Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МИНЕРАЛДЫ.ШИКІЗАТТЫ КЕШЕНДІ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МИНЕРАЛДЫ.ШИКІЗАТТЫ КЕШЕНДІ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
3. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МИНЕРАЛДЫ.ШИКІЗАТТЫ КЕШЕНДІ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ҚАРЖЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ
4.КАДРЛЫҚ САЯСАТ
5.ПЕРСОНАЛДЫ ЫНТАЛАНДЫРУ ШАРАЛАРЫ
6.SWOT .ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МИНЕРАЛДЫ.ШИКІЗАТТЫ КЕШЕНДІ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МИНЕРАЛДЫ.ШИКІЗАТТЫ КЕШЕНДІ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
3. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МИНЕРАЛДЫ.ШИКІЗАТТЫ КЕШЕНДІ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ҚАРЖЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ
4.КАДРЛЫҚ САЯСАТ
5.ПЕРСОНАЛДЫ ЫНТАЛАНДЫРУ ШАРАЛАРЫ
6.SWOT .ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегия¬сын¬да кен-металлургия кешені Қазақ¬стан¬ның әлеуметтік-экономикалық жағынан жоғары дамыған елдердің қата¬ры¬на қосылуын қам¬тамасыз етуге жәр-демдесетін басым салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен-металлургия кешенінің басты міндеті ішкі және сыртқы рыноктардың қажеттерін қанағаттандыратын бәсекеге қабілетті өнімдер шығару болып табылады.
Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешені әлемдік минералды шикізат балансында айтарлықтай күшті позицияға ие, әлемдік минералды шикізат рыногы¬ның дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру комитетінің ақпараттық-талдау орталығының мәліметтері (2003 ж.) бойынша әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:
алтын – 2,7% (әлемде 8-орында), күміс – 16%, мыс 7,1%, марганец – 30% (2-орын), қорғасын – 22%, мырыш – 15,2%, барит – 47,2% (1-орын), темір – 6%, кобальт – 3,9% (5-орын), хром – 37,6% (8-орын), боксит – 1,4% (10-орын), никель – 1,4% (12-орын).
Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-үшінші, мырыш және қорғасын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, күміс бойынша тоғызыншы орында.
Әлемдік мыс, титан, ферроқорытпа және болат рыноктарында Қазақстанның атқаратын рөлі аз емес, ал Еуразиялық суб¬континентте хром бойынша монополист, темір, марганец, алюминий жөнінен өңірлік рынокта (ТМД елдері, бірінші кезекте Ресей) айтарлықтай ықпалы бар.
Бұл жетістіктер өздігінен келген жоқ, ол ғалымдар мен инженерлік-техникалық қызметкерлердің ерен еңбегінің жемісі болды. Кезінде осы сала Қазақстан ғылы¬мының қарыштап дамуына зор әсер етті. Отан¬дық геология, кен ісі, металлургия са¬ла¬л¬ары әлемдік жетістіктерге қомақты үлес қосты.
Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешені әлемдік минералды шикізат балансында айтарлықтай күшті позицияға ие, әлемдік минералды шикізат рыногы¬ның дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру комитетінің ақпараттық-талдау орталығының мәліметтері (2003 ж.) бойынша әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:
алтын – 2,7% (әлемде 8-орында), күміс – 16%, мыс 7,1%, марганец – 30% (2-орын), қорғасын – 22%, мырыш – 15,2%, барит – 47,2% (1-орын), темір – 6%, кобальт – 3,9% (5-орын), хром – 37,6% (8-орын), боксит – 1,4% (10-орын), никель – 1,4% (12-орын).
Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-үшінші, мырыш және қорғасын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, күміс бойынша тоғызыншы орында.
Әлемдік мыс, титан, ферроқорытпа және болат рыноктарында Қазақстанның атқаратын рөлі аз емес, ал Еуразиялық суб¬континентте хром бойынша монополист, темір, марганец, алюминий жөнінен өңірлік рынокта (ТМД елдері, бірінші кезекте Ресей) айтарлықтай ықпалы бар.
Бұл жетістіктер өздігінен келген жоқ, ол ғалымдар мен инженерлік-техникалық қызметкерлердің ерен еңбегінің жемісі болды. Кезінде осы сала Қазақстан ғылы¬мының қарыштап дамуына зор әсер етті. Отан¬дық геология, кен ісі, металлургия са¬ла¬л¬ары әлемдік жетістіктерге қомақты үлес қосты.
1 Минц, А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. М.: Мысль, 1972. - С.64-76.
2 Нестеров, П.М., Нестеров, А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник для вузов - М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1997. - 413 с.
3 О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс). – Алматы: Юрист, 2007. - 288 с.
4 Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М., Калиаскарова, З.К. Платежи за пользование природными ресурсами. – Алматы, 1997. - С. 28-32.
5 Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М. Экономический механизм природопользования. – Алматы: Ғылым, 2000. - 276 с.
6 Григорьев, В. Оценка предприятия: теория и практика. – М.: ИНФРА-М, 1997. - 318 с.
7 Шестаков, С.С. Совершенствование методов управления в регионе (на примере Иркутской области): Дисс. ... канд. экон. наук. – Иркутск, 1992. - С. 34-48.
8 Назарбаев, Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. – М.: Машиностроения, 1992. - 351 с.
9 Принимаемые меры по охране окружающей среды // Информационный экологический бюллетень. – Алматы, 1999. - 43 с.
10 Фурсов, В.И. Экологические проблемы окружающей среды. – Алматы: Ана тiлi, 1991. - 192 с.
11 Қаженбаев, С., Махмудов, С. Табиғат қорғау. – Алматы: Ана тiлi, 1992. -112 б.
12 Демина, Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды. – М.: Аспект пресс, 1995. - 143 c.
13 Каргажанов, З.К., Тлеуберген, М.А. и др. Рациональная схема освоения природных ресурсов. – Алматы, 1983. - 191 с.
14 Упушев, Е.М. Экология, природопользование, экономика. – Алматы: НИЦ Ғылым, 2002. - 396 с.
15 Мұқаұлы, С., Үпiшев, Е. Табиғат пайдалану экономикасы. – Алматы: ‘’Экономика'', 1999. - 268 б.
16 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка комплексного использования минерально-сырьевых ресурсов. – Алматы: Қазақ университетi, 2002. - 235 с.
17 Васильев, П.В. Экономика использования и воспроизводства лесных ресурсов. – М.: АН СССР, 1963. - 484 с.
18 Турневич, В.П. Кадастровая оценка лесов – М.: Лесная промышленность, 1977. - С. 77-91.
19 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка минеральных ресурсов. –Кокшетау, 2007. - 382 с.
20 Мамбетқазиев, Е., Сыбанбаев, Қ. Табиғат қорғау. – Алматы: Қайнар, 1990. - 387 с.
21 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi. Экология және табиғат қорғау. – Алматы: Мектеп, 2002. - 390 б.
22 ''Әдiстемелiк нұсқаулар'' ҚазКСР экология және табиғат пайдалану жөнiндегi мемлекеттiк комитетi. – Алматы, 1991 ж. - 12-19 бб.
23 Олдак, П.Г. Сохранение окружающей среды и развитие экономических исследований. – Новосибирск: Наука, 1980. - 159 с.
24 Степин, В.В. Экономические основы природопользования. – М.: Лесная промышленность, 1982. - 152 с.
25 Струмилин, С.Г. О цене ''даровых благ'' природы // Вопросы экономики, 1967. -№ 8. - С. 16-23.
2 Нестеров, П.М., Нестеров, А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник для вузов - М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1997. - 413 с.
3 О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс). – Алматы: Юрист, 2007. - 288 с.
4 Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М., Калиаскарова, З.К. Платежи за пользование природными ресурсами. – Алматы, 1997. - С. 28-32.
5 Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М. Экономический механизм природопользования. – Алматы: Ғылым, 2000. - 276 с.
6 Григорьев, В. Оценка предприятия: теория и практика. – М.: ИНФРА-М, 1997. - 318 с.
7 Шестаков, С.С. Совершенствование методов управления в регионе (на примере Иркутской области): Дисс. ... канд. экон. наук. – Иркутск, 1992. - С. 34-48.
8 Назарбаев, Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. – М.: Машиностроения, 1992. - 351 с.
9 Принимаемые меры по охране окружающей среды // Информационный экологический бюллетень. – Алматы, 1999. - 43 с.
10 Фурсов, В.И. Экологические проблемы окружающей среды. – Алматы: Ана тiлi, 1991. - 192 с.
11 Қаженбаев, С., Махмудов, С. Табиғат қорғау. – Алматы: Ана тiлi, 1992. -112 б.
12 Демина, Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды. – М.: Аспект пресс, 1995. - 143 c.
13 Каргажанов, З.К., Тлеуберген, М.А. и др. Рациональная схема освоения природных ресурсов. – Алматы, 1983. - 191 с.
14 Упушев, Е.М. Экология, природопользование, экономика. – Алматы: НИЦ Ғылым, 2002. - 396 с.
15 Мұқаұлы, С., Үпiшев, Е. Табиғат пайдалану экономикасы. – Алматы: ‘’Экономика'', 1999. - 268 б.
16 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка комплексного использования минерально-сырьевых ресурсов. – Алматы: Қазақ университетi, 2002. - 235 с.
17 Васильев, П.В. Экономика использования и воспроизводства лесных ресурсов. – М.: АН СССР, 1963. - 484 с.
18 Турневич, В.П. Кадастровая оценка лесов – М.: Лесная промышленность, 1977. - С. 77-91.
19 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка минеральных ресурсов. –Кокшетау, 2007. - 382 с.
20 Мамбетқазиев, Е., Сыбанбаев, Қ. Табиғат қорғау. – Алматы: Қайнар, 1990. - 387 с.
21 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi. Экология және табиғат қорғау. – Алматы: Мектеп, 2002. - 390 б.
22 ''Әдiстемелiк нұсқаулар'' ҚазКСР экология және табиғат пайдалану жөнiндегi мемлекеттiк комитетi. – Алматы, 1991 ж. - 12-19 бб.
23 Олдак, П.Г. Сохранение окружающей среды и развитие экономических исследований. – Новосибирск: Наука, 1980. - 159 с.
24 Степин, В.В. Экономические основы природопользования. – М.: Лесная промышленность, 1982. - 152 с.
25 Струмилин, С.Г. О цене ''даровых благ'' природы // Вопросы экономики, 1967. -№ 8. - С. 16-23.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
кіріспе
1 Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі
ұлттық орталығының даму тарихы
2. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі
ұлттық орталығының ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
3. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі
ұлттық орталығының экономикалық-қаржылық көрсеткіштері
4.Кадрлық саясат
5.Персоналды ынталандыру шаралары
6.Swot -талдау
қорытынды
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында кен-
металлургия кешені Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағынан жоғары
дамыған елдердің қатарына қосылуын қамтамасыз етуге жәрдемдесетін басым
салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен-металлургия кешенінің
басты міндеті ішкі және сыртқы рыноктардың қажеттерін қанағаттандыратын
бәсекеге қабілетті өнімдер шығару болып табылады.
Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешені әлемдік минералды шикізат
балансында айтарлықтай күшті позицияға ие, әлемдік минералды шикізат
рыногының дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Энергетика және
минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру
комитетінің ақпараттық-талдау орталығының мәліметтері (2003 ж.) бойынша
әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:
алтын – 2,7% (әлемде 8-орында), күміс – 16%, мыс 7,1%, марганец – 30% (2-
орын), қорғасын – 22%, мырыш – 15,2%, барит – 47,2% (1-орын), темір – 6%,
кобальт – 3,9% (5-орын), хром – 37,6% (8-орын), боксит – 1,4% (10-орын),
никель – 1,4% (12-орын).
Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром
бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-үшінші, мырыш және қорғасын
бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, күміс бойынша тоғызыншы
орында.
Әлемдік мыс, титан, ферроқорытпа және болат рыноктарында Қазақстанның
атқаратын рөлі аз емес, ал Еуразиялық субконтинентте хром бойынша
монополист, темір, марганец, алюминий жөнінен өңірлік рынокта (ТМД елдері,
бірінші кезекте Ресей) айтарлықтай ықпалы бар.
Бұл жетістіктер өздігінен келген жоқ, ол ғалымдар мен инженерлік-
техникалық қызметкерлердің ерен еңбегінің жемісі болды. Кезінде осы сала
Қазақстан ғылымының қарыштап дамуына зор әсер етті. Отандық геология, кен
ісі, металлургия салалары әлемдік жетістіктерге қомақты үлес қосты.
1 Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық
орталығының даму тарихы
Соңғы 15 жылда Қазақстан ғылымының алдында қосымша міндеттер пайда
болды. Яғни, отандық ғылымның жауапкершілігі артты. Кеңес өкіметі кезінде
осы саладағы қазақстандық ғалымдар тек ғылыми ізденістермен – жаңа
технология жасау, оларды сынақтан өткізу, өндіріске енгізу сияқты
мәселелермен айналысатын, ал өндірістің даму стратегиясын жасауды үкімет ол
кезде тек мәскеулік ғалымдарға тапсыратын.
Тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін, біздің үкіметіміз ондай маңызды
бағдарламалар дайындауды Қазақстан ғылымына жүктейтін болды. Сол себепті,
еліміз экономикасының стратегиялық бағыттары бойынша Президент Жарлығымен
бірнеше ұлттық орталықтар құрылды, оларға өз салаларында мемлекеттік
бағдарламаларды іске асыру жүктелді. Сондай құрылған орталықтың бірі –
“Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді ұқсату жөніндегі
ұлттық орталығы” РМК. Бізге тау-кен, металлургия бағыттары бойынша
бағдарламаны орындау жүктелді. Әрине, біз бұл міндетті бұрынғы істеп
жатқан жұмыстарымызға қосымша атқарып жүрміз. Мекеме қазір Орталық Азиядағы
ірі ғылыми кәсіпорындардың бірі.
Ал жекеменшікке өтіп кеткен кәсіпорындарға келсек, әрине, нарықтық
экономикада мемлекет орталықтың шаруасына араласпайды. Әйтсе де үкімет өз
меншігіндегі кен орнын кәсіпорынға пайдалануға бергеннен кейін, сол пайдалы
қазбаны өндіру мен өңдеу барысында жеке қожайындардың мемлекет мүддесін
бұзбауын қадағалап отыруы тиіс. Бұл не деген сөз?
Біріншіден, кен орнын пайдаланушылар руданы өндірген кезде үкімет
белгілеген норматив бойынша, руданы барынша толық (тек қана бай руданы
емес) қазып алулары керек. Екіншіден, руданы өңдеген кезде оның құрамында
бар элементтерді мейлінше толық бөліп алу керек. Үшіншіден, металдардың
өзіндік құнын шектен тыс жоғарылатпауы, сату бағасын төмендетпеуі тиіс.
Төртіншіден, өндіріс үдерісінде қоршаған ортаны ластамауы, ал егер оған
нұқсан келтірсе, сол үшін үкіметке жеткілікті мөлшерде төлем төлеуі тиіс.
Бесінші, өндірісте істейтін жұмыскерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі
тиіс.
Осы бағыттарда орталықтың жұмысын бақылайтын мемлекеттік органдар
бар. Біздің жұмысымыз жоғарыда аталған пункттер бойынша әлемдегі осындай
өндірістердің көрсеткіштері мен ғылыми жетістіктерін назарға ала отырып,
өндірілетін шикізаттардың ерекшеліктерін ескеріп, үкімет органдары
нормативтерді белгілеуі үшін қажетті материалдармен, ұсыныстармен
қамтамасыз етуге саяды.
Бүгінгі Қазақстандағы кен-металлургия жүйесіне келсек, ол екі ірі
саладан тұрады – қара металлургия және түсті металлургия:
– қара металлургия темір, марганец, хром кенін, болат, шойын, прокат,
ферроқұймасы, отқа төзімді өнімдер, металл сынықтарын қайта өңдеу
өндірістері сияқты 12 саладан тұрады;
– түсті металлургия 26 өнеркәсіп кіретін қорғасын, мырыш, мыс, титан,
бағалы және сирек металдар, глинозем, молибден концентратын, уран шикізатын
өңдеу сияқты 8 саладан тұрады.
Қазақстанда игеріліп жатқан кен орындарының барлығы дерлік көп компонентті
кендер күйінде. Кезінде олардан кен өндіруге лизензиялар берілгенде сол кен
орындарында пайдалы қазбаны алу қажеттілігі экономикалық тұрғыдан
жеткілікті негізделіп, ескерілмеді және лицензия оңды-солды бейберекет
таратыла берген. Осынымыз жөн бе, жөн емес пе деп ойланбадық та. Мұндай
жосықсыз тірліктің салдарынан көп ұзамай-ақ қолымызда шығынды ақтамайтын
кен орындары ғана қалуы мүмкін.
Пайдалы қазбалары бар кен орындарын игеруге лицензия беру рәсімі бұлыңғыр
күйде қалып келеді.
Шетелдік фирмалардың басқаруына берілген кен-металлургия
комбинаттарындағы ұйымдастырушылық-технологиялық саясаттың жай-күйіне
келсек, оның өндірілетін көп компонентті шикізаттың құрамындағы пайдалы
заттарды түгел қамтуға емес, қайта жаңағы компаниялардың мүддесіне сай бір-
екі негізгі компонентін ғана алуға көбірек көңіл аударатынын көреміз.
Әлемдік тәжірибеде кен орындарын игеру әрқашан кешенді түрде,
құндылығы бар заттарды түгел ескеріп және тауарлық металдар құндылығын үлес
бойынша бөле отырып жүргізіледі. Ендеше біз де заңдарымыз бен келісім-
шарттарымыздың ережелерін қайта қарауға тиіспіз. Құрамында құнды металы бар
қалдықтар жеке кәсіпорындардың және шетелдік фирмалардың меншігінде емес,
мемлекеттік монополияға жатқызылуы керек.
Қазақстан Республикасының “Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану” туралы
Заңы аталмыш операциялардың жария түрде жүргізілуін талап ететініне
қарамастан, мемлекеттің заңдары мен мүдделері коммерциялық құпияны сақтау
желеуімен жаппай бұзылуда. Ал мұның өзі кен орындарының бақылаусыз қалып,
олардың жыртқыштықпен жырымдалуына, жер қойнауындағы қорлардың рәсуа
болуына, минералды шикізаттың шала-шарпы, бір жақты болуына әкеліп соғып
отыр.
Жер қойнауын пайдаланушылар мен мемлекеттің, қоғамның мүдделерінің кереғар
келетін тұстары да аз емес, коммерциялық құпия іс жүзінде мемлекет
мүдделеріне қарсы бағытталған әрекеттерді бүркемелеуші бетпердеге айналған
десек қателеспейміз. Сондай-ақ бюджетке түсетін салық көлемін белгілейтін
өнімнің өзіндік құны да жаңағы айтылған коммерциялық құпияға жатқызылуда.
Аталмыш құпияға не жатуға тиіс екенін айқын да дәл белгілейтін кез келді.
Сондай-ақ мемлекет пен табиғат ресурстарын пайдаланушылардың кен өндіру
және өңдеу салаларындағы қарым-қатынасын нақты реттейтін заңнама әлі
жасалмаған. Соның кесірінен табиғи ресурстарымыз тиімсіз жұмсалынып, еліміз
қыруар шығынға батып отыр.
Бұл құбылыстың екінші жағын еліміздің қасіреті деп айтуға болады. Сол толық
пайдаланылмаған шикізаттың құрамында көптеген улы заттар да бар, оларды
залалсыздандыру ісі де дұрыс шешілмеген. Қазіргі кен пайдаланушылар
кеңестік кезеңде жасалынған жобалардың көрсеткіштері мен қол жеткізген
экологиялық деңгейден артқан көлемде қоршаған ортаны ластауға жол беріп
отыр. Оның себебі – біздің қоятын талаптарымыздың төмендігі, егер
америкалык, еуропалық компаниялар өз елінде 1 тонна күкірт қостотығын ауаға
шығарғаны үшін 48-100 доллар төлем төлесе, біздің компаниялар небәрі 7 цент
төлейді. Тағы бір кілтипан, бұл корпорациялар жекеменшіктікі екені, оның
сол ұлттық орталық тұрған жердегі әрбір тұрғынға тікелей шығын келтіріп
жатқанын ескеретін бірде-бір заң орны жоқ, тиісті бақылаушы мемлекеттік
органдар да араласпайды.
Мемлекеттік мүліктен (кен орындарынан) алынатын түсімдер ғылыми тұрғыдан
негізделмеген, олар шенеуніктердің еркінде, қасымыздағы Ресеймен
салыстырғанда көп төмен. Әрбір металл саласында монополия бар, онымен қоса
бұл корпорациялар (қаржы-өнеркәсіп топтары) аумақтағы энергетика, басқа да
стратегиялық шаруашылық бағыттарында негізгі қожайындар. Соның салдарынан
бұл өңірлерде шағын және орта бизнес баяу дамуда. Әсіресе осы саладағы
шағын және орта бизнестің өздері орындауы мүмкін жұмыстарға араласу
мүмкіндігі болмай отыр.
Ресурстарды пайдаланушылардан өндіріліп алынған табиғи рента әлемдік
рыноктағы шикізат бағасының құбылуына қарамастан ел бюджетін елеулі түрде
толықтырып, ұлттық экономиканы инвестициялаудың өз қолымыздағы көздерін
көбейте алады және көптеген әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешуге,
минералды шикізат базасын ұдайы өндіруді мемлекеттік басқару жүйесін
қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осыған орай табиғи ресурстарға меншік
проблемасын шешу тұжырымдамасын жасау маңыздылығы жоғары міндетке айналып
отыр.
Табиғатты пайдалану жүйесін реформалау табиғи ресурстарға
экономикалық тұрғыдан баға беру, табиғи рентаны меншік иелерінен өндіріп
алу және пайдалану тетігін қалыптастыру жөніндегі қағидатты мәні бар
шешімдер осы тұжырымдама аясында қабылдануға тиіс. Рента өндіру мәселесін
Қазақстан заңнамасын жетілдіру жолымен де біршама деңгейде шешуге болады.
Табиғи рентаға меншік құқығын нақты меншік иесімен байланыстыра қарау
қоғамның шикізат өнеркәсібі саласында түзілетін абсолюттік және
дифференциялық рентаны иеленуіне мүмкіндік береді.
Біздің Ұлттық орталық сирек металдар рыногының болашағы туралы
зерттеулер жүргізді. Талдаулар сирек металдар өндірісінің және олардың
қорларының тез өсіп келе жатқанын көрсетеді. Соңғы 10-15 жыл көлемінде
сирек металдың негізгі қорының бірнеше есе өскені және әлемде үлкен кен
орындарының ашылғаны айқындалды. Тіпті кейбір металдардың 100 жылдық
қорлары табылғанына қарамастан, металдар рыногында ауық-ауық тапшылық
сезіліп тұрады. Көптеген сирек металдардың құны бірнеше есе өсіп отыр.
Соңғы он жыл шамасында германий, индий, галий, ванадийге деген тапшылықтар
байқалды, осыған орай кейбіреуінің құны ондаған есеге дейін өсті. Мысалы,
германий металының бір килосының құны 350-ден 2000 АҚШ долларына дейін
жеткен. Сонымен бірге Америка, Жапония секілді елдер бұл металдарды ішкі
пайдалануынан бірнеше есе жоғары сатып алуда.
Сирек металдар өндірісі – жаңа технологиялардың шикізат қоры. Бұларсыз
жаңа өндіріс буындары дамымайды. Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала
басым бағыт есебінде қаралуы керек. Айта кететін жәйт, бұрын Қазақстан
өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз секторын жоғалтып
алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар электроника, аэроғарыш,
мәшине жасау, т.б. салалардың негізін қалайды. Бүгінде ашылып жатқан даму
институттарын пайдалана отырып елімізде өндіріс саласын, соның ішінде
сирек металдар өндірісін жасауға болар еді. Бұл елімізде дамыған
индустриялық металл алу өндірісін кеңейту, құрал-жабдықтарды, тұрмыстық
заттар, мәшине жасауға қажет балқымалар алуға мүмкіндік берер еді.
Басты мәселелердің бірі – стратегиялық сирек металдар өндірісін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жасау. Бүгінгі таңда бұл сала
металлургия кластерін дамытудың негізгі бөліктерінің бірі ретінде қаралып,
мемлекет қолдауында болуы керек.
Сирек металдар шикізаты басқа индустриялық металл өңдейтін
кәсіпорындардың рудасының құрамында кездесетін болғандықтан, олардың
қызметіне еріксіз араласуға мәжбүрміз. Металдарды өңдеу барысында кейбір
металдарды босқа шығын қылмас үшін экономикалық реттеу тетіктерін пайдалану
керек. Пайдалы қазбаларды кешенді пайдалану ережесін қатаң сақтау
мәселелері де қаралуы керек.
Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлемге паш ететіндей бетке ұстар
саласы бар. Жапондықтар робот жасаудың өндірісін мақтан етеді, немістер
автомобиль жасауда, финдер байланыс құрал-жабдықтар шығару жөнінен әлемге
танымал. Белгілі бір өндіріс саласының әр елде өсіп өркендеуі кездейсоқ
емес. Қазақстанның индустриялық-инновациялық өркендеуі де өздігінен
туындамайтыны анық. Бұл үшін бұрын нарықта басым орын алған өндіріс
салаларын дамыту, осы салаларды қамтамасыз ететін ғылыми күштер мен
мамандарды сақтау, елде бар бәсекеге қабілетті факторларды пайдалану қажет.
Біздің ойымызша, жер қойнауындағы сирек металдар сол бастаудың қайнар көзі
ретінде пайдаланылуы тиіс. Бұл ойды іске асырсақ халқымыздың әл-ауқатын
жақсартуға, еліміздің өркендеуіне үлкен үлес қосқан болар едік.
1996-2008-жылдар аралығында Қазақстанның минералды-шикізат кешеніне 55
млрд. доллардан астам, соның ішінде жер қойнауын игеруге 40 млрд. доллардан
астам инвестиция салынды. Бұл туралы еліміздің энергетика және
минералды ресурстар министрі Бақтықожа Ізмұхамбетов бүгін Алматыда ІІІ
инвестициялық саммит барысында мәлімдеді, деп хабарлайды Kazakhstan
Today тілшісі.
Б.Ізмұхамбетовтың айтуынша, көмірсутегі шикізатына бағытталған
инвестициялардың орта есеппен 79 проценті өнім өндіруге, 21 проценті
геологиялық барлау жұмыстарын жүргізуге жұмсалды.
Министрдің айтуынша, қазіргі жағдаймен Қазақстан көмірсутегі
шикізатының қорына қарай әлемдегі алдыңғы ондыққа кіреді. Ал табиғи газдың
барланған қоры бойынша еліміз дүниежүзінде 15-ші орында.
Расталған және алып пайдалануға болатын мұнай қоры 35 млрд. баррельді,
газ қоры 3 трлн текше метр құрап отыр.
Министрлік мұнай-химия саласын дамыту мақсатында да бірталай
шаралардың басын шалып үлгеріпті: бұл сала бүгінде 2007-2013
жылдарға арналған салалық бағдарлама негізінде жұмыс жасап жатыр.
Яғни, қазіргі кездің өзінде “ҚазМұнайГаз” Ұлттық Компаниясы” акционерлік
қоғамымен және мұнай - химия кәсіпорындарымен бірлесе отырып, шетелдің
әлеуетті инвесторларын барынша көптеп тарту мақсатында нақты жұмыстар
басталып кеткен. Мұнай-химияны дамыту мақсатында әзірленген бағдарлама
2 бағыт бойынша жұмыс жасап жатқан көрінеді: бірінші бағыт – қазіргі мұнай-
химия өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз ету және қосымша құны
жоғары өнім алу үшін жаңа өндірістерді құру; екінші бағыт – мұнай-химия
өндірістерінің қызметін қайта жаңарту.
Министрдің сөзіне қарағанда, еліміздің энергетика және минералды
русурстар саласының жұмысын бірізділікке салу үшін көрші мемлекеттердің
озық тәжірибесі бойынша бірлесе жұмыс істеу жағы алдыңғы қатарға шығып
отыр.
– Ресейлік “Лукойл” компаниясымен қуаты жылына 14 млрд. текше метр газ
өңдейтін және болжамдық құны 3,6-3,8 млрд. АҚШ долларынан тұратын Каспий
газ-химия кешенін салу жобасының әзірленуі осы мақсатымызды жүзеге
асыруға жәрдемдеседі деген үмітте.
Мұнай мен газ қоры негізінен республиканың Батыс аймағында
шоғырланған. Алғаш рет мұнай –1811жылы Доссор кен орынында өндірілді.
60–жылдардан бастап Маңғыстау түбегінде каспий маңы ойпатында Өзен,
Жетібай, Қаражамбас,Қаламқас мұнай кен орындары ашылды.
Өзен және Жетібай кен орнынан мұнай 1250-2500 метр тереңдікте
өндіріледі. Бұл ең бағалы мұнай өндіретін кен орнына жатады. Юра мен бор
дәуірінде пайда болған. Құмары мұнайы негізінен 50-2400 тереңдікте
өндіріледі. Жайық–Жем алабы жанғыш газға бай. Жанғыш газ көбінесе
мұнаймен бірге өндіріледі.Дүние жүзіндегі қоры жөнінен ірі кен орнына
жататын Теңіз мұнайын өндіріп өңдеуге американдық Шеврон
компаниясы атсалысуда.
Қазіргі мұнай және газ конденсатын өндіру өткенмен салыстырғанда
8,5 пайызға артып 51,3млн тоннаға жетті. Яғни шикі мұнайды өндіру
7,7 райызға (45,3млн.тонна), ал газ конденсатын өндіру 16,8 пайызға
(5млн.тонна) артып отыр. Анықталған мұнай қоры бойынша Қазақстан
тоғызыншы орынға көтеріліп отыр. Каспийдің төңірегінде шешілмеген
мәселе көп.
Теңіз жағалауындағы мемлекеттің басшылары да, сыртқы істер
мекемесінің мамандары да, министрлерде кездесіп, мәселені шешу үшін
барын салып жатыр. 1991 жылдан бері 13 жыл ішінде біраз келіссөз
жүргізілді,алға жылжушылықта жоқ емес. Атап айтар болсақ,, Ресей,
Әзірбайжан және Қазақстан позициясы бір–біріне жақындады. Айтуға оңай
болғанымен, 3 елдің ұстанымын бір–біріне жақындастыру оңай болған
жоқ.Әсіресе, ресей мен Каспийдің солтүстігі туралы жасалған келісім
Қазақстан үшін үлкен стратегиялық жетістік болды. Өйтені, бұл келісім
біздің елдің мүддесін толықтай ескеріп отыр.
Көмір - республика энергетикасының негізгі қоры. Ол фабрика,
зауыт, электр станциялары, көлік пен металлургияда пайдаланылады.
Қазіргі кездегі өнеркәсіпте көмір - химия өнеркәсібі үшін маңызды
шикізат. Кокстелетін көмірден метуллургия үшін қажет кокс
алған кезде азот тыңайтқыштарын, пластмасса, синтетикалық
талшықтар, каучук, бояулар өндіруге жұмсалатын түрлі газдар мен
қарамай қоса бөлінеді.
Қазақстан көмірге өте бай. 1833 жылы шопан Аппақ Байжановтың
Қарағанды өңірінен кездейсоқ тауып алған отқа жанатын қара тасы
кейін аңыз емес, шындыққа айналды. 19ғасырда Қарағанды көмір алабы
жылына 10 мың тонна көмір өндірілсе, қазір жылына 50 млн. тоннаға
жуық көмір өндіріледі. Тас көмірдің сапасы жоғары кокстелінеді,
көмір қабатының жалпы қалыңдығы 120 метр. Қарағанды көмірінен кем
түспейтін Екібастұз көмір алабы бар.Екібастұз көмірі жер бетінде
жақын жатқандықтан, мұнда көмір ашық әдіспен өндіріледі.
Жылу электр станциялары ( ЖЭС ) үшін калориялығы төмен,
күлі көп қоңыр көмір пайдаланылады. Оны негізінен ашық
әдіспен Қарағанды және Екібастұз алаптарында өндіреді. Майкүбі
және Торғай көмір алаптары да игерілуде. Қарағанды көмір
алабы - республикадаға ең ірі көмір кен орны . қазақстанда
өндірілетін көмірдің 45%- ын осы қарағнады алабы береді.
Бұл жердегі көмірдің геологиялық қоры 51 млрд. т деп
есептелді.
Қарағанды алабының көмірі аз ғана жерде ( 300 км )
шоғырлана. Қалың қабат түзе орналасқан. Көмір сапасы жоғары,
өйткені оның құрамында күкірт пен фосфор аз. Бұл сапалы
шойын балқыту үшін қажетті жоғары сапалы кокс алуға
мүмкіндің береді. Соғыстан кейінгі дылдары Қарағанды алабының
маңайында Саран, Шахан, Тентек,Топар, Абай сияқты көмір
өндіретін жаңа аудандар пайда болды.
Маңызы жағынан Екібастұз көмір алабы екінші орын алады,
Ол республика бойынша көмірдің жартысына жуығын береді.
Екібастұз алабы Павлодардың оңтүстік- батысында 135 км
жерде орналасқан. Көмірдің геологиялық қоры 12 млрд. т.
Алаптағы көмір қалың орналасқан. Көмір қабатының қалыңдығы
160-200 м.
Ресейдің Орал аймағында Екібастұз көмірін пайдаланып жұмыс
істейтін Рефтинск ЖЭС салынды.
Обаған - Торғай албында да қоңыр көмір өндіріледі. Бұлд
топ Құсмұрын, Приозер, Егінсай, Қызылтаң көмір кен орындарын
қамтиды. Екібастұздан 40 км жерде кен қоры мол
Майкүбі қоңыр көмір алабы орналасқан.
Көмір әлі де көпке дейін Қазақстан өнеркәсібі үшін
отынның негізгі көзі болыа қалады. Бұған себеп : көмір
қорының молдығына және оның құнын арзанға түсіретін
ашық әдіспен өндіруге байланысты.
Темір
Қазақстан темір рудасының қоры жөнінен дүние жү.зінде алдыңғы
орынды иеленеді Ең негізгі кен орны - ЯҚостанай алабына
кіретін Аят, Лисаков, Қашар, Соколов – Сарыбай.
Республикамызда темірдің 500 - ден астам кен орындары
белгілі, олардың 30 – дан астам барланған, жетеуі аса
ірі кен орындары қатарына жатады. Олар Қостанай
облысындағы Торғай темір кен орындары атап айтсақ, Соколов
– Сарыбай , Қашар, Лисаков, Аят кендері. Орталық Қазақстанның
ұса шоқылы аумағында Қаражал, Атасу сияқты ірі темір кен
орындары орналасқан. Темір кені әдетте марганец кендерімен
ірі , ірі көмір алабына жақын орналасады.
Мыс
Қазақстан мысқа да бай ел. Жезқазған кен орны мыс өндіру
жағынан екінші орынды иеленеді. Әрі оның мысыны ң сапасы
жоғары бағаланады. Қоңырат, Бозшакөл кен орындарында мыс
рудасы ашық әдіспен мыс кен орындарына Жезқазған ,
Қоңырат, Саяқ , Бозшакөл , Шатыркөл, Жыланды, Орлов, Сатпаев
жатады. Олардың қоры мол. Аса ірі кен орындары Жезқазған
ауданынды орналасқан. Жезқазған маңайынан мыстың жаңа кен
орындары - жыланды тобы табылды. Ондағы мыс кенінің аса
мол қоры жер бетіне жақын орналасқан. Жезқазған
ауданындағы мыс пен кен орындары дүние жүзі бойынша ең
ірілерінің біріне саналады. Осы кен орындары базасында
Жезқазған комбинаты – тазартылмаған және тазартылға мыс пен
түсті прокат шығаратын аса ірі ұлттық орталық бой
көтерді. Үлкен Жезқазған қазіргі кезде Оралдың барлық мыс
қорытатын зауыттары шығарғаннан артық мыс өндіреді. Мыс
балқыту комбинаты, кеніштер, алып шахталар ең жаңа
автоматтандырылған және механикаландырылған техникамен
жарақталған. Жезқазған комбинатында мыс кеніндегі барлық
серіктес элементтер ( олар 21 ) айрып алынады. Бұл айырып
алынатын элементтердің құны негізгі өнім - мыстың құнынан
асып кетеді.
Аса ірі Жезқазған мыс қорыту комбинаты қайта құру
кезеңінді тым ауыр экономикалық жағдайға тап болды.
Экономикалық байланыстардың үзілуі оны өнім өткізетін
рыноктан айырды. Өзара төлем қабылетсізідігінен айналым
қаржысы орнына келмеді. 1995 жылы Оңтүстік Кореялық Самсунг
корпарайиясы Жезқазған түсті метал АҚ акцияларының
бір бөлігіне ие болып ұлттық орталық едәуір инвестиция салды.
Компания жаңа жетілдірілген жабдықтар мен техникамен
өндірумен мыс балқытуды екі есе арттырды. Зауыт қазірдің
өзінде жылына 200 мың тонна катод мысын гығаралы.
Мұндай мыстың бір тоннасы дүнеи жүзілік рынаокта 2,5
мың доллар тұрады.
Қоңырат пен Саяқ мыс кен орындары базасында аса ірі
Балқаш кеен металлургия комбинаты салынды.
Полиметал рудасының қоры жағынан Қазақстан дүние жүзінде
алдыңғы орында тұр. Полиметал рудасы құрамында бірнеше
металдыр ( қорғасын, мырыш, мыс, мыс қоспасы, алтын, күмыс т.б )
кездеседі. Кенді Алтайдағы Лениногор , Зырян кен
орындарында өндірілетін руда қорғасын миырышқа бай. Оңтүстік
Қазақстанда полиметал рудалары Текелі, Ащысай, және Мырғалымсай
кен орындарына өнідіріледі.
Хром және никель
Хром және никель кен орындары Мұғалжар тауыь аймағындағы
Кемпірсайдан табылған. Хром рудасы ашық әдіспен
Қазақстанның 40 жылдығы, Оңтүстік кен орындарында
өндіріледі. Бұл жердің рудасы сапасы жағынан өте жоғары
құрамында 45% дейін хром бар. Никель кен орындары
Жезқазған Семей маңынан ашылды. Дүние жүзіндегі хром
кенінің жалпы қорының жартысына жуығы Қазақстан
жерінде шоғырланған.
Алюминий
Қазақстанда алюминий кенінің мол қоры бар. Қазақстан
алюминий өндіруде алдыңғы орындардың бірінде. Боксит
(алюминий өндіретін шикізат ) кен орындары негізінен
Торғай үстірті мен Қазақтың ұсақ шоқысында орналасқан.
Бокситтердің барланған қоры 200 млн. т . Ал өнеркәсіп
орындарының қалдықтарныда одан да көп, Бірақ ол әзіоше
пайдаға жарамай отыр. Бокситтерден басқа да алюминий
өндіретін шикізат бар.
Бұрынғы КСРО басшылары Павлодарда ( алюминий оксидін алу
үшін ) алюминий кенін байытатын зауыт салып, оны
Алюминий зауыты деп атады. Ал шындығында Павлодарға
глинозем алу үшін боксит кені жеткізілген. Бұл процесс
суды ( Ертіс өзенінң суы ), электр энергиясын (
Екібастұз МАЭС - 1, МАЭС - 2 және т.б ) көп қажет етеді.
Өндірілген глинозем Ресейдің Сібірдегі зауыттарына
жіберіліп, өңделіп таза алюминий шығарылатын республика
үкіметі мен кейбір шетелдіңк компаниялар арасында
келісімге қол қойылып, Қазақстанда өзіндік алюминий
өнеркәсібін құру жөніндегі зор жоба іске асырыла
бастады. Жобада Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін болмаған
шикізатты өндіруден бастап жоғары сапалы алюминий
прокатын жасауға дейінгі барлық процесс қамтылды. Жобаны
іске асыру ұшін мықты да сенімді шикізат базасы
қажет. Осы мақсатпен Қостанай облысында жаңа боксит
кеніші құрылды. Павлодар қаласындағы бұрынғы глинозем зауыты
қайта жабдықталып, кеңейтілді. Дәл осы зауыттың
қасында қауты одан үлкен глинозем өндіретін зауыт
салынады. Ал келесі кензеңдерде алюминий прокатын өндіруге
қажет бірінші алюминий, одан алюминий прокаты алынады.
Көп уақытқа дейін алюминий негізінен ұшақ жасауға
пайдаланып келсе қазір электроникада , көліктік машина
жасауда, құрылыс саласында, ауыл шаруашылығанда қолдануда.
Марганец
Республикадағы марганец ірі кен орындарының бірі -
Жезді.Ұлы Отан соғысы жылдарында, Орал мен Сібір
зауыттарына жіберілген марганец 60% осы Жездіде
өндіріледі. Марганец кен орындарының Қаражал шоғыры темір
кен орындарының ( Қаражал, Үшқытай, Үлкен Қытай ) ауымағында
жатыр. Металлургия өнідірісі үшін кенді емес шикізаттың
едәуір қоры кездеседі.
Фосфор
Қазақстан дүние жүзіндегі ең көп фосфор өндірілетін
мемлекет. Жамбыл облысындағы Қаратауда фосфорит кен
орындарының ( Шолақтау, Ақсай, Жаңатас ) жалпы қоры 2,6
млрд. тонна деп есептелінеді. Ақтөбе облысындағы Алға,
Қандыаағаш фосфорит кен орындарының фосфорының жалпы
қоры 1,5 млрд. т көлемінде. Фосфор - ең бағалы
тыңайтқыш.
Алтын
Алтын халықаралық валюта металы - алтының маңызы зор. Алтын
кен орындары Солтүстік , Орталық Қазақстан аудандарында
орналасқан. Түсті металлургия кәсіпорындарында негізі
металды қорытып шығару кезінде едәуір алтын алынады.
Қазақстанның көп жерлерінде алтын кендері кездеседі.
Алтын шығатын ірі кен орындары Алтайдағы Үлбі, Бұқтырма ,
Күршім өзендері алабында , сондай - ақ Майқайың , Жітіқара
кен орынлдарынан да алтын өндіріледі.
Қазақстан ірі алтын өндіретін аймақ болғанымен өзінің
алтын қорын тек өзінің ұлттық валютасын шығарғаннан
кейін ғана жасай бастады. Республикада алтын мен алмасты
іздестіріп, өндіріп, өңдеуге рұқсаты бар. Алтын тас
бірлескен кәсіпорны құрылды. Республика аумағында атап
айтқанда , Қазақтың ұсақ шоқысынан да алтын мен зергерлік
өнім өңдеуге сапалы алмастың 300 - ге жуық кен орындары
белгілі. Сонымен қатар сирек металдар сияқты асыл
металдар да едәуір мөлшерде негізгі металды ( мыс,
қорғасын, мырыш және т.б. ) балқыту кезінде де алынады. Өскемен
қорғасын мырыш комбинатында алынатын алтын мен күміс
халықаралық Лондондық аттестациядан өтіп жоғары сапалы
деген таңба алды. Қазір Қазақстан ТМД елдері арасында Ресей
мен Өзбекстаннан кейінгі осындай халықаралық көлемде
болған үшінші ел.
Республиканың тау – кен кәсіпорындарында жұмыс істейтін
шетел компаниялары сирек және асыл металдар Қазақстанның
қарамағында қалатынын біледі.
Қазіргі кезде Егемен Қазақстан Республикасының
тұрақты алтын қоры бар.Асыл металдардың ішінде рений сияқты
сирек метал да кездеседі, ол дүние жүзілік рынокта басқа
сирек металдардан жүз есе, ал күмістен елу есе қымбат
бағаланады.
2. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық
орталығының ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
Қазақстан табиғат ресурстарына өте бай ел. Оның жер қойнауында Менделеев
кестесінің 110 элементінің 99-ы айқындалған, 70-сі барланған, ал 60-ға
жуығы қолданылуда. ТМД-ғы хромның - 94,2 %, бариттің - 81,7 %, фосфориттің
- 64,7 %, молибденнің - 29,3 %, мыстың - 28,4 %, бокситтің -22,1 %,
асбестің - 20,1 %, марганецтің - 13 %, көмірдің - 11,9 % қоры республика
үлесіне тиеді.
Қазақстан ірі индустриялы аграрлы аймақ. Мұнды қуатты энергетика
орталықтары, металлургия, отын химия және машина жасау өнеркәсіптері бар.
Республика түсті және қара метал, уран, көмір, мұнай, астық, малшаруашылық
өнімдерін өндіретін ірі өндіріс орны болып табылады. Оның кәсіпорындары
шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан, магний, глинозем,
синтетикалық каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар, автомобиль
шинасы, минерал тыңайтқыштары, цемент, метал кесетін станоктар, қуатты
трансформаторлар, ренген аппараты, ауылшаруашылық машинасы, трактор,
экскаваторлар және т.б. шығарады. 1990 жылы республикада 87,4 млрд.
квт.сағ. электр қуаты, 131,4 млн т. көмір және 25,8 млнт.мұнай, 6,8
балқытылған, болаттан 5 прокат өндірген, 11265 млн.кв.м мақта-мата, 69,6 –
жібек мата, жүн мата – 34,2 млн шаршы метр, аяқ киім – 40,5 млн.пар, 31,2
млн.т – астық, 1,6 млн.т. – ет өнімдерін өндірді.
Қазақстан экономикасының дамуына оның аса зор табиғат байлықтары себеп
болды. Олардың қорының молдығы мен көп түрлілігіне республика халық
шаруашылығының кешенді дамуына әсерін тигізеді.
Қазақстан өнеркәсібінің пайда болуы мен дамуы, өндіруші шаруашылыққа
өту жүзеге асырылып, қоланы өндіру техноло-гиясын ойлап табылған тұстағы
және руда өндіру мен балқыту орын алған ежелгі кезеңге қатысты. Ұзақ уақыт
бойы қазақтар шаруашылық өмірінің негізі – экстенсивті көшпелі мал шаруа-
шылығы болды. Қазақтың халық ретінде қалыптасуы мен қазақ мемлекеттігінің
құрылған кезеңінен ХІХ ғасырдың ортасына дейін өнеркәсіптің бірден-бір
формасы – үй кәсіпшілігі мен қолөнері еді. Әрбір ауыл немесе туыстас
ауылдар тобы өздерін қоршаған орта мен шаруашылық тұрғысында өте нашар
байланысқан, тұйық-талған жүйені білдіреді. Үй өнеркәсібінің техникасы
ғасыр бойында дерліктей өзгеріссіз болып қала берді және дамудың өте төмен
деңгейімен сипатталды. Мал шаруашылық шикізатының өте көп болуы –
кәсіпшіліктің мамандануын – жүн, тері өңдеу және қазақ қоғамы мұқтаж болған
әр түрлі тұтыну заттарын дайындауды анықтады. Үй кәсіпшілігінің барынша кең
тараған түрлері: киіз басу, кілем, алаша тоқу, киімдер дайындау мен
былғары, қой те-рісін өңдеу, киім-кешек, аяқ-киім, ат құрал-саймандарын, ер
тоқым, теріден ыдыс-аяқтар жасап даярлау орын алған еді. Ағаш өңдеу кә-
сіпшілігі, нақтырақ айтқанда қазақ үй бұйымдарын, кереге, уық, шаңырақ
жасап дайындау әжептәуір жақсы дамыды. Кейбір аймақ-тарда мыс балқытып,
темірден орақ, пышақ, үй-іші тұрмыстық зат-тарын істеп шығарған.
Қазақтардың шаруашылық өмірінде әр түрлі кәсіпшілік: ба-лық аулау, аң
аулау, арбакештік маңызды орын алған. Бірақ қол-өнермен дағды бойынша қазақ
кедейлері айналысқан.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылуы
аяқталғаннан кейін өнеркәсіп пайда бола бастайды. Ре-сейлік капитализмнің
кеңейіп дамуына қарай тауар-ақша қа-тынастары арқылы қоныс аударушылар
қозғалысы мен жергілікті нарықтарға және пайда болған өнеркәсіптерге
Ресейлік, сондай-ақ шетел капиталының ие болуы арқылы Қазақстан қарқынды
түрде капитализм жүйесіне тартыла бастады. Натуралдық шаруашылық тез ыдырау
сатысына енді. Үстемдік еткен патриархалды-фео-далдықпен қатар ұсақ тауарлы
шаруашылық қалыптасып, ка-питалистік құрылыс пайда бола бастады. Ресейдің
империализм сатысына өтуі Қазақстанның да өнеркәсіптік дамуын тездетті,
мұнда өнеркәсіптік кәсіпорындар саны айтарлықтай өсті. Алайда бұл
өнеркәсіптік кәсіпорындар капиталистік Ресей мен басқа да империалистік
мемлекеттердің қажеттіліктерін қамтамасыз етті, сондықтан да Қазақстан әр
түрлі шикізатты жеткізуші ретінде, өнім өткізу нарығы ретінде болды.
Отарлық үстемдіктің орнауы, өлкенің кәсіпорындар дамуы мәселелерін
кері әсер етпей қойған жоқ, өйткені патшалық өкімет ауыр өндірісті ашып,
ұйымдастыруға мүдделі болмады. Мұнда тау-кен өнеркәсібінің дамуы үшін өте
бай негізінің болғандығына қарамастан ол өте баяу дамыды және егіншілік пен
мал ша-руашылығының өнімдерін алғашқы өңдеу өнеркәсібімен (ұн тар-татын,
нан пісіретін, сыра, арақ қайнататын, тары ақтау кәсіп-орындары) соңғы
орынға ығыстырылды. Барынша кең тараған – жүн жуу, тері илеу, май шыжғыру,
сабын жасау мен желім қайнату кәсіпорындары, мал соятын қасапханалар болды.
Алайда бұлар біршама ұсақ қолөнер кәсіпорындары еді, мұнда жұмысшы саны аз,
өндіріс сомасы шамалы болуымен қатар толықтай дерлік еңбек бөлінісі
болмады. Техникалық жағынан нашар жарақтануы нә-тижесінде бұл кәсіпорындар
қолда бар шикізатты 25-30(-тен артық өңдей алмады, ал қалғандары жартылай
өңделген немесе өң-делмеген қалпында орталыққа шығарылып, шет елге сатылды.
Қа-
лыптасқан экономикалық жағдайлар аймақтың өндіргіш күштерінің дамуын
тежеді, жаппай, қол еңбегі пайдаланылды. Мысалы, был-ғары өндірісінде
механикалық двигателді машиналарды қолдану байқалмады, ал Батыс Еуропа мен
Ресейдің ірі орталықтарында жұмысшыларды қалжырататын және дұрыс
ұйымдастырылмаған теріні қолмен илеу тәсілі әлдеқашан машинамен
алмастырылып, теріні тазарту тек қана барабанды тәсілмен жүргізілді,
Берендорф машинасымен ұлтан, аяқ киім тауарлары өңделді. Жаңаша жетіл-
дірілген тері илеу зауыттарын ұйымдастыруға жасалған әрекеттер сәтсіз
аяқталды. Қазақстан тері илеу зауыттарының барлық жаб-дықтары негізінен күл
салатын, тері илеу мен жууға арналған күбілерден және бояу қорытатын
қазандықтардан тұрған.
Жүн жуу өндірісі ең оңай, күрделі емес кәсіптің бірі еді. Жергілікті
жерлерде агенттер жүн сатып алып, жалға алынған бірнеше десятин жердегі
кішігірім арық немесе бұлаққа жақын орналасатын жүн жуатын орындарға
өткізген, онда жүн тазар-тылып, сортталып, жартысы өңдеуге қалдырылып,
қалғаны Ресейге шығарылған.
Кәсіпорындар құрылысы тұрақты жұмысшы мамандарының пайда болуына
жағдай жасады, көбінесе ер азаматтардың еңбегі пайдаланылған. Әйелдер мен
жас жеткіншектер, әдетте маман-дықты қажет етпейтін, еңбек ақысы төмен
қосалқы жұмыстарда істеген. Мысалға, ересек жұмыскердің орташа еңбек ақысы
77 тиынға теңелген, әйелдердікі 41 тиын, жас жеткіншектердікі 28 тиын
болған. Көп ұлтты жұмыс мамандары: қазақ, орыс, қырғыз, дұңған және тағы
басқасы ұсақ кәсіпорындарға бөлініп, ұйым-дастырылмады. Жұмысшылардың
мұқтаждықтарына, дәрігерлік көмекке, өмірді сақтандыруға жұмсалатын
шығындар өте аз болды және барлық шығындардың мөлшермен 0,2(-ін құрады,
кәсіп-орындардың көпшілігінде жұмыс күні 10-12 сағатқа созылған.
Айта кету керек, Түркістан өлкесінде капиталистік қаты-настардың енуі
мен дамуына, тау-зауыттық өнеркәсібінің пайда болуына темір жол құрылысы
үлкен әсер етті. 1875-1876 жылдары ұзындығы 512 шақырымдық Орынбор темір
жолы салынды. ХІХ ғасырдың соңында Солтүстік Қазақстан аумағы бойынша 180
км-ге созылған Сібір жолының, 1901-1906 жылдары 1736 шақырым ұзындықтағы
ірі Орынбор-Ташкент темір жолының құрылыстары аяқталды. Ал 1906 жылы
Ташкент-Орынбор екінші темір жолының ашылуына байланысты экономикалық
тұрғыда әсіресе Сырдария облысы табысқа жетті, оның бұрын орталықпен
мүлдем байла-ныссыз болған Әулиеата, Шымкент, Перовск, Қазалы уездері ба-
рынша капиталистік нарыққа тартыла бастады. Осы жол бойынша 1912 жылы
облыстан Ресейге 968287 пұт күріш, 1032069 пұт мақта, 428952 пұт жүн, 98595
пұт қой және аң терісі, 292050 пұт тері мен басқа да өнімдер шығарылған.
Бір ғана Әулиеата уезінің Мерке ауданынан Еуропалық Ресейге 135633 пұт,
сомасы 150715 сом болатын әр түрлі өнімдер шығарылған.
3. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық
орталығының экономикалық-қаржылық көрсеткіштері
Ұлттық орталықтың 2011-2012 ж.бухгалтерлік балансын, қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есебін және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есебінің мәліметтерін (қосымша 1-6) негізге ала отырып орталықтың қаржылық
жағдайына талдау жүргіземіз.
Орталықтың қаржы жағдайы осы орталықтың белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау -
орталықтың барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) орталықтың болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы ұлттық орталық жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың
тоқтатылуына талдау жасау үшін келесі 1.-аналитикалық кестені құрамыз.
Кесте - 1. 2012-2009 жж. Ұлттық орталық баланс активтерінің құрамы
мен құрылуы
№ Көрсеткіштер 2012 ж. 2009 ж Жыл бойындағы Құрылы
өзгеріс (+;-) мы
ның
өзге-р
уі
А Б. 1. 2. 3. 4.
Сома-сы, Үлес сал-Сома-сы, Үлес сал-
мың. мағы,% мың. мағы,%
Тг Тг
1. Меншікті капитал Мк 196741 -422777 -619518
2. Ұзақ мерзімді активтер Ұза 30993900 46106773 15112873
3. Меншікті A-Star Ма.к. -2902649 -46529550-15732391
Lineкапиталының бар болуы
(1жол-2жол)
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер Ұз м - - -
5. Тауарлы-материалдық қорлардың Макұз -2902649 -46529550-15732391
меншікті және ұзақ мерзімді
қалыптасу көздерінің бар болуы
(3 жол + 4 жол)
6. Қысқа мерзімді несеиелер мен Қн - - -
қарыздар
7. Тауарлы - материалдық НК -2902649 -46529550-15732391
қорлардың қалыпты (негізгі)
қалыптасу көздерінің жалпы
мөлшері (5жол+6 жол)
8. Тауарлы-материалдық қорлар Қ 715028 581391 -133637
9. Өзіндік A-Star LineкапиталыныңМак -3617677 -47110941-43493264
артықтығы (+) немесе
жетіспеушілігі (-) (3жол-8жол)
10 Тауарлы-материалдық қорлардың Мак-3617677 -47110941-43493264
меншікті және ұзақ мерзімді ұз
қалыптасу көздерінің артықтығы
(+) немесе жетіспеушілігі (-)
(5 жол - 8 жол)
11 Тауарлы-материалдық қорлардың НК -3617677 -47110941-43493264
қалыпты негізгі қалыптасу
көздерінің жалпы мөлшерінің
артықтығы (+) немесе
жетіспеушілігі (-) (7 жол-8
жол)
Тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз
етілуінің үш көрсеткішін есептеу орталықтың қаржылық жағдайын оның
тұрақтылық дәрежесі бойынша 4 типке бөлуге мүмкіндік береді:
қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы (ҚШ Мак ҚШ);
қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы (Мак ҚШ НК);
тұрақсыз қаржылық жағдайы (ҚШ НК немесе НКҚШ);
дағдарысты (қауіпті қаржылық) жағдайы .
4.Кадрлық саясат
Орталық жұмысын жетілдіру, кадрларды іріктеу және үлестіруді жақсарту
олардың квалификациясының өсуін ынталандыру және инциативаны мен
шығармашылық белсенділікті дамыту мақсатында ұлттық орталық негізінде
персоналды аттестациялау жиі өткізіліп тұрады.
Аттестацияны өткізу негізінде келесідей мақсаттар қойылады:
жұмыскердің мамандығымен істеп жатқан қызметінің сәйкестігін анықтау;
жұмыскерлердің потенциялдық мүмкіндіктерін қолдану болашағын анықтау,
профессионалдық біліктілігінің өсуін ынталандыру; қызметкердің
квалификациясын жоғарлатудың, профессионалдық дайындықтын және қайта
дайындықтан өткізудің қажеттілік деңгейін анықтау, кадрларды жылжыту ұзақ
мерзімді жоспарлау мүмкіндігін қамтамасыз ету, сонымен бірге өз уақытында
жұмыскерді қызметінен босату немесе басқа төмен квалификациялық жұмысқа
ауыстыру.
Аттестацияның барлық бағыттары мен мақсаттарын жалпы кадрлық
потенциялды анықтауға және аппараттың функционалдық арналуының оптималды
қажеттілігі ретінде қалыптастыруға болады.
Аттестация жылына бір рет өткізіледі.
Квалификация деңгейін анықтау әдісі
2.1. Институт жұмыскерлерінің жеке қызметтерінің квалификациялық
деңгейін анықтау жұмыскердің алып жатқан қызметіне сәйкестігін көрсетеді
және балмен бағаланатын жұмыскердің квалификациялық мінездемесін бағалайтын
өлшем негізінде анықталатын рейтинг ретінде көрсетіледі.
2.2. Институт жұмыскерлерінің жеке қызметтерін квалификациялық
деңгейін анықтауда балмен бағалау әдісі қолданылады.
2.3. Қойылған мақсатқа сәйкес квалификациялық деңгейді анықтау
келесіден тұрады:
2.3.1. Жұмыскердің квалификациясының деңгейін бағалауды өткізетін
басты өлшемдер жиынтығын анықтау. Іріктелген басты өлшемдер жұмыскерлердің
квалификациялық деңгейін анықтайтын квалификациялық мінездеменің толық
тізімін көрсетеді. Квалификациялық деңгей келесі 12 негізігі өлшемдермен
бағаланады:
1) базалық білім
2) мамандық стаж бойынша
3) арнайы жоғары білімнің болуы (потентік іс немесе құқықтық білім)
4) ғылыми дәрежесінің болуы
5) ғылыми лауазымның болуы
6)квалификацияның жоғарлағандығы тұралы сертификаттың болуы.
7)заң шығарушылық және нормативтік- құқықтық актілер шығару
жұмыстарында қатысуы
8) дәрісті беруші лектор ретінде қатысу
9) мемлекеттік тілде жұмыс істеу
10) шетел тілінде жұмыс істеу
11) өндіру (экспертиза көлемі)
12) экспертиза сапасы
2.3.2. Жұмыскердің квалификациялық мінездемесінің өлшемдермен
сәйкестігін анықтау 1) базалық білім және 2) мамандық стаж талап бойынша
сәйкес қызметке ұсынылатын және (Қосымша 2) көрсетілгендей.
2.3.3. Әр бір басты өлшемге сәйкес 3-10 пункт 2.3.1. ережесінде балмен
бағалау келесі шкаланын мағынасымен көрсетіледі;
• 3-10 Басты өлшемдер үшін:
- Жұмыскердің квалификациялық мінездемесі өлшемге сәйкестігі 1
баллмен бағаланады
- Жұмыскердің квалификациялық мінездемесі өлшемге сәйкес
болмауы 0 баллмен бағаланады;
• 11-12 басты өлшемдер үшін:
- 0 балл- өлшемге сәйкес болмауы
- 1-4 балл- өлшемге толық сәйкес болмауы
- 5-6 балл- өлшемге толық сәйкес болуы
- 7-8 балл- жұмыскердың мінездеме өлшемі басқа жұмыскерлердің
өлшемдерінен жартылай жоғары болуы
- 9-10 балл- жұмыскердың мінездеме өлшемі басқа жұмыскерлердің
өлшемдерінен өте жоғары болуы
2.3.4. Жұмыскердің квалификациялық мінездемесінің 3-10 басты өлшемдері
аттестациялық комиссиямен бағаланады. Ол институт кадрлар қызметінің
(Қосымша 1) көрсетілген сауалдамаға сай басқа қызметтің әр бір жұмыскерге
байланысты ұсынылатын ақпарат негізінде, директордың жарлығымен құрылады.
2.3.5. Жұмыскердің квалификациялық мінездемесінің 11-12 басты
өлшемдері сәйкес қызметтің басшысымен бағаланады.
2.4. Сауалдамада көрсетілген мәліметтерді нақтылау үшін аттестациялық
комиссия мүшелері және қызмет басшылары кадрлар қызметінен қосымша
материялдарға сауал жасауға толық құқығы бар, сонымен бірге таңдалынған
өлшемдерді жоғары сапалы бағалау үшін басқада іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе
1 Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі
ұлттық орталығының даму тарихы
2. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі
ұлттық орталығының ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
3. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі
ұлттық орталығының экономикалық-қаржылық көрсеткіштері
4.Кадрлық саясат
5.Персоналды ынталандыру шаралары
6.Swot -талдау
қорытынды
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында кен-
металлургия кешені Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағынан жоғары
дамыған елдердің қатарына қосылуын қамтамасыз етуге жәрдемдесетін басым
салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен-металлургия кешенінің
басты міндеті ішкі және сыртқы рыноктардың қажеттерін қанағаттандыратын
бәсекеге қабілетті өнімдер шығару болып табылады.
Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешені әлемдік минералды шикізат
балансында айтарлықтай күшті позицияға ие, әлемдік минералды шикізат
рыногының дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Энергетика және
минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру
комитетінің ақпараттық-талдау орталығының мәліметтері (2003 ж.) бойынша
әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:
алтын – 2,7% (әлемде 8-орында), күміс – 16%, мыс 7,1%, марганец – 30% (2-
орын), қорғасын – 22%, мырыш – 15,2%, барит – 47,2% (1-орын), темір – 6%,
кобальт – 3,9% (5-орын), хром – 37,6% (8-орын), боксит – 1,4% (10-орын),
никель – 1,4% (12-орын).
Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром
бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-үшінші, мырыш және қорғасын
бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, күміс бойынша тоғызыншы
орында.
Әлемдік мыс, титан, ферроқорытпа және болат рыноктарында Қазақстанның
атқаратын рөлі аз емес, ал Еуразиялық субконтинентте хром бойынша
монополист, темір, марганец, алюминий жөнінен өңірлік рынокта (ТМД елдері,
бірінші кезекте Ресей) айтарлықтай ықпалы бар.
Бұл жетістіктер өздігінен келген жоқ, ол ғалымдар мен инженерлік-
техникалық қызметкерлердің ерен еңбегінің жемісі болды. Кезінде осы сала
Қазақстан ғылымының қарыштап дамуына зор әсер етті. Отандық геология, кен
ісі, металлургия салалары әлемдік жетістіктерге қомақты үлес қосты.
1 Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық
орталығының даму тарихы
Соңғы 15 жылда Қазақстан ғылымының алдында қосымша міндеттер пайда
болды. Яғни, отандық ғылымның жауапкершілігі артты. Кеңес өкіметі кезінде
осы саладағы қазақстандық ғалымдар тек ғылыми ізденістермен – жаңа
технология жасау, оларды сынақтан өткізу, өндіріске енгізу сияқты
мәселелермен айналысатын, ал өндірістің даму стратегиясын жасауды үкімет ол
кезде тек мәскеулік ғалымдарға тапсыратын.
Тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін, біздің үкіметіміз ондай маңызды
бағдарламалар дайындауды Қазақстан ғылымына жүктейтін болды. Сол себепті,
еліміз экономикасының стратегиялық бағыттары бойынша Президент Жарлығымен
бірнеше ұлттық орталықтар құрылды, оларға өз салаларында мемлекеттік
бағдарламаларды іске асыру жүктелді. Сондай құрылған орталықтың бірі –
“Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді ұқсату жөніндегі
ұлттық орталығы” РМК. Бізге тау-кен, металлургия бағыттары бойынша
бағдарламаны орындау жүктелді. Әрине, біз бұл міндетті бұрынғы істеп
жатқан жұмыстарымызға қосымша атқарып жүрміз. Мекеме қазір Орталық Азиядағы
ірі ғылыми кәсіпорындардың бірі.
Ал жекеменшікке өтіп кеткен кәсіпорындарға келсек, әрине, нарықтық
экономикада мемлекет орталықтың шаруасына араласпайды. Әйтсе де үкімет өз
меншігіндегі кен орнын кәсіпорынға пайдалануға бергеннен кейін, сол пайдалы
қазбаны өндіру мен өңдеу барысында жеке қожайындардың мемлекет мүддесін
бұзбауын қадағалап отыруы тиіс. Бұл не деген сөз?
Біріншіден, кен орнын пайдаланушылар руданы өндірген кезде үкімет
белгілеген норматив бойынша, руданы барынша толық (тек қана бай руданы
емес) қазып алулары керек. Екіншіден, руданы өңдеген кезде оның құрамында
бар элементтерді мейлінше толық бөліп алу керек. Үшіншіден, металдардың
өзіндік құнын шектен тыс жоғарылатпауы, сату бағасын төмендетпеуі тиіс.
Төртіншіден, өндіріс үдерісінде қоршаған ортаны ластамауы, ал егер оған
нұқсан келтірсе, сол үшін үкіметке жеткілікті мөлшерде төлем төлеуі тиіс.
Бесінші, өндірісте істейтін жұмыскерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі
тиіс.
Осы бағыттарда орталықтың жұмысын бақылайтын мемлекеттік органдар
бар. Біздің жұмысымыз жоғарыда аталған пункттер бойынша әлемдегі осындай
өндірістердің көрсеткіштері мен ғылыми жетістіктерін назарға ала отырып,
өндірілетін шикізаттардың ерекшеліктерін ескеріп, үкімет органдары
нормативтерді белгілеуі үшін қажетті материалдармен, ұсыныстармен
қамтамасыз етуге саяды.
Бүгінгі Қазақстандағы кен-металлургия жүйесіне келсек, ол екі ірі
саладан тұрады – қара металлургия және түсті металлургия:
– қара металлургия темір, марганец, хром кенін, болат, шойын, прокат,
ферроқұймасы, отқа төзімді өнімдер, металл сынықтарын қайта өңдеу
өндірістері сияқты 12 саладан тұрады;
– түсті металлургия 26 өнеркәсіп кіретін қорғасын, мырыш, мыс, титан,
бағалы және сирек металдар, глинозем, молибден концентратын, уран шикізатын
өңдеу сияқты 8 саладан тұрады.
Қазақстанда игеріліп жатқан кен орындарының барлығы дерлік көп компонентті
кендер күйінде. Кезінде олардан кен өндіруге лизензиялар берілгенде сол кен
орындарында пайдалы қазбаны алу қажеттілігі экономикалық тұрғыдан
жеткілікті негізделіп, ескерілмеді және лицензия оңды-солды бейберекет
таратыла берген. Осынымыз жөн бе, жөн емес пе деп ойланбадық та. Мұндай
жосықсыз тірліктің салдарынан көп ұзамай-ақ қолымызда шығынды ақтамайтын
кен орындары ғана қалуы мүмкін.
Пайдалы қазбалары бар кен орындарын игеруге лицензия беру рәсімі бұлыңғыр
күйде қалып келеді.
Шетелдік фирмалардың басқаруына берілген кен-металлургия
комбинаттарындағы ұйымдастырушылық-технологиялық саясаттың жай-күйіне
келсек, оның өндірілетін көп компонентті шикізаттың құрамындағы пайдалы
заттарды түгел қамтуға емес, қайта жаңағы компаниялардың мүддесіне сай бір-
екі негізгі компонентін ғана алуға көбірек көңіл аударатынын көреміз.
Әлемдік тәжірибеде кен орындарын игеру әрқашан кешенді түрде,
құндылығы бар заттарды түгел ескеріп және тауарлық металдар құндылығын үлес
бойынша бөле отырып жүргізіледі. Ендеше біз де заңдарымыз бен келісім-
шарттарымыздың ережелерін қайта қарауға тиіспіз. Құрамында құнды металы бар
қалдықтар жеке кәсіпорындардың және шетелдік фирмалардың меншігінде емес,
мемлекеттік монополияға жатқызылуы керек.
Қазақстан Республикасының “Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану” туралы
Заңы аталмыш операциялардың жария түрде жүргізілуін талап ететініне
қарамастан, мемлекеттің заңдары мен мүдделері коммерциялық құпияны сақтау
желеуімен жаппай бұзылуда. Ал мұның өзі кен орындарының бақылаусыз қалып,
олардың жыртқыштықпен жырымдалуына, жер қойнауындағы қорлардың рәсуа
болуына, минералды шикізаттың шала-шарпы, бір жақты болуына әкеліп соғып
отыр.
Жер қойнауын пайдаланушылар мен мемлекеттің, қоғамның мүдделерінің кереғар
келетін тұстары да аз емес, коммерциялық құпия іс жүзінде мемлекет
мүдделеріне қарсы бағытталған әрекеттерді бүркемелеуші бетпердеге айналған
десек қателеспейміз. Сондай-ақ бюджетке түсетін салық көлемін белгілейтін
өнімнің өзіндік құны да жаңағы айтылған коммерциялық құпияға жатқызылуда.
Аталмыш құпияға не жатуға тиіс екенін айқын да дәл белгілейтін кез келді.
Сондай-ақ мемлекет пен табиғат ресурстарын пайдаланушылардың кен өндіру
және өңдеу салаларындағы қарым-қатынасын нақты реттейтін заңнама әлі
жасалмаған. Соның кесірінен табиғи ресурстарымыз тиімсіз жұмсалынып, еліміз
қыруар шығынға батып отыр.
Бұл құбылыстың екінші жағын еліміздің қасіреті деп айтуға болады. Сол толық
пайдаланылмаған шикізаттың құрамында көптеген улы заттар да бар, оларды
залалсыздандыру ісі де дұрыс шешілмеген. Қазіргі кен пайдаланушылар
кеңестік кезеңде жасалынған жобалардың көрсеткіштері мен қол жеткізген
экологиялық деңгейден артқан көлемде қоршаған ортаны ластауға жол беріп
отыр. Оның себебі – біздің қоятын талаптарымыздың төмендігі, егер
америкалык, еуропалық компаниялар өз елінде 1 тонна күкірт қостотығын ауаға
шығарғаны үшін 48-100 доллар төлем төлесе, біздің компаниялар небәрі 7 цент
төлейді. Тағы бір кілтипан, бұл корпорациялар жекеменшіктікі екені, оның
сол ұлттық орталық тұрған жердегі әрбір тұрғынға тікелей шығын келтіріп
жатқанын ескеретін бірде-бір заң орны жоқ, тиісті бақылаушы мемлекеттік
органдар да араласпайды.
Мемлекеттік мүліктен (кен орындарынан) алынатын түсімдер ғылыми тұрғыдан
негізделмеген, олар шенеуніктердің еркінде, қасымыздағы Ресеймен
салыстырғанда көп төмен. Әрбір металл саласында монополия бар, онымен қоса
бұл корпорациялар (қаржы-өнеркәсіп топтары) аумақтағы энергетика, басқа да
стратегиялық шаруашылық бағыттарында негізгі қожайындар. Соның салдарынан
бұл өңірлерде шағын және орта бизнес баяу дамуда. Әсіресе осы саладағы
шағын және орта бизнестің өздері орындауы мүмкін жұмыстарға араласу
мүмкіндігі болмай отыр.
Ресурстарды пайдаланушылардан өндіріліп алынған табиғи рента әлемдік
рыноктағы шикізат бағасының құбылуына қарамастан ел бюджетін елеулі түрде
толықтырып, ұлттық экономиканы инвестициялаудың өз қолымыздағы көздерін
көбейте алады және көптеген әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешуге,
минералды шикізат базасын ұдайы өндіруді мемлекеттік басқару жүйесін
қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осыған орай табиғи ресурстарға меншік
проблемасын шешу тұжырымдамасын жасау маңыздылығы жоғары міндетке айналып
отыр.
Табиғатты пайдалану жүйесін реформалау табиғи ресурстарға
экономикалық тұрғыдан баға беру, табиғи рентаны меншік иелерінен өндіріп
алу және пайдалану тетігін қалыптастыру жөніндегі қағидатты мәні бар
шешімдер осы тұжырымдама аясында қабылдануға тиіс. Рента өндіру мәселесін
Қазақстан заңнамасын жетілдіру жолымен де біршама деңгейде шешуге болады.
Табиғи рентаға меншік құқығын нақты меншік иесімен байланыстыра қарау
қоғамның шикізат өнеркәсібі саласында түзілетін абсолюттік және
дифференциялық рентаны иеленуіне мүмкіндік береді.
Біздің Ұлттық орталық сирек металдар рыногының болашағы туралы
зерттеулер жүргізді. Талдаулар сирек металдар өндірісінің және олардың
қорларының тез өсіп келе жатқанын көрсетеді. Соңғы 10-15 жыл көлемінде
сирек металдың негізгі қорының бірнеше есе өскені және әлемде үлкен кен
орындарының ашылғаны айқындалды. Тіпті кейбір металдардың 100 жылдық
қорлары табылғанына қарамастан, металдар рыногында ауық-ауық тапшылық
сезіліп тұрады. Көптеген сирек металдардың құны бірнеше есе өсіп отыр.
Соңғы он жыл шамасында германий, индий, галий, ванадийге деген тапшылықтар
байқалды, осыған орай кейбіреуінің құны ондаған есеге дейін өсті. Мысалы,
германий металының бір килосының құны 350-ден 2000 АҚШ долларына дейін
жеткен. Сонымен бірге Америка, Жапония секілді елдер бұл металдарды ішкі
пайдалануынан бірнеше есе жоғары сатып алуда.
Сирек металдар өндірісі – жаңа технологиялардың шикізат қоры. Бұларсыз
жаңа өндіріс буындары дамымайды. Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала
басым бағыт есебінде қаралуы керек. Айта кететін жәйт, бұрын Қазақстан
өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз секторын жоғалтып
алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар электроника, аэроғарыш,
мәшине жасау, т.б. салалардың негізін қалайды. Бүгінде ашылып жатқан даму
институттарын пайдалана отырып елімізде өндіріс саласын, соның ішінде
сирек металдар өндірісін жасауға болар еді. Бұл елімізде дамыған
индустриялық металл алу өндірісін кеңейту, құрал-жабдықтарды, тұрмыстық
заттар, мәшине жасауға қажет балқымалар алуға мүмкіндік берер еді.
Басты мәселелердің бірі – стратегиялық сирек металдар өндірісін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жасау. Бүгінгі таңда бұл сала
металлургия кластерін дамытудың негізгі бөліктерінің бірі ретінде қаралып,
мемлекет қолдауында болуы керек.
Сирек металдар шикізаты басқа индустриялық металл өңдейтін
кәсіпорындардың рудасының құрамында кездесетін болғандықтан, олардың
қызметіне еріксіз араласуға мәжбүрміз. Металдарды өңдеу барысында кейбір
металдарды босқа шығын қылмас үшін экономикалық реттеу тетіктерін пайдалану
керек. Пайдалы қазбаларды кешенді пайдалану ережесін қатаң сақтау
мәселелері де қаралуы керек.
Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлемге паш ететіндей бетке ұстар
саласы бар. Жапондықтар робот жасаудың өндірісін мақтан етеді, немістер
автомобиль жасауда, финдер байланыс құрал-жабдықтар шығару жөнінен әлемге
танымал. Белгілі бір өндіріс саласының әр елде өсіп өркендеуі кездейсоқ
емес. Қазақстанның индустриялық-инновациялық өркендеуі де өздігінен
туындамайтыны анық. Бұл үшін бұрын нарықта басым орын алған өндіріс
салаларын дамыту, осы салаларды қамтамасыз ететін ғылыми күштер мен
мамандарды сақтау, елде бар бәсекеге қабілетті факторларды пайдалану қажет.
Біздің ойымызша, жер қойнауындағы сирек металдар сол бастаудың қайнар көзі
ретінде пайдаланылуы тиіс. Бұл ойды іске асырсақ халқымыздың әл-ауқатын
жақсартуға, еліміздің өркендеуіне үлкен үлес қосқан болар едік.
1996-2008-жылдар аралығында Қазақстанның минералды-шикізат кешеніне 55
млрд. доллардан астам, соның ішінде жер қойнауын игеруге 40 млрд. доллардан
астам инвестиция салынды. Бұл туралы еліміздің энергетика және
минералды ресурстар министрі Бақтықожа Ізмұхамбетов бүгін Алматыда ІІІ
инвестициялық саммит барысында мәлімдеді, деп хабарлайды Kazakhstan
Today тілшісі.
Б.Ізмұхамбетовтың айтуынша, көмірсутегі шикізатына бағытталған
инвестициялардың орта есеппен 79 проценті өнім өндіруге, 21 проценті
геологиялық барлау жұмыстарын жүргізуге жұмсалды.
Министрдің айтуынша, қазіргі жағдаймен Қазақстан көмірсутегі
шикізатының қорына қарай әлемдегі алдыңғы ондыққа кіреді. Ал табиғи газдың
барланған қоры бойынша еліміз дүниежүзінде 15-ші орында.
Расталған және алып пайдалануға болатын мұнай қоры 35 млрд. баррельді,
газ қоры 3 трлн текше метр құрап отыр.
Министрлік мұнай-химия саласын дамыту мақсатында да бірталай
шаралардың басын шалып үлгеріпті: бұл сала бүгінде 2007-2013
жылдарға арналған салалық бағдарлама негізінде жұмыс жасап жатыр.
Яғни, қазіргі кездің өзінде “ҚазМұнайГаз” Ұлттық Компаниясы” акционерлік
қоғамымен және мұнай - химия кәсіпорындарымен бірлесе отырып, шетелдің
әлеуетті инвесторларын барынша көптеп тарту мақсатында нақты жұмыстар
басталып кеткен. Мұнай-химияны дамыту мақсатында әзірленген бағдарлама
2 бағыт бойынша жұмыс жасап жатқан көрінеді: бірінші бағыт – қазіргі мұнай-
химия өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз ету және қосымша құны
жоғары өнім алу үшін жаңа өндірістерді құру; екінші бағыт – мұнай-химия
өндірістерінің қызметін қайта жаңарту.
Министрдің сөзіне қарағанда, еліміздің энергетика және минералды
русурстар саласының жұмысын бірізділікке салу үшін көрші мемлекеттердің
озық тәжірибесі бойынша бірлесе жұмыс істеу жағы алдыңғы қатарға шығып
отыр.
– Ресейлік “Лукойл” компаниясымен қуаты жылына 14 млрд. текше метр газ
өңдейтін және болжамдық құны 3,6-3,8 млрд. АҚШ долларынан тұратын Каспий
газ-химия кешенін салу жобасының әзірленуі осы мақсатымызды жүзеге
асыруға жәрдемдеседі деген үмітте.
Мұнай мен газ қоры негізінен республиканың Батыс аймағында
шоғырланған. Алғаш рет мұнай –1811жылы Доссор кен орынында өндірілді.
60–жылдардан бастап Маңғыстау түбегінде каспий маңы ойпатында Өзен,
Жетібай, Қаражамбас,Қаламқас мұнай кен орындары ашылды.
Өзен және Жетібай кен орнынан мұнай 1250-2500 метр тереңдікте
өндіріледі. Бұл ең бағалы мұнай өндіретін кен орнына жатады. Юра мен бор
дәуірінде пайда болған. Құмары мұнайы негізінен 50-2400 тереңдікте
өндіріледі. Жайық–Жем алабы жанғыш газға бай. Жанғыш газ көбінесе
мұнаймен бірге өндіріледі.Дүние жүзіндегі қоры жөнінен ірі кен орнына
жататын Теңіз мұнайын өндіріп өңдеуге американдық Шеврон
компаниясы атсалысуда.
Қазіргі мұнай және газ конденсатын өндіру өткенмен салыстырғанда
8,5 пайызға артып 51,3млн тоннаға жетті. Яғни шикі мұнайды өндіру
7,7 райызға (45,3млн.тонна), ал газ конденсатын өндіру 16,8 пайызға
(5млн.тонна) артып отыр. Анықталған мұнай қоры бойынша Қазақстан
тоғызыншы орынға көтеріліп отыр. Каспийдің төңірегінде шешілмеген
мәселе көп.
Теңіз жағалауындағы мемлекеттің басшылары да, сыртқы істер
мекемесінің мамандары да, министрлерде кездесіп, мәселені шешу үшін
барын салып жатыр. 1991 жылдан бері 13 жыл ішінде біраз келіссөз
жүргізілді,алға жылжушылықта жоқ емес. Атап айтар болсақ,, Ресей,
Әзірбайжан және Қазақстан позициясы бір–біріне жақындады. Айтуға оңай
болғанымен, 3 елдің ұстанымын бір–біріне жақындастыру оңай болған
жоқ.Әсіресе, ресей мен Каспийдің солтүстігі туралы жасалған келісім
Қазақстан үшін үлкен стратегиялық жетістік болды. Өйтені, бұл келісім
біздің елдің мүддесін толықтай ескеріп отыр.
Көмір - республика энергетикасының негізгі қоры. Ол фабрика,
зауыт, электр станциялары, көлік пен металлургияда пайдаланылады.
Қазіргі кездегі өнеркәсіпте көмір - химия өнеркәсібі үшін маңызды
шикізат. Кокстелетін көмірден метуллургия үшін қажет кокс
алған кезде азот тыңайтқыштарын, пластмасса, синтетикалық
талшықтар, каучук, бояулар өндіруге жұмсалатын түрлі газдар мен
қарамай қоса бөлінеді.
Қазақстан көмірге өте бай. 1833 жылы шопан Аппақ Байжановтың
Қарағанды өңірінен кездейсоқ тауып алған отқа жанатын қара тасы
кейін аңыз емес, шындыққа айналды. 19ғасырда Қарағанды көмір алабы
жылына 10 мың тонна көмір өндірілсе, қазір жылына 50 млн. тоннаға
жуық көмір өндіріледі. Тас көмірдің сапасы жоғары кокстелінеді,
көмір қабатының жалпы қалыңдығы 120 метр. Қарағанды көмірінен кем
түспейтін Екібастұз көмір алабы бар.Екібастұз көмірі жер бетінде
жақын жатқандықтан, мұнда көмір ашық әдіспен өндіріледі.
Жылу электр станциялары ( ЖЭС ) үшін калориялығы төмен,
күлі көп қоңыр көмір пайдаланылады. Оны негізінен ашық
әдіспен Қарағанды және Екібастұз алаптарында өндіреді. Майкүбі
және Торғай көмір алаптары да игерілуде. Қарағанды көмір
алабы - республикадаға ең ірі көмір кен орны . қазақстанда
өндірілетін көмірдің 45%- ын осы қарағнады алабы береді.
Бұл жердегі көмірдің геологиялық қоры 51 млрд. т деп
есептелді.
Қарағанды алабының көмірі аз ғана жерде ( 300 км )
шоғырлана. Қалың қабат түзе орналасқан. Көмір сапасы жоғары,
өйткені оның құрамында күкірт пен фосфор аз. Бұл сапалы
шойын балқыту үшін қажетті жоғары сапалы кокс алуға
мүмкіндің береді. Соғыстан кейінгі дылдары Қарағанды алабының
маңайында Саран, Шахан, Тентек,Топар, Абай сияқты көмір
өндіретін жаңа аудандар пайда болды.
Маңызы жағынан Екібастұз көмір алабы екінші орын алады,
Ол республика бойынша көмірдің жартысына жуығын береді.
Екібастұз алабы Павлодардың оңтүстік- батысында 135 км
жерде орналасқан. Көмірдің геологиялық қоры 12 млрд. т.
Алаптағы көмір қалың орналасқан. Көмір қабатының қалыңдығы
160-200 м.
Ресейдің Орал аймағында Екібастұз көмірін пайдаланып жұмыс
істейтін Рефтинск ЖЭС салынды.
Обаған - Торғай албында да қоңыр көмір өндіріледі. Бұлд
топ Құсмұрын, Приозер, Егінсай, Қызылтаң көмір кен орындарын
қамтиды. Екібастұздан 40 км жерде кен қоры мол
Майкүбі қоңыр көмір алабы орналасқан.
Көмір әлі де көпке дейін Қазақстан өнеркәсібі үшін
отынның негізгі көзі болыа қалады. Бұған себеп : көмір
қорының молдығына және оның құнын арзанға түсіретін
ашық әдіспен өндіруге байланысты.
Темір
Қазақстан темір рудасының қоры жөнінен дүние жү.зінде алдыңғы
орынды иеленеді Ең негізгі кен орны - ЯҚостанай алабына
кіретін Аят, Лисаков, Қашар, Соколов – Сарыбай.
Республикамызда темірдің 500 - ден астам кен орындары
белгілі, олардың 30 – дан астам барланған, жетеуі аса
ірі кен орындары қатарына жатады. Олар Қостанай
облысындағы Торғай темір кен орындары атап айтсақ, Соколов
– Сарыбай , Қашар, Лисаков, Аят кендері. Орталық Қазақстанның
ұса шоқылы аумағында Қаражал, Атасу сияқты ірі темір кен
орындары орналасқан. Темір кені әдетте марганец кендерімен
ірі , ірі көмір алабына жақын орналасады.
Мыс
Қазақстан мысқа да бай ел. Жезқазған кен орны мыс өндіру
жағынан екінші орынды иеленеді. Әрі оның мысыны ң сапасы
жоғары бағаланады. Қоңырат, Бозшакөл кен орындарында мыс
рудасы ашық әдіспен мыс кен орындарына Жезқазған ,
Қоңырат, Саяқ , Бозшакөл , Шатыркөл, Жыланды, Орлов, Сатпаев
жатады. Олардың қоры мол. Аса ірі кен орындары Жезқазған
ауданынды орналасқан. Жезқазған маңайынан мыстың жаңа кен
орындары - жыланды тобы табылды. Ондағы мыс кенінің аса
мол қоры жер бетіне жақын орналасқан. Жезқазған
ауданындағы мыс пен кен орындары дүние жүзі бойынша ең
ірілерінің біріне саналады. Осы кен орындары базасында
Жезқазған комбинаты – тазартылмаған және тазартылға мыс пен
түсті прокат шығаратын аса ірі ұлттық орталық бой
көтерді. Үлкен Жезқазған қазіргі кезде Оралдың барлық мыс
қорытатын зауыттары шығарғаннан артық мыс өндіреді. Мыс
балқыту комбинаты, кеніштер, алып шахталар ең жаңа
автоматтандырылған және механикаландырылған техникамен
жарақталған. Жезқазған комбинатында мыс кеніндегі барлық
серіктес элементтер ( олар 21 ) айрып алынады. Бұл айырып
алынатын элементтердің құны негізгі өнім - мыстың құнынан
асып кетеді.
Аса ірі Жезқазған мыс қорыту комбинаты қайта құру
кезеңінді тым ауыр экономикалық жағдайға тап болды.
Экономикалық байланыстардың үзілуі оны өнім өткізетін
рыноктан айырды. Өзара төлем қабылетсізідігінен айналым
қаржысы орнына келмеді. 1995 жылы Оңтүстік Кореялық Самсунг
корпарайиясы Жезқазған түсті метал АҚ акцияларының
бір бөлігіне ие болып ұлттық орталық едәуір инвестиция салды.
Компания жаңа жетілдірілген жабдықтар мен техникамен
өндірумен мыс балқытуды екі есе арттырды. Зауыт қазірдің
өзінде жылына 200 мың тонна катод мысын гығаралы.
Мұндай мыстың бір тоннасы дүнеи жүзілік рынаокта 2,5
мың доллар тұрады.
Қоңырат пен Саяқ мыс кен орындары базасында аса ірі
Балқаш кеен металлургия комбинаты салынды.
Полиметал рудасының қоры жағынан Қазақстан дүние жүзінде
алдыңғы орында тұр. Полиметал рудасы құрамында бірнеше
металдыр ( қорғасын, мырыш, мыс, мыс қоспасы, алтын, күмыс т.б )
кездеседі. Кенді Алтайдағы Лениногор , Зырян кен
орындарында өндірілетін руда қорғасын миырышқа бай. Оңтүстік
Қазақстанда полиметал рудалары Текелі, Ащысай, және Мырғалымсай
кен орындарына өнідіріледі.
Хром және никель
Хром және никель кен орындары Мұғалжар тауыь аймағындағы
Кемпірсайдан табылған. Хром рудасы ашық әдіспен
Қазақстанның 40 жылдығы, Оңтүстік кен орындарында
өндіріледі. Бұл жердің рудасы сапасы жағынан өте жоғары
құрамында 45% дейін хром бар. Никель кен орындары
Жезқазған Семей маңынан ашылды. Дүние жүзіндегі хром
кенінің жалпы қорының жартысына жуығы Қазақстан
жерінде шоғырланған.
Алюминий
Қазақстанда алюминий кенінің мол қоры бар. Қазақстан
алюминий өндіруде алдыңғы орындардың бірінде. Боксит
(алюминий өндіретін шикізат ) кен орындары негізінен
Торғай үстірті мен Қазақтың ұсақ шоқысында орналасқан.
Бокситтердің барланған қоры 200 млн. т . Ал өнеркәсіп
орындарының қалдықтарныда одан да көп, Бірақ ол әзіоше
пайдаға жарамай отыр. Бокситтерден басқа да алюминий
өндіретін шикізат бар.
Бұрынғы КСРО басшылары Павлодарда ( алюминий оксидін алу
үшін ) алюминий кенін байытатын зауыт салып, оны
Алюминий зауыты деп атады. Ал шындығында Павлодарға
глинозем алу үшін боксит кені жеткізілген. Бұл процесс
суды ( Ертіс өзенінң суы ), электр энергиясын (
Екібастұз МАЭС - 1, МАЭС - 2 және т.б ) көп қажет етеді.
Өндірілген глинозем Ресейдің Сібірдегі зауыттарына
жіберіліп, өңделіп таза алюминий шығарылатын республика
үкіметі мен кейбір шетелдіңк компаниялар арасында
келісімге қол қойылып, Қазақстанда өзіндік алюминий
өнеркәсібін құру жөніндегі зор жоба іске асырыла
бастады. Жобада Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін болмаған
шикізатты өндіруден бастап жоғары сапалы алюминий
прокатын жасауға дейінгі барлық процесс қамтылды. Жобаны
іске асыру ұшін мықты да сенімді шикізат базасы
қажет. Осы мақсатпен Қостанай облысында жаңа боксит
кеніші құрылды. Павлодар қаласындағы бұрынғы глинозем зауыты
қайта жабдықталып, кеңейтілді. Дәл осы зауыттың
қасында қауты одан үлкен глинозем өндіретін зауыт
салынады. Ал келесі кензеңдерде алюминий прокатын өндіруге
қажет бірінші алюминий, одан алюминий прокаты алынады.
Көп уақытқа дейін алюминий негізінен ұшақ жасауға
пайдаланып келсе қазір электроникада , көліктік машина
жасауда, құрылыс саласында, ауыл шаруашылығанда қолдануда.
Марганец
Республикадағы марганец ірі кен орындарының бірі -
Жезді.Ұлы Отан соғысы жылдарында, Орал мен Сібір
зауыттарына жіберілген марганец 60% осы Жездіде
өндіріледі. Марганец кен орындарының Қаражал шоғыры темір
кен орындарының ( Қаражал, Үшқытай, Үлкен Қытай ) ауымағында
жатыр. Металлургия өнідірісі үшін кенді емес шикізаттың
едәуір қоры кездеседі.
Фосфор
Қазақстан дүние жүзіндегі ең көп фосфор өндірілетін
мемлекет. Жамбыл облысындағы Қаратауда фосфорит кен
орындарының ( Шолақтау, Ақсай, Жаңатас ) жалпы қоры 2,6
млрд. тонна деп есептелінеді. Ақтөбе облысындағы Алға,
Қандыаағаш фосфорит кен орындарының фосфорының жалпы
қоры 1,5 млрд. т көлемінде. Фосфор - ең бағалы
тыңайтқыш.
Алтын
Алтын халықаралық валюта металы - алтының маңызы зор. Алтын
кен орындары Солтүстік , Орталық Қазақстан аудандарында
орналасқан. Түсті металлургия кәсіпорындарында негізі
металды қорытып шығару кезінде едәуір алтын алынады.
Қазақстанның көп жерлерінде алтын кендері кездеседі.
Алтын шығатын ірі кен орындары Алтайдағы Үлбі, Бұқтырма ,
Күршім өзендері алабында , сондай - ақ Майқайың , Жітіқара
кен орынлдарынан да алтын өндіріледі.
Қазақстан ірі алтын өндіретін аймақ болғанымен өзінің
алтын қорын тек өзінің ұлттық валютасын шығарғаннан
кейін ғана жасай бастады. Республикада алтын мен алмасты
іздестіріп, өндіріп, өңдеуге рұқсаты бар. Алтын тас
бірлескен кәсіпорны құрылды. Республика аумағында атап
айтқанда , Қазақтың ұсақ шоқысынан да алтын мен зергерлік
өнім өңдеуге сапалы алмастың 300 - ге жуық кен орындары
белгілі. Сонымен қатар сирек металдар сияқты асыл
металдар да едәуір мөлшерде негізгі металды ( мыс,
қорғасын, мырыш және т.б. ) балқыту кезінде де алынады. Өскемен
қорғасын мырыш комбинатында алынатын алтын мен күміс
халықаралық Лондондық аттестациядан өтіп жоғары сапалы
деген таңба алды. Қазір Қазақстан ТМД елдері арасында Ресей
мен Өзбекстаннан кейінгі осындай халықаралық көлемде
болған үшінші ел.
Республиканың тау – кен кәсіпорындарында жұмыс істейтін
шетел компаниялары сирек және асыл металдар Қазақстанның
қарамағында қалатынын біледі.
Қазіргі кезде Егемен Қазақстан Республикасының
тұрақты алтын қоры бар.Асыл металдардың ішінде рений сияқты
сирек метал да кездеседі, ол дүние жүзілік рынокта басқа
сирек металдардан жүз есе, ал күмістен елу есе қымбат
бағаланады.
2. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық
орталығының ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
Қазақстан табиғат ресурстарына өте бай ел. Оның жер қойнауында Менделеев
кестесінің 110 элементінің 99-ы айқындалған, 70-сі барланған, ал 60-ға
жуығы қолданылуда. ТМД-ғы хромның - 94,2 %, бариттің - 81,7 %, фосфориттің
- 64,7 %, молибденнің - 29,3 %, мыстың - 28,4 %, бокситтің -22,1 %,
асбестің - 20,1 %, марганецтің - 13 %, көмірдің - 11,9 % қоры республика
үлесіне тиеді.
Қазақстан ірі индустриялы аграрлы аймақ. Мұнды қуатты энергетика
орталықтары, металлургия, отын химия және машина жасау өнеркәсіптері бар.
Республика түсті және қара метал, уран, көмір, мұнай, астық, малшаруашылық
өнімдерін өндіретін ірі өндіріс орны болып табылады. Оның кәсіпорындары
шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан, магний, глинозем,
синтетикалық каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар, автомобиль
шинасы, минерал тыңайтқыштары, цемент, метал кесетін станоктар, қуатты
трансформаторлар, ренген аппараты, ауылшаруашылық машинасы, трактор,
экскаваторлар және т.б. шығарады. 1990 жылы республикада 87,4 млрд.
квт.сағ. электр қуаты, 131,4 млн т. көмір және 25,8 млнт.мұнай, 6,8
балқытылған, болаттан 5 прокат өндірген, 11265 млн.кв.м мақта-мата, 69,6 –
жібек мата, жүн мата – 34,2 млн шаршы метр, аяқ киім – 40,5 млн.пар, 31,2
млн.т – астық, 1,6 млн.т. – ет өнімдерін өндірді.
Қазақстан экономикасының дамуына оның аса зор табиғат байлықтары себеп
болды. Олардың қорының молдығы мен көп түрлілігіне республика халық
шаруашылығының кешенді дамуына әсерін тигізеді.
Қазақстан өнеркәсібінің пайда болуы мен дамуы, өндіруші шаруашылыққа
өту жүзеге асырылып, қоланы өндіру техноло-гиясын ойлап табылған тұстағы
және руда өндіру мен балқыту орын алған ежелгі кезеңге қатысты. Ұзақ уақыт
бойы қазақтар шаруашылық өмірінің негізі – экстенсивті көшпелі мал шаруа-
шылығы болды. Қазақтың халық ретінде қалыптасуы мен қазақ мемлекеттігінің
құрылған кезеңінен ХІХ ғасырдың ортасына дейін өнеркәсіптің бірден-бір
формасы – үй кәсіпшілігі мен қолөнері еді. Әрбір ауыл немесе туыстас
ауылдар тобы өздерін қоршаған орта мен шаруашылық тұрғысында өте нашар
байланысқан, тұйық-талған жүйені білдіреді. Үй өнеркәсібінің техникасы
ғасыр бойында дерліктей өзгеріссіз болып қала берді және дамудың өте төмен
деңгейімен сипатталды. Мал шаруашылық шикізатының өте көп болуы –
кәсіпшіліктің мамандануын – жүн, тері өңдеу және қазақ қоғамы мұқтаж болған
әр түрлі тұтыну заттарын дайындауды анықтады. Үй кәсіпшілігінің барынша кең
тараған түрлері: киіз басу, кілем, алаша тоқу, киімдер дайындау мен
былғары, қой те-рісін өңдеу, киім-кешек, аяқ-киім, ат құрал-саймандарын, ер
тоқым, теріден ыдыс-аяқтар жасап даярлау орын алған еді. Ағаш өңдеу кә-
сіпшілігі, нақтырақ айтқанда қазақ үй бұйымдарын, кереге, уық, шаңырақ
жасап дайындау әжептәуір жақсы дамыды. Кейбір аймақ-тарда мыс балқытып,
темірден орақ, пышақ, үй-іші тұрмыстық зат-тарын істеп шығарған.
Қазақтардың шаруашылық өмірінде әр түрлі кәсіпшілік: ба-лық аулау, аң
аулау, арбакештік маңызды орын алған. Бірақ қол-өнермен дағды бойынша қазақ
кедейлері айналысқан.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылуы
аяқталғаннан кейін өнеркәсіп пайда бола бастайды. Ре-сейлік капитализмнің
кеңейіп дамуына қарай тауар-ақша қа-тынастары арқылы қоныс аударушылар
қозғалысы мен жергілікті нарықтарға және пайда болған өнеркәсіптерге
Ресейлік, сондай-ақ шетел капиталының ие болуы арқылы Қазақстан қарқынды
түрде капитализм жүйесіне тартыла бастады. Натуралдық шаруашылық тез ыдырау
сатысына енді. Үстемдік еткен патриархалды-фео-далдықпен қатар ұсақ тауарлы
шаруашылық қалыптасып, ка-питалистік құрылыс пайда бола бастады. Ресейдің
империализм сатысына өтуі Қазақстанның да өнеркәсіптік дамуын тездетті,
мұнда өнеркәсіптік кәсіпорындар саны айтарлықтай өсті. Алайда бұл
өнеркәсіптік кәсіпорындар капиталистік Ресей мен басқа да империалистік
мемлекеттердің қажеттіліктерін қамтамасыз етті, сондықтан да Қазақстан әр
түрлі шикізатты жеткізуші ретінде, өнім өткізу нарығы ретінде болды.
Отарлық үстемдіктің орнауы, өлкенің кәсіпорындар дамуы мәселелерін
кері әсер етпей қойған жоқ, өйткені патшалық өкімет ауыр өндірісті ашып,
ұйымдастыруға мүдделі болмады. Мұнда тау-кен өнеркәсібінің дамуы үшін өте
бай негізінің болғандығына қарамастан ол өте баяу дамыды және егіншілік пен
мал ша-руашылығының өнімдерін алғашқы өңдеу өнеркәсібімен (ұн тар-татын,
нан пісіретін, сыра, арақ қайнататын, тары ақтау кәсіп-орындары) соңғы
орынға ығыстырылды. Барынша кең тараған – жүн жуу, тері илеу, май шыжғыру,
сабын жасау мен желім қайнату кәсіпорындары, мал соятын қасапханалар болды.
Алайда бұлар біршама ұсақ қолөнер кәсіпорындары еді, мұнда жұмысшы саны аз,
өндіріс сомасы шамалы болуымен қатар толықтай дерлік еңбек бөлінісі
болмады. Техникалық жағынан нашар жарақтануы нә-тижесінде бұл кәсіпорындар
қолда бар шикізатты 25-30(-тен артық өңдей алмады, ал қалғандары жартылай
өңделген немесе өң-делмеген қалпында орталыққа шығарылып, шет елге сатылды.
Қа-
лыптасқан экономикалық жағдайлар аймақтың өндіргіш күштерінің дамуын
тежеді, жаппай, қол еңбегі пайдаланылды. Мысалы, был-ғары өндірісінде
механикалық двигателді машиналарды қолдану байқалмады, ал Батыс Еуропа мен
Ресейдің ірі орталықтарында жұмысшыларды қалжырататын және дұрыс
ұйымдастырылмаған теріні қолмен илеу тәсілі әлдеқашан машинамен
алмастырылып, теріні тазарту тек қана барабанды тәсілмен жүргізілді,
Берендорф машинасымен ұлтан, аяқ киім тауарлары өңделді. Жаңаша жетіл-
дірілген тері илеу зауыттарын ұйымдастыруға жасалған әрекеттер сәтсіз
аяқталды. Қазақстан тері илеу зауыттарының барлық жаб-дықтары негізінен күл
салатын, тері илеу мен жууға арналған күбілерден және бояу қорытатын
қазандықтардан тұрған.
Жүн жуу өндірісі ең оңай, күрделі емес кәсіптің бірі еді. Жергілікті
жерлерде агенттер жүн сатып алып, жалға алынған бірнеше десятин жердегі
кішігірім арық немесе бұлаққа жақын орналасатын жүн жуатын орындарға
өткізген, онда жүн тазар-тылып, сортталып, жартысы өңдеуге қалдырылып,
қалғаны Ресейге шығарылған.
Кәсіпорындар құрылысы тұрақты жұмысшы мамандарының пайда болуына
жағдай жасады, көбінесе ер азаматтардың еңбегі пайдаланылған. Әйелдер мен
жас жеткіншектер, әдетте маман-дықты қажет етпейтін, еңбек ақысы төмен
қосалқы жұмыстарда істеген. Мысалға, ересек жұмыскердің орташа еңбек ақысы
77 тиынға теңелген, әйелдердікі 41 тиын, жас жеткіншектердікі 28 тиын
болған. Көп ұлтты жұмыс мамандары: қазақ, орыс, қырғыз, дұңған және тағы
басқасы ұсақ кәсіпорындарға бөлініп, ұйым-дастырылмады. Жұмысшылардың
мұқтаждықтарына, дәрігерлік көмекке, өмірді сақтандыруға жұмсалатын
шығындар өте аз болды және барлық шығындардың мөлшермен 0,2(-ін құрады,
кәсіп-орындардың көпшілігінде жұмыс күні 10-12 сағатқа созылған.
Айта кету керек, Түркістан өлкесінде капиталистік қаты-настардың енуі
мен дамуына, тау-зауыттық өнеркәсібінің пайда болуына темір жол құрылысы
үлкен әсер етті. 1875-1876 жылдары ұзындығы 512 шақырымдық Орынбор темір
жолы салынды. ХІХ ғасырдың соңында Солтүстік Қазақстан аумағы бойынша 180
км-ге созылған Сібір жолының, 1901-1906 жылдары 1736 шақырым ұзындықтағы
ірі Орынбор-Ташкент темір жолының құрылыстары аяқталды. Ал 1906 жылы
Ташкент-Орынбор екінші темір жолының ашылуына байланысты экономикалық
тұрғыда әсіресе Сырдария облысы табысқа жетті, оның бұрын орталықпен
мүлдем байла-ныссыз болған Әулиеата, Шымкент, Перовск, Қазалы уездері ба-
рынша капиталистік нарыққа тартыла бастады. Осы жол бойынша 1912 жылы
облыстан Ресейге 968287 пұт күріш, 1032069 пұт мақта, 428952 пұт жүн, 98595
пұт қой және аң терісі, 292050 пұт тері мен басқа да өнімдер шығарылған.
Бір ғана Әулиеата уезінің Мерке ауданынан Еуропалық Ресейге 135633 пұт,
сомасы 150715 сом болатын әр түрлі өнімдер шығарылған.
3. Қазақстанның минералды-шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық
орталығының экономикалық-қаржылық көрсеткіштері
Ұлттық орталықтың 2011-2012 ж.бухгалтерлік балансын, қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есебін және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есебінің мәліметтерін (қосымша 1-6) негізге ала отырып орталықтың қаржылық
жағдайына талдау жүргіземіз.
Орталықтың қаржы жағдайы осы орталықтың белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау -
орталықтың барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) орталықтың болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы ұлттық орталық жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың
тоқтатылуына талдау жасау үшін келесі 1.-аналитикалық кестені құрамыз.
Кесте - 1. 2012-2009 жж. Ұлттық орталық баланс активтерінің құрамы
мен құрылуы
№ Көрсеткіштер 2012 ж. 2009 ж Жыл бойындағы Құрылы
өзгеріс (+;-) мы
ның
өзге-р
уі
А Б. 1. 2. 3. 4.
Сома-сы, Үлес сал-Сома-сы, Үлес сал-
мың. мағы,% мың. мағы,%
Тг Тг
1. Меншікті капитал Мк 196741 -422777 -619518
2. Ұзақ мерзімді активтер Ұза 30993900 46106773 15112873
3. Меншікті A-Star Ма.к. -2902649 -46529550-15732391
Lineкапиталының бар болуы
(1жол-2жол)
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер Ұз м - - -
5. Тауарлы-материалдық қорлардың Макұз -2902649 -46529550-15732391
меншікті және ұзақ мерзімді
қалыптасу көздерінің бар болуы
(3 жол + 4 жол)
6. Қысқа мерзімді несеиелер мен Қн - - -
қарыздар
7. Тауарлы - материалдық НК -2902649 -46529550-15732391
қорлардың қалыпты (негізгі)
қалыптасу көздерінің жалпы
мөлшері (5жол+6 жол)
8. Тауарлы-материалдық қорлар Қ 715028 581391 -133637
9. Өзіндік A-Star LineкапиталыныңМак -3617677 -47110941-43493264
артықтығы (+) немесе
жетіспеушілігі (-) (3жол-8жол)
10 Тауарлы-материалдық қорлардың Мак-3617677 -47110941-43493264
меншікті және ұзақ мерзімді ұз
қалыптасу көздерінің артықтығы
(+) немесе жетіспеушілігі (-)
(5 жол - 8 жол)
11 Тауарлы-материалдық қорлардың НК -3617677 -47110941-43493264
қалыпты негізгі қалыптасу
көздерінің жалпы мөлшерінің
артықтығы (+) немесе
жетіспеушілігі (-) (7 жол-8
жол)
Тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз
етілуінің үш көрсеткішін есептеу орталықтың қаржылық жағдайын оның
тұрақтылық дәрежесі бойынша 4 типке бөлуге мүмкіндік береді:
қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы (ҚШ Мак ҚШ);
қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы (Мак ҚШ НК);
тұрақсыз қаржылық жағдайы (ҚШ НК немесе НКҚШ);
дағдарысты (қауіпті қаржылық) жағдайы .
4.Кадрлық саясат
Орталық жұмысын жетілдіру, кадрларды іріктеу және үлестіруді жақсарту
олардың квалификациясының өсуін ынталандыру және инциативаны мен
шығармашылық белсенділікті дамыту мақсатында ұлттық орталық негізінде
персоналды аттестациялау жиі өткізіліп тұрады.
Аттестацияны өткізу негізінде келесідей мақсаттар қойылады:
жұмыскердің мамандығымен істеп жатқан қызметінің сәйкестігін анықтау;
жұмыскерлердің потенциялдық мүмкіндіктерін қолдану болашағын анықтау,
профессионалдық біліктілігінің өсуін ынталандыру; қызметкердің
квалификациясын жоғарлатудың, профессионалдық дайындықтын және қайта
дайындықтан өткізудің қажеттілік деңгейін анықтау, кадрларды жылжыту ұзақ
мерзімді жоспарлау мүмкіндігін қамтамасыз ету, сонымен бірге өз уақытында
жұмыскерді қызметінен босату немесе басқа төмен квалификациялық жұмысқа
ауыстыру.
Аттестацияның барлық бағыттары мен мақсаттарын жалпы кадрлық
потенциялды анықтауға және аппараттың функционалдық арналуының оптималды
қажеттілігі ретінде қалыптастыруға болады.
Аттестация жылына бір рет өткізіледі.
Квалификация деңгейін анықтау әдісі
2.1. Институт жұмыскерлерінің жеке қызметтерінің квалификациялық
деңгейін анықтау жұмыскердің алып жатқан қызметіне сәйкестігін көрсетеді
және балмен бағаланатын жұмыскердің квалификациялық мінездемесін бағалайтын
өлшем негізінде анықталатын рейтинг ретінде көрсетіледі.
2.2. Институт жұмыскерлерінің жеке қызметтерін квалификациялық
деңгейін анықтауда балмен бағалау әдісі қолданылады.
2.3. Қойылған мақсатқа сәйкес квалификациялық деңгейді анықтау
келесіден тұрады:
2.3.1. Жұмыскердің квалификациясының деңгейін бағалауды өткізетін
басты өлшемдер жиынтығын анықтау. Іріктелген басты өлшемдер жұмыскерлердің
квалификациялық деңгейін анықтайтын квалификациялық мінездеменің толық
тізімін көрсетеді. Квалификациялық деңгей келесі 12 негізігі өлшемдермен
бағаланады:
1) базалық білім
2) мамандық стаж бойынша
3) арнайы жоғары білімнің болуы (потентік іс немесе құқықтық білім)
4) ғылыми дәрежесінің болуы
5) ғылыми лауазымның болуы
6)квалификацияның жоғарлағандығы тұралы сертификаттың болуы.
7)заң шығарушылық және нормативтік- құқықтық актілер шығару
жұмыстарында қатысуы
8) дәрісті беруші лектор ретінде қатысу
9) мемлекеттік тілде жұмыс істеу
10) шетел тілінде жұмыс істеу
11) өндіру (экспертиза көлемі)
12) экспертиза сапасы
2.3.2. Жұмыскердің квалификациялық мінездемесінің өлшемдермен
сәйкестігін анықтау 1) базалық білім және 2) мамандық стаж талап бойынша
сәйкес қызметке ұсынылатын және (Қосымша 2) көрсетілгендей.
2.3.3. Әр бір басты өлшемге сәйкес 3-10 пункт 2.3.1. ережесінде балмен
бағалау келесі шкаланын мағынасымен көрсетіледі;
• 3-10 Басты өлшемдер үшін:
- Жұмыскердің квалификациялық мінездемесі өлшемге сәйкестігі 1
баллмен бағаланады
- Жұмыскердің квалификациялық мінездемесі өлшемге сәйкес
болмауы 0 баллмен бағаланады;
• 11-12 басты өлшемдер үшін:
- 0 балл- өлшемге сәйкес болмауы
- 1-4 балл- өлшемге толық сәйкес болмауы
- 5-6 балл- өлшемге толық сәйкес болуы
- 7-8 балл- жұмыскердың мінездеме өлшемі басқа жұмыскерлердің
өлшемдерінен жартылай жоғары болуы
- 9-10 балл- жұмыскердың мінездеме өлшемі басқа жұмыскерлердің
өлшемдерінен өте жоғары болуы
2.3.4. Жұмыскердің квалификациялық мінездемесінің 3-10 басты өлшемдері
аттестациялық комиссиямен бағаланады. Ол институт кадрлар қызметінің
(Қосымша 1) көрсетілген сауалдамаға сай басқа қызметтің әр бір жұмыскерге
байланысты ұсынылатын ақпарат негізінде, директордың жарлығымен құрылады.
2.3.5. Жұмыскердің квалификациялық мінездемесінің 11-12 басты
өлшемдері сәйкес қызметтің басшысымен бағаланады.
2.4. Сауалдамада көрсетілген мәліметтерді нақтылау үшін аттестациялық
комиссия мүшелері және қызмет басшылары кадрлар қызметінен қосымша
материялдарға сауал жасауға толық құқығы бар, сонымен бірге таңдалынған
өлшемдерді жоғары сапалы бағалау үшін басқада іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz