Қылмыстық мінез-құлық
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ СЕБЕПТЕРІ 5
1.1 Қылмыстық мінез.құлықтың қалыптасуының биологиялық
себептері 5
1.2 Қылмыстық мінез.құлықтың қалыптасуының әлеуметтік
себептері 17
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ 28
КОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ СЕБЕПТЕРІ 5
1.1 Қылмыстық мінез.құлықтың қалыптасуының биологиялық
себептері 5
1.2 Қылмыстық мінез.құлықтың қалыптасуының әлеуметтік
себептері 17
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ 28
КОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2009 жылғы 6-наурыздағы Қазақстан Республикасы халқына жасаған Жолдауында: «Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек», - деп нақты атап өтті [1].
Қылмыстық мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін ортақ әлеуметтік жағдайлар ғана емес, жастарға тікелей әсер ететін кейбір келеңсіз жағдайларды, олардың жеке басының психикалық ауытқуларын қамтып зерделеуді қажет еді. Қоршаған ортаға бейімделу үшін, адам ағзасының өзара байланысты қимылынан тұратын мінез-құлықты алдымен психология және социология ғылымдары зерттейді. Олар мінез-құлық дегенді өмірдің материалдық, интеллектуалдык және әлеуметтік салалардағы қызметті адамның қабілеті деп түсіндіреді. Қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін келеңсіз әлеуметтік жағдайларды экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени-тәрбие салаларында, сондай-ақ әлеуметтік қатынастар саласында көруге болады. Мысалы, экономика саласында ол, жұмыссыздық, дағдарыс, өндіру мен тұтыну арасындағы қайшылық, еңбек түрлері, нысандары және жағдайлары арасындағы айырмашылықтар, материалдық қамтамасыз ету деңгейінің әртүрлілігі және т.б.
Саяси салада: сыбайлас жемкорлық, билік пен басқару жүйесіндегі қайшылықтар, демократияның деңгейі мен оны жүзеге асырудағы қайшылықтар, заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудегі қайшылықтар және т.б.
Әлеуметтік қатынастар саласында: отбасы табыстарының әртүрлілігі; ең төменгі күнкөріс мөлшерінің аздығы, жастардың қоғамдық еңбекке толық қамтылмауы, әртүрлі елді мекендердегі (қала-ауыл, орталық-шалғай) тұрмыс жағдайының бірдей еместігі және т.б.
Идеологиялық салада: білім беру және тәрбиені ұйымдастыру жұмыстарындағы қайшылықтар, қоғамдық сана мен жеке адам санасы арасындағы қайшылықтар, қоғам мүшелерінде өнеге деңгейінің төмендігі, әртүрлі діндер арасындағы алшақтық және т.б.
Мәдени-тәрбие саласында: білімділіктің, ғылымның, кәсіби іскерліктің беделінің түсуі, құндылық бағдарының өзгеруі, мемлекеттен қолдау таппаған мәдениеттің, ғылымның, өнердің коммерциялануы; қылмыстық әрекетке, маскүнемдікке, нашақорлыққа, жезөкшелікке тарту, кейде оларға жағдай тудыру, қасақана қылмыс үшін жауапқа тартылуды, соттылықты ұятқа санамау және т.б.
Жоғарыда баяндалған мән-жайлар диплом жұмысының тақырыбын таңдап алуға түрткі болды.
Қылмыстық мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін ортақ әлеуметтік жағдайлар ғана емес, жастарға тікелей әсер ететін кейбір келеңсіз жағдайларды, олардың жеке басының психикалық ауытқуларын қамтып зерделеуді қажет еді. Қоршаған ортаға бейімделу үшін, адам ағзасының өзара байланысты қимылынан тұратын мінез-құлықты алдымен психология және социология ғылымдары зерттейді. Олар мінез-құлық дегенді өмірдің материалдық, интеллектуалдык және әлеуметтік салалардағы қызметті адамның қабілеті деп түсіндіреді. Қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін келеңсіз әлеуметтік жағдайларды экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени-тәрбие салаларында, сондай-ақ әлеуметтік қатынастар саласында көруге болады. Мысалы, экономика саласында ол, жұмыссыздық, дағдарыс, өндіру мен тұтыну арасындағы қайшылық, еңбек түрлері, нысандары және жағдайлары арасындағы айырмашылықтар, материалдық қамтамасыз ету деңгейінің әртүрлілігі және т.б.
Саяси салада: сыбайлас жемкорлық, билік пен басқару жүйесіндегі қайшылықтар, демократияның деңгейі мен оны жүзеге асырудағы қайшылықтар, заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудегі қайшылықтар және т.б.
Әлеуметтік қатынастар саласында: отбасы табыстарының әртүрлілігі; ең төменгі күнкөріс мөлшерінің аздығы, жастардың қоғамдық еңбекке толық қамтылмауы, әртүрлі елді мекендердегі (қала-ауыл, орталық-шалғай) тұрмыс жағдайының бірдей еместігі және т.б.
Идеологиялық салада: білім беру және тәрбиені ұйымдастыру жұмыстарындағы қайшылықтар, қоғамдық сана мен жеке адам санасы арасындағы қайшылықтар, қоғам мүшелерінде өнеге деңгейінің төмендігі, әртүрлі діндер арасындағы алшақтық және т.б.
Мәдени-тәрбие саласында: білімділіктің, ғылымның, кәсіби іскерліктің беделінің түсуі, құндылық бағдарының өзгеруі, мемлекеттен қолдау таппаған мәдениеттің, ғылымның, өнердің коммерциялануы; қылмыстық әрекетке, маскүнемдікке, нашақорлыққа, жезөкшелікке тарту, кейде оларға жағдай тудыру, қасақана қылмыс үшін жауапқа тартылуды, соттылықты ұятқа санамау және т.б.
Жоғарыда баяндалған мән-жайлар диплом жұмысының тақырыбын таңдап алуға түрткі болды.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы 6-наурыздағы Қазақстан халқына жасаған Жолдауы. // Юрист.
2. Философский энциклопедический словарь. — М.: ИНФО-М. 2003. - 346с.
3. Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану): Окулық. - Алматы: Қазығұрт. 2006. - 164б.
4. Советский энциклопедический словарь. - М.: Сов. Энц., 1981.- 1029с.
5. Педагогика: Учебник / Под ред. Л.П. Кривитенко. -М.,- 2004.- 418с.
6. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы: I том (ҮІ ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) Ред. алқасы Шаяхметов Ш.Ш. және т.б. / Құраст. Қ. Жарыкбаев. С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1994. - 320б.
7. Каиржанов Е.И. Криминология: Учебник для юридических вузов. Общая часть: - Алматы: Өркениет, 2000. - 288с.
8. Сазаров А.Б., Саркисов Г.С. Проблема преступности в современных условиях. - Ереван, 1991. - 116с.
9. Ной И.С. Методологические проблемы криминологии. - М., - 1999. - 106с.
10. Жигарев Е.С., Жеребенков В.А., Причинный механизм индивидуального преступного поведения. - М., 2004. -121с.
11. Каримский A.M. Социальный биологизм: природа и педагогическая направленность. - М., 1984. - 110с.
12. Құлсариева А. Мәдениеттану: Оқулық. - Алматы: Раритет. 2000. -224б.
13. Рустемова Г.Р. Медицина саласындағы қылмыстылық: адамның мүшелері мен тіндерін ауыстырып салу. Алматы: ҚР ІІМ Академиясы. - 2000. - 2846.
14. Ковалев В.В. Социально-психологический аспект проблемы девиантного поведения у детей и подростков. М., 1981. -218с.
15. Вопросы философии. 1990. № 1. 2. С.З; Гудожник Г.С. Цивилизация: развитие и современность // Вопросы философии. 1986. № 3. С.4-9.
16. Лоренц К. Агрессия: Монография. - М, 1994. -315с.
17. Платонов К.К. Краткий словарь системы педагогических понятий - М.. 1984. - 74 с.
18. Шевцов В.В., Шевцов В.А. Психологический симптомокомплекс как предпосылка криминальной агрсссии // Сборник: Преступность несовершеннолетних: проблемы и пути решения. - М.. 2003. - 262с.
19. Юсим М.А. Этика Макиавелли. - М., 1990. -327с.
20. Глейтман Г.И. Основы психологии. - СПб., 2001. -410с.
21. Реан А.Н. Психодиагностика в педагогическом процессе. - СПб., 1996. - 258, 262с.
22. Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері: Пед.г.д. дәрежесін алу үшін арналған авторефераты. - Алматы, 2002. -126 б.
23. Әбуов Ә. Пед.ғ.к дәрежесін алу үшін арналған авторефераты. - Алматы, 2006. -104 б.
24. Есім Ғ. Адамзат: Оқулық. - Астана: Фолиант. 2002. - 310б.
25. Статистический сборник КПСИ ГП Республики Казахстан. - Астана. 2006. -338с.
26. Алауханов Е.О. Криминология: Оқулық. Алматы: Қазығұрт, 2006. - 175б.
27. Криминология: Учебник / Под ред. Кузнецова Н.Ф. - М., 2004. -467 с.
28. Криминология / Под ред. Долгова А.И. - М. 2002. – 246 с.
29. Загородников Н.И., Карпин И.И. Советские проблемы уголовного права и криминологии // Советское государство и право. - 1977.- № 5.- С. 151-158.
30. Жигарев Е.С., Жеребенков В.А. Детерминизм и причинность преступности. - М.. 2004. – 149с.
30. Қаратаев Т.Ж. Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету // Тураби. - 2006. - №5. 20-25 б.
31. Ғабдуллина Қ. Құқық социологиясы: Оқулық. -Алматы, 2004. - 208б.
32. Каиржанов Е.И. Криминология: Учебник для юридических вузов. Общая часть. - Алматы: Өркениет, 2000. - 288с.
33. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Ресгтублике Казахстан. - Алматы: Ғылым, 1999.- 229с.
34. Жигарев Е.С. Адм.деликатность несовершеннолетних: понятие, виды и ее профилактика. М., 2002. - 121 с.
35. Абилезов Е.Т. Проблемы криминологии / Сақшы. -2001.- №93.- 10, 24б.
36. Философия: Учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановский. - Ростов на Дону: Феникс. 2001. – 164с.
37. Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері: Пед.ғ.д. алу үшін арналған авторефераты. - Алматы, 2002. - 93 б.
38. Философия: Учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановский. - Ростов на Дону: Феникс. 2001. – 173с.
39. Жигарев Е.С. Криминалистические характеристики несовершеннолетних и организация их правового воспитания: Учебное пособие. - М.. 1990. -159с.
40. Мустафин Р. Где они, истоки? // Литературная газета. 2006. - 20 сентября. С.4-11.
41. Ли А.Н. Криминально-психологическая характеристика личности учащегося общеобразовательной школы Республики Казахстан. Учебное пособие: — Алматы: TOO Изд. НОРМА-К., 2002. -240с.
42. Попов С.А. Современная женская преступность: виды, причины, предупреждение // Следователь. - 2004. - №1.- С. 43-46.
43. Куликов В. Семья повышенного риска // Караван. - 2002.- 19 декабря. С 17.
44. Есім Ғ. Қазақ философия тарихы: Алматы: Қаз. универ. баспасы, -214 б.
45. Психология. Педагогика. Этика: Учебник для вузов. - М., 1999. -257 c.
46. Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии.- М., 2002. 213с.
47. Педагогика: Учебник / Под ред. Л.П.Крившенко. - M., 2001. - 131 с.
48. Ильин И.А. Поющее сердце / М., 1994. Т.Ю.: Т.3.-227с.
49. Есім Ғ. Қазақ философия тарихы: Алматы: Қаз. уиивер. баспасы. – 214 б.
50. Дінтану негіздері. Алматы: Қазақ университеті, - 2000.- 137 б.
51. Философский энциклопедический словарь. - Алматы, 2003. -415с.
52. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. — Алматы, 2002. – 287с.
53. Платонов К.К. Краткий словарь системы педагогических понятий. - М., 194. — 174с.
54. Криминология: Уч.пособие/ Под ред. С.Е. Вицина и В.А.Уткина.- М., 2001. – 374с.
55. Шмелева Е. Зарабатывают больше родителей // Сақшы. - 2003. - 29 мая. С. 16.
56. Шевцов В.В., Шевцов В.А. Психологический симптокомплекс как предпосылка криминальной агрессии // Сборник: преступность несовершеннолетних: проблемы и пути решения. - М., 2003. 262с.
57. Кабанский Ю.К. Педагогика: Учебник / Под.ред. Л.П. Крившенко. - М, 2001. – 331с.
58. Алауханов Е.О., Қарамырза Ж. Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқы және оның алдын алудың мәселелері. – Алматы, 2008. – 254б.
2. Философский энциклопедический словарь. — М.: ИНФО-М. 2003. - 346с.
3. Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану): Окулық. - Алматы: Қазығұрт. 2006. - 164б.
4. Советский энциклопедический словарь. - М.: Сов. Энц., 1981.- 1029с.
5. Педагогика: Учебник / Под ред. Л.П. Кривитенко. -М.,- 2004.- 418с.
6. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы: I том (ҮІ ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) Ред. алқасы Шаяхметов Ш.Ш. және т.б. / Құраст. Қ. Жарыкбаев. С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1994. - 320б.
7. Каиржанов Е.И. Криминология: Учебник для юридических вузов. Общая часть: - Алматы: Өркениет, 2000. - 288с.
8. Сазаров А.Б., Саркисов Г.С. Проблема преступности в современных условиях. - Ереван, 1991. - 116с.
9. Ной И.С. Методологические проблемы криминологии. - М., - 1999. - 106с.
10. Жигарев Е.С., Жеребенков В.А., Причинный механизм индивидуального преступного поведения. - М., 2004. -121с.
11. Каримский A.M. Социальный биологизм: природа и педагогическая направленность. - М., 1984. - 110с.
12. Құлсариева А. Мәдениеттану: Оқулық. - Алматы: Раритет. 2000. -224б.
13. Рустемова Г.Р. Медицина саласындағы қылмыстылық: адамның мүшелері мен тіндерін ауыстырып салу. Алматы: ҚР ІІМ Академиясы. - 2000. - 2846.
14. Ковалев В.В. Социально-психологический аспект проблемы девиантного поведения у детей и подростков. М., 1981. -218с.
15. Вопросы философии. 1990. № 1. 2. С.З; Гудожник Г.С. Цивилизация: развитие и современность // Вопросы философии. 1986. № 3. С.4-9.
16. Лоренц К. Агрессия: Монография. - М, 1994. -315с.
17. Платонов К.К. Краткий словарь системы педагогических понятий - М.. 1984. - 74 с.
18. Шевцов В.В., Шевцов В.А. Психологический симптомокомплекс как предпосылка криминальной агрсссии // Сборник: Преступность несовершеннолетних: проблемы и пути решения. - М.. 2003. - 262с.
19. Юсим М.А. Этика Макиавелли. - М., 1990. -327с.
20. Глейтман Г.И. Основы психологии. - СПб., 2001. -410с.
21. Реан А.Н. Психодиагностика в педагогическом процессе. - СПб., 1996. - 258, 262с.
22. Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері: Пед.г.д. дәрежесін алу үшін арналған авторефераты. - Алматы, 2002. -126 б.
23. Әбуов Ә. Пед.ғ.к дәрежесін алу үшін арналған авторефераты. - Алматы, 2006. -104 б.
24. Есім Ғ. Адамзат: Оқулық. - Астана: Фолиант. 2002. - 310б.
25. Статистический сборник КПСИ ГП Республики Казахстан. - Астана. 2006. -338с.
26. Алауханов Е.О. Криминология: Оқулық. Алматы: Қазығұрт, 2006. - 175б.
27. Криминология: Учебник / Под ред. Кузнецова Н.Ф. - М., 2004. -467 с.
28. Криминология / Под ред. Долгова А.И. - М. 2002. – 246 с.
29. Загородников Н.И., Карпин И.И. Советские проблемы уголовного права и криминологии // Советское государство и право. - 1977.- № 5.- С. 151-158.
30. Жигарев Е.С., Жеребенков В.А. Детерминизм и причинность преступности. - М.. 2004. – 149с.
30. Қаратаев Т.Ж. Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету // Тураби. - 2006. - №5. 20-25 б.
31. Ғабдуллина Қ. Құқық социологиясы: Оқулық. -Алматы, 2004. - 208б.
32. Каиржанов Е.И. Криминология: Учебник для юридических вузов. Общая часть. - Алматы: Өркениет, 2000. - 288с.
33. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Ресгтублике Казахстан. - Алматы: Ғылым, 1999.- 229с.
34. Жигарев Е.С. Адм.деликатность несовершеннолетних: понятие, виды и ее профилактика. М., 2002. - 121 с.
35. Абилезов Е.Т. Проблемы криминологии / Сақшы. -2001.- №93.- 10, 24б.
36. Философия: Учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановский. - Ростов на Дону: Феникс. 2001. – 164с.
37. Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері: Пед.ғ.д. алу үшін арналған авторефераты. - Алматы, 2002. - 93 б.
38. Философия: Учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановский. - Ростов на Дону: Феникс. 2001. – 173с.
39. Жигарев Е.С. Криминалистические характеристики несовершеннолетних и организация их правового воспитания: Учебное пособие. - М.. 1990. -159с.
40. Мустафин Р. Где они, истоки? // Литературная газета. 2006. - 20 сентября. С.4-11.
41. Ли А.Н. Криминально-психологическая характеристика личности учащегося общеобразовательной школы Республики Казахстан. Учебное пособие: — Алматы: TOO Изд. НОРМА-К., 2002. -240с.
42. Попов С.А. Современная женская преступность: виды, причины, предупреждение // Следователь. - 2004. - №1.- С. 43-46.
43. Куликов В. Семья повышенного риска // Караван. - 2002.- 19 декабря. С 17.
44. Есім Ғ. Қазақ философия тарихы: Алматы: Қаз. универ. баспасы, -214 б.
45. Психология. Педагогика. Этика: Учебник для вузов. - М., 1999. -257 c.
46. Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии.- М., 2002. 213с.
47. Педагогика: Учебник / Под ред. Л.П.Крившенко. - M., 2001. - 131 с.
48. Ильин И.А. Поющее сердце / М., 1994. Т.Ю.: Т.3.-227с.
49. Есім Ғ. Қазақ философия тарихы: Алматы: Қаз. уиивер. баспасы. – 214 б.
50. Дінтану негіздері. Алматы: Қазақ университеті, - 2000.- 137 б.
51. Философский энциклопедический словарь. - Алматы, 2003. -415с.
52. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. — Алматы, 2002. – 287с.
53. Платонов К.К. Краткий словарь системы педагогических понятий. - М., 194. — 174с.
54. Криминология: Уч.пособие/ Под ред. С.Е. Вицина и В.А.Уткина.- М., 2001. – 374с.
55. Шмелева Е. Зарабатывают больше родителей // Сақшы. - 2003. - 29 мая. С. 16.
56. Шевцов В.В., Шевцов В.А. Психологический симптокомплекс как предпосылка криминальной агрессии // Сборник: преступность несовершеннолетних: проблемы и пути решения. - М., 2003. 262с.
57. Кабанский Ю.К. Педагогика: Учебник / Под.ред. Л.П. Крившенко. - М, 2001. – 331с.
58. Алауханов Е.О., Қарамырза Ж. Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқы және оның алдын алудың мәселелері. – Алматы, 2008. – 254б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ СЕБЕПТЕРІ
5
1.1 Қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуының биологиялық
себептері
5
1.2 Қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуының әлеуметтік
себептері
17
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ 28
КОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев 2009 жылғы 6-наурыздағы Қазақстан Республикасы халқына жасаған
Жолдауында: Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың
бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің
азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де
істеу керек, - деп нақты атап өтті [1].
Қылмыстық мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін ортақ әлеуметтік
жағдайлар ғана емес, жастарға тікелей әсер ететін кейбір келеңсіз
жағдайларды, олардың жеке басының психикалық ауытқуларын қамтып зерделеуді
қажет еді. Қоршаған ортаға бейімделу үшін, адам ағзасының өзара байланысты
қимылынан тұратын мінез-құлықты алдымен психология және социология
ғылымдары зерттейді. Олар мінез-құлық дегенді өмірдің материалдық,
интеллектуалдык және әлеуметтік салалардағы қызметті адамның қабілеті деп
түсіндіреді. Қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін келеңсіз әлеуметтік
жағдайларды экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени-тәрбие салаларында,
сондай-ақ әлеуметтік қатынастар саласында көруге болады. Мысалы, экономика
саласында ол, жұмыссыздық, дағдарыс, өндіру мен тұтыну арасындағы қайшылық,
еңбек түрлері, нысандары және жағдайлары арасындағы айырмашылықтар,
материалдық қамтамасыз ету деңгейінің әртүрлілігі және т.б.
Саяси салада: сыбайлас жемкорлық, билік пен басқару жүйесіндегі
қайшылықтар, демократияның деңгейі мен оны жүзеге асырудағы қайшылықтар,
заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудегі қайшылықтар және т.б.
Әлеуметтік қатынастар саласында: отбасы табыстарының әртүрлілігі; ең
төменгі күнкөріс мөлшерінің аздығы, жастардың қоғамдық еңбекке толық
қамтылмауы, әртүрлі елді мекендердегі (қала-ауыл, орталық-шалғай) тұрмыс
жағдайының бірдей еместігі және т.б.
Идеологиялық салада: білім беру және тәрбиені ұйымдастыру
жұмыстарындағы қайшылықтар, қоғамдық сана мен жеке адам санасы арасындағы
қайшылықтар, қоғам мүшелерінде өнеге деңгейінің төмендігі, әртүрлі діндер
арасындағы алшақтық және т.б.
Мәдени-тәрбие саласында: білімділіктің, ғылымның, кәсіби іскерліктің
беделінің түсуі, құндылық бағдарының өзгеруі, мемлекеттен қолдау таппаған
мәдениеттің, ғылымның, өнердің коммерциялануы; қылмыстық әрекетке,
маскүнемдікке, нашақорлыққа, жезөкшелікке тарту, кейде оларға жағдай
тудыру, қасақана қылмыс үшін жауапқа тартылуды, соттылықты ұятқа санамау
және т.б.
Жоғарыда баяндалған мән-жайлар диплом жұмысының тақырыбын таңдап алуға
түрткі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық мінез-құлықтың кейбір
аспектілерімен көрнекті ғалымдар - А.Н.Ағыбаев, Е.О.Алауханов,
Т.К.Акимжанов, Н.М.Әбдіров, С.Б.Бимурзин, У.С.Джекебаев, Е.І.Қайыржанов.
Н.Дулатбеков. М.С.Нәрікбаев. А.Х. Миндагұлов, Ғ.С.Мауленов, С.С. Молдабаев,
А.А.Смағұлов, Б.К. Сыздық, А.Ш. Ещанов, Г.Р.Рустемова, Ж.Қарамырза және
Қазақстанның философ-педагогтары: Г.Есім, Б.А. Тойлыбаев, Қ.Г.Ғабдулина, Б.
Әбдікерімұлы, Ә. Әбуов, А.Т. Құлсариева және т.б. айналысты.
Жұмыстың мақсаты қылмыстық мінез-құлықтың алдын алудың теориялық және
тәжірибелік мәселелерін қарастыру.
Осы койылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешуге талпыныс жасалды:
- қылмыстық мінез-құлықтың биологиялық негіздерін зерделеу;
- қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін әлеуметтік жағдайларды талдау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негізін талдау, ұқсастық,
салыстыру, жүйелі-құрылымдық, нақты әлеуметтік әдістер құрады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Адамның қылмыстық мінез-құлқының тетігін психикалық талпыныстың (ынта
мен құмарлықтың) сыртқы жағдайлармен өзара әрекеттестігі бар бағыт;
2. Қоғам өміріндегі келеңсіз әлеуметтік мән-жайлар мен адамның өз
басының тауқыметі (жұмыссыздық, кедейшілік және т.б.) психикаға
тікелей әсер етеді (ашу, ыза, кек пайда болады). Бұл нақты мән-жайлар
адамға теріс ықпал еткенмен, қылмысқа себеп болмайды. Барлық әрекет
адамның жеке өз басымен байланысты.
Жұмыстың объектісі болып – қылмыстылықтың жағдайын, құрылымын және
динамикасын сипаттайтын мәліметтер қылмыстық жауапкершілігінің әртүрлі
аспектілерін реттейтін бұрынғы және қазіргі отандық заңнамалардың нормалары
мен институттары; жастар арасындағы қылмыстардың сот-тергеу тәжірибесінің
материалдары табылады.
Зерттеу пәнін адам (құқық бұзушы адам) тіршілік ететін әлеуметтік
тәжірибе саласы, оның әлеуметтік және биологиялық мінез-құлықтарының
аракатынасының ғылыми тұжырымдары мен Қазақстан Республикасының заңдары
құрайды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысында криминология,
педагогика ғылымындағы қылмыстық мінез-құлықты жүйелі түрде талдауға
ұмтылыс жасалған.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ ҚҰЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ СЕБЕПТЕРІ
1.1 Қылмыстық мінез құлықтың қалыптасуының биологиялық себептері
Адам баласының санасына XXI ғасыр жаһандану ғасыры деген ой сіңіп,
ендігі жерде осы көштен қалмауға бүкіл адамзат тырысып бағуда. Ал жаһандану
деп - әлемдегі дамыған елдердің бір-бірімен тығыз орналасуын: экономикалық,
саяси, әлеуметтік, білім-ғылым, мәдени, спорт т.б. дамуын айтамыз. Қоршаған
ортаға бейімделу үшін, адам ағзасының өзара байланысты қимылынан тұратын
мінез-құлықты алдымен психология және социология ғылымдары зерттейді. Олар
мінез-құлық дегенді өмірдің материалдық, интеллектуалдык және әлеуметтік
салалардағы қызметті адамның қабілеті деп түсіндіреді. Адамның тәні
туғаннан бастап қартайғанға дейін ұдайы өзгереді, сол сияқты мінез-құлық та
ешуақытта қандай да бір тиянақты деңгейге жетіп тоқтамайды. Мінез-құлық пен
тән дамуы өзара тығыз байланысты және олардың кейбір кезеңдері біріне-бірі
едәуір сәйкес келеді [2, 346 б.].
Криминология ғылымы да: Адамның өмір бойы басынан кешіретін
өзгерістерін, биологиялық, психологиялык, әлеуметтік, тарихи және
эволюциялық факторлардың жиынтықтарынан туындаған ықпалынын нәтижесі және
сол ықпалдар нығайған кезде ғана байланыс арта түседі, - деп санайды [3,
164 б.].
Даму термині тәнде, ой-өрісте және мінез-құлықта биологиялық
процестердің және сыртқы орта ықпалының нәтижесінде болатын өзгерістерді
білдіреді. Сонымен қатар даму – табиғатта, қоғамда және адамда болатын
әмбебап ортақ қасиет. Табиғатта - біртіндеп және секірмелі даму, қоғамда -
эволюциялық және революциялық даму болады. Даму адамға да тән, ол филогенез
(адамның тарихи дамуы) және антогенез (адамның туылғаннан өлгенге дейін
дамуы) болып бөлінеді. Философиялық, психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде бұл ұғымға әртүрлі түсініктеме берілген. Бұл терминнің
философиялық анықтамасы эволюция, генезис ұғымдарымен байланысты, ол
материя мен сананың заңды өзгеруін немесе төменгіден жоғарыдағыға
көтерілгендікті білдіреді [4, 1029 б.].
Ал психологияда даму термині, әдетте, қандай да бір прогрессивтік
(құрылымның күрделенуі) немесе регрессивтік (құрылымның оңайлануы) өзгеріс
сөз болғанда ғана пайдаланылады. Регрессивтік адамның азғындауымен тығыз
байланысты болып келеді. Яғни адамның жас ерекшелігіне қарай оның
психологиясы өзгеріп отырады.
Педагогикадағы дамуды адамның бір жас деңгейінен екіншісіне
өткендегі сандық-сапалық өзгерісі деп қарастырады.
Яғни, даму дегеніміз - адам ағзасында, психикасында интеллектуалдық
және рухани тұрғыдан болатын сандық және сапалық өзгерістер процесі, ол
ішкі және сыртқы, басқарылатын және басқарылмайтын факторлардың ықпалымен
болады [5, 18 6.].
Ал адамның дамуы (биологиялық және әлеуметтік) - әлеуметтік ортада да,
адамның өз басында да бар көптеген факторлар әсер ететін күрделі, ұзақ және
қайшылықты процесс. Адам дамуының көрсеткіші ретінде санадағы, мінез-
құлықтағы, қызметтегі, оның қоршаған әлемге көзқарасындағы
сапалық өзгерістерді – даму, ал өнеге, рух өзгерісін - адамның қалыптасуы
деп атауға болады.
Даму, қалыптасу терминдерін құқық бұзушы адамдарға да қатысты
пайдалануға болады, себебі оның азғындауы, оң қасиеттерін жоғалтуы -
криминологияда адамның регрессивтік дамуы деп аталады, оған үлкен мән
беріледі, оның құкық бұзуға бейім мінез-құлықтағы рөлі зор. Сондықтан адам
өзінің даму барысында биологиялық тұлғадан әлеуметтік тұлғаға, қоғамдық
қатынастар субъектісіне айналады. Бұл ретте даму дегеніміз жай ғана сандық
өзгерістердің жиынтығына, төменгі деңгейден жоғарыға қарай тіке жылжуға
тірелмейді. Бұл процеске тән ерекшелік - адамның физикалық, психикалық және
рухани-өнеге сипаттамаларының сандық өзгерістен сапалық өзгерістерге
диалектикалық өтуінде [6, 320 б.].
Әртүрлі философиялық ағымдардың өкілдері адамның даму процесін әртүрлі
түсіндіреді. Адамның дамуын және оның тұлға болып қалыптасуын түсіндіретін
үш тұжырымдама бар (биологиялық, әлеуметтік немесе социологиялық және
биоәлеуметтік).
Криминологиядағы биологиялық тұжырымдама бойынша адамның қылмыстық
мінез-құлқының тетігінде биологиялық қасиеттер мынадай түрде көрініс табады
екен:
а) қылмыскердін шыққан тегіне, содан барып өзіне, оның табиғи қасиетіне
әсер етеді;
ә) қылмыскердің жан-тәнінің, яғни бойға біткен қасиетінің дамуын
анықтайды;
б) қылмыс жасап жатқан кезде тұлғаға әсер етеді [7, 288 б.];
в) тәрбие табиғи даму процесін тек ғана тездетеді, не баяулатады.
Қылмыскердің жеке басына тек оған ғана тән кейіп бар ма, қылмыскер
қылмыскер еместен өзгеше ме - бұл басқа мәселе, оған жауап бергенде өзге
ұғымдар пайдаланылады. Қылмыскердің жеке басындагы биологиялық және
әлеуметтік жақтардың арақатынасы туралы айтыс тікелей тәжірибеге келіп
тіреледі. Биологиялық факторға басымдық беретін авторлар қылмыскерді
зерделегенде психиатрдың, психологтың басты рөлі туралы, биотехникалык
амалдар мен тестерді қолдану туралы тұжырым жасайды.
Әлеуметтік тұжырымдама бойынша: 1) адам өмірге биологиялық тұлға болып
келеді, содан кейін өз ортасының, төңірегіндегі өзі қатысатын топтардың
әсерінен біртіндеп әлеуметтенеді; 2) орта - адамның қалыптасуының басты
факторы; 3) тәрбие орта ықпалының сипатына түзету енгізуге тиіс; 4) даму
деңгейі неғұрлым төмен болса, адамның биологиялық кейпі соғұрлым айқын
көрінеді [8, 116 б.]. Әлеуметтік бағыт шыққан тектің жамандығы,
физиологиялық немесе психикалық ауытқулар, қылмыстылықтың дамуында шешуші
рөл атқармайды, себебі қоғамдық құбылыстарды әлеуметтік кұбылыстар
өзгертеді, ал көрсетілген факторлар адам өмірінің әлеуметтік негіздерінің
туындысы ғана болады [9, 106 б.]. Әлеуметтік бағыттың өкілдері биологиялық
бағытты жақтаушыларды дәрменсіздігі үшін сынға алды. Олар: Егер мінез-
құлық түгелдей жаратылыстан болатын болса, онда жаза болмау керек, -
дейді. Бірақ социологиялық тұжырымдама, адамның қылмысқа бейімділігін
қоғамдық қатынастардың объективтік мазмұнынан дей отырып, бұл жағдайда да
жаза өз мәнін жоғалтады деген қорытындыға келеді.
Криминологиядағы бұл екі бағыттың екеуі де қате, сондықтан да
пікірталас жалғасуда. Себебі адамның қалыптасып дамуын, тек биологиялық
немесе әлеуметтік факторлармен түсіндіруге болмайды. Бұл екі бағытты
біріктіре отырып (кейін солай болды да), олардың адам бойындағы өзара
байланысына қарай, адамдардың оң және теріс іс-әрекеттеріне себепші
болатындығын ғана айту қажет. Биологиялық, әлеуметтік факторлар жеке-дара
өздігінен, адамның қалыптасуына, оның жалпы дамуына себепші бола алмайды.
Өйткені, адам санатынан оның ажырамас бөліктерін - жеке басын және
даралығын бөліп алуға болмайды. Әрине жеке бас қалыптасқанда адамның сұлу
немесе сұрықсыз болып туғандығының маңызы бар.
Осы факторларға қарай оның араласатын әртүрлі ортасы, әртүрлі өмір жолы
болады. Біреулер қызуқанды, біреулер әрбір әрекетін ойластырып жасайды.
Әлсіз адам жаппай төбелеске кірмейді, ал интеллектуалдық даму деңгейі төмен
адамдардың арасынан өз ісіне шебер алаяқты кездестірмейсің.
Мысалы, қазіргі таңда дамудың биологиялық және әлеуметтік нысандарын
біріктіру үшін батыс және шығыс философиясында әлеуметтік биологизм ілімі
дамуда. Бұл ілімнің гнеологиялық негізіне адам мен қоғам мәселесіндегі
биологиялық және әлеуметтік факторлардың ара-қатынасы алынған. Биологиялық
және әлеуметтік факторлардың өзара байланысын жақтаушылар - адамды
биологиялық та, әлеуметтік тұлға деп те қарастырады; ондағы психикалық
процестерде биологиялық тамыр бар; мүдделердің (мұқтаждық емес), қабілеттің
дамуында, бағыттылық алуда әлеуметтік сипат береді, - деп көрсетеді [10,
21 б.].
Ал адам - биологиялық және әлеуметтік дүниеге де жатады дегенді кезінде
коммунистік идеология қабылдамады. Оны алдамшы идея деп санады [11, 110
б.]. Олар: Адам болмысы жеке басқа тән абстракт емес. Ол өз қызметі арқылы
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығына айналады, - деп көрсеткен [12, 24
б.]. Мұның дұрыс еместігін кейін уақыт көрсетті. Адам, бәрінен бұрын
биологиялық тұлға, сонан кейін барып әлеуметтік тұлғаға айналады. Сондықтан
да оның мінез-құлқын көптеген азаматтарға тән ортақ объективтік
(әлеуметтік) себептер (жұмыссыздық, кедейлік, т.б.) емес, ақыл-ой, сезім,
ерік, табиғат заңдарын, қоғамдағы өз орны танымы сияқты субъективтік
себептер анықтайды. Әлеуметтік тұлға өзіне қажет нәрсеге бейімделеді, оны
өзі өндіреді [13, 284 6.].
Адамдағы әлеуметтік өзара әрекеттестік өзінің ажырамас бөлігі
болатындай қасиетпен жаралғандығы шындық па, әлде адамдар
төңірегіндегілерді тек өз мақсатына пайдалану үшін ғана ұстайтын, некен
саяқ жүретін тіршілік иесі ме деген сұрақтарды философтар бұдан бірнеше
ғасыр бұрын қойған.
Мысалы, В.В. Ковалев екінші пікірді қолдаған. Ол адамдарды тек өз қамын
ғана ойлайтын, басқаларға қандай ауыртпашылық түсетіндігімен ісі жоқ жануар
деп санады. Егер қоғамдағы тәртіпке шақыратын шектеулер болмаса, олардың
барлығы бір-бірімен соғысатын жағдай туар еді. Сонымен қатар, ол: адамдар
өзінің жаратылысында әлеуметтік емес, кұрылымды мойындамайтын жыртқыш. Ал
қоғам - адамның айуандық тәбетін шектейтін, оның жиіркенішті де қатыгез
қылықтарын тежейтін, бірігіп өркениетті өмір сүруге болатын ережелерді
анықтайтын тетік, - деп көрсетті [14, 18 б.].
Жекелеген болжамдардан басқа ғалымдарда біздің қоғам өмірінің
регрессивтік дамуын растайтын объективтік фактілер бар. Мысалы, академик
Степин: Ежелгі өркениеттердегі табиғатты тірі ағза ретінде, ал адам
тіршілігі - сол ағзаға бейімделу, - деп қабылдады. Сол себептен де
өркениеттер ұзақ тұрды.
XIX ғасырда техногендік өркениет бұрынғыдан да бетер күшіне енді.
Қуатты техниканың арқасында дәстүрлі қоғамдарға қысым жасалды, оларды басып
алып өзгертті, күйретті.
Адамға, оның ағзасына, психикасына антропологиялық ықпалдың
қауіптілігі де аз емсс. Адам генетикасын бұзатын мутагендік
факторлар саны күрт көбейді. ҚазҰУ студенттеріне жүргізілген зерттеу (25
жыл бұрынғымен салыстырғанда) олардың нәзіктеніп бара жатқандығын көрсетті.
Бас сүйектің көлемі өзгерген, бұрынғыдан сопақтау. Бетте ұзару және
жіңішкеру үрдісі бар.
Мутагенез қарқынының өсуіне ортаның ластануы, торығу, есірткі,
транквилизаторлар қолдану әсер етеді, нәтижесінде жарымжан болып туылатын
балалар, генетикалық аурулар саны көбейеді және т.б. Міне осының бәрі
адамның регрессивтік дамуына әсер етеді, оның мінез-құлқынан көрініс табады
[15, 3-6 б.]. Адамның жеке басының деградациясының себептеріне талдау
жасалғандығын Е.О. Алаухановтың. Е. Қайыржановтың. Г. Рустемованың және
т.б. еңбектерінен көруге болады. Өкінішке орай, криминолог адамның
биологиялық өрісінің регрессивтік өзгерулерінің барлық тетігін кадағалай
алмайды, антропогендік факторлардың психикаға әсерінің коррекциялық
байланысын ол аша алмайды. Криминолог бұл процестердің теріс әсер
ететіндігін көрсетіп ғана кояды, бұл жерде, өкінішке орай, адамның өзі ғана
белсенді рөл атқарады.
Әлеуметтік мінез-құлық бойға, негізінен, туа бітеді деген пікірге
негізделген зерттеулердің көбісі жануарлардың табиғи жағдайдағы мінез-
құлқын зерделейтін этология ғылымы шеңберінде жүргізілді. Бұл ғылымның
бетке ұстар екі өкілі - Конрад Лоренц [16, 115 б.] (1903-1989) пен Нико
Тинберген (1907-1988) Нобель сыйлығын алды. Олар және басқа да этологтар
мінез-құлықтың көптеген қырларына талдау жасады, кейбір реакциялардың
туа бітетіндігін, ешқандай да бұрынгы тәжірибеге негізделмей
туындайтындығын анықтады. Көп жағдайларда аталған мінез-құлықтық реакциялар
бір түрдің ішінде кездеседі, оның кейбірінде әлеуметтік сипат бар. Сонымен
қатар олар тірі жәндіктердің өзара әрекеттесетіндігін анықтады.
Бұрындары этология өкілдері әлеуметтік мінез-құлықтың көптеген түрлері
генетикалық алдын ала бағдарланған әрекеттерге- шаблондарға негізделген деп
ойлайтын.
Ал кейінгі зерттеулер түрткі болатын ынта мен шаблон әрекеттер
арасындағы байланыстың аса қатал еместігін көрсетті. Мұндай зерттеулердің
нәтижелері ғалымдарда генетикалық бағдарламада ең жалпы бастапқы кескін
ғана емес, оны тікелей тәжірибе арқылы түзетіп отыратын икемділік те бар
деген пікір тудырды. Адамның әлеуметтік мінез-құлқы аса күрделі, оны
тұрақты әрекеттермен-шаблондармен суреттеу мүмкін емес. Әлеуметтік мінез-
құлықтың жарқын көріністерінің бірі - агрессия.
Ал агрессивті адам деген сөзді жиі естиміз. Агрессия деген не және
біз ол сөзді дұрыс түсінеміз бе?
Психологтардың айтуынша, агрессия деген - басқа біреуге зиян келтіруге
бағытталған мінез-құлық, өзіңмен ондай қатынастан қашқақтауға барлық негіз
бар [17, 74 б.]. Оны кейде ашумен, ызамен шатастырады.
Бірақ біз білеміз, қанша ашулансақ та, ызалансақ та, тіптен бірімізді-
біріміз көре алмасақ та, өзара қастандық әрекетке бармауымыз мүмкін.
Агрессивтік мінез-құлықта алдын ала ойластырылған мақсаттылық бар.
Біздің қайсымыз болсақ та, кейде басқа біреуге моральдық немесе басқадай
зиян келтіруіміз, тіптен абайламай біреуді өлтіріп те қоюымыз мүмкін.
Мұндай алдын ала ойластырылмаған әрекет, тіптен қылмыс болса да, агрессия
деп саналмайды.
Кейбіреулер кейде өз үстемдігінің демократиясын, артық менмендікті
агрессия деп те қабылдайды. Бірақ мақтаншақтық, төсқақпайлық агрессивтікке
жатпайды. Ондай адам өзінің бойына біткен әлгідей қасиеттерімен өзін
төңірегіндегілерге көрсеткісі келеді. Ол да бір тауардың артықшылығын
көрсетіп, сатылымын арттыру үшін берілетін жарнама сияқты. Оның
мазасыздығын, тегеурінділігін, аса белсенділігін агрессивті деген сөзбен
сипаттау дұрыс емес.
Біздің пікірімізше, бұдан шығатын қорытынды агрессия барысында адамда
белгілі бір мақсат болады. Осы арқылы адам өз мақсатына жету үшін іс-
әрекеттер және басқа да құқық бұзушылықтарға баруы мүмкін.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, егер біз келешекте тату-тәтті тұрғымыз
келсе, алдымен адам агрессиясының биологиялық негізін түсінуіміз керек
дейді. Бұл пікірмен келісуге болады. Себебі осы арқылы адамның жеке басын
толық анықтауға мүмкіндік туады және оның алдын алуға жағдай жасауға
болады.
Ал агрессия - тікелей және тікелей емес болып бөлінеді. Тікелей
агрессияда адам басқа адамға ашық тиіседі (итереді, ұрады, кемітеді,
қорқытады және т.б.). Тікелей емес агрессияда зиян келтірмекші адаммен
бетпе-бет келмейді (сырттай өсек айтады, жала жабады және т.б.). Осы арқылы
адамға зиян келтіруге болады. Сонымен қатар агрессия эмоционалды болады,
бұл жағдайда адам келеңсіз эмоцияларға — ыза, кекке ерік береді және
инструменталды болады. Бұл жағдайда адамға адам тікелей зиян келтіреді,
алға қандай да мақсат қойылады.
Жалпы агрессияның типтеріне келесілерді жатқызуға болады:
1) шабуылдық - шабуыл жасаушы адамға қатысты зорлық-зомбылық болмаса
да, оның басқа біреуге күш көрсетуі немесе психологиялық зақым келтіруі
(қараңғы, адам жоқ жерлерде жасалатын қарақшылық);
2) қорғанушылық - өзіне жасалған зорлыққа жауап ретінде басқа
адамға зақым келтіру;
3) жауаптылық - келтірген зиян үшін кектесу;
4) арандатушылық (орынсыз қалжыңнан төбелес шығару);
5) арандатылмаған - шабуыл жасауына ешқандай негіз болмаса да адамның
кінәсіз басқа біреуге шабуыл жасауы;
6) ашудан болған агрессия - өзінің ашу-ызасын басудың амалы (жұмыстағы
ренішті басу үшін болар-болмас айыпты болған баланы шапалақпен ұру);
7) түрткі болатын себеп сыртқы жағдайға орынсыз араласу (зеріккеннен
агрессия);
8) рұқсат етілген (сот үкімі бойынша адам өлтіретін жендеттің іс-
әрекеті).
Сонымен қатар кейбір криминологгар ерекше түр ретінде криминалдық
агрессияны бөліп алады, ал оны субъектінің айырықша психикалық күйімен
байланыстырады. Ал агрессивтік арақатынаста зорлық-зомбылық көрсетуге
ұмтылысты көрсететін психикалық құбылыс [18, 262 б.].
Әлеуметтік биология ғылымы мен этология ғылымы бірігіп, агрессияны тірі
қалғысы келетіндердің заңды инстинкті деп санайды. Егер адам агрессивті
болмағанда, оның тірі қалу-қалмауы екіталай еді. Агрессивтік кез келген
жануарға, кез келген адамға тән қасиет.
Әлеуметтік-криминогендік мінез-құлықка себеп болып, қылмыстық нәтижеге
алып келген күнде де, адамның агрессивтігін криминалдық деп санауға
болмайды. Олай болған жағдайда криминалдық агрессияны ары қарай –
түрлерге, мысалы, пайдакүнемдік агрессия, пайдакүнемдік зорлық деп
бөлуге тура келеді. Ал бұл түрлерді ары қарай қол сұғылатын құқықтық
қатынастар субъектілеріне де бөлу керек болады. Қайталап айталық, агрессия
- басқаға қасақана зиян келтіру үшін алдын ала ойластырылған мақсатты мінез-
құлық. Ал ол криминалдық па, жоқ па оны құзыретті адамдар шешеді.
Жануарлардағы агрессивтік мінез-құлық - сол түрдің тірі қалуына және
артына тұқым қалдыруға бағытталған айла-тәсілдерінің бірі. Агрессияның
арқасында аумақты бақылап отырады, өзін жем-шөппен, сумен қамтамасыз етеді,
топта тәртіп сақталады, ең бастысы - өз тұқымын қорғайды. Табиғи
сұрыптаудың арқасында, міне осы қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды.
Ал себепсіз, дәлелсіз зорлық жануарларға тән емес, ондай қасиет оларды тірі
қалу мүмкіндігінен айырған болар еді. Адамға қарағанда жануарлар өз түрінің
өкілдерін мақсатсыз өлтірмейді. Себебі олар адамдардың сүйікті тірлігі
соғысуды білмейді. Мысалы, Макиавелли зорлықты мойындаумен қатар, ол қоғам
үшін қажет деп тапты [19, 127 б.]. Сонымен қатар адам санасындағы
агрессивті, қатыгез деген ұғымдар жануарларда кездеспейді, себебі
жыртқыштар тамақтану үшін қажеттіден артықты өлтірмейді, оларда ондайға
құмарлык жоқ. Айта кететін тағы бір жағдай, жануарлардың мінез-құлқы өздері
өмір сүретін қауымдастықтың нормаларына қайшы келмейді.
Бұдан шығатын қорытынды, агрессивтік ұғым тек адамға ғана тән қасиет.
Осы арқылы адамның дамуы артып отыруы мүмкін. Ал әлеуметтік мәртебесіне
қарай адамды бөлсек, мәдени дәстүріне және ұлтына қарамастан әйелдермен
салыстырғанда ер адамдар едәуір агрессивті.
Осы туралы психологтардың пікіріне тоқталсақ, бұл жерде жыныс
гармондары деңгейінің рөлі де бар екен, ол ерлерде бірнеше есе көп
көрінеді. Оның концентрациясының қанда көбеюі ағзаның жалпы белсенділігінен
агрессивтіктің артуына байланысты. Дегенмен барлығына гармон кінәлі деуге
де болмайды, себебі мида да агрессияның пайда болуын реттейтін кұрылымдар
бар. Олар үлкен жарты шарлардың маңдай қабының тежеуші бақылауында болады
[20, 210 б.]. Бұл адамдарға катысты, ал ми қабы жақсы дамыған жануарлардың
мінез-құлқы гармоналдық ауытқуларға онша тәуелді емес. Мысалы, кейбір
психикалық қобалжуларда немесе адамның ақыл-есі ауысканда, торыққанда
агрессивтік артады. Американ психологы Бандураның әлеуметтік үйрену
теориясына сәйкес, адам биологиялық жаратылыс ретінде туғаннан бастап
нейропсихологиялық және гармоналдық жүйелермен жабдықталған, олар белгілі
бір жағдайларда агрессивтік мінез-құлық тудырады.
Адамның биологиялық өрісімен қатар, агрессияның бой көтеруінде тікелей
және тікелей емес үйренудің де ролі зор. Үйрену - алдыңғы тәжірибені игеру
нәтижесінде жеке мінез-құлықтың бейімделіп өзгеруі. Оның тұрақтылығы
алынған акпараттың қаншалықты жадыда сақталғандығына байланысты [21, 258
б.].
Ғалымдардың айтуынша, ағза өзара тығыз өрілген, өте шектеулі
рефлекстермен қоса пайда болады, бірақ ол үйрену арқылы толығуы мүмкін.
Аталған теория XX ғасырдың бірінші жартысында жақсы дамыды (әсіресе, АҚШ-
та). Бұл сол кездегі интеллектуалдық және саяси ахуалдың көрінісі сияқты
еді. Ол жылдары әрбір адам іскерлік көрсетіп өз жағдайын түзеуге және жаңа
дағды алуға қабілетті деген қоғамда пікір қалыптасты. Егер қоршаған
ортасын, білім беру әдісін өзгертсе адамды окытып, тәрбиелеуден біршама
нәтиже алуға болады деген ұғым тарады. Алғашқыда көптеген ғалымдар кімді
оқитынына, нені оқитынына байланысты емес өзінше бөлек базалық зандар бар
деп есептеді. Осы қағиданы ұстанған ғалымдар үйренудің бастапқы көзіне
жетуді және оның базалық заңдарын ашуды мақсат тұтып, жағдайлар мен
жануарларды зерттеуге баса көңіл бөлді. Бірақ үйрену процесін зерттеген
ғалымдар, өкінішке орай, барлық жануарлардағы үйрену моделін түсіндіре
алатындай бірыңғай заңдар кешенін таба алмады. Дегенмен мұндай заңдарды
іздестіру үйренуге қатысты қазіргі қолда бар жаңалықтарды ашуға мүмкіндік
берді.
Үйрену теориясының негізгі тұжырымдарының мәнісі мынада. Қатыгездік,
бұйрық, айырықша наным (саяси және діни), көңіл-күй (аштық, шөлдеу,
қобалжу) агрессияға түрткі болады және мадақтау, жазалау, тәжірибе (нені
қолдау, нені жазалау керек екендігін бақылап), өзін-өзі реттеу тетіктері
(мақтаныш немесе кінәлік сезім) арқылы агрессияны жөндеуге
болады. Мектеп жасынан қалыптасатын әлеуметтік емес, оның ішінде
агрессивтік мінез-құлық балалардың отбасымен қалыпты байланысының
бұзылуынан болады, нәтижесінде оларда этикалық (өнегелік) нормалар
мен ұғым өзгереді. Ата-ананың балаға деген катыгездігі, балалардың өзара
араздастығы, сондай-ақ ересектерінің жасы кішілерге агрессивтік мінез-құлық
көрсетуі де үлкен рөл атқарады [22, 126 б.]. Сондықтан да пайымы бар ата-
ана балалардың өздеріне еліктейтіндігін, олардың көзбен көріп, кұлақпен
естігендерін, ата-ана үлгісінің ықпал ететіндігін ұмытпауы тиіс. Мұның бәрі
баладан тікелей көрініс табады. Отбасындағы ашық әңгімеден, қандай кітап
оқу, қандай фильм көру керек екендігі жайындағы ұсыныстан-ақ бала бағдар
ала бастайды. Сыртта төбелесіп келген балаға: Қарымтасын қайтардың ба,
таяқ жеп қалған жоқсың ба? немесе төбелеспесең болмай ма? деудің өзінде
үлкен мән жатыр.
Психологтардың пікірінше, агрессияға үйретудің мұндай әртүрлі
тәсілдерін біріктіру, оны елемеуге немесе баланың ондай мінез-құлқын катаң
жазалауға қарағанда нәтижелі болады екен.
Құрдастарымен араласу отбасындағы араласудың кемшілігін толықтырып ғана
қоймайды, қайта оны ушықтырады, себебі проблеманы шешудің үйдегі тәсілі
сыртқа шыққанда кері әсер етеді.
Сонымен қатар ұл мен қыз агрессияларының арасында да елеулі
айырмашылықтар бар. Мысалы, ұлдар агрессияны басымдылықты күш көрсету
арқылы дәлелдеуге негіздеген. Ал әке мен шешенің ұлдар агрессивтігіне
ықпалы әртүрлі. Агрессивті ұлдардың әкелері де төңірегіндегілерге
агрессивті болып келеді, тікелей күш көрсетуге бейім. Ал шешенің ұлдың
агрессивтік мінез-құлқына қосатын үлесі, оның сондай көрінісіне мән
бермеуі. Қыздар жақсы арақатынасты сақтауға, ынтымақтастыққа, ымырашылдыққа
көбірек бағдар алған. Олардың агрессиясы тікелей емес, тек арақатынасты
бұзуға бағытталған.
Таңғалатын бір жай - психологияда қатыгездік деген термин жоқ.
Мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық деген терминдер де жоқ.
Психологтар агрессия және агрессивтік деп айтқанды дұрыс
көреді. Субъективтік анықтамалардан қашады, ал катыгездік – тек адамға
ғана тән қасиет.
Жануарлар агрессияны үйірді басқару, ұрғашысын өзіне қаратып алу,
мекендеген жерін қорғау үшін өз тұқымдастарына ғана көрсетеді. Ал ұрпағын
қорғағанда агрессивтікті басқа тұқым өкілдеріне көрсетеді. Сол себепті
ондай мінез-құлықты теріс сипатты деп айтуға болмайды. Агрессия - тірі
қалғысы келетіндердің заңды инстинктісі. Күштілер ғана тірі қалады - солар
тұқымды сақтап қалады, жалғастырады, ондайлар болмағанда әлдеқашан-ақ Жерде
биологиялық кему болар еді. Бұл ереже жануарлардың жоғарғы түрі - адамзатқа
да, оның дамуының бастапқы кезеңінде таралган.
Психологтардың айтуынша, адам агрессиясы дегеніміз - жеке-дара немесе
ұжымдық әрекет, ол басқа адамға немесе адамдар тобына күш көрсетуте немесе
психологиялық залал зиян келтіруге не оларды жоюға бағытталған [23, 104
б.].
Бірақ адам агрессивтігінің қандай да бір заңды, қалыпты деңгейі болуға
тиіс, ол деңгейден төмен түсу адамды қиын жағдайларға алып келеді. Ал бұл
жерде әңгіме жеке адамның қажетті және жеткілікті деңгейден асып түсетін
агрессивтігі жайында болуға тиіс.
Жануар орынсыз, артық агрессия көрсете ме? Табиғи, қалыпты жағдайда
көрсетпейді. Кейде қамауда тұрған жануарлар бірін-бірі өлтіргенше таласуы
мүмкін, бостандықта ондай жағдай кездеспейді. Бұл жерде мәселе олардың
агрессивтігінде емес, таласқан жерінің шектеулі екендігінде.
Жеңілген қашып тығылатын жер жоқ. Жеңілгенін мойындап жеңімпазға жер
босатып берейін десе, жан-жағы қоршалған. Артық агрессияны ауру жануарлар
көрсетеді. Мысалы, құтырған жануарлар өзіне қарсы бірінші жолыққан жануарға
ашынып, шабуыл жасайды. Олардың ешқандай себепсіз агрессия жасауы - ауру
екендігінің белгісі.Сонымен ауру жануар ғана қажетсіз агрессияға барады.
Ондай ешбір негізсіз зиян келтіруге ұмтылуды ғалымдар қатыгездік деп
санайды.
Өкінішке орай, қатыгездік адамдар арасында жиі кездеседі. Кей
жағдайларда көңілге қонымсыз сипат алады. Мысалы, ежелгі кейбір дін бойынша
адамды құрбандыққа шалу - құдайга табынудан (құдайдың көңілін табу үшін жас
сәбилерді өртеуден) бастап, ацтектер нанымына дейін орын алды; артта
ештеңе калдырмау тактикасы, жаулап алған жердегі байырғы халықты жаппай
қыру, сонымен қатар қазіргі кездегі ланкестік те қатыгездіктің белгісі.
Зорлық-зомбылық көрсетіп жасалатын қылмыстардың саны да көптеп орын алуда.
Сонымен қатар адамдар арасындағы қатыгездік, көптеген соғыстардың
тұтануына алып келіп отырған. Мысалы, өткен XX ғасырда жер бетінде үлкенді-
кішілі көптеген соғыстар болған. Осы соғыстардың салдарынан 3.5 миллиардтан
астам адамдар құрбан болған екен. Ал қазіргі кезеңде жер бетінде 6
миллиардтан астам адам өмір сүруде. Мұның екі себебі бар. Бірақ сол екеуі
де дұрыс емес. Егер артық агрессивтікті, яғни қатыгездікті ауру деп
санасақ, онда адамзаттың кемінде 20%-ы айықпайтын ауруға шалдыққандар.
Соңғы кезде ғалымдар арасында бұрын белгісіз болып келген қатыгездік
генін таптық деген пікірлер айтылып жүр [24, 310 б.]. Туа біткен ауруларға
жауап беретін басқа гендер сияқты бұл гендер де бір адамдарда бар, ал бір
адамдарда жоқ екен. Мұндай аурудың қауіптілігі сонда, ол өзін алып келген
гендерді емес, жанындағы басқа гендерді жояды екен және оны емдеу
қазіргі кезде мүмкін болмай тұр.
Егер қатігездікті адамның табиғи қасиеті дейтін болсақ, бұл жағдайда да
көңіл жұбатарлық ештеңе жоқ - ол кейбір адамдарда болмағанымен, көбімізде
бар. Сондықтан біздің ізгілікті және әділетті қоғам орната қоюымыз
екіталай. Оның үстіне адам қатыгездікке тез бой алдырады. Оны осы күнгі
орын алып отырған фактілер — көрші халықтардың бірін-бірі тонауы, өлтіруі,
адамдарды құлдыққа алып кетуі дәлелдеп отыр. Пол Поттың кезінде Камбоджада
болған жағдай адамзат жадынан шығуға тиіс емес. 13-14 жасар балалар өздерін
нағыз революционерлерміз деп санап, барып тұрған айуандықпен шұғылданды, өз
құрбандарының ішін жарып, бауырын шикідей жеді, сонысын ерлікке балады.
Ал басқаша айтқанда, тиісті тәрбие беру арқылы адамның агрессиясын
дамытуға болады екен. Дегенмен кейбір адамдардың бойындағы қажырлылық пен
күшті өнегелік ондай теріс тәрбиеге қарсылық көрсете алады.
Егер біз агрессивтікті көтере алатын болсақ, онда оның деңгейін
төмендетуге де болатын шығар. Психологтар мұның екі жолын көрсетіп отыр:
басқа адамның ерекше құндылық екендігі жайында тиянақты ұғым қалыптастыру
және адамды өзін-өзі бақылауға үйрету, әрі адамның жеке басының, жалпы
қоғамның агрессивтігін төмендететін тағы бір фактор бар, ол - мемлекет. Ол
бастапқыда адам өзін және өзінің жақындарын зорлық-зомбылықтан,
әділетсіздіктен, басынушылықтан қорғау жөніндегі негізгі функцияларын соған
беруі үшін, қылмыскерлерді жазалау үшін кұрылған болатын. Билік
институттары қалыпты жұмыс істейтін болса, онда адамның өзінің тірі қалуы
үшін әрқашан да агрессивті болу қажет емес. Керісінше, егер ол шектен тыс
агрессивті болса, оның қандай да бір мақсатқа жету жолында қиындық
туындайды. Егер мемлекет өз азаматтарының мәселесіне немқұрайлы қарайтын
болса, онда азаматтардың өз мәселелерін өздері, кейде құқыққа қайшы
әдістермен шешуіне тура келеді, нәтижесінде қоғамда агрессия артады, қылмыс
көбейеді. 2006 жылғы мәлімет бойынша, Қазақстанда 100 мың адамға 2007
қылмыстан келеді. Егер ол адамдардың арасынан 14 жасқа дейінгілерді алып
тастасақ, онда көрсеткіш 2390,5 болады [25, 38 б.].
Тағы бір айта кететін жағдай, көп ретте агрессивтік қорғанудың
бірден бір тетігіне айналды. Тағы бір келеңсіз жағдай – агрессия,
қатыгездік одан да зор агрессия тудырады.
Генетика келгелі бері жануарлар туралы кез келген мәліметтерге
байланысты бір қисынды сұрақ туындайды: ол мәліметтерді генетика арқылы
түсіндіруге бола ма және олар қаншалықты тұрақталып қалған. Бұл мән-жай XX
ғасырдың 70-жылдары қалыптасқан әлеуметтік биология ғылымы зерттейтін пәнге
айналды. Оның негізін америкалық ғалым Э. Уилсон қалады. Ол 1975 жылы
Әлеуметтік биология: жаңа синтез атты кітап шығарды. Әлеуметтік биология
популяциялық генетиканың, эволюциялық теорияның, этология мен экологияның
жиынтығы болып табылады.
Әлеуметтік биология ғылымы мен криминологиялық ғылымның байланысы
мынаған келіп тіреледі. Мысалы, әлеуметтік биологияның басты тезисі
мынадай: әлеуметтік мінез-кұлықтың әрбір нысанында қалайда генетикалық
негіз бар, ол кімді болса да өзі және өзінің туыстары үшін табыс
әкелетіндей әрекет жасауға мәжбүрлейді. Әлеуметтік биология мінез-
құлықтағы айырмашылықтарға да түсініктеме береді. Әлеуметтік биология
қоғамдық мінез-кұлықтың барлық нысандарынын биологиялық негіздерін, оның
ішінде адамды да зерделейді [26, 146 б.].
Әлеуметтік биологияны адамға қатысты алсақ, ол әлеуметтік
ұйымдастыруды, адам мен жануарлардың әлеуметтік мінез-құлықтары арасындағы
ұқсастықтарды, адамның әлеуметтік мінез-кұлқының генетикалық бүліну тетігін
зерделейтін ғылым. Әлеуметтік биология адамды екі бөліктен: Биологиялық
және әлеуметтік бөліктерден тұратын дене,- деп қарастырады. Әлеуметтік
биологияның міндеті адамның биограммасың, яғни оның өмір тіршілігінің
табиғи-биологиялық негіздерінің мүмкіндігінше толық сипаттамасын жасау, сол
арқылы биодеңгейдегі өзгерістерге байланысты мәдениет эволюциясын
түсіндіру. Адамдағы табиғаттық пен әлеуметтіктің өзара байланыстылық
проблемасы дегенді гендік-мәдени коэволюция деп алуға болады (лат. со -
бірге немесе бірге даму дегенді білдіреді. Автордың түсініктемесі).
Сонымен қатар, әлеуметтік биология адамның өзіндегі эволюцияны
зерделейді, саналы адамды мінез-құлқы генетикалық көптүрлі болып келетін
қарапайым биологиялық түр деп санайды.
Тіршіліктің кез келген басқа түрі сияқты, адамда да оның биологиялық
жаратылысынан тыс туындаған құндылық өзінікінен артық болмайды.
Қылмыскердің жеке басын және оның қылмыстық мінез-құлқын зерделеп,
криминология мынадай мәселе көтеріп отыр: адам табиғаты тұрақты ма, әлде ол
өзгере ме (қылмыскерді қайта тәрбиелеуге бола ма?). Қылмыстық мінез-
құлықтың негізінде дүниеқорлық, бәсекелестік, көре алмаушылық, қатыгездік,
іштарлық және т.б. жатыр. Бұл сезімдерді қандай да бір теріс әсерлермен
үдетуге немесе тәрбие, оқыту, өнегелік үлгі-насихат арқылы жоюга бола ма?
Қандай болса, сол қалпында адам қылмыс жасайды.
Әлеуметтік биология ғылымы, егер адамдардың құқыққа қайшы мінез-
құлқындағы биологиялық негіздерді зерделейтін болсақ, бұл мәселеде біраз
нәтиже алуға болар еді дейді.
Сонымен қатар адам дүниетанымын ұғыну қажет. Дүниетаным негізі - әлемді
түсіну, яғни қоршаған болмыс жөніндегі білімдер тобын меңгеру. Бұл білімдер
мен ұғымдар ертеңге де, бүгінге де, алыс болашаққа да қатысты. Олардың бәрі
адамдардың рухани дүниесінің кәусар көзі. Дүниетаным кұрамы күнделікті өмір
барысында, өнерде, әдебиетте, ғылым мен дінде қалыптасатын белгілі мұраттар
мен шындық бейнелерінде көрінген болмыстық қабылдаулардан кұралады.
Дүниетаным наным-сеніммен байланысты. Дүниетаным көзқарастары адамның
ұзақ уақыт айналысқан күрделі ақыл-ес жұмыстарының негізінде орнығады. Бұл
көзқарастар тұлғаның рухани өмірінің тұғырына, оның Мен мәніне айналып,
өмірлік ұстанымын айқындауға негіз болады.
Дүниетанымның қалыптасуы кездейсоқ қарапайым, тұрмыстық тәжірибеден не
әрқилы дүниетанымдық ұстанымдар тоғысынан немесе саналы, тұғырлы идеялар,
мұраттар мен принциптердің теориялық зерттеулері арқасында болуы мүмкін.
Адам дүниетанымында әрқашан белгілі уакыт, заман белгілері көрініс
береді. Әлем жөніндегі бүгінгі ұғым, дүниетаным бүкілдей ғылым
жетістіктерінің негізінде қаланды. Біздің қазіргі дәуірімізге тән
дүниетанымдық көзқарастар: демократия құндылықтары және адам кұқын, оның
экономикалық және саяси еркіндіктерін, ар-намыс және дүниетанымдық
еркіндікті бүкіл әлем болып қолдап-қуаттау және қорғау. Күннен күнге білім
құндылығы артуда. Қоғам болашағы да осы білімге иек артады, стратегиялық
әлеуметтік бағдарламалар да көбіне білімді негізге алып түзетілетін болды.
Ғылыми дуниетаным калыптастырудағы басты мақсат - мына күрделі де
қайшылықты өмірде адамға өз бетінше дербес іс-әрекет жасаудың бағдарын
беру.
Азаматтық тәрбие мәні - кемелденудегі ұрпақты отаншылдық, құқықтық,
адамгершілік сезімдеріне баулып, өз қадірін, тұлғалық еркіндігін,
тәртіптілікті, басқа азаматтар мен мемлекеттік билікті сыйлауды үйрету,
сонымен бірге жүктелген міндеттерді орындау, отаншылдық, ұлтжандылық және
ұлтаралық сыйластық сезімдерін үйлесімді байланыстыра білу қабілетін
дамыту.
Азаматтық тәрбие мақсаты - әр адамда қоғамның адамгершілік мұраттарын,
Отанға деген сүйіспеншілік, бейбітшілікке атсалысу ықылас-ниеттерін
қалыптастыру. Азаматтықтың негізгі элементтері - мемлекет және басқа
азаматтарды құрметтеуге байланысты өз міндеттерін орындауға мүмкіндік
беретін адамгершілік және құқықтык мәдениет. Кемелденген азаматтықтың
белгісі - сөз бен істің бірлігі. Адам тұлғасының дамуына бағытталган
гуманистік қадамдар да осы азаматтық сезімдердің деңгейімен бағаланады.
Азаматтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны әрекет-қылықтың
конституциялық және құқықтық талаптарын зерттеу, үйрену, бейбітшілікке,
зорлау күшін жұмсамауға тәрбиелеу; қоғам және тұлга мүддесін танытушы
қоғамдық сананың бір формасына азаматтың сезімін, ұлтаралық ортақтасу және
кұқықтық қатынастар мәдениетін, еліміздің жетістіктері жөніндегі білімдер
жүйесін, адамның қоғамда өз мүмкіндіктерін іске асыруға себепші азаматтық
тәжірибесін қалыптастыру.
Азаматтық тәрбие тиімділігін көтерудің арқасында төмендегідей
жетістіктерге қол жеткізуіміз мүмкін:
- азаматшылық идеяларын қабылдаудың психологиялиқ кейіп жағдайлары
жасалады;
- азаматтар өз араларындағы міндеттерді мойындайтын болады;
- бірлікті өмір сүруге дағдыланады;
- өз талаптарында, әрекет-қылықтарында, әдеттері мен әрекеттерінде,
ниеттері мен қалауларында да астамшылыққа бармауға үйренеді;
- басқалар мүддесін де ескерудің қажеттігін сезінетін болады;
- қоғамдағы бейбітшілік, өзара түсіністік, ымырашылдық пен тәртіптілік
сақтау үшін қажет азаматтық ортақтасудың басты шарты өзіндік бақылау мен
қадағалау жүргізуге бейімделеді.
- Отаншылдық тәрбиесі. Бұл тәрбиенің мақсаты -оқушыда өз Отанына
деген сүйіспеншілік сезімін оятып, оған адал қызмет жасауға, оны қорғауға
баулу; туған ел тарихы және өз халқы мен басқа да ұлыстардың мәдени
мұрасын, салттары мен дәстүрлерін қастерлеу қатынасын қалыптастыру.
Отаншылдық тәрбиесінің мазмұны:
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерін (Елтаңба, Ту,
Әнұран) зерттеп, тану. Сонымен бірге басқа елдердің де мемлекеттік
белгілерін білу.
- Отаншылдык (өз Отанына деген сүйіспеншілік) пен интернационализмнің
(басқа ұлт адамдарына, елдерге, мемлекеттерге бағытталып қалыптасқан достық
қатынастар сезімі) әрқилы тұстарын түсініп, кайта қарастыруға мүмкіндік
беретін білімдер шеңберін кеңейту;
- туған өлке табиғаты мен тарихын зерттеу;
- елімізбен байланысқан өзге мемлекеттер тілін, тарихын, ондағы
халықтардың салты мен достүрлерін білу;
- халқымыздың жауынгерлік даңқы мен қаһармандығына байланысты нақты
дерек көздерін іздеу және зерттеу.
Құқықтық тәрбие. Құкықтық тәрбие мақсаты – оқушыларда құқықтық мәдениет
пен құқықтық әрекет қалыптастырып, оларды құқықтық заңдылық талаптарын
түсінуге әрі мойындауға баулу. Құқықтық тәрбие жүйесі мемлекет сипаты және
саясатымен белгіленеді.
Құқықтық норма адамның қоғамдағы талапқа сая әрекет-қылығының мұратты
(идеяльная) моделі. Құқық пен тәрбиенің өзара байланысты әрекеті,
негізінен, жанама түрде тәрбиеге араласқан ата-аналар мен ересектер арқылы
іске асырылады. Азаматтық қорғанысы әлі жетілмеген бала заң аясында қолдау
табады. Оның ерекше мәртебесі Адам құқықтарының жалпы декларациясында
және Бала туралы Конвенцияда жарияланды. Отбасы және мектеп жағдайларында
балалар орынды әрекет-қылық әдеттерін, адамгершілік және құқықтық
нормаларын, әлеуметтік іс-әрекеттердің алғашқы дағдыларын меңгере бастайды.
Құқықтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны құқықбұзушылық
әрекеттерге арқау болар жағдайларды (өмір мен тәрбиедегі қолайсыз
жайттарды) жою; оқушылардың өмірі мен тәрбиесіне орай жағдайлар мен оларды
қоршаған ортаны зерттеу; тәрбиеленушінің жеке ұстанымдарына түзетулер
енгізу; бұрын қылмыс жасаған оқушылардың жұмыстарымен жете танысу.
Осыған байланысты, адамның қылмыстық мінез-құлқында келесідей
әлеуметтік және биологиялық құрылымдар бар. Әлеуметтік пен биологиялықтың
арақатынасы шамамен бірдей, тәрбие, үйрену және өзін-өзі тәрбиелсу арқылы
адам өз мінез-құлқын рухани-өнегелік жоғарғы деңгейге көтере алады. Адамның
мінез-құлқындағы әлеуметтік пен биологиялықты зерделеудің деңгейін
қарастырсақ, криминология ғылыми әлеуметтік биологиямен бірлесіп, адамның
құқықка қарсы мінез-кұлқын анықтайтын үш бағыттың зерттеулеріне қатыса
алады екен.
1.2 Қылмыстық мінез құлықтың қалыптасуының әлеуметтік себептері
Әр адам үшін әлеуметтік ұстанымның маңыздылығы, өзінен тосылатын
нормалар тарайтын субъектінің маңыздылығы аса қажет. Әрбір рөлдің орындалу
жағдайын бағалаудың да елеуі маңыздылығы бар. Рөлді орындау, егер ол ұзакқа
созылатын болса, адамда қандай да бір із қалдырады, бір қасиет дамып, ал
екінші бір қасиет жойылып кетуі мүмкін. Мысалы, мынадай жағдай байқалқан:
егер кәмелетке толмағанның қалыптасуы, негізінен, биресми демалу
топтарының арасында жүзеге асырылса, онда оның бойында биресми
арақатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды. Ол адамдармен тез сөз
табысады, олардың көңіл-күйін қабағынан біліп тұрады және т.б. Сонымен
қатар оларда еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер: тәртіп, кәсіби шеберлік
және басқалар төмен болады.
Қылмыскерлерді, олардың жеке басының сипаттамалары бойынша
топтастырудың қорытындысы жеке бастың өзіндік ерекше әлеуметтік типін бөліп
алу болды. Бұл әлеуметтік тип: криминогендік жеке бастың типі деп аталды.
Қылмыс жасаушы адамдардың барлығы осы типке жатқызылуы мүмкін. Бұл
жағдайда, оларға, өздерінің жеке басының сипаттамалары бойынша, өзін
әрқашан дұрыс ұстап жүрген адамдардан іс жүзінде айырмашылығы жоқ,
кездейсоқ қылмыскерлер деп анықтама беріледі. Мұндай қылмыскерлер сирек
кездеседі.
Криминогендік жеке бастың әлеуметтік типі жеке бас сипаттамаларының
белгілі бір бүтіндігін білдіреді. Оған мыналар тән:
- жеке бастың айналасындағылардың құқықка қарсы және биморальдық күшті
іс-қимылдары жағдайында қалыптасуы (отбасы, жолдастары);
- бұрындары биморальдық іс-әрекеттер мен әртүрлі құқық
бұзушылық жүйесі ықпал етудің заңда белгіленген шараларын қабылдағаннан
кейін де қайталануын қоймаған;
- қоғам мен мемлекеттің құндылық-нормативтік жүйесінен
алшақтау;
- өз іс-қимылын теріс бағалағанға көну, өзін-өзі қорғаудың әлеуметтік-
психологиялық тетіктерін пайдалану;
- қылмыс жасау жағдайындағы белсенділік және әдетте, дәлелді сыртқы
себептерсіз қылмыс жасау.
Криминогендік адамдар өкілдерінің ішінде тип тармақтарына (подтип)
бөлінеді: дәйекті-криминогендік, ситуациялық-криминогендік, ситуациялық.
Әлеуметтік ситуация мен адамның жеке басының өзара әрекеттестігінің
сипаты осы көрсетілген тип тармақтарын бөліп алудың критерийі болып
табылады. Мұндай өзара әрекеттестіктегі негізгі тарап - ситуация не адам.
Дәйекті-криминогендік тип тармағы мораль және құқық нормалары ұдайы
бұзылатын микроортада қалыптасады, қылмыс іс-қимылдың дағдылы мәнерінен
туындайды және оған субъектінің тұрақты қоғамға қарсы көзқарасы, әлеуметтік
мақсаты, бағдары себепші болады. Әдетте, мұндай адамдар қылмыс жасауға
болатын ситуация жасауда белсенділік танытады. Бұл типтің өкілдері нақты
ортаны өз мүдделеріне қарай өзгерте алады, олардың қылмыстық іс-қимылы
біршама дербес және белсенді болып келеді.
Ситуациялық-криминогендік тип тармағы мораль нормаларын бұзумен және
қылмыстық сипатта емес құқық бұзушылық жасаумен, қоғамға жарамды әлеуметтік
рөлдерді дұрыс орындамаумен сипатталады; қарама-қайшы микроортада
қалыптасады және әрекететеді; қылмыс едәуір шамада оны жасаудың қолайсыз
әлеуметтік-экономикалық, өнегелік және құқықтық ситуациясына байланысты
(қылмыстық құрамда болу, басқа адамдармен қақтығыс, т.б.). Бұл жерде
адамның жеке басының сипаттамасы мен әлеуметтік орта сипаттамасы арасындағы
өзара әрекеттестік шешуші болып табылады. Мұндай адамды қылмыстылыққа оның
микроортасы, соған дейінгі өмір салты алып келеді, ал қылмыстық ситуация
оның заңды жалғасы болып саналады.
Ситуациялық тип тармағы: мұндай адамның санасы мен іс-қимылындағы, оның
микроортасындағы өнегесіздік элементтері, егер бола қалған күннің өзінде,
шамалы ғана болады. Әлеуметтік орта мен адамның жеке басының күрделі
ситуацияда, оның ішінде адамның оған даярлықсыздығы жағдайында өзара
дұрыс әрекеттеспеуі де едәуір маңызды рөл атқарады. Бұл тип тармағының
өкілдері қылмысты сол адамның кінәсінен туындамаған, ол үшін
дағдылы емес ситуацияда жасайды.
Сонымен катар мұндай адам (кездейсоқ қылмыскерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ СЕБЕПТЕРІ
5
1.1 Қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуының биологиялық
себептері
5
1.2 Қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуының әлеуметтік
себептері
17
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ 28
КОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев 2009 жылғы 6-наурыздағы Қазақстан Республикасы халқына жасаған
Жолдауында: Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың
бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің
азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де
істеу керек, - деп нақты атап өтті [1].
Қылмыстық мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін ортақ әлеуметтік
жағдайлар ғана емес, жастарға тікелей әсер ететін кейбір келеңсіз
жағдайларды, олардың жеке басының психикалық ауытқуларын қамтып зерделеуді
қажет еді. Қоршаған ортаға бейімделу үшін, адам ағзасының өзара байланысты
қимылынан тұратын мінез-құлықты алдымен психология және социология
ғылымдары зерттейді. Олар мінез-құлық дегенді өмірдің материалдық,
интеллектуалдык және әлеуметтік салалардағы қызметті адамның қабілеті деп
түсіндіреді. Қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін келеңсіз әлеуметтік
жағдайларды экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени-тәрбие салаларында,
сондай-ақ әлеуметтік қатынастар саласында көруге болады. Мысалы, экономика
саласында ол, жұмыссыздық, дағдарыс, өндіру мен тұтыну арасындағы қайшылық,
еңбек түрлері, нысандары және жағдайлары арасындағы айырмашылықтар,
материалдық қамтамасыз ету деңгейінің әртүрлілігі және т.б.
Саяси салада: сыбайлас жемкорлық, билік пен басқару жүйесіндегі
қайшылықтар, демократияның деңгейі мен оны жүзеге асырудағы қайшылықтар,
заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудегі қайшылықтар және т.б.
Әлеуметтік қатынастар саласында: отбасы табыстарының әртүрлілігі; ең
төменгі күнкөріс мөлшерінің аздығы, жастардың қоғамдық еңбекке толық
қамтылмауы, әртүрлі елді мекендердегі (қала-ауыл, орталық-шалғай) тұрмыс
жағдайының бірдей еместігі және т.б.
Идеологиялық салада: білім беру және тәрбиені ұйымдастыру
жұмыстарындағы қайшылықтар, қоғамдық сана мен жеке адам санасы арасындағы
қайшылықтар, қоғам мүшелерінде өнеге деңгейінің төмендігі, әртүрлі діндер
арасындағы алшақтық және т.б.
Мәдени-тәрбие саласында: білімділіктің, ғылымның, кәсіби іскерліктің
беделінің түсуі, құндылық бағдарының өзгеруі, мемлекеттен қолдау таппаған
мәдениеттің, ғылымның, өнердің коммерциялануы; қылмыстық әрекетке,
маскүнемдікке, нашақорлыққа, жезөкшелікке тарту, кейде оларға жағдай
тудыру, қасақана қылмыс үшін жауапқа тартылуды, соттылықты ұятқа санамау
және т.б.
Жоғарыда баяндалған мән-жайлар диплом жұмысының тақырыбын таңдап алуға
түрткі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық мінез-құлықтың кейбір
аспектілерімен көрнекті ғалымдар - А.Н.Ағыбаев, Е.О.Алауханов,
Т.К.Акимжанов, Н.М.Әбдіров, С.Б.Бимурзин, У.С.Джекебаев, Е.І.Қайыржанов.
Н.Дулатбеков. М.С.Нәрікбаев. А.Х. Миндагұлов, Ғ.С.Мауленов, С.С. Молдабаев,
А.А.Смағұлов, Б.К. Сыздық, А.Ш. Ещанов, Г.Р.Рустемова, Ж.Қарамырза және
Қазақстанның философ-педагогтары: Г.Есім, Б.А. Тойлыбаев, Қ.Г.Ғабдулина, Б.
Әбдікерімұлы, Ә. Әбуов, А.Т. Құлсариева және т.б. айналысты.
Жұмыстың мақсаты қылмыстық мінез-құлықтың алдын алудың теориялық және
тәжірибелік мәселелерін қарастыру.
Осы койылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешуге талпыныс жасалды:
- қылмыстық мінез-құлықтың биологиялық негіздерін зерделеу;
- қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін әлеуметтік жағдайларды талдау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негізін талдау, ұқсастық,
салыстыру, жүйелі-құрылымдық, нақты әлеуметтік әдістер құрады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Адамның қылмыстық мінез-құлқының тетігін психикалық талпыныстың (ынта
мен құмарлықтың) сыртқы жағдайлармен өзара әрекеттестігі бар бағыт;
2. Қоғам өміріндегі келеңсіз әлеуметтік мән-жайлар мен адамның өз
басының тауқыметі (жұмыссыздық, кедейшілік және т.б.) психикаға
тікелей әсер етеді (ашу, ыза, кек пайда болады). Бұл нақты мән-жайлар
адамға теріс ықпал еткенмен, қылмысқа себеп болмайды. Барлық әрекет
адамның жеке өз басымен байланысты.
Жұмыстың объектісі болып – қылмыстылықтың жағдайын, құрылымын және
динамикасын сипаттайтын мәліметтер қылмыстық жауапкершілігінің әртүрлі
аспектілерін реттейтін бұрынғы және қазіргі отандық заңнамалардың нормалары
мен институттары; жастар арасындағы қылмыстардың сот-тергеу тәжірибесінің
материалдары табылады.
Зерттеу пәнін адам (құқық бұзушы адам) тіршілік ететін әлеуметтік
тәжірибе саласы, оның әлеуметтік және биологиялық мінез-құлықтарының
аракатынасының ғылыми тұжырымдары мен Қазақстан Республикасының заңдары
құрайды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысында криминология,
педагогика ғылымындағы қылмыстық мінез-құлықты жүйелі түрде талдауға
ұмтылыс жасалған.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ ҚҰЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ СЕБЕПТЕРІ
1.1 Қылмыстық мінез құлықтың қалыптасуының биологиялық себептері
Адам баласының санасына XXI ғасыр жаһандану ғасыры деген ой сіңіп,
ендігі жерде осы көштен қалмауға бүкіл адамзат тырысып бағуда. Ал жаһандану
деп - әлемдегі дамыған елдердің бір-бірімен тығыз орналасуын: экономикалық,
саяси, әлеуметтік, білім-ғылым, мәдени, спорт т.б. дамуын айтамыз. Қоршаған
ортаға бейімделу үшін, адам ағзасының өзара байланысты қимылынан тұратын
мінез-құлықты алдымен психология және социология ғылымдары зерттейді. Олар
мінез-құлық дегенді өмірдің материалдық, интеллектуалдык және әлеуметтік
салалардағы қызметті адамның қабілеті деп түсіндіреді. Адамның тәні
туғаннан бастап қартайғанға дейін ұдайы өзгереді, сол сияқты мінез-құлық та
ешуақытта қандай да бір тиянақты деңгейге жетіп тоқтамайды. Мінез-құлық пен
тән дамуы өзара тығыз байланысты және олардың кейбір кезеңдері біріне-бірі
едәуір сәйкес келеді [2, 346 б.].
Криминология ғылымы да: Адамның өмір бойы басынан кешіретін
өзгерістерін, биологиялық, психологиялык, әлеуметтік, тарихи және
эволюциялық факторлардың жиынтықтарынан туындаған ықпалынын нәтижесі және
сол ықпалдар нығайған кезде ғана байланыс арта түседі, - деп санайды [3,
164 б.].
Даму термині тәнде, ой-өрісте және мінез-құлықта биологиялық
процестердің және сыртқы орта ықпалының нәтижесінде болатын өзгерістерді
білдіреді. Сонымен қатар даму – табиғатта, қоғамда және адамда болатын
әмбебап ортақ қасиет. Табиғатта - біртіндеп және секірмелі даму, қоғамда -
эволюциялық және революциялық даму болады. Даму адамға да тән, ол филогенез
(адамның тарихи дамуы) және антогенез (адамның туылғаннан өлгенге дейін
дамуы) болып бөлінеді. Философиялық, психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде бұл ұғымға әртүрлі түсініктеме берілген. Бұл терминнің
философиялық анықтамасы эволюция, генезис ұғымдарымен байланысты, ол
материя мен сананың заңды өзгеруін немесе төменгіден жоғарыдағыға
көтерілгендікті білдіреді [4, 1029 б.].
Ал психологияда даму термині, әдетте, қандай да бір прогрессивтік
(құрылымның күрделенуі) немесе регрессивтік (құрылымның оңайлануы) өзгеріс
сөз болғанда ғана пайдаланылады. Регрессивтік адамның азғындауымен тығыз
байланысты болып келеді. Яғни адамның жас ерекшелігіне қарай оның
психологиясы өзгеріп отырады.
Педагогикадағы дамуды адамның бір жас деңгейінен екіншісіне
өткендегі сандық-сапалық өзгерісі деп қарастырады.
Яғни, даму дегеніміз - адам ағзасында, психикасында интеллектуалдық
және рухани тұрғыдан болатын сандық және сапалық өзгерістер процесі, ол
ішкі және сыртқы, басқарылатын және басқарылмайтын факторлардың ықпалымен
болады [5, 18 6.].
Ал адамның дамуы (биологиялық және әлеуметтік) - әлеуметтік ортада да,
адамның өз басында да бар көптеген факторлар әсер ететін күрделі, ұзақ және
қайшылықты процесс. Адам дамуының көрсеткіші ретінде санадағы, мінез-
құлықтағы, қызметтегі, оның қоршаған әлемге көзқарасындағы
сапалық өзгерістерді – даму, ал өнеге, рух өзгерісін - адамның қалыптасуы
деп атауға болады.
Даму, қалыптасу терминдерін құқық бұзушы адамдарға да қатысты
пайдалануға болады, себебі оның азғындауы, оң қасиеттерін жоғалтуы -
криминологияда адамның регрессивтік дамуы деп аталады, оған үлкен мән
беріледі, оның құкық бұзуға бейім мінез-құлықтағы рөлі зор. Сондықтан адам
өзінің даму барысында биологиялық тұлғадан әлеуметтік тұлғаға, қоғамдық
қатынастар субъектісіне айналады. Бұл ретте даму дегеніміз жай ғана сандық
өзгерістердің жиынтығына, төменгі деңгейден жоғарыға қарай тіке жылжуға
тірелмейді. Бұл процеске тән ерекшелік - адамның физикалық, психикалық және
рухани-өнеге сипаттамаларының сандық өзгерістен сапалық өзгерістерге
диалектикалық өтуінде [6, 320 б.].
Әртүрлі философиялық ағымдардың өкілдері адамның даму процесін әртүрлі
түсіндіреді. Адамның дамуын және оның тұлға болып қалыптасуын түсіндіретін
үш тұжырымдама бар (биологиялық, әлеуметтік немесе социологиялық және
биоәлеуметтік).
Криминологиядағы биологиялық тұжырымдама бойынша адамның қылмыстық
мінез-құлқының тетігінде биологиялық қасиеттер мынадай түрде көрініс табады
екен:
а) қылмыскердін шыққан тегіне, содан барып өзіне, оның табиғи қасиетіне
әсер етеді;
ә) қылмыскердің жан-тәнінің, яғни бойға біткен қасиетінің дамуын
анықтайды;
б) қылмыс жасап жатқан кезде тұлғаға әсер етеді [7, 288 б.];
в) тәрбие табиғи даму процесін тек ғана тездетеді, не баяулатады.
Қылмыскердің жеке басына тек оған ғана тән кейіп бар ма, қылмыскер
қылмыскер еместен өзгеше ме - бұл басқа мәселе, оған жауап бергенде өзге
ұғымдар пайдаланылады. Қылмыскердің жеке басындагы биологиялық және
әлеуметтік жақтардың арақатынасы туралы айтыс тікелей тәжірибеге келіп
тіреледі. Биологиялық факторға басымдық беретін авторлар қылмыскерді
зерделегенде психиатрдың, психологтың басты рөлі туралы, биотехникалык
амалдар мен тестерді қолдану туралы тұжырым жасайды.
Әлеуметтік тұжырымдама бойынша: 1) адам өмірге биологиялық тұлға болып
келеді, содан кейін өз ортасының, төңірегіндегі өзі қатысатын топтардың
әсерінен біртіндеп әлеуметтенеді; 2) орта - адамның қалыптасуының басты
факторы; 3) тәрбие орта ықпалының сипатына түзету енгізуге тиіс; 4) даму
деңгейі неғұрлым төмен болса, адамның биологиялық кейпі соғұрлым айқын
көрінеді [8, 116 б.]. Әлеуметтік бағыт шыққан тектің жамандығы,
физиологиялық немесе психикалық ауытқулар, қылмыстылықтың дамуында шешуші
рөл атқармайды, себебі қоғамдық құбылыстарды әлеуметтік кұбылыстар
өзгертеді, ал көрсетілген факторлар адам өмірінің әлеуметтік негіздерінің
туындысы ғана болады [9, 106 б.]. Әлеуметтік бағыттың өкілдері биологиялық
бағытты жақтаушыларды дәрменсіздігі үшін сынға алды. Олар: Егер мінез-
құлық түгелдей жаратылыстан болатын болса, онда жаза болмау керек, -
дейді. Бірақ социологиялық тұжырымдама, адамның қылмысқа бейімділігін
қоғамдық қатынастардың объективтік мазмұнынан дей отырып, бұл жағдайда да
жаза өз мәнін жоғалтады деген қорытындыға келеді.
Криминологиядағы бұл екі бағыттың екеуі де қате, сондықтан да
пікірталас жалғасуда. Себебі адамның қалыптасып дамуын, тек биологиялық
немесе әлеуметтік факторлармен түсіндіруге болмайды. Бұл екі бағытты
біріктіре отырып (кейін солай болды да), олардың адам бойындағы өзара
байланысына қарай, адамдардың оң және теріс іс-әрекеттеріне себепші
болатындығын ғана айту қажет. Биологиялық, әлеуметтік факторлар жеке-дара
өздігінен, адамның қалыптасуына, оның жалпы дамуына себепші бола алмайды.
Өйткені, адам санатынан оның ажырамас бөліктерін - жеке басын және
даралығын бөліп алуға болмайды. Әрине жеке бас қалыптасқанда адамның сұлу
немесе сұрықсыз болып туғандығының маңызы бар.
Осы факторларға қарай оның араласатын әртүрлі ортасы, әртүрлі өмір жолы
болады. Біреулер қызуқанды, біреулер әрбір әрекетін ойластырып жасайды.
Әлсіз адам жаппай төбелеске кірмейді, ал интеллектуалдық даму деңгейі төмен
адамдардың арасынан өз ісіне шебер алаяқты кездестірмейсің.
Мысалы, қазіргі таңда дамудың биологиялық және әлеуметтік нысандарын
біріктіру үшін батыс және шығыс философиясында әлеуметтік биологизм ілімі
дамуда. Бұл ілімнің гнеологиялық негізіне адам мен қоғам мәселесіндегі
биологиялық және әлеуметтік факторлардың ара-қатынасы алынған. Биологиялық
және әлеуметтік факторлардың өзара байланысын жақтаушылар - адамды
биологиялық та, әлеуметтік тұлға деп те қарастырады; ондағы психикалық
процестерде биологиялық тамыр бар; мүдделердің (мұқтаждық емес), қабілеттің
дамуында, бағыттылық алуда әлеуметтік сипат береді, - деп көрсетеді [10,
21 б.].
Ал адам - биологиялық және әлеуметтік дүниеге де жатады дегенді кезінде
коммунистік идеология қабылдамады. Оны алдамшы идея деп санады [11, 110
б.]. Олар: Адам болмысы жеке басқа тән абстракт емес. Ол өз қызметі арқылы
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығына айналады, - деп көрсеткен [12, 24
б.]. Мұның дұрыс еместігін кейін уақыт көрсетті. Адам, бәрінен бұрын
биологиялық тұлға, сонан кейін барып әлеуметтік тұлғаға айналады. Сондықтан
да оның мінез-құлқын көптеген азаматтарға тән ортақ объективтік
(әлеуметтік) себептер (жұмыссыздық, кедейлік, т.б.) емес, ақыл-ой, сезім,
ерік, табиғат заңдарын, қоғамдағы өз орны танымы сияқты субъективтік
себептер анықтайды. Әлеуметтік тұлға өзіне қажет нәрсеге бейімделеді, оны
өзі өндіреді [13, 284 6.].
Адамдағы әлеуметтік өзара әрекеттестік өзінің ажырамас бөлігі
болатындай қасиетпен жаралғандығы шындық па, әлде адамдар
төңірегіндегілерді тек өз мақсатына пайдалану үшін ғана ұстайтын, некен
саяқ жүретін тіршілік иесі ме деген сұрақтарды философтар бұдан бірнеше
ғасыр бұрын қойған.
Мысалы, В.В. Ковалев екінші пікірді қолдаған. Ол адамдарды тек өз қамын
ғана ойлайтын, басқаларға қандай ауыртпашылық түсетіндігімен ісі жоқ жануар
деп санады. Егер қоғамдағы тәртіпке шақыратын шектеулер болмаса, олардың
барлығы бір-бірімен соғысатын жағдай туар еді. Сонымен қатар, ол: адамдар
өзінің жаратылысында әлеуметтік емес, кұрылымды мойындамайтын жыртқыш. Ал
қоғам - адамның айуандық тәбетін шектейтін, оның жиіркенішті де қатыгез
қылықтарын тежейтін, бірігіп өркениетті өмір сүруге болатын ережелерді
анықтайтын тетік, - деп көрсетті [14, 18 б.].
Жекелеген болжамдардан басқа ғалымдарда біздің қоғам өмірінің
регрессивтік дамуын растайтын объективтік фактілер бар. Мысалы, академик
Степин: Ежелгі өркениеттердегі табиғатты тірі ағза ретінде, ал адам
тіршілігі - сол ағзаға бейімделу, - деп қабылдады. Сол себептен де
өркениеттер ұзақ тұрды.
XIX ғасырда техногендік өркениет бұрынғыдан да бетер күшіне енді.
Қуатты техниканың арқасында дәстүрлі қоғамдарға қысым жасалды, оларды басып
алып өзгертті, күйретті.
Адамға, оның ағзасына, психикасына антропологиялық ықпалдың
қауіптілігі де аз емсс. Адам генетикасын бұзатын мутагендік
факторлар саны күрт көбейді. ҚазҰУ студенттеріне жүргізілген зерттеу (25
жыл бұрынғымен салыстырғанда) олардың нәзіктеніп бара жатқандығын көрсетті.
Бас сүйектің көлемі өзгерген, бұрынғыдан сопақтау. Бетте ұзару және
жіңішкеру үрдісі бар.
Мутагенез қарқынының өсуіне ортаның ластануы, торығу, есірткі,
транквилизаторлар қолдану әсер етеді, нәтижесінде жарымжан болып туылатын
балалар, генетикалық аурулар саны көбейеді және т.б. Міне осының бәрі
адамның регрессивтік дамуына әсер етеді, оның мінез-құлқынан көрініс табады
[15, 3-6 б.]. Адамның жеке басының деградациясының себептеріне талдау
жасалғандығын Е.О. Алаухановтың. Е. Қайыржановтың. Г. Рустемованың және
т.б. еңбектерінен көруге болады. Өкінішке орай, криминолог адамның
биологиялық өрісінің регрессивтік өзгерулерінің барлық тетігін кадағалай
алмайды, антропогендік факторлардың психикаға әсерінің коррекциялық
байланысын ол аша алмайды. Криминолог бұл процестердің теріс әсер
ететіндігін көрсетіп ғана кояды, бұл жерде, өкінішке орай, адамның өзі ғана
белсенді рөл атқарады.
Әлеуметтік мінез-құлық бойға, негізінен, туа бітеді деген пікірге
негізделген зерттеулердің көбісі жануарлардың табиғи жағдайдағы мінез-
құлқын зерделейтін этология ғылымы шеңберінде жүргізілді. Бұл ғылымның
бетке ұстар екі өкілі - Конрад Лоренц [16, 115 б.] (1903-1989) пен Нико
Тинберген (1907-1988) Нобель сыйлығын алды. Олар және басқа да этологтар
мінез-құлықтың көптеген қырларына талдау жасады, кейбір реакциялардың
туа бітетіндігін, ешқандай да бұрынгы тәжірибеге негізделмей
туындайтындығын анықтады. Көп жағдайларда аталған мінез-құлықтық реакциялар
бір түрдің ішінде кездеседі, оның кейбірінде әлеуметтік сипат бар. Сонымен
қатар олар тірі жәндіктердің өзара әрекеттесетіндігін анықтады.
Бұрындары этология өкілдері әлеуметтік мінез-құлықтың көптеген түрлері
генетикалық алдын ала бағдарланған әрекеттерге- шаблондарға негізделген деп
ойлайтын.
Ал кейінгі зерттеулер түрткі болатын ынта мен шаблон әрекеттер
арасындағы байланыстың аса қатал еместігін көрсетті. Мұндай зерттеулердің
нәтижелері ғалымдарда генетикалық бағдарламада ең жалпы бастапқы кескін
ғана емес, оны тікелей тәжірибе арқылы түзетіп отыратын икемділік те бар
деген пікір тудырды. Адамның әлеуметтік мінез-құлқы аса күрделі, оны
тұрақты әрекеттермен-шаблондармен суреттеу мүмкін емес. Әлеуметтік мінез-
құлықтың жарқын көріністерінің бірі - агрессия.
Ал агрессивті адам деген сөзді жиі естиміз. Агрессия деген не және
біз ол сөзді дұрыс түсінеміз бе?
Психологтардың айтуынша, агрессия деген - басқа біреуге зиян келтіруге
бағытталған мінез-құлық, өзіңмен ондай қатынастан қашқақтауға барлық негіз
бар [17, 74 б.]. Оны кейде ашумен, ызамен шатастырады.
Бірақ біз білеміз, қанша ашулансақ та, ызалансақ та, тіптен бірімізді-
біріміз көре алмасақ та, өзара қастандық әрекетке бармауымыз мүмкін.
Агрессивтік мінез-құлықта алдын ала ойластырылған мақсаттылық бар.
Біздің қайсымыз болсақ та, кейде басқа біреуге моральдық немесе басқадай
зиян келтіруіміз, тіптен абайламай біреуді өлтіріп те қоюымыз мүмкін.
Мұндай алдын ала ойластырылмаған әрекет, тіптен қылмыс болса да, агрессия
деп саналмайды.
Кейбіреулер кейде өз үстемдігінің демократиясын, артық менмендікті
агрессия деп те қабылдайды. Бірақ мақтаншақтық, төсқақпайлық агрессивтікке
жатпайды. Ондай адам өзінің бойына біткен әлгідей қасиеттерімен өзін
төңірегіндегілерге көрсеткісі келеді. Ол да бір тауардың артықшылығын
көрсетіп, сатылымын арттыру үшін берілетін жарнама сияқты. Оның
мазасыздығын, тегеурінділігін, аса белсенділігін агрессивті деген сөзбен
сипаттау дұрыс емес.
Біздің пікірімізше, бұдан шығатын қорытынды агрессия барысында адамда
белгілі бір мақсат болады. Осы арқылы адам өз мақсатына жету үшін іс-
әрекеттер және басқа да құқық бұзушылықтарға баруы мүмкін.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, егер біз келешекте тату-тәтті тұрғымыз
келсе, алдымен адам агрессиясының биологиялық негізін түсінуіміз керек
дейді. Бұл пікірмен келісуге болады. Себебі осы арқылы адамның жеке басын
толық анықтауға мүмкіндік туады және оның алдын алуға жағдай жасауға
болады.
Ал агрессия - тікелей және тікелей емес болып бөлінеді. Тікелей
агрессияда адам басқа адамға ашық тиіседі (итереді, ұрады, кемітеді,
қорқытады және т.б.). Тікелей емес агрессияда зиян келтірмекші адаммен
бетпе-бет келмейді (сырттай өсек айтады, жала жабады және т.б.). Осы арқылы
адамға зиян келтіруге болады. Сонымен қатар агрессия эмоционалды болады,
бұл жағдайда адам келеңсіз эмоцияларға — ыза, кекке ерік береді және
инструменталды болады. Бұл жағдайда адамға адам тікелей зиян келтіреді,
алға қандай да мақсат қойылады.
Жалпы агрессияның типтеріне келесілерді жатқызуға болады:
1) шабуылдық - шабуыл жасаушы адамға қатысты зорлық-зомбылық болмаса
да, оның басқа біреуге күш көрсетуі немесе психологиялық зақым келтіруі
(қараңғы, адам жоқ жерлерде жасалатын қарақшылық);
2) қорғанушылық - өзіне жасалған зорлыққа жауап ретінде басқа
адамға зақым келтіру;
3) жауаптылық - келтірген зиян үшін кектесу;
4) арандатушылық (орынсыз қалжыңнан төбелес шығару);
5) арандатылмаған - шабуыл жасауына ешқандай негіз болмаса да адамның
кінәсіз басқа біреуге шабуыл жасауы;
6) ашудан болған агрессия - өзінің ашу-ызасын басудың амалы (жұмыстағы
ренішті басу үшін болар-болмас айыпты болған баланы шапалақпен ұру);
7) түрткі болатын себеп сыртқы жағдайға орынсыз араласу (зеріккеннен
агрессия);
8) рұқсат етілген (сот үкімі бойынша адам өлтіретін жендеттің іс-
әрекеті).
Сонымен қатар кейбір криминологгар ерекше түр ретінде криминалдық
агрессияны бөліп алады, ал оны субъектінің айырықша психикалық күйімен
байланыстырады. Ал агрессивтік арақатынаста зорлық-зомбылық көрсетуге
ұмтылысты көрсететін психикалық құбылыс [18, 262 б.].
Әлеуметтік биология ғылымы мен этология ғылымы бірігіп, агрессияны тірі
қалғысы келетіндердің заңды инстинкті деп санайды. Егер адам агрессивті
болмағанда, оның тірі қалу-қалмауы екіталай еді. Агрессивтік кез келген
жануарға, кез келген адамға тән қасиет.
Әлеуметтік-криминогендік мінез-құлықка себеп болып, қылмыстық нәтижеге
алып келген күнде де, адамның агрессивтігін криминалдық деп санауға
болмайды. Олай болған жағдайда криминалдық агрессияны ары қарай –
түрлерге, мысалы, пайдакүнемдік агрессия, пайдакүнемдік зорлық деп
бөлуге тура келеді. Ал бұл түрлерді ары қарай қол сұғылатын құқықтық
қатынастар субъектілеріне де бөлу керек болады. Қайталап айталық, агрессия
- басқаға қасақана зиян келтіру үшін алдын ала ойластырылған мақсатты мінез-
құлық. Ал ол криминалдық па, жоқ па оны құзыретті адамдар шешеді.
Жануарлардағы агрессивтік мінез-құлық - сол түрдің тірі қалуына және
артына тұқым қалдыруға бағытталған айла-тәсілдерінің бірі. Агрессияның
арқасында аумақты бақылап отырады, өзін жем-шөппен, сумен қамтамасыз етеді,
топта тәртіп сақталады, ең бастысы - өз тұқымын қорғайды. Табиғи
сұрыптаудың арқасында, міне осы қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды.
Ал себепсіз, дәлелсіз зорлық жануарларға тән емес, ондай қасиет оларды тірі
қалу мүмкіндігінен айырған болар еді. Адамға қарағанда жануарлар өз түрінің
өкілдерін мақсатсыз өлтірмейді. Себебі олар адамдардың сүйікті тірлігі
соғысуды білмейді. Мысалы, Макиавелли зорлықты мойындаумен қатар, ол қоғам
үшін қажет деп тапты [19, 127 б.]. Сонымен қатар адам санасындағы
агрессивті, қатыгез деген ұғымдар жануарларда кездеспейді, себебі
жыртқыштар тамақтану үшін қажеттіден артықты өлтірмейді, оларда ондайға
құмарлык жоқ. Айта кететін тағы бір жағдай, жануарлардың мінез-құлқы өздері
өмір сүретін қауымдастықтың нормаларына қайшы келмейді.
Бұдан шығатын қорытынды, агрессивтік ұғым тек адамға ғана тән қасиет.
Осы арқылы адамның дамуы артып отыруы мүмкін. Ал әлеуметтік мәртебесіне
қарай адамды бөлсек, мәдени дәстүріне және ұлтына қарамастан әйелдермен
салыстырғанда ер адамдар едәуір агрессивті.
Осы туралы психологтардың пікіріне тоқталсақ, бұл жерде жыныс
гармондары деңгейінің рөлі де бар екен, ол ерлерде бірнеше есе көп
көрінеді. Оның концентрациясының қанда көбеюі ағзаның жалпы белсенділігінен
агрессивтіктің артуына байланысты. Дегенмен барлығына гармон кінәлі деуге
де болмайды, себебі мида да агрессияның пайда болуын реттейтін кұрылымдар
бар. Олар үлкен жарты шарлардың маңдай қабының тежеуші бақылауында болады
[20, 210 б.]. Бұл адамдарға катысты, ал ми қабы жақсы дамыған жануарлардың
мінез-құлқы гармоналдық ауытқуларға онша тәуелді емес. Мысалы, кейбір
психикалық қобалжуларда немесе адамның ақыл-есі ауысканда, торыққанда
агрессивтік артады. Американ психологы Бандураның әлеуметтік үйрену
теориясына сәйкес, адам биологиялық жаратылыс ретінде туғаннан бастап
нейропсихологиялық және гармоналдық жүйелермен жабдықталған, олар белгілі
бір жағдайларда агрессивтік мінез-құлық тудырады.
Адамның биологиялық өрісімен қатар, агрессияның бой көтеруінде тікелей
және тікелей емес үйренудің де ролі зор. Үйрену - алдыңғы тәжірибені игеру
нәтижесінде жеке мінез-құлықтың бейімделіп өзгеруі. Оның тұрақтылығы
алынған акпараттың қаншалықты жадыда сақталғандығына байланысты [21, 258
б.].
Ғалымдардың айтуынша, ағза өзара тығыз өрілген, өте шектеулі
рефлекстермен қоса пайда болады, бірақ ол үйрену арқылы толығуы мүмкін.
Аталған теория XX ғасырдың бірінші жартысында жақсы дамыды (әсіресе, АҚШ-
та). Бұл сол кездегі интеллектуалдық және саяси ахуалдың көрінісі сияқты
еді. Ол жылдары әрбір адам іскерлік көрсетіп өз жағдайын түзеуге және жаңа
дағды алуға қабілетті деген қоғамда пікір қалыптасты. Егер қоршаған
ортасын, білім беру әдісін өзгертсе адамды окытып, тәрбиелеуден біршама
нәтиже алуға болады деген ұғым тарады. Алғашқыда көптеген ғалымдар кімді
оқитынына, нені оқитынына байланысты емес өзінше бөлек базалық зандар бар
деп есептеді. Осы қағиданы ұстанған ғалымдар үйренудің бастапқы көзіне
жетуді және оның базалық заңдарын ашуды мақсат тұтып, жағдайлар мен
жануарларды зерттеуге баса көңіл бөлді. Бірақ үйрену процесін зерттеген
ғалымдар, өкінішке орай, барлық жануарлардағы үйрену моделін түсіндіре
алатындай бірыңғай заңдар кешенін таба алмады. Дегенмен мұндай заңдарды
іздестіру үйренуге қатысты қазіргі қолда бар жаңалықтарды ашуға мүмкіндік
берді.
Үйрену теориясының негізгі тұжырымдарының мәнісі мынада. Қатыгездік,
бұйрық, айырықша наным (саяси және діни), көңіл-күй (аштық, шөлдеу,
қобалжу) агрессияға түрткі болады және мадақтау, жазалау, тәжірибе (нені
қолдау, нені жазалау керек екендігін бақылап), өзін-өзі реттеу тетіктері
(мақтаныш немесе кінәлік сезім) арқылы агрессияны жөндеуге
болады. Мектеп жасынан қалыптасатын әлеуметтік емес, оның ішінде
агрессивтік мінез-құлық балалардың отбасымен қалыпты байланысының
бұзылуынан болады, нәтижесінде оларда этикалық (өнегелік) нормалар
мен ұғым өзгереді. Ата-ананың балаға деген катыгездігі, балалардың өзара
араздастығы, сондай-ақ ересектерінің жасы кішілерге агрессивтік мінез-құлық
көрсетуі де үлкен рөл атқарады [22, 126 б.]. Сондықтан да пайымы бар ата-
ана балалардың өздеріне еліктейтіндігін, олардың көзбен көріп, кұлақпен
естігендерін, ата-ана үлгісінің ықпал ететіндігін ұмытпауы тиіс. Мұның бәрі
баладан тікелей көрініс табады. Отбасындағы ашық әңгімеден, қандай кітап
оқу, қандай фильм көру керек екендігі жайындағы ұсыныстан-ақ бала бағдар
ала бастайды. Сыртта төбелесіп келген балаға: Қарымтасын қайтардың ба,
таяқ жеп қалған жоқсың ба? немесе төбелеспесең болмай ма? деудің өзінде
үлкен мән жатыр.
Психологтардың пікірінше, агрессияға үйретудің мұндай әртүрлі
тәсілдерін біріктіру, оны елемеуге немесе баланың ондай мінез-құлқын катаң
жазалауға қарағанда нәтижелі болады екен.
Құрдастарымен араласу отбасындағы араласудың кемшілігін толықтырып ғана
қоймайды, қайта оны ушықтырады, себебі проблеманы шешудің үйдегі тәсілі
сыртқа шыққанда кері әсер етеді.
Сонымен қатар ұл мен қыз агрессияларының арасында да елеулі
айырмашылықтар бар. Мысалы, ұлдар агрессияны басымдылықты күш көрсету
арқылы дәлелдеуге негіздеген. Ал әке мен шешенің ұлдар агрессивтігіне
ықпалы әртүрлі. Агрессивті ұлдардың әкелері де төңірегіндегілерге
агрессивті болып келеді, тікелей күш көрсетуге бейім. Ал шешенің ұлдың
агрессивтік мінез-құлқына қосатын үлесі, оның сондай көрінісіне мән
бермеуі. Қыздар жақсы арақатынасты сақтауға, ынтымақтастыққа, ымырашылдыққа
көбірек бағдар алған. Олардың агрессиясы тікелей емес, тек арақатынасты
бұзуға бағытталған.
Таңғалатын бір жай - психологияда қатыгездік деген термин жоқ.
Мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық деген терминдер де жоқ.
Психологтар агрессия және агрессивтік деп айтқанды дұрыс
көреді. Субъективтік анықтамалардан қашады, ал катыгездік – тек адамға
ғана тән қасиет.
Жануарлар агрессияны үйірді басқару, ұрғашысын өзіне қаратып алу,
мекендеген жерін қорғау үшін өз тұқымдастарына ғана көрсетеді. Ал ұрпағын
қорғағанда агрессивтікті басқа тұқым өкілдеріне көрсетеді. Сол себепті
ондай мінез-құлықты теріс сипатты деп айтуға болмайды. Агрессия - тірі
қалғысы келетіндердің заңды инстинктісі. Күштілер ғана тірі қалады - солар
тұқымды сақтап қалады, жалғастырады, ондайлар болмағанда әлдеқашан-ақ Жерде
биологиялық кему болар еді. Бұл ереже жануарлардың жоғарғы түрі - адамзатқа
да, оның дамуының бастапқы кезеңінде таралган.
Психологтардың айтуынша, адам агрессиясы дегеніміз - жеке-дара немесе
ұжымдық әрекет, ол басқа адамға немесе адамдар тобына күш көрсетуте немесе
психологиялық залал зиян келтіруге не оларды жоюға бағытталған [23, 104
б.].
Бірақ адам агрессивтігінің қандай да бір заңды, қалыпты деңгейі болуға
тиіс, ол деңгейден төмен түсу адамды қиын жағдайларға алып келеді. Ал бұл
жерде әңгіме жеке адамның қажетті және жеткілікті деңгейден асып түсетін
агрессивтігі жайында болуға тиіс.
Жануар орынсыз, артық агрессия көрсете ме? Табиғи, қалыпты жағдайда
көрсетпейді. Кейде қамауда тұрған жануарлар бірін-бірі өлтіргенше таласуы
мүмкін, бостандықта ондай жағдай кездеспейді. Бұл жерде мәселе олардың
агрессивтігінде емес, таласқан жерінің шектеулі екендігінде.
Жеңілген қашып тығылатын жер жоқ. Жеңілгенін мойындап жеңімпазға жер
босатып берейін десе, жан-жағы қоршалған. Артық агрессияны ауру жануарлар
көрсетеді. Мысалы, құтырған жануарлар өзіне қарсы бірінші жолыққан жануарға
ашынып, шабуыл жасайды. Олардың ешқандай себепсіз агрессия жасауы - ауру
екендігінің белгісі.Сонымен ауру жануар ғана қажетсіз агрессияға барады.
Ондай ешбір негізсіз зиян келтіруге ұмтылуды ғалымдар қатыгездік деп
санайды.
Өкінішке орай, қатыгездік адамдар арасында жиі кездеседі. Кей
жағдайларда көңілге қонымсыз сипат алады. Мысалы, ежелгі кейбір дін бойынша
адамды құрбандыққа шалу - құдайга табынудан (құдайдың көңілін табу үшін жас
сәбилерді өртеуден) бастап, ацтектер нанымына дейін орын алды; артта
ештеңе калдырмау тактикасы, жаулап алған жердегі байырғы халықты жаппай
қыру, сонымен қатар қазіргі кездегі ланкестік те қатыгездіктің белгісі.
Зорлық-зомбылық көрсетіп жасалатын қылмыстардың саны да көптеп орын алуда.
Сонымен қатар адамдар арасындағы қатыгездік, көптеген соғыстардың
тұтануына алып келіп отырған. Мысалы, өткен XX ғасырда жер бетінде үлкенді-
кішілі көптеген соғыстар болған. Осы соғыстардың салдарынан 3.5 миллиардтан
астам адамдар құрбан болған екен. Ал қазіргі кезеңде жер бетінде 6
миллиардтан астам адам өмір сүруде. Мұның екі себебі бар. Бірақ сол екеуі
де дұрыс емес. Егер артық агрессивтікті, яғни қатыгездікті ауру деп
санасақ, онда адамзаттың кемінде 20%-ы айықпайтын ауруға шалдыққандар.
Соңғы кезде ғалымдар арасында бұрын белгісіз болып келген қатыгездік
генін таптық деген пікірлер айтылып жүр [24, 310 б.]. Туа біткен ауруларға
жауап беретін басқа гендер сияқты бұл гендер де бір адамдарда бар, ал бір
адамдарда жоқ екен. Мұндай аурудың қауіптілігі сонда, ол өзін алып келген
гендерді емес, жанындағы басқа гендерді жояды екен және оны емдеу
қазіргі кезде мүмкін болмай тұр.
Егер қатігездікті адамның табиғи қасиеті дейтін болсақ, бұл жағдайда да
көңіл жұбатарлық ештеңе жоқ - ол кейбір адамдарда болмағанымен, көбімізде
бар. Сондықтан біздің ізгілікті және әділетті қоғам орната қоюымыз
екіталай. Оның үстіне адам қатыгездікке тез бой алдырады. Оны осы күнгі
орын алып отырған фактілер — көрші халықтардың бірін-бірі тонауы, өлтіруі,
адамдарды құлдыққа алып кетуі дәлелдеп отыр. Пол Поттың кезінде Камбоджада
болған жағдай адамзат жадынан шығуға тиіс емес. 13-14 жасар балалар өздерін
нағыз революционерлерміз деп санап, барып тұрған айуандықпен шұғылданды, өз
құрбандарының ішін жарып, бауырын шикідей жеді, сонысын ерлікке балады.
Ал басқаша айтқанда, тиісті тәрбие беру арқылы адамның агрессиясын
дамытуға болады екен. Дегенмен кейбір адамдардың бойындағы қажырлылық пен
күшті өнегелік ондай теріс тәрбиеге қарсылық көрсете алады.
Егер біз агрессивтікті көтере алатын болсақ, онда оның деңгейін
төмендетуге де болатын шығар. Психологтар мұның екі жолын көрсетіп отыр:
басқа адамның ерекше құндылық екендігі жайында тиянақты ұғым қалыптастыру
және адамды өзін-өзі бақылауға үйрету, әрі адамның жеке басының, жалпы
қоғамның агрессивтігін төмендететін тағы бір фактор бар, ол - мемлекет. Ол
бастапқыда адам өзін және өзінің жақындарын зорлық-зомбылықтан,
әділетсіздіктен, басынушылықтан қорғау жөніндегі негізгі функцияларын соған
беруі үшін, қылмыскерлерді жазалау үшін кұрылған болатын. Билік
институттары қалыпты жұмыс істейтін болса, онда адамның өзінің тірі қалуы
үшін әрқашан да агрессивті болу қажет емес. Керісінше, егер ол шектен тыс
агрессивті болса, оның қандай да бір мақсатқа жету жолында қиындық
туындайды. Егер мемлекет өз азаматтарының мәселесіне немқұрайлы қарайтын
болса, онда азаматтардың өз мәселелерін өздері, кейде құқыққа қайшы
әдістермен шешуіне тура келеді, нәтижесінде қоғамда агрессия артады, қылмыс
көбейеді. 2006 жылғы мәлімет бойынша, Қазақстанда 100 мың адамға 2007
қылмыстан келеді. Егер ол адамдардың арасынан 14 жасқа дейінгілерді алып
тастасақ, онда көрсеткіш 2390,5 болады [25, 38 б.].
Тағы бір айта кететін жағдай, көп ретте агрессивтік қорғанудың
бірден бір тетігіне айналды. Тағы бір келеңсіз жағдай – агрессия,
қатыгездік одан да зор агрессия тудырады.
Генетика келгелі бері жануарлар туралы кез келген мәліметтерге
байланысты бір қисынды сұрақ туындайды: ол мәліметтерді генетика арқылы
түсіндіруге бола ма және олар қаншалықты тұрақталып қалған. Бұл мән-жай XX
ғасырдың 70-жылдары қалыптасқан әлеуметтік биология ғылымы зерттейтін пәнге
айналды. Оның негізін америкалық ғалым Э. Уилсон қалады. Ол 1975 жылы
Әлеуметтік биология: жаңа синтез атты кітап шығарды. Әлеуметтік биология
популяциялық генетиканың, эволюциялық теорияның, этология мен экологияның
жиынтығы болып табылады.
Әлеуметтік биология ғылымы мен криминологиялық ғылымның байланысы
мынаған келіп тіреледі. Мысалы, әлеуметтік биологияның басты тезисі
мынадай: әлеуметтік мінез-кұлықтың әрбір нысанында қалайда генетикалық
негіз бар, ол кімді болса да өзі және өзінің туыстары үшін табыс
әкелетіндей әрекет жасауға мәжбүрлейді. Әлеуметтік биология мінез-
құлықтағы айырмашылықтарға да түсініктеме береді. Әлеуметтік биология
қоғамдық мінез-кұлықтың барлық нысандарынын биологиялық негіздерін, оның
ішінде адамды да зерделейді [26, 146 б.].
Әлеуметтік биологияны адамға қатысты алсақ, ол әлеуметтік
ұйымдастыруды, адам мен жануарлардың әлеуметтік мінез-құлықтары арасындағы
ұқсастықтарды, адамның әлеуметтік мінез-кұлқының генетикалық бүліну тетігін
зерделейтін ғылым. Әлеуметтік биология адамды екі бөліктен: Биологиялық
және әлеуметтік бөліктерден тұратын дене,- деп қарастырады. Әлеуметтік
биологияның міндеті адамның биограммасың, яғни оның өмір тіршілігінің
табиғи-биологиялық негіздерінің мүмкіндігінше толық сипаттамасын жасау, сол
арқылы биодеңгейдегі өзгерістерге байланысты мәдениет эволюциясын
түсіндіру. Адамдағы табиғаттық пен әлеуметтіктің өзара байланыстылық
проблемасы дегенді гендік-мәдени коэволюция деп алуға болады (лат. со -
бірге немесе бірге даму дегенді білдіреді. Автордың түсініктемесі).
Сонымен қатар, әлеуметтік биология адамның өзіндегі эволюцияны
зерделейді, саналы адамды мінез-құлқы генетикалық көптүрлі болып келетін
қарапайым биологиялық түр деп санайды.
Тіршіліктің кез келген басқа түрі сияқты, адамда да оның биологиялық
жаратылысынан тыс туындаған құндылық өзінікінен артық болмайды.
Қылмыскердің жеке басын және оның қылмыстық мінез-құлқын зерделеп,
криминология мынадай мәселе көтеріп отыр: адам табиғаты тұрақты ма, әлде ол
өзгере ме (қылмыскерді қайта тәрбиелеуге бола ма?). Қылмыстық мінез-
құлықтың негізінде дүниеқорлық, бәсекелестік, көре алмаушылық, қатыгездік,
іштарлық және т.б. жатыр. Бұл сезімдерді қандай да бір теріс әсерлермен
үдетуге немесе тәрбие, оқыту, өнегелік үлгі-насихат арқылы жоюга бола ма?
Қандай болса, сол қалпында адам қылмыс жасайды.
Әлеуметтік биология ғылымы, егер адамдардың құқыққа қайшы мінез-
құлқындағы биологиялық негіздерді зерделейтін болсақ, бұл мәселеде біраз
нәтиже алуға болар еді дейді.
Сонымен қатар адам дүниетанымын ұғыну қажет. Дүниетаным негізі - әлемді
түсіну, яғни қоршаған болмыс жөніндегі білімдер тобын меңгеру. Бұл білімдер
мен ұғымдар ертеңге де, бүгінге де, алыс болашаққа да қатысты. Олардың бәрі
адамдардың рухани дүниесінің кәусар көзі. Дүниетаным кұрамы күнделікті өмір
барысында, өнерде, әдебиетте, ғылым мен дінде қалыптасатын белгілі мұраттар
мен шындық бейнелерінде көрінген болмыстық қабылдаулардан кұралады.
Дүниетаным наным-сеніммен байланысты. Дүниетаным көзқарастары адамның
ұзақ уақыт айналысқан күрделі ақыл-ес жұмыстарының негізінде орнығады. Бұл
көзқарастар тұлғаның рухани өмірінің тұғырына, оның Мен мәніне айналып,
өмірлік ұстанымын айқындауға негіз болады.
Дүниетанымның қалыптасуы кездейсоқ қарапайым, тұрмыстық тәжірибеден не
әрқилы дүниетанымдық ұстанымдар тоғысынан немесе саналы, тұғырлы идеялар,
мұраттар мен принциптердің теориялық зерттеулері арқасында болуы мүмкін.
Адам дүниетанымында әрқашан белгілі уакыт, заман белгілері көрініс
береді. Әлем жөніндегі бүгінгі ұғым, дүниетаным бүкілдей ғылым
жетістіктерінің негізінде қаланды. Біздің қазіргі дәуірімізге тән
дүниетанымдық көзқарастар: демократия құндылықтары және адам кұқын, оның
экономикалық және саяси еркіндіктерін, ар-намыс және дүниетанымдық
еркіндікті бүкіл әлем болып қолдап-қуаттау және қорғау. Күннен күнге білім
құндылығы артуда. Қоғам болашағы да осы білімге иек артады, стратегиялық
әлеуметтік бағдарламалар да көбіне білімді негізге алып түзетілетін болды.
Ғылыми дуниетаным калыптастырудағы басты мақсат - мына күрделі де
қайшылықты өмірде адамға өз бетінше дербес іс-әрекет жасаудың бағдарын
беру.
Азаматтық тәрбие мәні - кемелденудегі ұрпақты отаншылдық, құқықтық,
адамгершілік сезімдеріне баулып, өз қадірін, тұлғалық еркіндігін,
тәртіптілікті, басқа азаматтар мен мемлекеттік билікті сыйлауды үйрету,
сонымен бірге жүктелген міндеттерді орындау, отаншылдық, ұлтжандылық және
ұлтаралық сыйластық сезімдерін үйлесімді байланыстыра білу қабілетін
дамыту.
Азаматтық тәрбие мақсаты - әр адамда қоғамның адамгершілік мұраттарын,
Отанға деген сүйіспеншілік, бейбітшілікке атсалысу ықылас-ниеттерін
қалыптастыру. Азаматтықтың негізгі элементтері - мемлекет және басқа
азаматтарды құрметтеуге байланысты өз міндеттерін орындауға мүмкіндік
беретін адамгершілік және құқықтык мәдениет. Кемелденген азаматтықтың
белгісі - сөз бен істің бірлігі. Адам тұлғасының дамуына бағытталган
гуманистік қадамдар да осы азаматтық сезімдердің деңгейімен бағаланады.
Азаматтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны әрекет-қылықтың
конституциялық және құқықтық талаптарын зерттеу, үйрену, бейбітшілікке,
зорлау күшін жұмсамауға тәрбиелеу; қоғам және тұлга мүддесін танытушы
қоғамдық сананың бір формасына азаматтың сезімін, ұлтаралық ортақтасу және
кұқықтық қатынастар мәдениетін, еліміздің жетістіктері жөніндегі білімдер
жүйесін, адамның қоғамда өз мүмкіндіктерін іске асыруға себепші азаматтық
тәжірибесін қалыптастыру.
Азаматтық тәрбие тиімділігін көтерудің арқасында төмендегідей
жетістіктерге қол жеткізуіміз мүмкін:
- азаматшылық идеяларын қабылдаудың психологиялиқ кейіп жағдайлары
жасалады;
- азаматтар өз араларындағы міндеттерді мойындайтын болады;
- бірлікті өмір сүруге дағдыланады;
- өз талаптарында, әрекет-қылықтарында, әдеттері мен әрекеттерінде,
ниеттері мен қалауларында да астамшылыққа бармауға үйренеді;
- басқалар мүддесін де ескерудің қажеттігін сезінетін болады;
- қоғамдағы бейбітшілік, өзара түсіністік, ымырашылдық пен тәртіптілік
сақтау үшін қажет азаматтық ортақтасудың басты шарты өзіндік бақылау мен
қадағалау жүргізуге бейімделеді.
- Отаншылдық тәрбиесі. Бұл тәрбиенің мақсаты -оқушыда өз Отанына
деген сүйіспеншілік сезімін оятып, оған адал қызмет жасауға, оны қорғауға
баулу; туған ел тарихы және өз халқы мен басқа да ұлыстардың мәдени
мұрасын, салттары мен дәстүрлерін қастерлеу қатынасын қалыптастыру.
Отаншылдық тәрбиесінің мазмұны:
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерін (Елтаңба, Ту,
Әнұран) зерттеп, тану. Сонымен бірге басқа елдердің де мемлекеттік
белгілерін білу.
- Отаншылдык (өз Отанына деген сүйіспеншілік) пен интернационализмнің
(басқа ұлт адамдарына, елдерге, мемлекеттерге бағытталып қалыптасқан достық
қатынастар сезімі) әрқилы тұстарын түсініп, кайта қарастыруға мүмкіндік
беретін білімдер шеңберін кеңейту;
- туған өлке табиғаты мен тарихын зерттеу;
- елімізбен байланысқан өзге мемлекеттер тілін, тарихын, ондағы
халықтардың салты мен достүрлерін білу;
- халқымыздың жауынгерлік даңқы мен қаһармандығына байланысты нақты
дерек көздерін іздеу және зерттеу.
Құқықтық тәрбие. Құкықтық тәрбие мақсаты – оқушыларда құқықтық мәдениет
пен құқықтық әрекет қалыптастырып, оларды құқықтық заңдылық талаптарын
түсінуге әрі мойындауға баулу. Құқықтық тәрбие жүйесі мемлекет сипаты және
саясатымен белгіленеді.
Құқықтық норма адамның қоғамдағы талапқа сая әрекет-қылығының мұратты
(идеяльная) моделі. Құқық пен тәрбиенің өзара байланысты әрекеті,
негізінен, жанама түрде тәрбиеге араласқан ата-аналар мен ересектер арқылы
іске асырылады. Азаматтық қорғанысы әлі жетілмеген бала заң аясында қолдау
табады. Оның ерекше мәртебесі Адам құқықтарының жалпы декларациясында
және Бала туралы Конвенцияда жарияланды. Отбасы және мектеп жағдайларында
балалар орынды әрекет-қылық әдеттерін, адамгершілік және құқықтық
нормаларын, әлеуметтік іс-әрекеттердің алғашқы дағдыларын меңгере бастайды.
Құқықтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны құқықбұзушылық
әрекеттерге арқау болар жағдайларды (өмір мен тәрбиедегі қолайсыз
жайттарды) жою; оқушылардың өмірі мен тәрбиесіне орай жағдайлар мен оларды
қоршаған ортаны зерттеу; тәрбиеленушінің жеке ұстанымдарына түзетулер
енгізу; бұрын қылмыс жасаған оқушылардың жұмыстарымен жете танысу.
Осыған байланысты, адамның қылмыстық мінез-құлқында келесідей
әлеуметтік және биологиялық құрылымдар бар. Әлеуметтік пен биологиялықтың
арақатынасы шамамен бірдей, тәрбие, үйрену және өзін-өзі тәрбиелсу арқылы
адам өз мінез-құлқын рухани-өнегелік жоғарғы деңгейге көтере алады. Адамның
мінез-құлқындағы әлеуметтік пен биологиялықты зерделеудің деңгейін
қарастырсақ, криминология ғылыми әлеуметтік биологиямен бірлесіп, адамның
құқықка қарсы мінез-кұлқын анықтайтын үш бағыттың зерттеулеріне қатыса
алады екен.
1.2 Қылмыстық мінез құлықтың қалыптасуының әлеуметтік себептері
Әр адам үшін әлеуметтік ұстанымның маңыздылығы, өзінен тосылатын
нормалар тарайтын субъектінің маңыздылығы аса қажет. Әрбір рөлдің орындалу
жағдайын бағалаудың да елеуі маңыздылығы бар. Рөлді орындау, егер ол ұзакқа
созылатын болса, адамда қандай да бір із қалдырады, бір қасиет дамып, ал
екінші бір қасиет жойылып кетуі мүмкін. Мысалы, мынадай жағдай байқалқан:
егер кәмелетке толмағанның қалыптасуы, негізінен, биресми демалу
топтарының арасында жүзеге асырылса, онда оның бойында биресми
арақатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды. Ол адамдармен тез сөз
табысады, олардың көңіл-күйін қабағынан біліп тұрады және т.б. Сонымен
қатар оларда еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер: тәртіп, кәсіби шеберлік
және басқалар төмен болады.
Қылмыскерлерді, олардың жеке басының сипаттамалары бойынша
топтастырудың қорытындысы жеке бастың өзіндік ерекше әлеуметтік типін бөліп
алу болды. Бұл әлеуметтік тип: криминогендік жеке бастың типі деп аталды.
Қылмыс жасаушы адамдардың барлығы осы типке жатқызылуы мүмкін. Бұл
жағдайда, оларға, өздерінің жеке басының сипаттамалары бойынша, өзін
әрқашан дұрыс ұстап жүрген адамдардан іс жүзінде айырмашылығы жоқ,
кездейсоқ қылмыскерлер деп анықтама беріледі. Мұндай қылмыскерлер сирек
кездеседі.
Криминогендік жеке бастың әлеуметтік типі жеке бас сипаттамаларының
белгілі бір бүтіндігін білдіреді. Оған мыналар тән:
- жеке бастың айналасындағылардың құқықка қарсы және биморальдық күшті
іс-қимылдары жағдайында қалыптасуы (отбасы, жолдастары);
- бұрындары биморальдық іс-әрекеттер мен әртүрлі құқық
бұзушылық жүйесі ықпал етудің заңда белгіленген шараларын қабылдағаннан
кейін де қайталануын қоймаған;
- қоғам мен мемлекеттің құндылық-нормативтік жүйесінен
алшақтау;
- өз іс-қимылын теріс бағалағанға көну, өзін-өзі қорғаудың әлеуметтік-
психологиялық тетіктерін пайдалану;
- қылмыс жасау жағдайындағы белсенділік және әдетте, дәлелді сыртқы
себептерсіз қылмыс жасау.
Криминогендік адамдар өкілдерінің ішінде тип тармақтарына (подтип)
бөлінеді: дәйекті-криминогендік, ситуациялық-криминогендік, ситуациялық.
Әлеуметтік ситуация мен адамның жеке басының өзара әрекеттестігінің
сипаты осы көрсетілген тип тармақтарын бөліп алудың критерийі болып
табылады. Мұндай өзара әрекеттестіктегі негізгі тарап - ситуация не адам.
Дәйекті-криминогендік тип тармағы мораль және құқық нормалары ұдайы
бұзылатын микроортада қалыптасады, қылмыс іс-қимылдың дағдылы мәнерінен
туындайды және оған субъектінің тұрақты қоғамға қарсы көзқарасы, әлеуметтік
мақсаты, бағдары себепші болады. Әдетте, мұндай адамдар қылмыс жасауға
болатын ситуация жасауда белсенділік танытады. Бұл типтің өкілдері нақты
ортаны өз мүдделеріне қарай өзгерте алады, олардың қылмыстық іс-қимылы
біршама дербес және белсенді болып келеді.
Ситуациялық-криминогендік тип тармағы мораль нормаларын бұзумен және
қылмыстық сипатта емес құқық бұзушылық жасаумен, қоғамға жарамды әлеуметтік
рөлдерді дұрыс орындамаумен сипатталады; қарама-қайшы микроортада
қалыптасады және әрекететеді; қылмыс едәуір шамада оны жасаудың қолайсыз
әлеуметтік-экономикалық, өнегелік және құқықтық ситуациясына байланысты
(қылмыстық құрамда болу, басқа адамдармен қақтығыс, т.б.). Бұл жерде
адамның жеке басының сипаттамасы мен әлеуметтік орта сипаттамасы арасындағы
өзара әрекеттестік шешуші болып табылады. Мұндай адамды қылмыстылыққа оның
микроортасы, соған дейінгі өмір салты алып келеді, ал қылмыстық ситуация
оның заңды жалғасы болып саналады.
Ситуациялық тип тармағы: мұндай адамның санасы мен іс-қимылындағы, оның
микроортасындағы өнегесіздік элементтері, егер бола қалған күннің өзінде,
шамалы ғана болады. Әлеуметтік орта мен адамның жеке басының күрделі
ситуацияда, оның ішінде адамның оған даярлықсыздығы жағдайында өзара
дұрыс әрекеттеспеуі де едәуір маңызды рөл атқарады. Бұл тип тармағының
өкілдері қылмысты сол адамның кінәсінен туындамаған, ол үшін
дағдылы емес ситуацияда жасайды.
Сонымен катар мұндай адам (кездейсоқ қылмыскерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz