Көмекші мектеп оқушыларының сөйлем құрау дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік негіздері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

Абай атындағы Қазақ Ұлттық

«Арнайы педагогика» кафедрасы

Курстық жұмыс

Көмекші мектеп оқушыларының сөйлем құрау дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік негіздері.

Ғылыми жұмыстың жетекшісі:

п. ғ. к., профессор Өмірбекова Қ. Қ.

Орындаған: Дефектология

мамандығының I курс магистранты

Жунусова Ж. A.

Алматы 2009ж

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

I ТАРАУ. Жалпы сөйлем құраудың теориялық-әдістемелік негіздері

1. Ақыл-ойы кем оқушылардың жалпы сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері . . . 5

2. Сөйлем туралы жалпы түсінік . . . 12

3. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлем құрау ерекшеліктері . . . 21

II тарау. Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөйлем құрау ерекшеліктері . . .

2. 1. Зерттеу әдістемесі . . . 26

2. 2. Зерттеу нәтижесі . . . 27

Қорытынды . . . 33

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 34

Кіріспе

Тіл-адам қатынасының аса маңызды құралы.

Тіл-қоғамдағы адамдардың өзара пікірлесу қарым-қатынас жасауы болып табылады. Бұл әрбір адамға қоғам өміріне еркін түрде араласуы үшін тілді сауатты түрде қолданып үйренуді міндеттейді.

Әлеуметтік психикалық жағынан зерттеу еңбектерін қарастыруды баланың психикалық дамуындағы сөйлеу мен ойлаудың өзара байланыстылығымен тәуелділігі анықталады.

Белгілі психолог ғалым Л. С. Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, балалардың жеке заттарды біліп қана қоймай, оларды жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан, неден жасалатынын, қайдан пайда болатынын түсінуге тырысатындығын көрсетті. Баланың алғашқы сөздерді түсіне бастағаннан-ақ оның ортамен тілдік қатынасы қалыптаса бастайды. Бала тілінің шығуы оның психикалық дамуына күшті ықпал етеді. «Әрбір сөз баланың ақыл-ойының дамуына маңызды» екенін айтады. Яғни баланың психикалық дамуындағы басты көрсеткіші болып-оның сөйлеу тілі болып табылады.

Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін зерттеумен А. К. Аксенова, В. Г. Петрова, М. Ф. Гнездилов, Л. С. Вавина, Г. И. Гордиенко, Қ. Қ. Өмірбекова, К. Б. Бектаева т. б. ғалымдар айналысқан. Осы тақырыпты қамтитын ғылыми еңбектердің барлығы орыс тілінде білім алатын ақыл-ойы кем оқушыларға қатысты зерттеу жұмыстары. Бүгінгі таңда зияты зақымдалған қазақ балаларының сөйлем құрау ерекшеліктерін анықтауға бағытталған зерттеу жұмыстары жоқ. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігін дәлелдейді.

Зерттеу мақсаты: Көмекші мектеп оқушыларының сөйлем құрау дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік негіздерін анықтау.

Зерттеу объектісі: Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілі.

Зерттеу пәні: Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөйлем құрау дағдылары.

Зерттеудің міндеттері:

Зияты бұзылған оқушылардың сөйлем құрау дағдылары бойынша ғылыми теориялық әдебиеттерді қарастыру, талдау.
Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөйлем құрау дағдыларын тексерудің әдістемесін құрастыру.

3. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлем құрау ерекшкліктерін анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:

Ғылыми зерттеу нәтижесінде алынған деректер теориялық мағлұматтарды толықтыруға мүмкіндік береді.
Көмекші мектептегі қазақ сынып оқушыларының сөйлем құрау дағдылары жөнінде алғаш рет мағлұматтар беріледі.

Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:

Зияты бұзылған көмекші мектеп оқушыларының сөйлем құрау дағдылары бойынша құрастырылған зерттеу әдістемесін көмекші мектептің мұғалімдері, логопедтері жұмыс барысында қолдануына болады.

I ТАРАУ. Жалпы сөйлем құраудың теориялық-әдістемелік негіздері

Ақыл-ойы кем оқушылардың жалпы сөйлеу тілінің дамуерекшеліктері

Фонетикалық жағының ерекшеліктері

Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктерін психологиялық тұрғыдан В. Петрова, М. Певзнер, И. Карлин, М. Стразулла, К. Лонай, М. Зееман және т. б. ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған. Жалпы мектеппен салыстырғанда көмекші мектепте дыбыс айту кемшіліктері жиі кездеседі. Оның негізіне тек бір ғана емес, көптеген себептер жатады: танымдық әрекеттердің дамымауы, сөйлеу есту дифференциациясының қалыптаспауы, сөйлеу моторикасының бұзылуы, артиккуляциялық аппарат құрылымындағы ақаулықтар. Ақыл-ойы кем балаларда артикуляциясы қиын дыбыстар жиі бұзылады: ызың, ысқырық, р, л дыбыстары, әсіресе ысқырық дыбыстар жиі бұзылады. Ақыл-ойы кем оқушыларда сөйлеу тілінде дыбыстарды бұрмалаумен қатар алмастыру көптеп кездесетіндігі байқалады. Дыбыс айту бұзылысының негізгі ерекшелігі сөйлеу кезінде дұрыс артикуляциялық қалыпты қолданудағы қиындықтар болып табылады.

Д. И. Орлова мәліметтері бойынша көмекші мектептің бірінші сыныбында дыбысты толық шығара алмау және оны дұрыс сөйлеу тілінде қолдана алмау кеңінен таралған. Бір жыл ішінде тұрақты алмасулар таралады. Бұл дыбыстың дұрыс артикуляциясын қалыптастыруға бір оқу жылының жеткілікті екендігін көрсетеді. Екінші сынып оқушыларының сөйлеу тілінде дыбыстарды дұрыс қолданбау және шатастыру жиі кездеседі. Ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тіліндегі дыбысты дұрыс қолдануы өте қиын және оны түзету баяу жүреді.

Көмекші мектептің төменгі сынып оқушыларында дыбыс айтудың күрделі бұзылыстары кездеседі. Дифференциялаудың қиындықтары және кинестетикалық бақылау операцияларының қалыптаспауы көп мөлшердегі алмастырулардың орын алуына әкеледі. Ақыл-ойы кем бала бір дыбысты бір жағдайда дұрыс айтады, басқа жағдайда тастап кетеді немесе бұрмалайды. Жай сөзде, сөздің басында бала дыбысты дұрыс айтады. Ал күрделі сөз ортасында дауыссыздар қатар келгенде дыбысты тастап кетеді немесе бұзып айтады. Ақыл-ойы кем балада дыбыс айтудың бұзылуы, әсіресе алмастыру қалыпты дамыған балаларға қарағанда жиі жазу жұмысында көрініс табады. Сөздің дыбыстық-буындық құрылымының бұзылысы ақыл-ойы кем балаларда көп мөлшерде кездеседі. Сөздің дыбыстық-буындық құрылымының бұзылысы буынның кезектілігінен, құрылымынан көрінеді. Артикуляциялық-акустикалық немесе акустикалық ұқсас дыбыстарды алмастыру жиі кездеседі. Ал буындық құрылымында буындарды алмастыру, қосу, түсіп қалуы байқалады. Буынның түсіп қалуы негізінен сөз ортасында немесе сөз басында кездеседі. Оқушылар өздеріне таныс күрделі сөздерді жиі қолданады және бұзылыстар аз болады. Ал таныс емес сөзді аз қолданады жиі бұзып айтады. Сөйлеу темпі баяу, жиі тез сөйлейді және тұтығады. Дауыстары әлсіз, дауыс шығару артикуляциялық аппаратының қимылы бұзылған. Дыбыс айту ақаулықтарын түзету міндетті түрде баланың танымдық әрекетінің дамуымен байланыстыру керек: талдау жинақтау, салыстыру операцияларын қалыптастыру керек. Сөйлеу тілінің дыбыс айтуы бұзылған кезде көп көңілді жалпы және сөйлеу моторикасына, естіп қабылдау, зейін, ес және тағы басқа процестеріне бөлу керек. Ақыл-ойы кем балаларда фонетикалық бұзылыстар қалыпты балаларға қарағанда екі есе жиі кездеседі.

Сөздік қорының ерекшеліктері

Ақыл-ойы кем оқушылардың сөздік қоры танымдық іс әрекеттерінің көрсеткіші болып табылады. Олардың ойы сөйлеуінен көрінеді. Сонымен қатар баланың жалпы психологиялық дамуын көрсетеді. Ақыл-ойы кем оқушылардың сөздік қорының шектеулігі әсіресе оқу барысында байқалуын отандық және шетелдік зерттеушілер ашып көрсетеді. Оның негізгі себебі сөздік қорының кедейлігін көптеген себептермен байланыстырады. Олардың негізгісі ақыл-ойының төмен деңгейде дамуы болып табылады. Өз ана тілінің бай сөздік қорын баяу меңгеруі дебильдердің әлеуметтік және вербальды қарым-қатынас жасаудың шектеулігі қызығушылығының қалыптаспауы сөздік қорының кедейлігінің себептері десек те болады. Ақыл-ойы кем оқушылардың іс әрекетті білдіретін сөздік қоры өте аз. Сонымен қатар етістікті қосымшамен қолдану және игеру қиынға соғады. Заттың сапасын және қасиетін білдіретін сөздер өте аз кездеседі. Бұл жөнінде В. А. Постовский, Т. К. Ульянова, А. В. Усвайская және тағы басқа авторлардың еңбектерінде көрсетілген. Төменгі сынып оқушыларымен түрлі өсімдіктерді, құстарды, аңдарды қарастырып, осылар қандай деп сұрағанда қиналады. Олар затты сипаттағанда түсін немесе көлемін ғана айтады да, басқа ерекшеліктері туралы айтпайды. Мысалы, жапырақты жасыл немесе үлкен дейді де, пішінін, сапасын айтпайды. Бірінші сынып оқушыларының сөздік қорында жалпылауыш сөздер: жиһаз, киім, аяқкиім, жемістер т. б өте аз. Балалар әрдайым оның маңызын түсінбейді. Дебильдердің сөздік қорында абстрактілі маңызға ие сөздер аз кездеседі, кездескенде де оны механикалық түрде жаттап алып қолданады. Төменгі сынып оқушылары сөз арасында заттың атын білдіретін сөзбен заттың үлгісін білдіретін сөз арасында сәйкестік сақтай алмайды. Балалар затты атайды, бірақ басқа заттар арасынан үлгісін тауып тани алмайды. Төртінші сынып оқушылары арнайы оқытусыз, түссіз, мөлдір, нәзік және т. б. сөздердің мағынасын түсінбейді.

Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының үстеу қоры өте таяз. Осында, анда, кейін және т. б. үстеулерді құрайды. Мұғалімнің басшылығымен ғана оқушылар үстеуді қолдана бастайды. Сонымен қатар оқушылар көмекші сөздерді қолдануда қиындыққа кездеседі. М. П. Феофановтың айтуынша «ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тілінің ерекшелігі септіктерді түрлендіруде және көмекші сөздерді қолдануда»

Сыныптан сыныпқа жоғарылаған сайын оқушылардың сөздік қоры молая түседі. Оқушылардың сөздік қоры зат есімдермен етістіктермен толығады. Етістіктерді қолданулары өзгергендігін байқауға болады. Көмекші мектептің төртінші сынып оқушылары етістіктерді түрлі қосымшалармен қолдана бастайды. әсіресе оқылған мәтінді айтып беруде олардың сөзінде мағынасы жағынан қарама қарсы келетін етістіктер кездеседі. Жоғары сынып оқушылары өздері орындаған іс әрекеттерді нақты сипаттап бере алады. Сөздік қорының таяздығы ақыл-ойы кем балаларға өздерін қоршаған адамдармен қарым-қатынас жасауда қиындық туғызады.

Заттар мен құбылыстардың құрамын және сапасын білдіретін сөздерді баяу меңгереді. Заттың сынын білдіретін сөздерді аз мөлшерде игерсе де, олар басқа адамдармен қарым-қатынас жасауына жеткілікті. Көптеген оқушылар сын есімдердің мағынасын түсінбейді, кеңістікті, уақытты білдіретін, заттың көлемін және пішінін білдіретін сөздерді өте аз қолданады. Балалар ұқсас қасиеттерді білдіретін сөздерді жеткілікті түрде ажырата алмайды. Олар түсін, түрін атайды, ал көлемін сұрағанда керісінше сын есімдерді сәйкес қолдана алмайды.

Ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тілінің ерекшелігі ойлау қабілетімен талдау жинақтау қабілетімен байланысты қоршаған ортаның құбылыстарын нақты қабылдамайды және түсінбейді.

А. Р. Лурия, О. С. Виноградованың зерттеулерінде ақыл-ойы кем балаларда қалыпты дамыған балалармен салыстырғанда сөздің семантикалық жағы өзгергендігі көрсетілген.

Тілдің сөздік құрамына жалпылауыш сөздер де кіреді. Қалыпты дамыған балалар сөзді есіне сақтап алады да, оның толық мағынасын түсінбес бұрын қолдана бастайды. Баладағы сөз уақыт өте нақтыланады және дамиды.

Көмекші мектептің оқушыларының сөйлеу тілінде әр түрлі деңгейде жалпылау сөздері кездеседі, бірақ олар осы сөздерді шектеулі ғана қолданады. Төменгі сынып оқушыларында арнайы және жалпы ұғымдар өте сирек кездеседі.

Көмекші мектеп оқушыларының сөзінің көп мөлшері енжар сөздік қорына енеді де, аздаған мөлшері белсенді сөздік қорына енеді. Көмекші мектеп оқушыларының белсенді сөздік қорының кедейлігі, сөйлеу тілінің дамымауымен қатар, ойлау қабілетінің дамымауын да көрсетеді. Оқыту барысында ақыл-ойы кем оқушылардың сөздік қоры кеңейеді. Бірақ, жалпылау процесі бірқалыпты дамиды. Алдымен енжар сөздік қоры толығады. Енжар сөздің белсендіге ауысуы баяу жүреді. Ақыл-ойы кем оқушылардың белсенді және енжар сөздік қорын кеңейту үшін жан жақты ұйымдастырылған іс-әрекет жүргізіп, ерік жігер және ойлау процесстерін дамытып, ынталандыру керек.

Байланыстырып сөйлеуінің ерекшеліктері

Қазіргі қезеңдегі арнайы педагогиканың өзекті мәселелерінің бірі-көмекші мектеп оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін дамыту және жетілдіру болып есептеледі.

Байланыстырып сөйлеу тілі-бұл сөйлеу әрекетінің ең күрделі түрі. Байланыстырып сөйлеу тілі- өзіне тән белгілерімен, сонымен қатар жүйелілікпен, бірізділікпен баяндау ерекшеліктерімен сипатталады және сөйлеудің толық, кең түрде берілуі болып табылады. Сонымен, байланыстырып сөйлеу тілі дегеніміз-логикалық бірізді және грамматикалық дұрыс құрылған белгілі бір мазаұнның нақты кең түрде баяндалуы.

Көптеген авторлардың жұмыстарында көмекші мектеп оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілі баяу қарқынмен дамып, сапалы ерекшеліктерімен сипатталатыны туралы жазылған. Атап өтетін болсақ Л. С. Вавина, М. Ф. Гнездилов, К. Г. Ермилов, В. Г. Петрова және т. б.

Ф. И. Лалаева көмекші мектеп оқушылары сөйлемді байланыстырып құруы үшін үнемі жағдай жасап, ынталандырып отыру қажет екендігін атап көрсетті.

Біздің елімізде көмекші мектеп оқушыларының байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселелерімен Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің оқытушылары профессор Қ. Қ. Өмірбекова және К. Б. Бектаева айналысқан.

Қ. Қ. Өмірбекова осы тіл дамыту мәселесін шығарма жазу арқылы арттыру жұмыстарымен шұғылданған. Ал, К. Б. Бектаева мазмұндама тіл қызметінің ең күрделі түрі оқушыларда өз ойын ауызша және жазбаша түрде қатесіз дұрыс құруға дағды туғызады-деп тұжырымдайды.

Ақыл-ойы кем балалардың байланыстырып сөйлеу тілін зерттей келе оларда арнайы оқытылусыз байланыстырып айту дағдысын меңгере алмайтынын көптеген зерттеушілер дәлелдеген. Ақыл-ойы кем оқушылардың байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуы баяу жүзеге асады. Олар ұзақ уақыт сұрақ күйінде қалып қояды. М. П. Феофанов әңгіменің мазмұнын жеткізуде ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тілдерінде біршама өзгерістер болатынын айтқан. Ол өзгерістерде әңгіменің мазмұны кедейленеді, тілдік формасы жеңілденеді, мәтіндегі сөздерді өздерінің күнделікті тілдерінде қолданатын сөздерімен алмастырады. Ақыл-ойы кем оқушылардың байланыстырып сөйлеу тіліндегі кемшіліктер сөйлеу тілінің мазмұнында және оның грамматикалық құрылымында кездеседі. Оларға тән бұзылыстар:

Толық немесе тиянақты сөйлемеуі (әңгіменің бөліктерін тастап кету, қатысатын адам әрекет орнын қысқарту)
Кезектілікпен сөйлемеуі
Логикалық байланыспауы
Тілдік құралдарының болмауы немесе дұрыс қолданбауы, одан ойды мазмұндаудың жалпы байланыстылығы бұзылады. Байланыс құралдарына : есімдік, үстеу, синоним, сөз тіркестері т. б.
Сөздік қорының аз болуы және мәнерінің жоқ болуы.

Грамматикалық құрылымының ерекшеліктері

Сөйлеу тілі қалыпты дамыған балалардың сөздік қоры мен грамматикалық құрылымының ерекшеліктері көптеген ғалымдардың еңбектерінде айтылған. А. Н. Гвоздевтің пікірі бойынша бала барлық грамматикалық категориялардың арасынан ең алдымен зат есімнің жекеше және көпше түрін игереді. Сонымен қатар, иА. Н. Гвоздев баланың грамматикалық құрылымды меңгеруінің келесі кезектілігін белгілеген:

1. Өзгермейтін, барлық жағдайда қолданатын аморфты түбір сөздерден тұратын сөйлемдер кезеңі. Бұл жерде анық екі бөлім көрінеді: бір сөзден тұратын сөйлемдер уақыты (1, 3 бастап 1, 8-дейін ) және екі сөздерден тұратын кезең (1, 8 бастап 1, 10 дейін) тұрлаусыз мүшелер екі сөйлемнің аграмматикалық бөліктері ретінде пайдаланады. Ең алғашқыда объект және оның әрекетке деген қатынасы қалыптасады. Оның негізінде сөз тіркесі пайда болады: етістік және объектінің жатыс септігі; етістік және объектінің атау септігі.

2. Грамматикалық категориялардың қалыптасуымен байланысты сөздердің грамматикалық түрлерін меңгеру кезеңі. Сөздердің морфологиялық дифференциациясы пайда болып, өз бетінше қалыптасқан сөйлемдер кең пайдаланады. Бұл кезең 1, 10 бастап 3 жасқа дейін жүреді.

Қ. Аханов «Сөздердің түрленуін, өзгеруін, түрлі тәсілдер арқылы сөйлемде тіркесуін тілдің грамматикасы арқылы іске асатындығын айта келе, грамматика тілдің, сөздердің түрленуін, өзгеру ережелерімен сөздерден сөйлемдердің құралу ережелерін белгілейтіндігін көрсетті»

Р. А. Будагов өз еңбектерінде былай дейді: «Грамматикада 1) сөздің құрылымы; 2) сөз тіркесінің құрылымы; 3) сөйлемнің құрылымы зерттелінді. Грамматика сөздердің аралығындағы қатынастарымен де шұғылданады. Сөз, сөйлем туралы да осыны айту керек: грамматикада оның құрылымы ғана емес, сөйлемдердің әр түрлі типтерінің аралығындағы байланыстар да зерттелінеді»

Көптеген авторлардың зерттеулерінде көрсеткендей ақыл-ойы кем оқушыларда сөйлеу тілінің грамматикалық жағынан қалыптаспағандығы байқалады. Олар аграмматизмдерде, грамматикалық жалпылауды талап ететін көптеген тапсырмаларды орындау барысында көрінеді. Сөз өзгерту, сөзжасам дағдылары қалыптаспаған. Зат есімнің атау, ілік, табыс септіктегі формасы қалыптаспаған.

Импрессивті сөйлеу тілінде жалғауларды араластыруы байқалады. Экспрессивті сөйлеу тілінді жалғаулардың түсіп қалуы немесе мүлдем болмауы мүмкін. Үстеу және зат есімнің тіркесіндегі бұзылыстар, зат есім және сан есім, сын есімнің сәйкестендірмеуі байқалады. Зат есімнің көпше түрінің табыс септігін оқушылар дұрыс қолданбайды.

Б. Баймұратова « Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі міндеттерінің бірі-баланың тілін дамыту. Баланың басқаның сөзін тыңдап түсіне білуге, өз ойын сөзбен айтып беруге үйрету, сөйлесе отырып, оның сөздік қорын байыту»-деп көрсетті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.