық талап еткенде архетиптік әр пиғылдағы көріністердің бой
көрсетіп қалуы аңғарылады. Осы психологиялық халді батыс саясаткерлері
“исламдық фактор”, “исламдық терроризм”, “исламдық экстремизм” деп сан-
саққа жүгіртуде. Батыс үшін исламдағы өзіне түсініксіз жағдай – қауіп.
Бұл мәселеде бізге Түркия елінің тәжірибесі жақын. Себебі, ол
еуропалық ел және де біз мемлекет пен діндер мәселесін еуропалық тәжірибе
негізінде шешуге ынта білдіріп отырған жұртпыз. Бірақ, Түркия елінің де
тәжірибесін толық ала алмай отырмыз, себебі онда бәрі түріктер, одан өзге
ұлт жоқ, бізде болса жағдай басқалау. Сондықтан діни келісімде үнемі ортақ
шешімге келу қиын болып отыр. Сонымен мемлекет және діндер дегенде екі
тәжірибе бар, бірі исламдық, екінші христиандық. Бізге керегі ортақ
өркениеттік шешім. Ол қалай болмақ?
Мұхаммед пайғамбардың хадистерінде негізінен мемлекетті басқару
тәсілдері туралы айтылған. Хадистерде саяси билік пен діни билік бір-
бірінен ажыратылмаған. Мұсылман елдерінің дені, батыстық терминді қолданса,
теократиялық болып келуі содан.
Әлем халықтары әрі елдеріндегі діни үрдістерді бағамдап отырсақ,
мемлекеттік, саяси істермен айналысушылыққа, тек қана ислам діні ғана емес,
өзге діндер, айталық, православие, католик, протестанттар, иудаизм т.б.
ынта танытуда. Мұндай үрдіс Қазақстанда да байқалып отыр, бұл біріншіден.
Екіншіден, неге дін мемлекеттен бөлінген деген конституциялық тұжырымға
қарамастан, мемлекет дін мәселесімен шұғылдануды қажет деп санайды. Бұл
былай қарағанда зайырлыққа жатпайтын іс. Бірақ, тәжірибе теорияның анасы
екенін естен шығармаған жөн. Қандай ілім, теория, қағида болмасын,
тәжірибеден замандар өзгерісіне қатысты жайлар қалып қойып отырады.
Теорияларға емізікпен сүт беріп, жандандырып алатын – тәжірибе.
Тәжірибеде жағдай мынандай: Үш ұғым бар: Мемлекет, Қоғам, Ел. Ел болу
үшін мемлекетшіл болу жеткіліксіз, мемлекеттен тыс қоғам, оның сан қырлы
мүдделері бар. Мемлекет, осы қарастырып отырған мәселеге орай айтсақ, адам
құқына жағдай жасаушы, мүмкіндік туғызушы, ал адам болмысы, ғұмыры, еркі
іске асатын – алаң, ол – қоғам. Қоғам адам еркінің кеңістігі. Міне, осы
адам еркіне мүмкіндік туғызу мен оның жүзеге асуының бірлігінен елдік сана,
елдік мүдде қалыптасады. Елдік сананы өркениеттік сана деп айтуға әбден
болады, себебі мұнда адам мүмкіндігі мен оның нақтылы өмірі көрініс табады.
Осы өркениеттік — елдік сана қалыптасуында – діннің орны ерекше. Қазақ елі
үшін, әрине, оның 60% сенетін ислам дінінің тазалығы, ұлттық қауіпсіздіктің
өзекті саласы. Мысалы, елдік санасы бар қазақстандық азамат, ешқашанда
“Хизб ут-Тахрир” сияқты діни сектаны қолдауы мүмкін емес. Керісінше, елдік
сезім, санасы жоқ дүбәралар аса зиянды діни секталарға өтіп кетулері
мүмкін. Елдік сана негізі азаматтық құндылықтарды қалыптастыруда. Демек,
білім және тәрбие саласында елдікке баулу мемлекеттің де, қоғамның да,
Қазақстандағы ресми діндердің де өзекті мәселесі болуы керек. Олай
болмағанда, Қазақстан Республикасы өркениетті ел болудан қалмақ. Бұл жерде
мен өркениеттілік деп өзін Мемлекет, Қоғам, Ел ретінде сақтауға қабілетті,
яғни ұлттық қауіпсіздігі мығым елге қатысты айтып отырмын. Өркениетсіз
елдердің өзін-өзі сақтау қабілеті шамалы болатыны тарихтан белгілі. Мысалы,
кешегі өзіміз өмір сүрген Кеңес империясы нағыз өркениеттілікке көтеріле
алмады, соның нәтижесінде ыдырап, тарап кетті. Себебі, ол зайырлы мемлекет
болғанмен, қоғамда атеистік білім мен тәрбие негізгі мәселелер болған.
Демек, таза атеистік негізде құрылған мемлекеттің, қоғамның Ел болып қалу
мүмкіндігі шамалы екеніне Кеңес өкіметінің қысқа ғұмыры дәлел.
Кеңестік заманда дін мемлекеттен бөлінгенімен, ол қоғамнан мүлдем
аластатылмады. Неше түрлі айла-тәсілдерге қарамай қоғамда дінге сенушілер
болды.
Солар тәуелсіздікпен келген діни еркіндікті, тіптен діни Тәуелсіздікті
десе болғандай ынтамен қабылдап, дінге сенуші қауымның негізін құрады, мұны
дәстүрлер деп атасақ, одан берідегі 15 жыл ішінде жаңа діни қауымдар өсіп-
өніп келеді. Солармен бірге, күн тәртібіне жаңа діни мәселелер қойылып
отыр. Оның бастапқыдағы шешімі 1992 жылдың 16 қаңтарында Парламентте
қабылданған “Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы” Заң
болатын. Енді оған өзгертулер енгізу мезгілі жетті.
Әрине, адам құқы туралы халықаралық тұжырымдамалар бар. Оларды есепке
алмасқа тағы да болмайды. Оның үстіне бар діндер өзін нағыз ақиқат
жолындағы хақ діндер деп жариялауда. Ол діни қисынға сиымды. Біздің ислам
насихатшылары – ислам хақ дін, таза дін десе, өзгелер де өз діндерін таза,
хақ дін дейді. Сонда шешім қайда? Шешім қандай жағдайда болсын нақтылы
болуы шарт. Дерексіз шешім болмайды. Шешім жасау үшін нақтылы тарихи,
әлеуметтік, қоғамдық, саяси, мәдени жағдайды есепке алуымыз керек. Нақтылы
жағдай – Қазақстан Республикасы, яғни мәселе осы мемлекеттің мазмұнына,
оның мүддесіне орай шешілуі керек. Ол қандай шешім? Мемлекет пен діндердің
арақатынасын ұлттық қауіпсіздіктің өзекті мәселесі деп бағалау. Бірінші
орынға, еш даусыз – ұлттық қауіпсіздік мәселесі тұруы керек. Онда ескеретін
мәселе мынау, ислам мемлекет құрушы ұлттың дәстүрлі діні. Дінге қатысты
мәселелер осы тұрғыда қарастырылып, шешілуге тиіс. Адам құқы дерексіз емес,
ол нақтылы қоғамда өз көрінісін таппақ. Мемлекет шенеуніктері де, дін
басшылары да осы принциптен ауытқыса, Югославиядағы жағдайды жақындатып
аламыз. Ол ел тәжірибесі нені көрсетеді. Бір ұлт діндер негізінде үш
бөлінді. Сербтер – православие, хорваттар – католиктер, босниялықтар –
ислам дінінде. Не болды, бір ұлт бір-бірін қырғынға ұшыратты, ақыры
Югославия мемлекет ретінде жойылды. Бұл елдің ыдырауы әлі жүріп жатыр,
жақында ғана черногориялықтар жеке мемлекет болып жарияланды, ендігі
кезекте Косово мәселесі тұр.
Қазіргі кезде еліміздегі діни үрдістердің жағдайы, еріксіз мемлекеттік
органдардың айналысуына мәжбүрлеп отыр. Экстремистік діни топтар
әрекеттері, әрине, сөзсіз заң арқылы реттелуі қажеттілік. Себебі, дін
саясаттанып барады. Діннің саясаттан тыс болғаны жөн, бірақ әлемде де,
бізде де дін саясатқа иек артқысы келеді, саясат дінді өз мүддесіне
пайдаланғысы келеді. Бұл қауіп туғызатын әрі ойланатын жағдай.
Осы мәселені бүгін түсініп алмасақ, ертең кеш болып кетуі ықтимал.
Республикада ислам дініндегілер көпшілік бола тұра, ол негізінен
қорғаныста, көбінесе ақталумен айналысуда. Ол дұрыс жол емес.
Қазақстандағы ислам дініне ғылыми және өркениеттік қарқындық қажет. Ислам
кереметтермен айналысып кетсе, онымен зиялы қауымды үркітіп алуы ықтимал.
Өткен жылдары басылым беттерінде қозының қабырғасында Алла деген жазу
болған екен, бір қауынның қабығында Алла есімі жазылған екен деген
мәселелер ислам діні тазалығына жұмыс істемейтін лақаптар, қаптап кеткен
сенсациялар. Дін адамның жүрегінде, ол адам мен бүкіл әлемнің байланысын
білдіретін, сезілетін сезім, ақылды нұрға айналдыратын – сана. Осы тұрғыда
мұсылман қауымына айтарым, кінә мұсылмандықта емес, кейбір өзін мұсылманмын
деп санайтындардың пиғылында.
Дінге өмірден жолы болмағандар келіп жарытпайды. Дін арлылар ісі,
арсыздар дінді нарықтың саудасына салушылар, өз мүддесіне пайдаланушылар.
Арсыздар мұсылмандыққа надандықты енгізеді. Өкінішке қарай, ондай
көріністер әрбір облыста, аудандарда бар. Шәкәрім айтқан шын дін – арлылар
ісі. Дін – ғылым, дін — өркениеттік феномен. Олай болмағанда, дін өзінің
көлеңкесі діншілдік шылауына түсіп, мемлекеттікке, елдікке бөгет істер
жүйесіне айналмақ.
Діни сана өзгеріссіз болмайды. Жоғарыда айттық, дінге ғылымның,
өркениеттің және мәдениеттің әсерлері мол. Діни сана толысып, кемелденіп
келеді, ол үрдіс дінге деген көптеген жаңа көзқарастар туғызуда. Дінде де
дәстүрлік пен жаңашылдық бар. Еуропалық өркениет үрдісі бұл аймақтағы ірі-
ірі діни реформалардың болып өту қажеттілігін туғызды. Мұндай үрдістен
Қазақ қоғамы да тыс қалмақ емес. Сондықтан, Қазақстандағы діни үрдістердің
бүгінгісін біліп қана қоймай, оның ертеңгісі туралы ойлану қажет.
Қоғамда ұлтшылдықтың көріністері бола бермек, бірақ оның өркениеттік
деңгейде көрінгені жөн. Демек, сөз ұлтшылдықтың деңгейлері туралы болуы
керек. Меніңше ұлтшылдықтың үш деңгейі бар: төменгі бұқаралық, ол тобырлық
(люмпендік) болып кетуі де бар. Бұл ұлтшылдық қоғам үшін, оның тұрақтылығы
үшін қауіпті деңгей. Ұлтшылдықтың төменгі көрінісі люмпендік мазмұнда
болмақ. Люмпендік кедейшіліктің анайы, тұрпайы көрінісі. Кедейшілік
қоғамның бір парасын діншілдікке де, ұлтшылдыққа (люмпендік түріне) де
бастап кететін қауіп алаңы. Кедейшілікпен күрес қоғамның әлеуметтік
экология тазалығы үшін күрес. Ертеден айтылып қайталанып келе жатқан
қағида, адам өз шарасынан екі жағдайда шығады, бірі тым жоқшылықта, екінші
тым тоқшылықта. Орта деңгей, қазіргі ұлтшылдықтың көріну түрі. Орта
деңгейдегі ұлтшылдық мемлекетшілдікпен үйлесімділік табатын құбылыс.
Мемлекетшілдік – ол да ұлтшылдықтың формасы ретінде көрінуі мүмкін, бірақ
ол ұлтшылдықтың орта деңгейіне сай келетін жағдай. Жоғарғы деңгейі, онда
ұлтшылдықтың мазмұны өркениеттік ізденістер арқылы анықталмақ. Ұлтшылдықтың
өркениеттік деңгейі адамзаттық өлшемдермен анықталады, Абайдың “адамзаттың
бәрін сүй бауырым деп” дегені осы деңгей деп түсіндіреді ғалымдар. [9] ., 1-
6 б.
Саяси тәуелсіздік деген ойын емес. Оған жету тәуелсіздіктің ең бірінші
мәселесі. Ол жалпы тәуелсіздік болмысының кеңістігі, алаңы. Саяси
тәуелсіздік болмаса азаматтық ой-сана тұншығады, адамдардың оң-солын айыруы
қиынға түседі. Бұл жағдайды басымыздан өткердік.
Ел болу идеясы – биік нысана. Бүгінге дейін елдегі тұрақтылықты
мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралар және халқымыздың бойындағы байсалдылық
сақтап келді. Алдағы уақытта елдегі тұрақтылық негізінен қоғамдағы ахуалға
қатысты болмақ.
Мұсылмандық мемлекет концепциясы және Шығыс елдерінің қазіргі
мемлекеттік құқығы. Ислам мен мұсылмандық құқық Шығыс елдеріндегі қазіргі
мемлекет дамуына елеулі әсер етуде дейді мамандар. Әйтседе, принциптерді
және мұсылмандық – құқықтық сипаттағы нормаларды масштабты қабылдауда
мемлекеттік (конституциондық) құқық кейбір салаларға (ең алдымен жеке
статус құқыққа) елеулі жол береді, нақты осыдан ең бірінші қазіргі заманғы
құқықтық жүйедегі мұсылмандық құқықтың орны мен рөлі бағынышты. Мұны
ғалымдар мемлекеттік құқықтың мемлекеттік сап пен қоғамдық негіздерді және
сонысымен түрлі қоғамдық класстардың, әлеуметтік қабаттар мен топтардың
саяси мүддесін тікелей көрсететінімен, олардың мемлекетті қалыптастырудағы
рөлін, сол елдің бүтіндей алғанда саяси жүйедегі орнын көрсетуімен
түсіндіреді. Мемлекеттік құқыққа исламдық пайда болу жағынан өзіндік
институттар және нормалар оларға ерекше саяси және құқықтық мағына береді.
Мұнда мемлекеттік құқық, бір жағынан исламдық нормаларды өзі қабылдайтынын
(мысалы, мемлекеттік органдарды қалыптастыру тәртібіне қатысты және қызмет
міндеттеріне қатысты) назарда ұстау маңызды, ал бір жағынан –
((жекелегенде, заңнаманың негізі ретінде мұсылмандық құқықты мойындайды)
тұтас құқықтық жүйенің исламдануының конституциялық негізіне қызмет ететін
принциптерді қамтиды).
Қазіргі мемлекеттік құқыққа, мұсылман құқығы мен ислам әсерін әр түрлі
анализдеуге болады. Тар мағынасында ол заңнамада және тәжірибелік нормалар
мен жекелеген принциптердің шығуына тең, ортағасырлық мұсылман
заңгерлерінің әл ахкам ас султанийа шеңберінде іске асырған сала, мұны
қазіргі заманғы ғалымдар кейде мұсылмандық мемлекеттік (ашық) құқық деп
атайды. Сонымен бірге бұл мәселені кеңірек позициядан қарағанда тек
мемлекеттік аппарат ұйымымен принципімен ғана шектелуі мүмкін емес, сонымен
қатар исламдық фактордың қазіргі мемлекеттік – құқықтық дамуға (сонымен
қатар ислам критериларын ескеру арқылы негізгі мемлекеттік бағыттарды,
азаматтардың құқықтық статусының реттелуін, мемлекет өміріндегі діни
қайраткерлердің рөлін және т.б. анықтау) әсер ететін факторды, басқада
барлық каналдарды зерттеуді де қосуы қажет. Мұндай көзқарас белгілі
мөлшерде мұсылмандық мемлекеттік – құқықтық теорияның да ерекшеліктерін де
назардан тыс қалдырмайды, мемлекет құрылымының жалпы билік (халифат немесе
имамат) концепциясымен байланысын және саясатқа, демократияға, саяси
жүйеге, басқару формасына тікелей қатысы бар басқа мәселелердің кең
шеңберін құрайды. [10] ., 30-450 б.
Оның орталық институты ретінде – мемлекет (халифаттың) басшысы халиф
және діншілдердің қоғамы табылады, (саяси) зайырлы және рухани өкілдікке
бөлінген. Сонымен қатар сүннеттік концепцияда басқару формасында кеңесшілік
принципі (аш-шура) маңызды орында, бұл билік принциптерінің негізінде діни
қайреткерлер шешуші рөлде және мемлекет қалыптасуы мен және ұйымдастыру
негізінде де діни қайраткерлер шешімі жатады. Мемлекеттің негізгі
тағайындалуы ол оның барлық органдарын мұсылмандық құқық пен байланыстыру
және олардың әрекеттерін оның жарлықтарының іске асуына бейімдеу.
Билік (мемлекет) туралы шииттік түсінік, оның ерекше қасиетті сипатын
талап ететін және осынысымен сүннеттік теориядан ерекшеленеді, барлығы ең
алдымен имамат концепциясымен тағайындалатын өзіндік ерешеліктері бар.
Соңғысы барлық билік өкілеттілігі күнәсіз имамның, жартылай құдай ретіндегі
билеушінің, қолына шоғырланғанда шығады. Қазіргі заманғы бұл концепцияның
түсіндірілуі шиитік діндар қайраткерлерге ерекше рөл береді, қарапайым
мұсылмандар мен қасиетті имамдардың арасындағы дәнекер ретінде. Оның
негізінде жатқан бірқұдайлық (тау – хид) принципі тәжірибеде мұсылмандар
құқығында алдын – ала жазылғаннның барлығын ешқайсысын қалдырмастан
әмбебапты іске асыруды болжайды, тек мемлекет іс – әрекетімен,
ұйымдастыруын ғана емес, сонымен қатар қоғамдық қатынастарды да және тіпті
мұсылмандардың жеке өмірінде болжайды.
Мұндай бірге алынған саяси – құқықтық принциптер, мемлекетке
теократтық сипат береді, қазіргі мұсылмандық идеологтардың, барлық басқа
(ең алдымен буржуазиялық, ал кейде социалистік) мемлекетті – құқықтық
институттарымен қарсы қойылады, сонымен қатар исламдық басқару формасы
коцепциясының негізі болып қызмет атқарады, барлық қазіргі замандық атақты
саяси форма тәжрибесін артқа тастайды деп есептейді. [11] ., 280 б.
Егер жақын уақыттарда Сауд Арабия елдері және Персид шығанағындағы
елдердің мемлекеттеріне тән сипат болса, онда жетпісінші жылдардың аяғында
мұсылмандық – құқықтық институттардың мемлекеттік құқыққа географиялық
шеңбердегі әсері ендігі жерде жартылай феодалдық монархиямен шектелмейтін
болды, және дәл қазіргі кезде мұндай институттар қандай да бір дәрежеде
іске асады және республикалық билік түріндегі буржуазиялық мемлекеттер
тәжірибесінде, исламдық республика деп аталатын, ең біріншіден Иран және
Пакистанда. Исламдық принциптер және нормалар мемлекеттік құқықтарда
позициялардың күшеюі, буржуазиялық жол көптеген қарастырылған мелекеттерде
олардың алдында тұрған өткір мәселелерді шеше алмады, әлеуметтік – құқықтық
және саяси мәселелердің шешімін таппады. Кейбір мемлекеттерде батыстық
саяси моделдер және мемлекеттік – құқықтық институттарын исламдық
принциптар және нормалармен алмастыру талпынысы да болды. Мәселе мынада,
мұсылмандық мемлекет концепциясының қарама – қайшылығы мен көпмағыналылығы,
ондағы ескіліктің және салыстырмалы прогрессивті бастама үйлесімділігі оны
түрлі класстық мүддеде қолдануға мүмкіндік береді. Сондықтан алынған елдегі
билігінің қандай әлеуметтік – саяси күші бар екеніне байланысты,
көрсетілген концепцияның түрлі жақтары бірінші орынға шығады. Кертартпалы
және демократтық тәсілдің айырмашылығын іс – жүзінде елдің мемлекеттік
құқығымен бекітілген түрлі әлеуметтік – саяси бейімделген, барлық негізгі
исламдық принциптер және нормалардың үлгісінен байқауға болады. Сондай – ақ
мемлекеттің класстық мәніндегі ерекшеліктерімен және тәртіп сипатының
арасындағы және өз болмысынан исламдық мемлекеттік құқықтық институттар
арасындағы беделді байланыс көрініс табуда.
Аш – шура институтына мұндағы өткізілетін демократиялық саяси қайта
құруларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Философия және ғылым методологиялық таным кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ ЖАҒДАЙДЫҢ ЗАҢДЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Орындаған ___________________________________ _______ Дүйсенбаева. А. К.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші
Филос. ғ. к.,доцент ______________________________Құрма налиева. А. Д.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ ___Шубаева. Ұ.К.
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
___________________________________ Байтенова. Н.
Ж.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Діни жағдайды заңдық реттестірудің шетелдік тәжірибесі
1.1. Шетелдік зайырлы мемлекеттердегі діни процестерді реттеудің заңдық
негіздері.
1.2.Шет елдік зайырлы емес мемлекеттегі діни ұйымдардың қызметін заңдық
бақылау.
2. Қазақстан Республикасындағы дін мен мемлекеттің арақатынасын реттеудегі
заңның рөлі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайдың заңдық бақылануы.
2.2. Қазақстан Республикасындағы діни жағдайды заңдық жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Менің дипломымның негізгі пәні Қазақстан Конституциясының 1т 22б
кепілдік берілген ар ождан бостандығы болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы діни жағдайдың заңдық реттестірілуі, Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және Діни сенім бостандығы мен діни
бірлестіктер туралы заңымен қадағаланады. Қазақстандағы діни жағдайды
заңмен реттестіру қазіргі күннің белсенді мәселелерінің бірі деп білемін,
себебі осы мәселе дәл қазіргі таңда мемлекеттің де назарында болып отыр, ҚР
Президенті Н. Ә. Назарбаевта кереғар құбылыстардың алдын кесуге
бағытталған діни заңнамаларды жетілдіру бойынша шараларды ұсынуды талап
еткені бізге бұқаралық ақпарт көздерінен мәлім. Бұл тақырыпты таңдап алған
себебім: тақырыпқа деген қызығушылық, тақырып бойынша жұмыс істеу және
мәселелердің шешімін табуға деген құштарлық. Бірақ діни жағдай туралы ой
қозғауда, бұрынғы өткен тарихымызды, кешегіміз бен бүгінгімізді қатар
қозғамай тақырыпты ашу мүмкін емес. Өткен тарихқа оралар болсақ кеңестік
дәуірдегі атеизмнің қазақ халқына тигізген әсері мол, алайда қағаздан
өшірілгенмен санадан өшірілмейтін рухани сұраныс бүгінде өз қажеттерін
талап етуде, мұндағы айтпағым егемендік алған соң да дін мемлекеттен
бөлінген деген идеяның кері әсерлері. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары 1992
ж 15 қаңтарында қабылданған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер
туралы заңымыздың солқылдақ тұстары осы күнге дейін бірнеше өзгертулер
мен толықтырулар енгізілгенмен бүгінгі күннің талабында әлі де өзгертулерді
қажет ететіндігі айқын болып отыр. Әрине, шындығына келер болсақ дін мен
мемлекет бір-бірінен ешқашан оқшауланбайды, мұны біз әлемдік тәжірибелерден
де байқауымызға болады. Қазіргі еліміздегі діни ахуалға келсек, қоғамда
діннің рөлі артып отырғаны белгілі. Оны мына деректерден байқауымызға
болады: діни бірлестіктер саны – 4001, ал тәуелсіздігіміздің алдында бұл
көрсеткіш – 671 ғана болатын. Бұл тек тіркелгендері, біз мұндай
көрсеткіштермен мақтана алмаймыз, себебі бұл елімізге төніп тұрған қауіп,
олай дейтінім мұндай діни бірлестіктердің не мақсатпен құрылғанын, оларда
не болып жатқанын, ешқандай діни басқарма, не болмаса жергілікті атқару
органдары да біле бермейді. Ал, мұндай тексерістер ұйымдастыру үшін,
қажетті сәйкестендірілген, екі жақтың да құқығын шектемейтін заң қажет.
Ендігі мәселе осы заңды қалай және қандай тәжірибеге сүйене отырып шешуде
болып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңдағы ең бір көкейтесті,
өзекті проблемалардың бірі деп түсінемін. Себебі бұл тақырып Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігімен, Қазақстан азаматтарының сенім
бостандығы құқығымен тығыз байланысты. Діни жағдай бірінші кезекте ұлттық
бірлік пен ұлтаралық бірлікте де маңызы зор деп ойлаймын.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысымның мақсаты:
Қазақстандағы діни жағдайды заңдық құқықтық тұрғыдан зерттеу, мәселелер
шешімін табу. Міндеті тек Қазақстанда ғана емес шетелдердің тәжірибесі мен
де салыстыра отырып өз теориямды ұсыну.
Қойылған міндеттерді шешу үшін қолданылған зерттеу әдіс-тәсілдер. Ой
жинақтау, ғылыми бақылау, салыстыру, анализ жасау, қорытындылау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мазмұны тарихи зерттеулер үшін әдістемелік негіз бола алады.
Зерттеу тақырыбының теориялық қажеттігі мемлекетіміздің болашақтағы дін мен
мемлекет арақатынасын заңдық реттеуде негіз бола алады. Қалыптасып келе
жатырған дінтану ілімі мен пәнін ұлттық болмыс талаптарына сай дамыту.
Зерттеу жұмысының нәтижесі : ұсыныстар, пікірлер.
I ТАРАУ. ДІНИ ЖАҒДАЙДЫ ЗАҢДЫҚ РЕТТЕСТІРУДІҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1. Шетелдік зайырлы мемлекеттердегі діни процестерді реттеудің
заңдық негіздері
Алдымен “Зайырлы мемлекеттің” не екеніне анықтама беріп көрейік,
егерде энциклопедиялар арқылы, яғни түсінік негізінде түсіндіретін болсақ
онда діннен бөлінген мемлекет деп түсіндіруге болады, ал заң жөнінде
қалайша айтпақпыз. Интернет беттерін парақтасақ, зайырлылық мәселесі,
бүгінде Ресей, Украина елдерінде талқыланып, алуан түрлі пікірлер айтылып
жатыр. Бұл жерде мысал ретінде айта кетер болсақ, зайырлы мемлекеттің
атеистік классикалық түріне кеңестік мемлекетті айтуға әбден болады. Бұл
мемлекет шын мәнінде дінді (шіркеуді) мемлекеттік істен мүлдем аластатты,
демек өзін зайырлы деп жариялап дінді мемлекеттен алшақтатты. Бірақ тарих
көрсетіп отырғандай мемлекет зайырлы болсада немесе зайырлы емес бағытта
болсада дінді мемлекеттен бөліп қарау мүмкін емес.
Ең алғаш діни сенім бостандығы немесе ар бостандығы деген қайдан
келді және ең алғаш қандай діндерге шектеу қойылған, не үшін деген ой
бәрімізде туындайтыны анық. Егер ғалымдар мен теологтардың айтқандарына
жүгінсек онда бұл адамның табиғатынан берілген құқығы оны ешкім шектеуге
немесе нұсқауға құқылы емес, адамзаттың өз құқығы өзінде болуы тиіс дегенді
естиміз. Қазіргі заманда бұл халықаралық пакттердің де назарында. Бірақ
мұның бәрі заң шеңберімен іске асуы тиіс демек сол немесе басқа бір
мемлекеттің негізгі заңының талаптарын орындай отырып заңмен көрсетілген
шеңбердегі еркіндікте болу. Бұл әр мемлекетте, әр заманда түрленіп
жетілдіріліп, заман талаптарына сай өзгертіліп немесе толықтырылып отырды.
Алғаш діни сенім бостандығы түсінігі ар бостандығы түсінігінің
дамуы нәтижесінде батыс елдерінде тек XVII-XVIII ғасырда пайда болған, бұл
азаматтарға ережеге сай кез келген дінді ұстануға құқық берді, бірақ бұл
демократиялы түрде емес сол замандағы бостандық түсінінгіне сай рұқсат
етілген біздің бірінші сұрағымыздың жауабы да осы демек бұл еркіндік
белгілі бір шектеулерді қою арқылы берілетін еркіндік.
Я. Ф. Трофимовтің айтуынша пұтқа табынушы мемлекеттерде діни сенім
бостандығы мәселесі болмаған, онда тек шектеулі сенім шыдамдылығы болған,
бұл дегеніміз түрлі құдайлар мен оларға табынудың түрлі формалары бар
екенін мойындау. Бұл тек мына жағдайда ғана, ол оның сол немесе басқа жерде
туылуына немесе тұруына, сол немесе басқа әлеуметте болуына байланысты
болды, сол немесе басқа құдайға табыну, сол немесе басқа діни культтің
ережелерін сақтау адамның еркін таңдауы болмады. Адам тек белгілі бір
әлеуметтің қолдауымен ғана өмір сүрді, ол әлеуметтен қуылу өлім мен тең
болған, сондықтан ол сол әлеуметтің барлық салт дәстүрлерін сақтаға
мәжбүрлі болған. [1]., 13 – 20 б.
Сонымен қатар ежелгі гректік б.э.д 399 ж Сократтың өлім жазасының
себебі дерек көздеріне сенер болсақ мемлекеттің дінін мойындамай, басқа
жаңа құдайды насихаттауында деп жазған Ксенофант Афинский. Бұл діни
төзімділік жеке тұлғаға емес тек әлеуметке ғана көрсетілгенін байқаймыз.
Діни төзімділік мәселесі алғашқы монотеистік дін мен қатар пайда
болды. Себебі иудаизм дінінің Заңына байланысты Иегова құдайынан басқа
құдайға табынуға еврей халқына толық тиым салынған. Бірақ діни
төзімділіктің шиеленісуі христиандықтың пайда болуымен өткірлене түсті. Бұл
да монотеистік дін және император культін қабылдаудан бас тартқан, және
біріншіден қарағанда бұл басқа да Рим халықтары мен барлық әлеуметтік
топтарда тарай бастады. Осыған байланысты христиандар көптеген қудалауға
ұшыраған ол бізге тарихтан белгілі, мысалы б.э.д. үшінші ғасырдың ортасында
римдік император Децийдің жарлығында империяның барлық тұрғындарынан,
азаматтардың император билігіне адалдығын дәлелдейтін, құдайларға құрбандық
талап етті, ол діни саяси дәстүр болды... бас тартқан христиандар күдікті
ретінде қуғынға ұшырады. [2]., 76 б.Тек 313 ж, император Константин
Миландық жарлық деп аталатын жарлығында діни сенім еркіндігі жарияланды.
Діни сенім еркіндігі принципнің іске аса бастауы исламның пайда
болуымен байланысты. VII ғ басында Құранда дінді таңдау бостандығы
бекітілген : Құран 18:29. Құран дінде күштеуді қолдамайды: Дінде зорлық
жоқ (Құран 2:257). Ислам діни танымның бостандығын мойындап қана қойған
жоқ, сонымен қатар бұл бостандыққа кез – келген қол сұғудан сақтайтын
арнайы заңдарды да бекітті... деп тұжырымдайды доктор Хуссейн Хамид Хасан.
Бірақ бұл бостандық кез – келген тұлғаның еркіндігі болмады, бұл тек ислам
мемлекеттерінде тұратын этностарға және иудаизм мен христиан дінін
ұстанушыларға қатысты болды. Бұл мұсылмандарға қатысты болмады, себебі
мұсылмандарға өз сенімін өзгертуге, басқа дінді қабылдауға тиым салынғанын
біз жақсы білеміз. Сонымен қатар ислам атеистік көзқарасты таңдау
еркіндігін мойындамайды. Бұл мұсылмандық әлемде ислам мемлекеттік идеология
(көптеген елдерде қазір де солай) болып табылғаннан. Ал мемлекеттік
идеологияға қарсы шығу әрқашан мемлекетке қарсы шығу мен тең және оның
салдары да жоқ емес.
Ар бостандығы түсінігі алғаш Батыс Еуропа мен Америка заңгерлері мен
философтарының жұмысында XVIII ғ діни еркіндік діни сенім бостандығы әр
адамның дінді таңдау құқығы және Құдай алдындағы ар бостандығы ретінде
қолданысқа енген. Демек бұл Милландық жарлықтан 14 ғасыр кейін, ал исламнан
11 ғасыр кейін болған.
Батыс Европа мен Америкада буржуазияны басып алу барысында саяси
билікте адамдардың табиғи құқығы мен ар бостандығы заңдық дәрежеге ие
болады, және азаматтардың конституациондық құқығы болып табылды. Мысалы:
Франция Конституциясы 1973 жылы жарияланды. Онда өз ойлары мен діни
ғұрыптарды заңмен белгіленген аяда ұстануға бостандық берілген. Ал, АҚШ
Конституциясында (1971 жылы қабылданған) Конгрес дінді ұстануға немесе
тиым салуға қатысты бірде бір заң шығармауы тиіс... деп көрсетілген осы
конституцияда. [3] ., 64 б.
Сондай ақ АҚШ та да Франциядада ар бостандығы мемлекеттің шіркеуден
бөлінуіне негізделген.
Бұл жерде айта кететін тағы бір мәселе біз мемлекеттен шіркеу немесе
мешіттің бөлінуін айтқанымызда оның әлеуметтік институт, діни ұйым деген
мағынасында қолданамыз. Бірақ сонымен қатар мұсылмандардың бір мистикалық
бірігуін мемлекетте немесе әлемде мешіт деп емес үммет деп атайды.
әлемнің көптеген мемлекеттерінің конституциясы үшін қандай да бір дін
мемлекеттік болып мойындалса да, діни сенім бостандығын жариялау тән.
Мысалы, 1956 ж 2 наурыздағы Исламдық Республика Пәкістанның
Конституциясында: Шапағатты және мейірімді Құдайдың атымен бастаймын.
Бүкіл әлемнің жоғарғы билігі құдіретті бір Аллаһқа ғана тән
болғандықтан және оның алдын – ала жазылғанының аясында іске асуы тиіс
билік, Пәкістан халқы, оған қасиетті аманат қазынасы болып табылады...
Христиандық мемлекеттерде бұл мәселе осыған ұқсас шешіледі. Грецияның
1975 ж Крнституциясының 1т. 3б. Грецияда Үстемдік ететін дін шығыс
православтық Христос шіркеуі болып табылады делінген.[4] ., 64 б.
Шетелдік зайырлы мемлекеттер тәжірибесі туралы айтқанда мен алдымен
посткеңестік мемлекеттерден бастағанды жөн көрдім, себебі мұндағы жағдай
Қазақстан Республикасындағы жағдаймен ұқсас жақтары көп, бұл мемлекеттердің
барлығы дерлік атеизмді бастан кешірген, көпұлтты, көп дінді,
Конституцияларында дін мемлекеттен бөлінген делінген.
Дін және діни бірлестіктер туралы конституционалдық проблемаларға
келетін болсақ онда көптеген қайшылықтарды кездестіруге болады. Мысалыға
төмендегі мәліметтер, бұрынғы кеңестік республикалардың бәрінің
конституциясында дінге қатысты заңдар бар екенін біз білеміз. Ал қарама-
қайшылықтар кездесуінің себебі Г. Лупаревтің ойына сүүйенетін болсақ
мынада: оларды біртұтас алғанда посткеңестік суверенді мемлекеттердің дін
және діни бірлестіктер туралы заңнамалардың теория-әдіснамалық базасын және
ережелер негізін құрайды. Сондықтан конституциялық жекелеген ережелері мен
формаларының кемелденбегендігі басқа актілердің қарама-қайшылықтары мен
әлсіздігін ғана емес, соңғыларының қайта құрылуына да көптеген қиындықтар
тигізеді -дейді.
КСРО территориясындағы мемлекеттердің мемлекеттік дінге қатысты
саясаты туралы айтқанда кез-келген дерек көзінен біз бұл уақыттың өте қиын
жағдайда болғанын көреміз, ал тәуелсіздік алғаннан кейін қажетті болған дін
саясаты туралы заңдар жылдам және хаостық ізденісті талап етті. Қажетті
нормативтік актілер, ол кезде асығыс қабылданды, ол қажетті теориялық
негізделмеді және конституциялық ережелермен жүйелік байланысы
қарастырылмады. Міне осы жерден келіп қазіргі ар (діни сенім) бостандығы
туралы заңның жүзеге асу процесінде қиындықтар туып отыр, нәтижесінде
мемлекеттік органдар жағынан да, діни бірлестіктер тарапынан да заңға
өзгерістер енгізу туралы талаптар қойылуда. Және де жоғарыда айтқанымыздай
бұл көріністер посткеңестік мемлекеттердің барлығында дерлік қайталанды.
Сонымен қатар, дін және діни бірлестіктер туралы заңды реформалауды өте
сақтықпен, бұрынғы қателіктерді қайталамауға тырыса отырып жүргізген жөн.
Ең біріншіден, конституциялық ережелерге терең сараптама жүргізу
керек, дін мен қатынастарын сонымен қатар басқа нормативтік актілерге,
халқаралық стандарттар мен мемлекет идеяларына сай болуын, фундаменттік
қызмет көрсету қабілетін анализдеу қажет. Зайырлы сипаттағы мемлекеттердің
негізгі заңдармен декларациялауы, діни блоктағы Конституциялық ережелер
арасында негізгі орынды алады, Әзербайжан (6 бап.), Қазақстан (1 бап.),
Қырғызстан (1 бап.), Ресей Федерациясы (14 бап.), Тәжікстан (1 бап.),
Түркменстан (1 бап.). Қалған бұрынғы кеңес мемлекеттерінің конституциясында
өз мемлекеттерінің зайырлылығы туралы көрсетілмегенмен, оларды да зайырлы
мемлекеттер қатарына жатқызуға болады. Себебі бұрынғы КСРО мемлекеттерінің
ешқайсысында да мемлекеттік дін ресми түрде бекітілмеген. [5] ., 122-136 б.
Конституциямен тіркелген мемлекеттік зайырлылықтың өзі нақты құқықтық
ережелерді жасай алмайды. Ол посткеңестік мемлекеттердің белгілі сатыда
дамуын ұстап тұратын, олардың дінге байланысты саясаттарының қалыптасуына
жағдай туғызатын, маңызды аксиологиялық, теориялық және әдіснамалық дәреже
болып табылады. Демек, зайырлы мемлекеттің мәні мен принциптері туралы
негізделген таза ғылыми болжамдар, дін және діни бірлестіктер туралы
концепциялар мен заңнамалар идеологиясын анықтауы қажет. Олар барлық
конституциялық ережелер мен оның негізінде қабылданған ағымдағы нормативтік
актілерді тізбектеуге міндетті.
Барлық алғашқы кеңестік республикаларда құқықтық ғылым, өкінішке орай,
әзірге отандық дәстүрмен санасатын, мемлекеттік-конфессионалдық қатынастың
даму перспективалары және реалдарын қарастыратын зайырлы мемлекет
теориясына өте аз көңіл бөлуде. Қолда бар сирек кездесетін жұмыстар, көбіне
ресейлік авторлардікі, П. Н. Дозорцев Развитие светской государственности
в России: история и современность, И. В. Понкина Правовые основы
светскости государства и образования негізінен шетелдік тәжірибені үлгі
тұту мен шектеледі. Әрине, шетелдік тәжірибе мен шетелдік теориялық
көзқарастарды да пайдалану керек, бірақ сыннан өткізіп және ойланып барып
пайдаланған жөн. Немқұрайлылықпен қарасақ, теориялық қателіктерді оп-оңай
жіберіп алу мүмкіндігі басым.
Біздің ойымызша мемлекеттік зайырлылық туралы мемлекеттің дінге
қатынасы және діни бірлестіктермен өзара қарым-қатынасы негізінде айтуға
болады. Сонымен қатар мемлекеттің діни бірлестіктермен өзара қарым-қатынасы
қоғамның саяси сферасында негізгі мағынаны білдіреді, ал дінге қатынасы –
дәлдік және қосымша мәнге ие.
Мемлекеттік зайырлылықтың проблемасының екінші зерттеу аспектісі
конституциялық ережелердің діни одағының, үш негізгі қатынасының деңгейін
құрайды: зайырлы мемлекет, діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуі
және ар бостандығы. Дегенмен, бұрынғы кеңестік мемлекеттердің кейбірі бұл
идеялы – түсіністікті үштіктің өзара байланысын бақылай алмады, бағаламады.
Мысалыға: Арменияда Конституциондық деңгейде тек ой, ар және діни сенім
еркіндігі құқығы ғана бекітілген. (Негізгі заңның 23 бабы). Қазақстан
Конституциясы мемлекеттің зайырлылығын және әркімнің ар бостандығына құқығы
бар екендігін жариялайды (22 бап), бірақ діни ұйымдардың мемлекеттен
бөлінгендігі туралы принципін көрсетпеген. Ал, Өзбекстан Конституциясында
мемлекеттің зайырлылығын декларацияламастан, 61 бапта діни ұйымдар және
бірлестіктер мемлекеттен бөлінген және заң алдында тең делінген, ал 31
бапта ол ар бостандығын барлығына да кепілдендірген. Украина да осыған
ұқсас жағдай. Литва мен Эстонияның Негізгі заңдарын да өздерінің суверенді
мемлекеттерінің зайырлылық сипатын бекітпеген, әйтседе 43 баппен 40 бапқа
сәйкес олар мемлекеттік діннің және мемлекеттік шіркеудің жоқ екенін
көрсетті, бұл мемлекеттің діни ұйымдардан бөлек екендігі туралы логикалық
және тәжірибелік приципін көрсетеді. Мұнымен қатар, Литва Конституциясының
26 бабында ой, діни сенім және ар бостандығын пысықтап регламенттеген, ал
эстондық Конституцияда мұндай еркіндікті сол 40 бапта бекіткен.
Ресей Федерациясында, керісінше, мемлекеттерінің жалпы сипаттамасы
арасында ажырау бар, 1993 жылғы Конституцияның 1 бабында баяндалғанмен және
соңғысын зайырлы деп соның 14 бабында анықтаған. Осыдан кейін
православиенің мелекеттегі ерекше үстем конфессияға айналғанына, оның
саясатындағы көптеген жайсыздықтарға таңқалуға болмайды.
Біздің көзқарасымызша мемлекеттің зайырлылығымен, діни бірлестіктердің
бөлінген принципі және дүниетанымдық көзқарас еркіндігі мәселесінің шешімі
Тәжікстан Республикасының 1994 жылғы Конституциясында табылған. Оның 1
бабында зайырлылық жалпы сипаттама жинағының бөлінбес бөлшегі ретінде
белгіленген, бұл мемлекеттің бірегей саяси-құқықтық моделін жасайды. Ал,
конституция қатарының негізі жеке 8 бапқа енгізілген, және басқа қоғамдық
бірлестіктердің дәрежесімен байланыстырылған. Сондықтан да тәжік
конституциясяның көрсетілген бабында ешбір идеология, сонымен қатар діни
де, мемлекеттік болып тіркеле алмайды, сонымен қатар кез – келген діни,
әлеуметтік, және ұлттық, нәсілдік, араздастықты насихаттаушы құрылымға
шектеуде толық логикаға сай келеді. Дүниетанымдық көзқарастың еркіндігіне
келетін болсақ, оған Конституцияның 26 бабы кепілдік береді, және де ар
бостандығы терминін енді бұл жерде қолдануға ешқандай қажеттілік те жоқ.
[6] ., 122-136 б.
Америка Құрама Штаттары Мемлекеттік департамент Бюросында демократия,
адам құқықытары мен еңбек қатынасын бақылайтын арнайы бөлім ашқан. Бұл
бөлімді елші, шет елдердегі діни сенім бостандығы құқығымен айналысатын
Джон Хенфорд басқарады, оның өкілі ретінде Джаннет Мэйленд ханым сол
конференцияға қатысқан. Адам құқықтары өлшемі бойынша Варшавада өткен ЕЕЖҚ
конференциясында, АҚШ–тың шет елдердегі діни сенім бостандығы құқығымен
айналысатын арнайы бөлімі ЕЕЖҚ(ОБСЕ)– ні діни сенім бостандығы мәселесіне
көбірек назар аударуға шақырып отыр. Бұл бөлімнен Америка Құрама Штатынан
арнайы келген Джаннет Майлэнд ханым өз наразылығын білдірді және төмендегеі
факттерді ұсына отырып шет елдерде дін бостандығы қажетті дәрежеде емес
екеніне қынжылатынын, ЕЕЖҚ мүшесі болаып табылатын әр елдерде осы ұйымның
талаптарына сай заңдар жұмыс істеуі қажет екенін жеткізді. Тіркеу туралы
ешқандай талап адамдардың діни тәжірибесін іске асыруға кедергі болмауы
тиіс, әйтседе тіркелу ережелері діни сенім бостандығы құқығын іске
асырудың орнына бұған жиі кедергі келтіреді, деп мәлімдеді АҚШ елшілігінің
қатысушысы Джаннет Мэйленд, сонымен қатар ЕЕЖҚ–ға дискриминациялы тіркеу
саясатының мәселесін шешуге бағытталған шешім қабылдауды сұрайтынын айтқан.
Мэйленд ханым конференцияда шет елдердегі діни сенім бостандығының тек
қағаз жүзінде екенін діни бірлестіктердің тіркелу мүмкіндіктері өте аз
екенін баяндаған, ЕЕЖҚ–нің алдындағы осыған қатысты міндеттерін орындай
алатын бірде бір ЕЕЖҚ мүшесіндегі мемлекет, географиялық район жоқ деп
отыр.
Мэйланд ханым өз сөздерінің дәлелі ретінде мынандай факттерге сүйеніп
отыр, мысалы Түркменстанда адамдарды дінін тәжірибелеу құқығынан айырып
отыр, Түркменстандағы діни бірлестіктер тіркеу талабынан қиындықтар көріп
отыр, мұндай тіркеу бойынша қоғамдағы адам саны бес жүз адамнан кем болмауы
тиіс. Тіркеуде жоқ топтарға ашық кездесулерге тыйым салынған, сондықтан
олар құпия жиналуға мәжбүр, олар қатал репрессияның құрбаны болу қаупіне
бастарын тігуде, мысалы жеке үйлерге басып кіру, бостандығынан айрылу, жер
аудару, ішкі қуғын, өз үйлерінен көшірілу. Екі тіркелген діни топ – орыс
православтық қоғамы және мұсылман сүннет қоғамы – олар қатаң мемлекет
қарамағында, және бұл топтардың мүшесі өз ойларын ашық жариялайтын болса
жазалануға ұшырайды. Басқа мұсылмандық топтар және православты емес
христиандарда тіркелу мүмкіндігі жоқ. Екі діни ұйым адам саны бес жүзге
жеткеннің өзінде тіркеуден өте алмаған. Біз Түркменстанның ОБСЕ алдындағы
бұл сфераға байланысты сәйкесінше жүргізілуі тиіс міндеттер анағұрлым
жақсырақ болғанын қалайтынымызды констатациялаймыз делінген.
Дәл осы сияқты Өзбекстандағы жағдайды да сипаттаған, 6200 адамның
экстремистер және Хизб ут–Тахрир тобына жатады деген айыппен қамауға
алынған, олар Өзбекстан үкіметін (және басқа елдер үкіметін) бүкіләлемдік
мұсылман халифатымен ауыстыруды көздеген. Тек бұл ғана емес сонымен қатар
Өзбекстан мемлекетін тағы да мұсылман тобына жатпайтын басқа діни топтарды
тек бір үйге дұға етуге жиналғандары үшін түрмеге жапқан, ал тағы бірде
конфискацияланған діни әдебиеттер отқа жағылған, ал бұл Өзбекстаннан Венада
алынған жауапкершілікке қайшы болып отыр, онда діни бірлестіктер, діни
сипаттағы материалдарды шығаруға, таратуға, импорттауға, жариялауға
құқылы. АҚШ өзінің Өзбекстандағы діни сенім еркіндігінің қамтамасыз
етілмегендігіне, үкімет тарапынан реформа жасауғамберілген уәделерге
қарамастан, алаңдатушылық туғызып отыр, сонымен қатар елдің қолбасшыларын,
саясат пен үкімет тәжірибесін ОБСЕ алдындағы міндеттерге сай қамтамасыз
етуге шақырып отыр. Және дін туралы заңға қатысты ОБСЕ эксперттік комиссия
ұсынысында жүзеге асыруды қамтамасыз етуге шақырып отыр. Орталық Азияның
барлық кеңістіктерінде мемлекеттік органдар билігі мұсылман топтарына қарсы
әрекет қабылдауда, оларды мемлекетке қарсы әрекеттерге қатысқан деп айып
тағады. Бұл өз діндерін бейбіт түрде тәжірибеден өткізгісі келетін
мұсылмандардың діни бостандықтарына кері әскерін тигізуде. Түркменстанда,
Тәжікстан және Қырғызстанда билңктегілер ислам мектептері мен мектептерді
жабуда. Тәжікстанда мұсылман емес топтар, әсіресе жергілікті тұрғын
христиандар, легитимді діни әректтері үшін қудалануға немесе айыппұл
төлеуге мәжбүр. Қырғызстанда мұсылман емес топтар, ресми тіркеуден өту
барысында қиындықтар кездесуде, Қазақстанда мұндай қудалаулар азайып отыр,
мұның себебі ел президенті діни төзімділік үшін белсенді жұмыстар атқаруда.
Тағы бір, алаңдатып отырған ел Кавказ регионы болып отыр. Грузия
мемлекетінде де үлкен мәселелер бар, онда әлі күнге діни шағын топтарға
күштеу әрекеттері бар, ал үкімет мұндай бассыздыққа мән бермей отыр.
Иегова Куәгерлері тобының мүшелерінің жиналыс өткізілуіне жергілікті
полиция қызметкерлері кедергі келтірген. Турциядағы діни топтардың әрекетін
реттеудегі, үкімет тарапынан қойылатын қатаң талаптар, мемлекеттік
мекемелерде басқа орамал тартуға тыйым салу, Халкадағы семинардың жабылуы,
т.с.с. Турцияның ОБСЕ алдындағы міндеттеріне қайшы болып отыр. Біз Турцияны
үкіметін бұл мәселені шешуге қажетті реформалар қабылдауға шақырамыз. АҚШ
назарынан Белорусия, Ресей, Чештік мемлекет, Австрия және Словацтік
Республикада тыс қалмаған бұл мемлекеттерде де қайталанатын кем кетіктерді
түзеуге АҚШ ерекше белсенділік танытып отырғанын байқаймыз. Және
байқағанымыздай АҚШ ты алаңдататын бұл ғана емес сияқты, елші орынбасарының
айтуына қарағанда Батыс Еуропа демократиялы елдерінде қазіргі күнге дейін
қауіпті секта немесе культпен күресу саясаты бар, мұндай саясат ерекше
алаңдатушылық туғызып отырғанының себебі өз елдерінде демократиялы саясатты
іске асырғысы келетін басқа демократиялы мемлекеттер, және демократиялы
емес мемлекеттер де, Батыс Еуропалық тәжірибеге сүйеніп антикульттікке
ұқсас жасақ дайындауда деп қынжылады Джаннет Мэйленд. [7] ., 1-7 б.
Өзбекстан президенті 1мамыр 1998 жылы діни бірлестіктердің меншік
еркіндігі туралы заңды қайта қабылдап діни бірлестіктерді қайта тіркеуден
өткізген және қараша айынан бастап мемлекет бойынша еш жерде адамдар
мешітсіз немесе шіркеусіз қалмасын деген нұсқау берген. Жаңа дін туралы заң
бойынша Өзбекстандағы діни бірлестікке мүдделі топтың саны 100 адамнан
кем болмауы тиіс, ал бұрынғы заңда мүдделі топқа 10 адам жиналса діни
бірлестіктерді тіркеуге рұқсат беретін болған. Сонымен қатар мұндай заң
Өзбекстан азаматтығын алмағандарға да ортақ болған. Бүгінгі заңда, 100 адам
өз қоғамын құрады да, басқармаға немесе Юстиция Министірлігіне өздерін
тіркеу туралы өтініш білдіреді. Өзбекстандағы діни бірлестіктерге басты
талап Конституция мен Заңдық нормалар ережелеріне сай болу мен қатар
мемлекет пен діннің бөлек екендігін басты қағида етіп ұстану, - дейді дін
істері бойынша бірінші орынбасары Шоазим Миноваров. Жәнеде ОБСЕ де айтылған
пікірлерге қарсылықтарын білдіруде, жекелеп айтар болсақ парламент
сайлауында діни қайраткерлердің қатысуына шек қою, ол Өзбекстан
Республикасының Конституциясында жазылған діни қайраткер Олий мәжілісі
депутаттығына сайлануы мүмкін емес. Мемлекетті діннен бөлудің мәні егер
діни қайраткер заңшығару процессіне қатысатын болса жойылады дейді Ш.
Миноваров. Сонымен қатар Өзбекстан Республикасында миссионерлік әркетке
заңмен тыйым салынған. Оның себебін түсіндіру қиын емес Өзбекстан
Республикасы дін мемлекеттен бөлінгендігімен, елдегі көпұлттылықты, және он
бестен аса дін өкілдері бар екенін, екі жүзден аса түрлі шіркеулер бағытын
назарға алып отыр. Бұлай істей отырып Өзбекстан Республикасы мемлекетті жан
– жаққа тартудан сақтап қалды, бұл менің ойымша үлкен қауіптің алдын – алу
болып табылады.
1.2.Шет елдік зайырлы емес мемлекеттегі діни ұйымдардың қызметін заңдық
бақылау
Біздегі жағдайға келсек, Конституциямызда Қазақстан Республикасы
зайырлы мемлекет деп анықталған. Бұл мемлекет пен діннің қарым-қатынасы
мәселесіндегі теория мен тәжірибеде қолданылатын басты принцип. Демек, дін
және діндер үрдісі мәселелерінде ұстанатын принципіміз зайырлылық. Бұл
принцип білім беру саласында сақталуда. Зайырлы оқу орындары діни оқу
орындарынан бөлек. “Зайырлы мемлекеттің” не екенін анықтама,
энциклопедиялар арқылы, яғни түсінік негізінде түсіндіруге болады, ал заң
жөнінде қалайша айтпақпыз. Интернет беттерін парақтасақ, зайырлылық
мәселесі, бүгінде Ресей, Украина елдерінде талқыланып, алуан түрлі пікірлер
айтылып жатыр. Сөз орайына қатысты айта кетейін, зайырлы мемлекеттің
атеистік классикалық түріне кеңестік мемлекетті айтуға әбден болады. Бұл
мемлекет шын мәнінде дінді (шіркеуді) мемлекеттік істен мүлдем аластатты,
мұның әсері посткеңестік елдерде әлі күнге сезілуде.
Біздің түсінігіміздегі зайырлы мемлекет мазмұны жағынан құқықтық,
демократиялық болғандықтан ол дін өрісіне мүмкіндік беретін мемлекет.
Мәселе, осы мүмкіндіктің сапалық мөлшерінде. Соны заң арқылы нақтылы
анықтау мәселеге айналып отыр.
Зайырлы қоғамда зайырлы азаматтар болуы табиғи жағдай. Олар,
зайырлылар кімдер, атап айтсам: мемлекеттік, саяси жүйедегілер,
журналистер, ғалымдар, білім беру саласындағы мұғалімдер, оқу ісін
ұйымдастырушылар, ең соңында өзін зайырлы деп санайтын азаматтарды
жатқызуға болады.
Зайырлылық дегенде басын ашып алатын жай, ол теократия мәселесі. Осы
мәселе туралы америкалық ислам танушы Бернард Луэйс былай дейді:
“Теократия – это государство, в котором власть принадлежит церкви, т.е.
духовенству. Ясно, что в этом смысле ислам не является и не может быть
теократическим. В исламе нет церкви и нет духовенства, как с теологической
точки зрения, потому что в нем нет духовной должности или духовного
посредничества между Аллахом и верующим, так и учредительской, потому что
здесь нет епископов и иерархической власти религиозных деятелей”
(Выступление проф. Бернарда Луэйса на международном коллоквиуме ЮНЕСКО 7-10
декабря 1982 г. в Париже). [8] ., 1-6 б.
Исламда діни билік пен саяси (мемлекеттік) билік, әуел бастан бір
болған, бірге қалыптасқан. Исламның осы ерекшелігін біз шіркеудің
мемлекеттен ажырату принципімен түсіндіріп келеміз. Шіркеу бір басқа,
Мешіт бір басқа. Екеуінің діни билікке және мемлекетке деген түсініктері де
басқа. Христос – адам, бірақ Құдай, ал исламда адам баласы Құдай бола
алмайды. Бір сөзбен айтқанда, исламдық тұрғыда “зайырлылық” деген түсінік
жоқ. Зайырлылық батыс өркениетінің өлшемі. Зайырлылықтың жоқтығы ислам
әлемін түсінбеушіліктің негізі, ол бір, екіншіден, зайырлылықтың жоқтығы,
одан зайырлылық талап еткенде архетиптік әр пиғылдағы көріністердің бой
көрсетіп қалуы аңғарылады. Осы психологиялық халді батыс саясаткерлері
“исламдық фактор”, “исламдық терроризм”, “исламдық экстремизм” деп сан-
саққа жүгіртуде. Батыс үшін исламдағы өзіне түсініксіз жағдай – қауіп.
Бұл мәселеде бізге Түркия елінің тәжірибесі жақын. Себебі, ол
еуропалық ел және де біз мемлекет пен діндер мәселесін еуропалық тәжірибе
негізінде шешуге ынта білдіріп отырған жұртпыз. Бірақ, Түркия елінің де
тәжірибесін толық ала алмай отырмыз, себебі онда бәрі түріктер, одан өзге
ұлт жоқ, бізде болса жағдай басқалау. Сондықтан діни келісімде үнемі ортақ
шешімге келу қиын болып отыр. Сонымен мемлекет және діндер дегенде екі
тәжірибе бар, бірі исламдық, екінші христиандық. Бізге керегі ортақ
өркениеттік шешім. Ол қалай болмақ?
Мұхаммед пайғамбардың хадистерінде негізінен мемлекетті басқару
тәсілдері туралы айтылған. Хадистерде саяси билік пен діни билік бір-
бірінен ажыратылмаған. Мұсылман елдерінің дені, батыстық терминді қолданса,
теократиялық болып келуі содан.
Әлем халықтары әрі елдеріндегі діни үрдістерді бағамдап отырсақ,
мемлекеттік, саяси істермен айналысушылыққа, тек қана ислам діні ғана емес,
өзге діндер, айталық, православие, католик, протестанттар, иудаизм т.б.
ынта танытуда. Мұндай үрдіс Қазақстанда да байқалып отыр, бұл біріншіден.
Екіншіден, неге дін мемлекеттен бөлінген деген конституциялық тұжырымға
қарамастан, мемлекет дін мәселесімен шұғылдануды қажет деп санайды. Бұл
былай қарағанда зайырлыққа жатпайтын іс. Бірақ, тәжірибе теорияның анасы
екенін естен шығармаған жөн. Қандай ілім, теория, қағида болмасын,
тәжірибеден замандар өзгерісіне қатысты жайлар қалып қойып отырады.
Теорияларға емізікпен сүт беріп, жандандырып алатын – тәжірибе.
Тәжірибеде жағдай мынандай: Үш ұғым бар: Мемлекет, Қоғам, Ел. Ел болу
үшін мемлекетшіл болу жеткіліксіз, мемлекеттен тыс қоғам, оның сан қырлы
мүдделері бар. Мемлекет, осы қарастырып отырған мәселеге орай айтсақ, адам
құқына жағдай жасаушы, мүмкіндік туғызушы, ал адам болмысы, ғұмыры, еркі
іске асатын – алаң, ол – қоғам. Қоғам адам еркінің кеңістігі. Міне, осы
адам еркіне мүмкіндік туғызу мен оның жүзеге асуының бірлігінен елдік сана,
елдік мүдде қалыптасады. Елдік сананы өркениеттік сана деп айтуға әбден
болады, себебі мұнда адам мүмкіндігі мен оның нақтылы өмірі көрініс табады.
Осы өркениеттік — елдік сана қалыптасуында – діннің орны ерекше. Қазақ елі
үшін, әрине, оның 60% сенетін ислам дінінің тазалығы, ұлттық қауіпсіздіктің
өзекті саласы. Мысалы, елдік санасы бар қазақстандық азамат, ешқашанда
“Хизб ут-Тахрир” сияқты діни сектаны қолдауы мүмкін емес. Керісінше, елдік
сезім, санасы жоқ дүбәралар аса зиянды діни секталарға өтіп кетулері
мүмкін. Елдік сана негізі азаматтық құндылықтарды қалыптастыруда. Демек,
білім және тәрбие саласында елдікке баулу мемлекеттің де, қоғамның да,
Қазақстандағы ресми діндердің де өзекті мәселесі болуы керек. Олай
болмағанда, Қазақстан Республикасы өркениетті ел болудан қалмақ. Бұл жерде
мен өркениеттілік деп өзін Мемлекет, Қоғам, Ел ретінде сақтауға қабілетті,
яғни ұлттық қауіпсіздігі мығым елге қатысты айтып отырмын. Өркениетсіз
елдердің өзін-өзі сақтау қабілеті шамалы болатыны тарихтан белгілі. Мысалы,
кешегі өзіміз өмір сүрген Кеңес империясы нағыз өркениеттілікке көтеріле
алмады, соның нәтижесінде ыдырап, тарап кетті. Себебі, ол зайырлы мемлекет
болғанмен, қоғамда атеистік білім мен тәрбие негізгі мәселелер болған.
Демек, таза атеистік негізде құрылған мемлекеттің, қоғамның Ел болып қалу
мүмкіндігі шамалы екеніне Кеңес өкіметінің қысқа ғұмыры дәлел.
Кеңестік заманда дін мемлекеттен бөлінгенімен, ол қоғамнан мүлдем
аластатылмады. Неше түрлі айла-тәсілдерге қарамай қоғамда дінге сенушілер
болды.
Солар тәуелсіздікпен келген діни еркіндікті, тіптен діни Тәуелсіздікті
десе болғандай ынтамен қабылдап, дінге сенуші қауымның негізін құрады, мұны
дәстүрлер деп атасақ, одан берідегі 15 жыл ішінде жаңа діни қауымдар өсіп-
өніп келеді. Солармен бірге, күн тәртібіне жаңа діни мәселелер қойылып
отыр. Оның бастапқыдағы шешімі 1992 жылдың 16 қаңтарында Парламентте
қабылданған “Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы” Заң
болатын. Енді оған өзгертулер енгізу мезгілі жетті.
Әрине, адам құқы туралы халықаралық тұжырымдамалар бар. Оларды есепке
алмасқа тағы да болмайды. Оның үстіне бар діндер өзін нағыз ақиқат
жолындағы хақ діндер деп жариялауда. Ол діни қисынға сиымды. Біздің ислам
насихатшылары – ислам хақ дін, таза дін десе, өзгелер де өз діндерін таза,
хақ дін дейді. Сонда шешім қайда? Шешім қандай жағдайда болсын нақтылы
болуы шарт. Дерексіз шешім болмайды. Шешім жасау үшін нақтылы тарихи,
әлеуметтік, қоғамдық, саяси, мәдени жағдайды есепке алуымыз керек. Нақтылы
жағдай – Қазақстан Республикасы, яғни мәселе осы мемлекеттің мазмұнына,
оның мүддесіне орай шешілуі керек. Ол қандай шешім? Мемлекет пен діндердің
арақатынасын ұлттық қауіпсіздіктің өзекті мәселесі деп бағалау. Бірінші
орынға, еш даусыз – ұлттық қауіпсіздік мәселесі тұруы керек. Онда ескеретін
мәселе мынау, ислам мемлекет құрушы ұлттың дәстүрлі діні. Дінге қатысты
мәселелер осы тұрғыда қарастырылып, шешілуге тиіс. Адам құқы дерексіз емес,
ол нақтылы қоғамда өз көрінісін таппақ. Мемлекет шенеуніктері де, дін
басшылары да осы принциптен ауытқыса, Югославиядағы жағдайды жақындатып
аламыз. Ол ел тәжірибесі нені көрсетеді. Бір ұлт діндер негізінде үш
бөлінді. Сербтер – православие, хорваттар – католиктер, босниялықтар –
ислам дінінде. Не болды, бір ұлт бір-бірін қырғынға ұшыратты, ақыры
Югославия мемлекет ретінде жойылды. Бұл елдің ыдырауы әлі жүріп жатыр,
жақында ғана черногориялықтар жеке мемлекет болып жарияланды, ендігі
кезекте Косово мәселесі тұр.
Қазіргі кезде еліміздегі діни үрдістердің жағдайы, еріксіз мемлекеттік
органдардың айналысуына мәжбүрлеп отыр. Экстремистік діни топтар
әрекеттері, әрине, сөзсіз заң арқылы реттелуі қажеттілік. Себебі, дін
саясаттанып барады. Діннің саясаттан тыс болғаны жөн, бірақ әлемде де,
бізде де дін саясатқа иек артқысы келеді, саясат дінді өз мүддесіне
пайдаланғысы келеді. Бұл қауіп туғызатын әрі ойланатын жағдай.
Осы мәселені бүгін түсініп алмасақ, ертең кеш болып кетуі ықтимал.
Республикада ислам дініндегілер көпшілік бола тұра, ол негізінен
қорғаныста, көбінесе ақталумен айналысуда. Ол дұрыс жол емес.
Қазақстандағы ислам дініне ғылыми және өркениеттік қарқындық қажет. Ислам
кереметтермен айналысып кетсе, онымен зиялы қауымды үркітіп алуы ықтимал.
Өткен жылдары басылым беттерінде қозының қабырғасында Алла деген жазу
болған екен, бір қауынның қабығында Алла есімі жазылған екен деген
мәселелер ислам діні тазалығына жұмыс істемейтін лақаптар, қаптап кеткен
сенсациялар. Дін адамның жүрегінде, ол адам мен бүкіл әлемнің байланысын
білдіретін, сезілетін сезім, ақылды нұрға айналдыратын – сана. Осы тұрғыда
мұсылман қауымына айтарым, кінә мұсылмандықта емес, кейбір өзін мұсылманмын
деп санайтындардың пиғылында.
Дінге өмірден жолы болмағандар келіп жарытпайды. Дін арлылар ісі,
арсыздар дінді нарықтың саудасына салушылар, өз мүддесіне пайдаланушылар.
Арсыздар мұсылмандыққа надандықты енгізеді. Өкінішке қарай, ондай
көріністер әрбір облыста, аудандарда бар. Шәкәрім айтқан шын дін – арлылар
ісі. Дін – ғылым, дін — өркениеттік феномен. Олай болмағанда, дін өзінің
көлеңкесі діншілдік шылауына түсіп, мемлекеттікке, елдікке бөгет істер
жүйесіне айналмақ.
Діни сана өзгеріссіз болмайды. Жоғарыда айттық, дінге ғылымның,
өркениеттің және мәдениеттің әсерлері мол. Діни сана толысып, кемелденіп
келеді, ол үрдіс дінге деген көптеген жаңа көзқарастар туғызуда. Дінде де
дәстүрлік пен жаңашылдық бар. Еуропалық өркениет үрдісі бұл аймақтағы ірі-
ірі діни реформалардың болып өту қажеттілігін туғызды. Мұндай үрдістен
Қазақ қоғамы да тыс қалмақ емес. Сондықтан, Қазақстандағы діни үрдістердің
бүгінгісін біліп қана қоймай, оның ертеңгісі туралы ойлану қажет.
Қоғамда ұлтшылдықтың көріністері бола бермек, бірақ оның өркениеттік
деңгейде көрінгені жөн. Демек, сөз ұлтшылдықтың деңгейлері туралы болуы
керек. Меніңше ұлтшылдықтың үш деңгейі бар: төменгі бұқаралық, ол тобырлық
(люмпендік) болып кетуі де бар. Бұл ұлтшылдық қоғам үшін, оның тұрақтылығы
үшін қауіпті деңгей. Ұлтшылдықтың төменгі көрінісі люмпендік мазмұнда
болмақ. Люмпендік кедейшіліктің анайы, тұрпайы көрінісі. Кедейшілік
қоғамның бір парасын діншілдікке де, ұлтшылдыққа (люмпендік түріне) де
бастап кететін қауіп алаңы. Кедейшілікпен күрес қоғамның әлеуметтік
экология тазалығы үшін күрес. Ертеден айтылып қайталанып келе жатқан
қағида, адам өз шарасынан екі жағдайда шығады, бірі тым жоқшылықта, екінші
тым тоқшылықта. Орта деңгей, қазіргі ұлтшылдықтың көріну түрі. Орта
деңгейдегі ұлтшылдық мемлекетшілдікпен үйлесімділік табатын құбылыс.
Мемлекетшілдік – ол да ұлтшылдықтың формасы ретінде көрінуі мүмкін, бірақ
ол ұлтшылдықтың орта деңгейіне сай келетін жағдай. Жоғарғы деңгейі, онда
ұлтшылдықтың мазмұны өркениеттік ізденістер арқылы анықталмақ. Ұлтшылдықтың
өркениеттік деңгейі адамзаттық өлшемдермен анықталады, Абайдың “адамзаттың
бәрін сүй бауырым деп” дегені осы деңгей деп түсіндіреді ғалымдар. [9] ., 1-
6 б.
Саяси тәуелсіздік деген ойын емес. Оған жету тәуелсіздіктің ең бірінші
мәселесі. Ол жалпы тәуелсіздік болмысының кеңістігі, алаңы. Саяси
тәуелсіздік болмаса азаматтық ой-сана тұншығады, адамдардың оң-солын айыруы
қиынға түседі. Бұл жағдайды басымыздан өткердік.
Ел болу идеясы – биік нысана. Бүгінге дейін елдегі тұрақтылықты
мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралар және халқымыздың бойындағы байсалдылық
сақтап келді. Алдағы уақытта елдегі тұрақтылық негізінен қоғамдағы ахуалға
қатысты болмақ.
Мұсылмандық мемлекет концепциясы және Шығыс елдерінің қазіргі
мемлекеттік құқығы. Ислам мен мұсылмандық құқық Шығыс елдеріндегі қазіргі
мемлекет дамуына елеулі әсер етуде дейді мамандар. Әйтседе, принциптерді
және мұсылмандық – құқықтық сипаттағы нормаларды масштабты қабылдауда
мемлекеттік (конституциондық) құқық кейбір салаларға (ең алдымен жеке
статус құқыққа) елеулі жол береді, нақты осыдан ең бірінші қазіргі заманғы
құқықтық жүйедегі мұсылмандық құқықтың орны мен рөлі бағынышты. Мұны
ғалымдар мемлекеттік құқықтың мемлекеттік сап пен қоғамдық негіздерді және
сонысымен түрлі қоғамдық класстардың, әлеуметтік қабаттар мен топтардың
саяси мүддесін тікелей көрсететінімен, олардың мемлекетті қалыптастырудағы
рөлін, сол елдің бүтіндей алғанда саяси жүйедегі орнын көрсетуімен
түсіндіреді. Мемлекеттік құқыққа исламдық пайда болу жағынан өзіндік
институттар және нормалар оларға ерекше саяси және құқықтық мағына береді.
Мұнда мемлекеттік құқық, бір жағынан исламдық нормаларды өзі қабылдайтынын
(мысалы, мемлекеттік органдарды қалыптастыру тәртібіне қатысты және қызмет
міндеттеріне қатысты) назарда ұстау маңызды, ал бір жағынан –
((жекелегенде, заңнаманың негізі ретінде мұсылмандық құқықты мойындайды)
тұтас құқықтық жүйенің исламдануының конституциялық негізіне қызмет ететін
принциптерді қамтиды).
Қазіргі мемлекеттік құқыққа, мұсылман құқығы мен ислам әсерін әр түрлі
анализдеуге болады. Тар мағынасында ол заңнамада және тәжірибелік нормалар
мен жекелеген принциптердің шығуына тең, ортағасырлық мұсылман
заңгерлерінің әл ахкам ас султанийа шеңберінде іске асырған сала, мұны
қазіргі заманғы ғалымдар кейде мұсылмандық мемлекеттік (ашық) құқық деп
атайды. Сонымен бірге бұл мәселені кеңірек позициядан қарағанда тек
мемлекеттік аппарат ұйымымен принципімен ғана шектелуі мүмкін емес, сонымен
қатар исламдық фактордың қазіргі мемлекеттік – құқықтық дамуға (сонымен
қатар ислам критериларын ескеру арқылы негізгі мемлекеттік бағыттарды,
азаматтардың құқықтық статусының реттелуін, мемлекет өміріндегі діни
қайраткерлердің рөлін және т.б. анықтау) әсер ететін факторды, басқада
барлық каналдарды зерттеуді де қосуы қажет. Мұндай көзқарас белгілі
мөлшерде мұсылмандық мемлекеттік – құқықтық теорияның да ерекшеліктерін де
назардан тыс қалдырмайды, мемлекет құрылымының жалпы билік (халифат немесе
имамат) концепциясымен байланысын және саясатқа, демократияға, саяси
жүйеге, басқару формасына тікелей қатысы бар басқа мәселелердің кең
шеңберін құрайды. [10] ., 30-450 б.
Оның орталық институты ретінде – мемлекет (халифаттың) басшысы халиф
және діншілдердің қоғамы табылады, (саяси) зайырлы және рухани өкілдікке
бөлінген. Сонымен қатар сүннеттік концепцияда басқару формасында кеңесшілік
принципі (аш-шура) маңызды орында, бұл билік принциптерінің негізінде діни
қайреткерлер шешуші рөлде және мемлекет қалыптасуы мен және ұйымдастыру
негізінде де діни қайраткерлер шешімі жатады. Мемлекеттің негізгі
тағайындалуы ол оның барлық органдарын мұсылмандық құқық пен байланыстыру
және олардың әрекеттерін оның жарлықтарының іске асуына бейімдеу.
Билік (мемлекет) туралы шииттік түсінік, оның ерекше қасиетті сипатын
талап ететін және осынысымен сүннеттік теориядан ерекшеленеді, барлығы ең
алдымен имамат концепциясымен тағайындалатын өзіндік ерешеліктері бар.
Соңғысы барлық билік өкілеттілігі күнәсіз имамның, жартылай құдай ретіндегі
билеушінің, қолына шоғырланғанда шығады. Қазіргі заманғы бұл концепцияның
түсіндірілуі шиитік діндар қайраткерлерге ерекше рөл береді, қарапайым
мұсылмандар мен қасиетті имамдардың арасындағы дәнекер ретінде. Оның
негізінде жатқан бірқұдайлық (тау – хид) принципі тәжірибеде мұсылмандар
құқығында алдын – ала жазылғаннның барлығын ешқайсысын қалдырмастан
әмбебапты іске асыруды болжайды, тек мемлекет іс – әрекетімен,
ұйымдастыруын ғана емес, сонымен қатар қоғамдық қатынастарды да және тіпті
мұсылмандардың жеке өмірінде болжайды.
Мұндай бірге алынған саяси – құқықтық принциптер, мемлекетке
теократтық сипат береді, қазіргі мұсылмандық идеологтардың, барлық басқа
(ең алдымен буржуазиялық, ал кейде социалистік) мемлекетті – құқықтық
институттарымен қарсы қойылады, сонымен қатар исламдық басқару формасы
коцепциясының негізі болып қызмет атқарады, барлық қазіргі замандық атақты
саяси форма тәжрибесін артқа тастайды деп есептейді. [11] ., 280 б.
Егер жақын уақыттарда Сауд Арабия елдері және Персид шығанағындағы
елдердің мемлекеттеріне тән сипат болса, онда жетпісінші жылдардың аяғында
мұсылмандық – құқықтық институттардың мемлекеттік құқыққа географиялық
шеңбердегі әсері ендігі жерде жартылай феодалдық монархиямен шектелмейтін
болды, және дәл қазіргі кезде мұндай институттар қандай да бір дәрежеде
іске асады және республикалық билік түріндегі буржуазиялық мемлекеттер
тәжірибесінде, исламдық республика деп аталатын, ең біріншіден Иран және
Пакистанда. Исламдық принциптер және нормалар мемлекеттік құқықтарда
позициялардың күшеюі, буржуазиялық жол көптеген қарастырылған мелекеттерде
олардың алдында тұрған өткір мәселелерді шеше алмады, әлеуметтік – құқықтық
және саяси мәселелердің шешімін таппады. Кейбір мемлекеттерде батыстық
саяси моделдер және мемлекеттік – құқықтық институттарын исламдық
принциптар және нормалармен алмастыру талпынысы да болды. Мәселе мынада,
мұсылмандық мемлекет концепциясының қарама – қайшылығы мен көпмағыналылығы,
ондағы ескіліктің және салыстырмалы прогрессивті бастама үйлесімділігі оны
түрлі класстық мүддеде қолдануға мүмкіндік береді. Сондықтан алынған елдегі
билігінің қандай әлеуметтік – саяси күші бар екеніне байланысты,
көрсетілген концепцияның түрлі жақтары бірінші орынға шығады. Кертартпалы
және демократтық тәсілдің айырмашылығын іс – жүзінде елдің мемлекеттік
құқығымен бекітілген түрлі әлеуметтік – саяси бейімделген, барлық негізгі
исламдық принциптер және нормалардың үлгісінен байқауға болады. Сондай – ақ
мемлекеттің класстық мәніндегі ерекшеліктерімен және тәртіп сипатының
арасындағы және өз болмысынан исламдық мемлекеттік құқықтық институттар
арасындағы беделді байланыс көрініс табуда.
Аш – шура институтына мұндағы өткізілетін демократиялық саяси қайта
құруларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz