Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде
КІРІСПЕ 3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихы 5
1.2Мемлекеттік қызмет: негізгі түсініктері, құрылымы мен мазмұны 14
1.3Млекеттік қызметтегі кадрлық саясат 22
2 БАСҚА МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІ.НІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет жүйесі 33
2.2 Америка Құрама Штаттарындағы мемлекеттік қызмет жүйесі 41
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесі 47
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихы 5
1.2Мемлекеттік қызмет: негізгі түсініктері, құрылымы мен мазмұны 14
1.3Млекеттік қызметтегі кадрлық саясат 22
2 БАСҚА МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІ.НІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет жүйесі 33
2.2 Америка Құрама Штаттарындағы мемлекеттік қызмет жүйесі 41
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесі 47
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
Тақырыптың өзектілігіне келсек, мемлекеттік қызмет мемлекеттің негізгі институттарының бірі болып есептеледі. Әсіресе қазіргі уақыттағы демокра-тиялық процестерді басқаруда, оларды бағыттау мен реттеп отыруда мемлекеттік қызметтің маңызы арта түсуде. Мемлекеттік қызмет қоғамдағы әлеуметтік ақпаратты қабылдай отырып, соған сәйкес басқару шешімдерді шығаруда. Мемлекеттік қызмет басқару шешімдерді жүзеге асыру арқылы қо-ғамдық өмірдің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Қазіргі кезде мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқарудың ажырамас бөлшегіне айналды. Қазіргі жақсы жасақ-талған, тиімді және белсенді мемлекеттік қызметті қалыптастыру саяси рефор-маларының басты бағыттарының бірі. Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекет пен азаматтық қоғамды байланыстыратын бірден-бір ұйым болып табылады. Себебі оның жұмысының реттілігі және даму бағыты азамат- тық қоғамның дамуын да анықтайды. Мемлекеттік қызмет қоғамдағы әлеумет-тік ақпаратты қабылдай отырып, соған сәйкес басқару шешімдерді щығарады. Мемлекеттік қызмет басқару шешімдерді жүзеге асыру арқылы қоғамдық өмір-дің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Мемлекеттік қызмет қоғамның сұраныстарына негізделген. Бұл халықтық сипаттағы және негізінен әкімшілік құқықпен реттелетін қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің түрі. Мемлекеттік қызмет қоғамның сұраныстарын қанағаттандыруға арналған бірден-бір институт ретінде көрінеді. Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік бағыттылығы өсуде, яғни мемлекет қо-ғамның мәселелеріне көбірек көңіл аудара бастады. Мемлекеттік қызметтің де рөлі өзгеруде, ол мемлекеттің заңдарын орындай отырып, сонымен қатар адам- ның мүддесі мен құқығын қорғауға тиісті, яғни халыққа бағынышты бола бас- тады. Мемлекеттік қызмет күрделі әлеуметтік феномен болып табылады. Мем- лекеттік қызмет өзіне көптеген әр түрлі аспектілерді енгізеді – саяси, экономи- калық, құқықтық. Бірақ мемлекеттік қызмет – бұл ең алдымен тек қана құқықтық, ұйымдастыру табиғаты бар қоғамдық құбылыс емес, сонымен қатар өзіндік әлеуметтік табиғаты бар қоғамдық құбылыс. Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекеттік қызметтегі адамдардың бірлескен қызметін қызметін ұйымдастырудың қалыптасқан тұрақты формасы. Мемлекет- Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекет қызметіндегі адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастырудың қалыптасқан тұрақты форма-сы. Мемлекеттік қызмет басқаруды жүзеге асыра отырып, адамдарға қызмет көрсетуді көздейді.
Мемлекеттік қызмет қоғамдық құрылымның элементі бола отырып, мем- лекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде өзіне тән ерекшеліктері бар. Біріншіден, барлық өзінің мазмұнымен, қалыптарымен және әдістерімен бұл қызмет мемлекеттік органдардың өкілеттіліктерінің орындауын қамтамасыз етуге бағытталған. Екіншіден, мемлекет пен адам арасындағы байланысты-рушы түйін ретінде мемлекеттік қызмет адамдардың қызығушылықтары мен құқықтарын қорғауға арналған. Үшіншіден, мемлекеттік қызмет қоғамдық құбылыс ретінде мемлекеттік қызметшілер және басқару органдарының қызме- тіне қарағанда, артық мәнге ие. Мемлекеттік қызмет бұл қоғамдық байланыстар мен қарым-қатынастардың өзіндік түрі, қоғамдағы бар тәртіптердің адамгерші-лік, кішіпейілділік деңгейінің көрсеткіші. Төртіншіден, мемлекеттік қызмет жай қоғамдық байланыстар мен қарым-қатынастарды ғана бейнелемейді, мемлекет-тік қызмет құқықтық, демократиялық мемлекеттің конституциялық идеалының объективті ақиқатқа жақындауына бағытталған әлеуметтік бағдарға ие. Бесін-шіден, мемлекеттік қызмет тек қана құқықтық емес, сонымен қатар өнегелі жүйе.
Мемлекеттік қызмет қоғамдық құрылымның элементі бола отырып, мем- лекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде өзіне тән ерекшеліктері бар. Біріншіден, барлық өзінің мазмұнымен, қалыптарымен және әдістерімен бұл қызмет мемлекеттік органдардың өкілеттіліктерінің орындауын қамтамасыз етуге бағытталған. Екіншіден, мемлекет пен адам арасындағы байланысты-рушы түйін ретінде мемлекеттік қызмет адамдардың қызығушылықтары мен құқықтарын қорғауға арналған. Үшіншіден, мемлекеттік қызмет қоғамдық құбылыс ретінде мемлекеттік қызметшілер және басқару органдарының қызме- тіне қарағанда, артық мәнге ие. Мемлекеттік қызмет бұл қоғамдық байланыстар мен қарым-қатынастардың өзіндік түрі, қоғамдағы бар тәртіптердің адамгерші-лік, кішіпейілділік деңгейінің көрсеткіші. Төртіншіден, мемлекеттік қызмет жай қоғамдық байланыстар мен қарым-қатынастарды ғана бейнелемейді, мемлекет-тік қызмет құқықтық, демократиялық мемлекеттің конституциялық идеалының объективті ақиқатқа жақындауына бағытталған әлеуметтік бағдарға ие. Бесін-шіден, мемлекеттік қызмет тек қана құқықтық емес, сонымен қатар өнегелі жүйе.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: "Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретін-
де". Тақырыптың өзектілігі: бірншіден, қоғам мен мемлекеттің өзгеруіне
сәйкес, билік пен басқарумен байланысты әлеуметтік құрылымдарды зерттеу-
ге деген институционалдық бағытты жетілдіру қажеттілігінің мерзімі жетті.
Осындай құрылымдардың арасында мемлекеттік қызмет маңызды мағынаға ие
болуына байланысты, ол басқару мен биліктегі аса маңызды қоғамдық қажет-
тіліктерді қанағаттандырады; екіншіден, қоғам мен мемлекеттік қызмет диспо-
зициясына сәйкес, қатынастардың жаңа түрлерінің қалыптасуы байқалуда;
үшіншіден, мемлекеттік қызметтің әкімшілдік пен реттеуден басым сервистік
қызметке өтуі белгіленді,яғни, мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік қыз-
меттерді көрсету саласына бағдарлануы; төртіншіден, жоғары кәсіби мемле-
кеттік қызметті және басқарудың тиімді құрылымын құру қажеттілігі туындау-
да.
Жұмыстың құрылымы: реферат, глоссарий, мазмұны, кіріспе, 2 бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52 бет.
Жұмыстың объектісі: мемлекеттік қызмет.
Пәні: мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі қалыптасуы мен
дамуы.
Мақсаты: мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі теориялық
негіздерін анықтау.
Міндеттері:
- мемлекеттік қызметтің сипаттамасын беру;
- мемлекеттік қызметтің әр түрлі елдердегі қысқаша даму тарихын баяндау;
- мемлекеттік қызметтің негізгі түсініктерін, құрылымын, мазмұнын талдау;
- мемлекеттік қызметтегі кадрлық саясаттың орнын көрсету;
- мемлекеттік қызметтің басқа мемлекеттердегі жүйесін сипаттау;
- Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін айқындау.
ГЛОССАРИЙ
Мемлекеттік қызмет - адамдардың мемлекеттік органдарда тікелей
мемлекеттік лауазымдарды атқару нәтижесінде мемлекеттің функциялары мен
мақсатын жүзеге асыруға тікелей араласу;
Мемлекеттік қызметші - мемлекеттік органда мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттілікті жүзеге асыра
тын адам;
Мемлекеттік орган - міндеттері, функциялар, құрылымдық ерекшеліктер мен
әдістермен ерекшеленетін мемлекеттік қызметті жүзеге асыру бойынша өзінің
жеке құзыреті мен өкілеттіліктері бар мемлекеттің аппараттық құрылымындағы
мекеме;
Мемлекеттік аппарат - мемлекеттің функциялары мен міндеттерін жүзеге
асыратын мемлекеттік органдарының жиынтығы;
Мемлекеттік лауазым - мемлекеттік органның нормативті құқықтық актілер
мен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқы мы
жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік кадрлық саясат - мемлекеттің еңбек потенциалын құрастыру,
дамыту мен рационалды қолданудың жалпымемлекеттік стратегиясы.
Әкімшілік - орындаушы биліктің және мемлекеттік басқарудың органдары.
Шенеунік - мемлекеттік қызметтегі және мемлекеттік лауазымдар иерархиясында
белгілі бір дәрежеге ие адам.
Өкілеттілік - лауазымды адамдардың, мемлекеттік органдардың міндеттері мен
құқықтарының жиынтығы.
Құзырет - нақты органға немесе лауазымды адамға заңмен, жарғымен немесе
басқа актімен берілген өкілеттіліктердің шеңбері.
Лауазымдық өкілеттілік - заңдарда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар
мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік
лауазыммен көзделген өкілеттілік.
Лауазымды адам - ұдайы,уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша үкімет
өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда
әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орындайтын адам.
Біліктілік талаптар - мемлекеттік әкімшілік қызметті атқаруға үміткер
адамдарға оның кәсіби даярлығының деңгейін, құзыреттілігін және нақты
әкімшілік қызметке сәйкес келуін анықтау мақсатында қойылатын талаптар.
Мемлекеттік басқару - мемлекеттің қоғамдық процестерге, адамдардың қызметі
мен мінез-құлығына мақсатты, ұйымдасқан және реттелген әсері.
Бюрократия - тік иерархияға негізделген және оның алдына қойылған
міндеттерді ең тиімді тәсілмен орындайтын басқару жүйесі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихы
5
1.2Мемлекеттік қызмет: негізгі түсініктері, құрылымы мен мазмұны
14
1.3Млекеттік қызметтегі кадрлық саясат 22
2 БАСҚА МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІ-НІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет жүйесі 33
2.2 Америка Құрама Штаттарындағы мемлекеттік қызмет жүйесі 41
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесі 47
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігіне келсек, мемлекеттік қызмет мемлекеттің
негізгі институттарының бірі болып есептеледі. Әсіресе қазіргі уақыттағы
демокра-тиялық процестерді басқаруда, оларды бағыттау мен реттеп отыруда
мемлекеттік қызметтің маңызы арта түсуде. Мемлекеттік қызмет қоғамдағы
әлеуметтік ақпаратты қабылдай отырып, соған сәйкес басқару шешімдерді
шығаруда. Мемлекеттік қызмет басқару шешімдерді жүзеге асыру арқылы қо-
ғамдық өмірдің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Қазіргі кезде мемлекеттік қызмет
мемлекеттік басқарудың ажырамас бөлшегіне айналды. Қазіргі жақсы жасақ-
талған, тиімді және белсенді мемлекеттік қызметті қалыптастыру саяси рефор-
маларының басты бағыттарының бірі. Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт
ретінде мемлекет пен азаматтық қоғамды байланыстыратын бірден-бір ұйым
болып табылады. Себебі оның жұмысының реттілігі және даму бағыты азамат-
тық қоғамның дамуын да анықтайды. Мемлекеттік қызмет қоғамдағы әлеумет-тік
ақпаратты қабылдай отырып, соған сәйкес басқару шешімдерді щығарады.
Мемлекеттік қызмет басқару шешімдерді жүзеге асыру арқылы қоғамдық өмір-дің
өзгеруіне ықпалын тигізеді. Мемлекеттік қызмет қоғамның сұраныстарына
негізделген. Бұл халықтық сипаттағы және негізінен әкімшілік құқықпен
реттелетін қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің түрі. Мемлекеттік қызмет қоғамның
сұраныстарын қанағаттандыруға арналған бірден-бір институт ретінде
көрінеді. Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік бағыттылығы өсуде, яғни
мемлекет қо-ғамның мәселелеріне көбірек көңіл аудара бастады. Мемлекеттік
қызметтің де рөлі өзгеруде, ол мемлекеттің заңдарын орындай отырып,
сонымен қатар адам- ның мүддесі мен құқығын қорғауға тиісті, яғни халыққа
бағынышты бола бас- тады. Мемлекеттік қызмет күрделі әлеуметтік феномен
болып табылады. Мем- лекеттік қызмет өзіне көптеген әр түрлі аспектілерді
енгізеді – саяси, экономи- калық, құқықтық. Бірақ мемлекеттік қызмет – бұл
ең алдымен тек қана құқықтық, ұйымдастыру табиғаты бар қоғамдық құбылыс
емес, сонымен қатар өзіндік әлеуметтік табиғаты бар қоғамдық құбылыс.
Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекеттік қызметтегі
адамдардың бірлескен қызметін қызметін ұйымдастырудың қалыптасқан тұрақты
формасы. Мемлекет- Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекет
қызметіндегі адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастырудың қалыптасқан
тұрақты форма-сы. Мемлекеттік қызмет басқаруды жүзеге асыра отырып,
адамдарға қызмет көрсетуді көздейді.
Мемлекеттік қызмет қоғамдық құрылымның элементі бола отырып, мем-
лекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде өзіне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, барлық өзінің мазмұнымен, қалыптарымен және әдістерімен бұл
қызмет мемлекеттік органдардың өкілеттіліктерінің орындауын қамтамасыз
етуге бағытталған. Екіншіден, мемлекет пен адам арасындағы байланысты-рушы
түйін ретінде мемлекеттік қызмет адамдардың қызығушылықтары мен құқықтарын
қорғауға арналған. Үшіншіден, мемлекеттік қызмет қоғамдық құбылыс ретінде
мемлекеттік қызметшілер және басқару органдарының қызме- тіне қарағанда,
артық мәнге ие. Мемлекеттік қызмет бұл қоғамдық байланыстар мен қарым-
қатынастардың өзіндік түрі, қоғамдағы бар тәртіптердің адамгерші-лік,
кішіпейілділік деңгейінің көрсеткіші. Төртіншіден, мемлекеттік қызмет жай
қоғамдық байланыстар мен қарым-қатынастарды ғана бейнелемейді, мемлекет-тік
қызмет құқықтық, демократиялық мемлекеттің конституциялық идеалының
объективті ақиқатқа жақындауына бағытталған әлеуметтік бағдарға ие. Бесін-
шіден, мемлекеттік қызмет тек қана құқықтық емес, сонымен қатар өнегелі
жүйе.
Тақырыптың объектісі – мемлекеттік қызмет.
Тақырыптың пәні – мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде-
дегі қалыптасуы мен дамуы. Мемлекеттік қызмет мемлекеттік билікті жүзеге
асыру институты ретінде мемлекетпен бірге пайда болды. Бұл негіздеме мемле-
кеттік қызметтің функциялары жалпы алғанда мемлекеттің функцияларына ұқсас.
Тақырыптың мақсаты – мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт
ретіндегі теориялық негіздерін анықтау.
Тақырыптың міндеттеріне мыналар жатады:
- мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде сипаттамасын беру: мем-
лекеттік қызметтің қоғамдық өмірге тигізетін ықпалын анықтау.
- мемлекеттік қызметтің әр түрлі елдердегі қысқаша даму тарихын баяндау:
Батыс Европа, Ресей мен Қазақстандағы мемлекеттік қызметтің қалыптасуы.
- мемлекеттік қызметтің негізгі түсініктерін, құрылымын, мазмұнын талдау.
- мемлекеттік қызметтегі кадрлық саясаттың орнын көрсету: кадрлық саясаттың
мемлекеттік билік органдарының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етудегі
маңызын көрсету.
- мемлекеттік қызметтің басқа мемлекеттердегі жүйесін сипаттау: Америка
Құрама Штаттары мен Германиядағы мемлекеттік қызмет жүйесін сипаттау.
- Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесін айқындау.
Ақпарат көздері: кітаптар, журналдар мен газеттер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Шетел ғалымдары: М. Вебер, В. Вильсон, Д. Гарнер, Р. Пайпс, Ю.А. Розенбаум
және т.б. Ресей ғалымдары: А.В. Оболонский, А.Ф. Ноздрачев, Ю.Н. Старилов,
Ю.Н. Щербаков, В.Н. Габричидзе, А.Г. Чернявский, В.П. Мельников және т.б.
Отандық ғалымдар: В.Н. Уваров, А.К. Абдина, А.Г. Акчурин және т.б.
1. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихы
Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихына келсек, мемлекеттік
қызмет әлеуметтік қатынастар жүйесінде қоғамның тұрақты дамуын қамтама-сыз
етуге, мемлекеттік басқаруда пайда болатын қарым-қатынастарды реттеу,
мемлекет пен қоғам арасындағы байланысты қалыптастыруға арналған инсити-
тут ретінде пайда болды.
Батыс елдері алғашқы болып мемлекеттік қызметшілердің атқаратын
қызметін ғылыми ұйымдастыру жолына түсті. Батыс елдерінде мемлекеттік
басқарудың қазіргі жүйесі қалыптасты, ал 1883 жылы Америка Құрама Штат-
тарында Пендлтон заңының "Мемлекеттік қызмет туралы заң" деген атпен
қабылдануы қазіргі мемлекеттік қызмет институтын заңдық тұрғыдан
бекітті. Сонымен қатар Ұлыбритания, Франция, Германия секілді мемлекеттерде
мем-лекеттік азаматтық қызметтің институттары құрылды. Дәл осы
мемлекеттерде мемлекеттік қызметтің ең тиімді демократиялық модельдері
қалыптасты. Аме-рикандық, ағылшын, неміс және француз саясаттанушылары мен
әлеуметтану-шылары әкімшілік-мемлекеттік басқарудың дамуы мен жасалуына
салмақты салмақты үлестерін қосты. Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудағы
өзгерістер бірден болған жоқ, ал қоғамдағы жүретін ұзақ тарихи кезең
барысында болды. Батыс Европада бұл процесс XV – XVI ғасырларда, ал Ресей
мен Америка Құрама Штаттарында XVIII ғасырда басталды. Ресей мен Батыс
елдерінің көп-шілігінде ұлттық бюрократиялық құрылымдардың қалыптасуы XIX
ғасырдың екінші жартсында аяқталды.
Атап айтқанда, Ұлыбританияның әкімшілік жүйесі XX ғасырдың басына
таман қалыптасты. Ағылшын әкімшілік жүйесінің айырым белгісі саяси және
әкімшілік салаларының бөлінуі болып табылды. Министрліктің барлық істері,
тіпті ең майдалары, министрліктердің өзімен жүзеге асырылды, ал азаматтық
қызмет саяси қызметтен бөлек болды. Азаматтық қызметтің қазіргі институты
салыстырмалы жақында қалыптасты – шамамен XX ғасырдың 70-ші жылдарында. Осы
кезеңде мемлекетте ірі әкімшілік реформалар өткізілді. Реформалар азаматтық
және мемлекеттік қызметті жетілдіруге бағытталған болатын. Реформа бойынша
комитетті лорд Фултон басқарды. Ол үкіметке "Азаматтық қызмет" деген
баяндаманы ұсынды. Баяндамада азаматтық және мемлекеттік қызметтің
тиімділігін арттырудың 158 кепілдемелер болды, олардың бәрі үкіметпен
қабылданған болатын. Келесі жылдың қаңтар айында реформаның өткізілуі
басталды. Фултон комитетінің ұсыныстарына сәйкес ұйымдасқан құрылым
шенеуніктерге саяси міндеттерді шешуге жақындатуға қайта құрылған болатын.
Реформа барысында шенеуніктерге қойылатын негізгі талаптардың орын-
далуын комитет қадағалап отырды. Кадрлық қызметке теру азаматтық қызмет
істері бойынша комиссиясының құзыреттеріне жүктелді. Бұл комиссия 1855 жылы
құрылған болатын. Азаматтық қызметке түсудің басты шартының сапа- сында
жазбаша емтихан енгізілді. Ұлыбританияда азаматтық қызметтің "бейта- рап"
концепциясы әлі күнге дейін бар болуда. Ағылшын саясаттанушысы Д. Гарнер
өзінің "Ұлыбритания: ортаңғы және жергілікті басқару" атты кітабында бұл
концепцияны былай қалыптастырды: "Азаматтық қызметшілер биліктегі
үкіметке сенімділік сақтауға, әр түрлі саяси пікірлерді ұстанатын
үкіметтерге таза ұжданмен қызмет етуге міндетті". Ұлыбританиядағы қызмет
бойынша жылжу жүйесі әр уақытта барлық деңгейде қаталдығымен ерекшеленді.
Бір министрліктен басқа министрлікке және бір топтан басқа топқа өту
мүмкіндік-тер өте шектелген. Дәстүрлі түрде үлкен мән министрлік
иерархияда шенеу-ніктердің кәсіпқой үлестеріне емес, ал олардың үлкендігіне
беріледі. Ұлыбри-таниядағы қызмет бойынша алу, оқыту және жылжудың барлық
жүйесі пайда болғаннан бері кең қырынды кәсіпқой басқарушыны қалыптастыру
үшін ұйым-дастырылған, ұқсас жүйе Францияда да дамыған. Азаматтық қызмет
істері бо-йынша министрлік әкімшілік және саяси басшыларды тағайындайды деп
бекі-тілді. Министрлік маңында азаматтық қызметтің басқарушы құрамды
тағайын-дау бойынша арнайы таңдау комитеті бар. Комитетте арнайы жоғарғы
басқа-рушыларды қызмет бойынша жылжу туралы сұрақтарды қарастырумен айна-
лысатын арнайы топ бар. Сонымен қатар комитетте жоғарғы басқарушылардың
тізімі жасалған. Жалпы алғанда, Ұлыбританиядағы азаматтық қызмет өзінің да-
муы барысында шенеуніктердің кәсіпқой дайындығына үлкен мән беріп кел- ді.
Ал Франциядағы мемлекеттік қызметтің дамуына қысқаша тоқталсақ,
елдегі қазіргі азаматтық қызмет туралы заңнама, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі басталған реформалардың нәтижесі болып табылады. Алайда
"шенеу-нік" түсінігі бүгін мемлекеттік басқару органдарында қызметке кірген
адамдар-дың бәріне қолданады, бірақ заңдық мағынада ол біраз тар. Мән
бойынша, ол тек азаматтық қызметтің қызметшілеріне жатады. Францияда
мемлекеттік қыз-меттің дамуында қалыптасқан ерекшелікке келсек, елде
"шенеунік" және "мем-лекеттік қызметші" түсініктері ажыратылады. Францияда
1946 жылдан бастап "Шенеуніктің жалпы мәртебесі туралы" заң қабылданған
болатын. Бұл заң аза-маттық қызметтің құрылымын және шенеуніктердің еңбегін
төлеудің жүйесін реттеуге арналған болатын. Ал 1959 жылы заңға шамалы
түзетулер енгізілді, бірақ түзетулер шенеуніктердің атқарушы билікке
иерархиялық бағынуын кү-шейту үшін бағытталды. Осы кезден бастап
мемлекеттік қызметтің қазіргі жүй- есі қалыптаса бастады. Заң азаматтық
қызмет жүйесіне "кадр" түсінігін енгізді. Бұл түсінік ұқсас лауазымдарды
алатын адамдар тобының жағдайын қамтиды. Осыған байланысты Францияда
директорлардың жүйесі бар, оған барлық де-партаменттердің директорлары
кіреді. Сонымен қатар 1946 жылғы қабылдан- ған Нұсқау бар. Бұл нұсқауда
мемлекеттік қызметке түсетін үміткерге және ше-неуніктерге қойылатын
міндеттемелер мен қажетті білім деңгейі бекітілді. Бі-лім деңгейімен
қатар үміткерге, басқа да талаптар қойылады: оларға жүктелген
міндеттемелерді орындау қабілеттердің болуы, үміткер әскери қызметті аяқтау-
ға немесе одан босатылуы тиіс, кәсіпқой білімдер деңгейінің жоғары болуы,
ин-теллектуалдық қабілеттердің жақсы дамуы, өзінің ойларын көңілге қонымды
етіп жеткізу қабілеттілігі, әріптестерін бағалау және қызмет барысында
пайда болатын мәселелерді шеше білу және т.б. Францияда сайыстардың екі
түрі бар: ішік және сыртқы. Егер сыртқы сайыстарда жаңа шенеуніктердің
терімі жүргі-зілсе, ал ішкі сайыстарда шенеуніктердің иерархиялық
баспалдақ бойынша жылжуы үшін жүргізіледі. Мемлекеттік аппараттың
жоғарғы кадрларын жасау-да ерекще орынды әкімшіліктің Ұлттық мектебі
алады.Бұл мектеп елде жүргі-зілген әкімшілік реформалар кезінде басты
орында болды. Жалпы алғанда, Франциядағы азаматтық қызмет өзінің дамуы
барысында басқару кадрларының білім деңгейіне ғана емес, сонымен қатар
белгілі бір жеке қасиеттерінің қалып-тасуына үлкен мән беріп келді. Батыс
Европа елдерінде әкімшілік-мемлекеттік басқару элиталық сипаттамада болған.
Неміс социологы Макс Вебердің пікірін-ше, билік басындағы адамдарға
халықпен, қоғаммен мойындалған әкімшілік элитаны құру міндеті жүктелген.
Батыс Европада әкімшілік-мемлекеттік басқа-ру жүйесі орындаушы биліктің
және әкімшілік-мемлекеттік басқару органдары-ның бір-бірімен байланысқан
иерархиялық жиынтығы сипатында болды. Қа-зіргі кезде басқарудың бұл жүйесі
Батыс Европада әлі күнге дейін жұмыс істеу-де [8; 168-176].
Ресейдегі мемлекеттік қызметтің дамуына тоқталсақ, мемлекеттік
қызмет-тің Ресейдегі терең тарихи тамырлары бар. Ежелгі Русьте мемлекеттік
басқару мен мемлекеттік қызметтің негізі салынды, әуелгі кезде олар әскери
ұйымдас-тырудан бөлінбеген болатын және вассалитеттің ұстанымдарында
тұрғызылды. Вассалитеттің батыс институты, дегенмен жақтардың теңсіздігігін
ұйғарса да, бірақ бостандық түсінігін қосты. Мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару көбінесе әскери мәселелерді шешу үшін пайдаланды.
Патшалардың басқа патшалық жағынан тіл тигізуге соғыс жариялаумен жауап
қайтаруға құқығы болды. Батыс Европалық монархтардың азаматтары
артықшылықтарға ие болды, ал патшаның өзі тек дворяндардың алғашқысы болды.
Ол дворянның өмірімен әмір ете алды, бірақ оны соға алмады. Вассалдық қарым-
қатынастар екі заңды маңызды жақтардың қарым-қатынастары болды, олардың
әрқайсысы өзара құқықтар мен міндеттемелермен байланысты болған. Егер бір
жақ өзіне алған міндеттемелерін бұзса, онда екінші жақ өзінің
наразылықтарын айтуға құқығы болды. Қарым-қатынастардың сондай түрі
Киевтік Русьте де қалыптас-ты.
Моңғол-татарлардың шапқыншылығымен Солтүстік-Шығыс Русь Алтын
Ордадан тәуелділікке түсті, алайда мемлекетпен басқару орыс князьдарының
қолдарында сақталды, дегенмен билікті берудегі тектілік жоғалды. Шапқын-
шылық нәтижесіндегі мемлекеттегі мәдени және шаруашылық мүмкіндіктері-нің
едәуір бөлігінің қиратылуы, ауыр алым мен бағынушылық орыс жерлерін әбден
әлсіретті және мемлекеттегі ауыр жағдайды қалыптастырды. Басқарушы
қызметтің маңызды дербес кәсіпқой салаға бөлінуі, сан алуан мемлекеттік қыз-
метшілер қабатының пайда болуы бір ортаға бағынған орыс мемлекетінің
тұрғызылуымен және патшалықтың қалыптасуымен болды. Мәскеулік мемле- кет
мезгілінде қоғамдық жүйе, Шығыста секілді азаматтықтың ұстанымдарын- да
емес, ал Ежелгі Русьте сияқты вассалитет ұстанымдарында тұрғызылды. XV
ғасырдың аяғында биліктің сакрализациясы болды. Ұлы князь, ал сосын патша
жердегі Құдайдың елшісі ретінде қарастырылды. Билікке қарсы шығу, Құдайға
қарсы шығумен бірдей болды. Халық жоғарғы билікке бағынуға тиіс еді.
Биліктің сакрализациясы билеушіні толығымен қоғам бақылауынан алып
тастады, оны қоғам үстіне қол жетпес биіктікке қойды. Кез келген келіспеуші-
лік, билікке қарсы шығу өте қатал жазаланды.
Сәйкес мемлекеттік қызметшілер үшін де толық бағыну міндетті
түрде болды. Қызметтегі адамдардың жоғарғы қабат институт аясында
қалыптасты, ол институт Патша ауласы деп аталды. XIV – XV ғасырларда
мемлекеттің тұрғызылуы процесінде князьдардың аулаларының қосылуы және
Патша аула- сының алғашқысында біртұтас мемлекеттік аппаратқа ұқсас
ретінде құрасты- рылды, ал сосын жоғарғы мемлекеттік қызметшілердің
бірлестігі ретінде. Бұл институт Мәскеулік мемлекетінің болуының барлық
мезгілі ішінде сақталды, XVIII ғасырдың басына дейін. Ол мынадай шендерге
бөлінді: думдық, жоғарғы шендер, мәскеулік шендер және қалалардан таңдау.
Мәскеулік мемлекетте шендердің күрделі иерархиясы қалыптасады. Иерархияда
конюший үлкен бояр ретінде болды. Окольничий бастапқыда шетелдік елшілермен
келісімдерді ұйымдастырумен және т.б. айналысты. XIV – XV ғасырларда бұл
шен маңызды мемлекеттік шендерінің біріне айналды. Окольничий шеніне ие
болғандар Бо-ярлардың думмасына кірді, олардың қатарынан бұйрықтардың
басшылары тағайындалды. Иерархияда окольничий бірден боярлар артынан
үлесті. Көптеген қызметтер патшалық ауланың рәсімімен байланысты болды.
Спаль-никтер патшайым бөлмесінде кезекші қызметін атқарды, оны шешіндірді,
бар- лық ресми кездесулерде қасында еріп жүрді. Әдетте спальниктер атақты
тегі бар жас адамдар болды. Сокольничий патшалық аңшылыққа жауап берді. Бұл
қызметтерде билік етушіге жақындық көбірек бағаланды. Олар ерекше құрмет-ті
қызметтер ретінде саналды.
Патша ауласы XVI ғасырдың аяғына дейін ерекше тізім бойынша қызмет-
тес князьдар мен жергілікті князьдар аумағы бірлестіктерінің өкілдері
кірді. Патша ауласының өкілдері әскерде жоғарғы және орташа бұйрықты қызмет-
терге сайланды, ортаңғы және жергілікті билік органдарын басқарды. Ұлы
князь билігінің өкілдері, ірі жерлердің иелеріне айналды. Олар билігі
жететін аумақтардың толық қожайыны болды. Жергілікті халықтан өміріне
керек барлығын алып тұрды. Диқаншылар жемді 1-2 жылға алып тұрды, анда-
санда ұзақ мерзімнен аса. Әдетте жылына 2-3 рет жергілікті халық жер
иелеріне азық-түліктерді жіберіп отырды: ет, нан, сүт және т.б. Олар
аумақты басқарды, халықты соттады, алым-салықтарды ала отырып,
өздерінің материалдық жағдайын жақсартып отырды. Бұл жер иелеріне халықты
тонау үшін шексіз мүмкіндіктерді ашты. XVI ғасырдың жартсында Патша
ауласының әрбір мү-шесіне ақшалы жалақы мен жердің белгілі нормаларын алу
тиіс еді. Сонымен қатар оларда мекендерге иелік етуге құқығы болды.
Мемлекеттік қызметшілер тек орыс қоғамының жоғарғы қабаттарынан таңдап
алынды. Атақты әулеттен шыққандар ғана бояр деген атаққа ие бола алды.
Біртіндеп жоғарғы қабат дворяндық деп аталатын дербес бірлестікке
қалыптасты. XVIII – XIX ғасырларда дворяндар орташа деңгейлі әкімшілік
лауазымдарды атқарды және қызмет үшін иелік ету құқығында шағын мекендер
алып тұрды. XV ғасырда ме- кендік ұстаным мемлекеттің және оның
қызметшілерінің қарым-қатынасының негізі ретінде бекітілді. Қызметтің
деңгейіне тәуелді жалақы және шаруалары бар белгілі көлемді мекеннің
берілуі тиісті болды.
Дворяндық әулеттердің мемлекеттік қызметтегі белгілі орындарды алуы
әулеттердің иерархиясымен реттеліп отырды. Оларды бұзу жағдайында
дәстүрлерді сақтау туралы таластар мен даулар орын алатын. Сондықтан әрбір
әулеттің нақты орны анықталды. Қызметтерді алмастырғанда кәсіпқой, іскерлік
сапаларға аса мән берілген жоқ. Жиі жақсы кәсіпқойлар қайғылы тағдырға ие
болды. Оған дәлел ретінде Алексей Федорович Адашев қызметін айтуға бола-
ды. Ол мемлекеттік қызметке деген қабілеттері арқасында керемет мансабын
жасады, Иван Грозный патшалығының басында маңызды реформалардың
ұйымдастырушысы болды. Ол өз мансабын жас патша маңында бастады, бірақ көп
ұзамай мемлекеттік басқаруда көрнекті орынға ие болды, окольничий шенін
алды. XVI ғасырдың 40-шы жылдардың аяғынан бастап Адашев Мәс- кеулік
мемлекетінің шығыс саясатына басшылық етті, ал 50-ші жылдардың ор- тасынан
бастап бүкіл сыртқы саяси қызметті басқарды. Иван патша реформа-лар
мезгілінде А. Адашев қызметін жоғары бағалады. А. Адашев қызметіне
замандастары да жоғары баға берді. Алайда Иван Грозный билігі нығайған
сайын, ол талапкер адамдарда мұқтаж бола бастады. Адашев Ливонияға жібе-
рілді.
XVII ғасырда басталған бүлік мемлекеттік қызметтегі өзгерістердің
қажеттілігің көрсетті. Оған дворяндар белсене қатысты. Мемлекеттік
басқару- да зайырлықтың элементтері пайда болды. Алексей патша
мемлекеттік қызмет- шілердің абзалы бөлігіне арқа сүйеуге талпыныс жасап
көрді, олардың шығу тегіне қарамастан ақылдыларын ұсынды. Оның патшалығы
кезінде бірталай дарынды мемлекеттік қайраткерлері алға шықты. Мысалы: Ф.
М. Ртищев, А.С. Матвеев және т.б. Егер 1640 жылы ортаңғы аппаратта 1611
қызметтес адам болса, ал 50 жылдан кейін олардың саны 4650 адамға тең
болды. Шенеуніктердің өздерінің қызметтерін теріс пайдаланумен күресу және
оларды бақылау үшін құпия істердің Бұйрығы бекітілді. Оның міндеттеріне
патшаның жарлықтарын нақты орындауға күресу, биліктің үйлесімді жұмысын
қамтамасыз ету және т.б. кірді [11; 535-540].
Ресейдегі мемлекеттік қызметтің дамуын Петр I патшаның атымен де
бай- ланыстырады. Ол бұған дейінгі жүргізілген реформалардың
артықшылықтары мен кемшіліктерін ескеріп, мемлекеттік қызметтің дамуын
жаңа деңгейге кө- терді. Ол 1722 жылы 24 қаңтарда мемлекеттік қызметтің
Ресей империясын- дағы тәртібі туралы Заңды бекітті. Ол "Дәрежелер туралы
тізмдіктер" деп аталды. Бұл заңға дайындық 1719 жылы басталды. Осы заңды
қабылдау нәтижесінде мемлекеттік аппаратта және әскерде қызметтер саны
өсті. Тізімдік-тің негізіне батысевропалық мемлекеттерде бар ұқсас құжаттар
салынды, әсіресе Дания мен Пруссия мемлекеттердің тәжірибесіне ерекше мән
берілді. Заңды жасағанда Ресейдегі бар шендерге де назар аударылды.
"Дәрежелер ту-ралы тізімдіктер" кестемен қатар түсіндірмелі мәтіннің және
оның бұзушылығы үшін айыптарды бекітетін 18 орындарға ие болды. Барлық
шендер 3 түрге бө- лінді: әскери, азаматтық және патшаға қызмет ететін
адамдар және 14 таптар- бөлінді. Алайда заң "шен" түсінігін түсіндірмеді,
сондықтан бір тарихшылар оны тек шендерді шығару жүйесінде қарастырды,
басқалары оны қызметтің бір түрі деп көрсетті. Тізімдік мемлекеттік қызмет
иерархиясында орынды анықтай отырып, төменгі қабаттағы дарынды адамдарға
алға шығуға мүмкіндіктер беріп отырды. Біртіндеп тізімдіктен қызметтер
алынды және XVIII ғасырдың аяғына таман тіпті жоқ болады. Әскери шендер
оларға сәйкес азаматтық және тіпті пат-шаға қызмет ететін адамдар
шендерінен жоғары жарияланды. Осындай үлкен- дік әскери шендерге жоғарғы
тапқа өтуде артықшылықтарды ұсынды. Тізімдік-тің 14-ші дәрежесі ұрпақты
дворяндыққа құқық берді. Келешек патшалармен жүргізілген негізгі
реформалар нәтижесінде "Дәрежелер туралы тізімдіктер" өз-геріп отырды.
Әйгілі американ зерттеушісі Р. Пайпс "Дәрежелер туралы тізім- діктер"
Ресейдегі қызмет бойынша жылжу және қызметке түсу ұлттық сезім
кернегендікке айналды, әсіресе төменгі таптарда. Патшалық Ресейде мемлекет-
тік қызметке түсу кәдімгі шендерді алуға бағытталған болғанын айтады. Р.
Пайпс пікірінше, Кеңестік Ресейдің коммунистикалық аппараты мәскеулік
қызметтес таптан пайда болды. Атап айқанда, Петр азаматтық қызмет адамдар-
дың "арам" таптардан дворяндық таптарға өтуі үшін өте оңай жолға айналып
кетуіне алаңдаушылық танытты. Сол себептен ол өзінің жарлығымен хатшы-
лыққа дворяндықтан анықтамау ұсынысын берді, ұсыныс олардың жоғары кө-
терілуіне шек қойды. Оның мұрагерлері мемлекеттік қызмет арқылы төменгі
таптар өкілдерінің дворяндыққа шектеулі қол жетімдігін реттеу жүйесін жетіл-
дірді. Жоғары тапқа өту ерекше еңбектері үшін сыйлық түрінде болды және
патшаның жеке шешімі бойынша берілді. Дәрежелер түралы тізімдік Ресейдегі
мемлекеттік қызметтің дамуындағы маңызды кезең болып табылады. Тізімдік
тік әлеуметтік мобильділік үшін, төменгі таптардан адамдардың көтерілуі
үшін мүмкіндіктерді кеңейтті. Дәрежелер туралы тізімдіктен мемлекеттік
қызметтің нормативтік, заңнамалық реттелуі басталды.
Қазіргі уақытта Ресей Федерациясында мемлекеттік қызмет тұтастай 2
жалпыфедеративтік заңдармен, Президенттің және Үкіметтің ондаған қаулы-
ларымен реттеледі. XX ғасырдың басына таман ресейлік заңнамада мемлекет-
тік қызметті реттейтін шамамен 200 нормативтік актілер болды. Кеңестік
заманда мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі түсінігі болған
жоқ. Кеңес Одағындағы мемлекеттік және партиялық қызметкерлердің өте
үлкен аппаратының болуын айтуға болады. Кеңестік заманында мемлекеттік,
ұйымдарда, кеңселерде және кәсіпорындарда сәйкес қызметтерді алған адам-
дардың барлық дәрежелері нақты мемлекеттік қызметшілерге жатқызылды.
Ресейде 90-шы жылдары мемлекеттік қызметтің әкімшілік биліктің жаңа әлеу-
меттік-саяси институт ретінде дамуы барысында мемлекеттік қызметтің
қазіргі құқықтық түсінігі қалыптасты.
Ресейде алғашқы рет мемлекеттік қызметтің құқықтық анықтамасы 1995
жылы 31 шілдеде қабылданған "Ресей Федерациясының мемлекеттік қызметі-
нің негіздері туралы" заңында берілген болатын. Онда мемлекеттік қызмет
дегенде, мемлекеттік органдардың өкілеттіліктерін орындауын қамтамасыз ету
бойынша кәсіпқой қызмет деп көрсетілген. Бұл ықшамды анықтама қазіргі
Ресейдегі мемлекеттік қызметтің мәні туралы пікірталаста нүкте қойды деп ай-
туға болады. Заң шығарушы мемлекеттің қызметтің кәсіпқой-қызметтік жағына
назарын аударған болатын. Ресейдегі мемлекеттік қызметтің дамуы барысын-
да мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқару органдарының жүйесіне кіре
отырып, мемлекеттік қызмет әлеуметтік шынайылықтың шынайы объектісінің
қасиеттерін алды және мемлекеттік қызметтің өзі дербес құқықтық, ұйымдасқан
және әлеуметтік феномен сапасында қарастырыла басталды. Заңмен
қалыптастырған анықтама ең алдымен, Ресейдегі мемлекеттік қызметтің мәнін
көрсетеді [10; 46].
Ресейде қалыптасқан мемлекеттік қызметтің мәндік белгілеріне
тоқталсақ, мемлекеттік қызмет – бұл мемлекеттік-маңызды сипаттағы қызмет,
атап айт-қанда, мемлекеттік қызмет. Бұл мемлекеттік қызметтің мәні мен
арнауы мемлекеттің мәні мен арнауымен анықталатынын білдіреді. Мемлекеттік
қызмет тек қана мемлекеттің міндеттерін, функциялары мен негізгі белгілерін
бейнелеп қана қоймай, сонымен бірге олардың жүзеге асуын қамтамасыз етуге
арналған. Сондықтан мемлекеттік қызметші көпшілік алдында мемлекеттің
өкілі ретінде әрқашан мемлекеттің тапсырмаларын орындайды. Мемлекеттік
қызмет арнайы құқықтық жағдайлар мен мамандырылған талаптарға жауап беретін
қызметтің түріне айналды. Бұл мемлекеттік қызметтегі адамдардың мемлекеттік
орган өкілеттіліктерін орындауын үздіксіз қамтамасыз етуін біл-діреді.
Мемлекеттік қызмет ең алдымен, мемлекеттік басқару міндеттерін шешуін
қамтамасыз етеді. Адамдар мемлекеттік қызметке жай жұмыс істеу үшін ғана
түспейді, ал мемлекетке, қоғамға қызмет ету үшін түседі. Сондық- тан
олардың қызметі басқалардан ерекшеленеді. Қызметтің мағынасы, ең ал-дымен,
қоғамды басқаруда, сәйкес мемлекеттік органдарының функцияларын жүзеге
асыруда жатыр. Мемлекеттік қызмет жүйесін реформалау концеп-циясына сәйкес,
мемлекеттік қызмет ашық билік органдарындағы ашық қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қызмет қоғам мен мемлекеттің қосылған, жалпы қызығушылығын
қамтамасыз етеді және ресми, ашық сипатқа ие болады. Мемлекеттік қызмет
тек мемлекеттік органдарда жүзеге асады. Заң бойынша, мемлекеттік
қызметпен мемлекеттік қызметте лауазымда бола оты-рып айналысуға болады.
Көрсетілген белгілерден мемлекеттік қызмет Ресейде мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ету бойынша ашық көпфункционалды және көпдеңгейлі құқықтық,
әлеуметтік және ұйымдастыру институты ретінде дамы-ғанын көрсетеді [17].
Ресейде әрқашан қатал орталықтандырылған мемлекеттік қызмет болды.
Оның функциялары географиялық орталық аппаратқа бағытталған болатын.
Мемлекеттік қызметтің ресейлік дәстүрінде оның саяси биліктен толық
тәуелділігін көруге болады және ол авторитарлы сипаттамада болды. Тіпті
терминологияда мемлекеттік қызметтің Ресейдегі тарихи дәстүрінің өзінің
ерекшелігі бар. Мысалы: европалық мемлекеттерде мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару public, civil сөздерімен аталады, бұл мемлекеттік
қызмет- тің ашық, қоғамдық бастамасын көрсетеді. Ресейде европалық
тәжірибеге қара- ғанда, ғасырлар бойы басқа әлеуметтік-саяси бағдар
нығайды. Биліктің әкімші- лік тарауы "государев қызметтен" бастау алатын
мемлекеттік болып табылады. Ресейде мемлекеттік қызмет әлеуметтік-саяси
институт ретінде тек қалыпта-суда. Ол мемлекеттегі саяси өзгерістерден
қорғалмаған. Саяси билік бұрын-ғыдай қысым көрсетуде. Қазіргі Ресейдегі
мемлекеттік қызмет саяси және әкімшілік билік қатынастарының құқықтық
реттеудің мықты нормативті-құқықтық негізінде тұрғызылуда.
Қазақстандағы мемлекеттік қызметтің дамуына тоқталсақ, Қазақстан
өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін мемлекеттік басқарудағы реформаларды
жүзеге асыруға біртіндеп кірісе бастады. Осы кезде мемлекеттің егеменді
мемлекеттік-әкімшілік жүйесі қалыптаса бастады. Жаңа мемлекеттік-әкімшілік
жүйесінің құрылуы басқарудағы қалыптасқан тоталитарлы жүйені қиратуға және
барлық қоғамдық қатынастар жүйесін түбірлі реформалауға бағытталған
болатын. Ал 1993 жылы Қазақстандағы Конституцияның қабылдануына байланысты
қо- ғамдағы саяси құрылым өзгерді. Осы кезеңде билік тарауларының базалық
бөлінуінің ұстанымы заңнамалық бекітілді. Негізгі Заңға сәйкес,
мемлекеттегі келбетті, орындаушы және соттық органдар мемлекеттік биліктің
дербес та-раулары ретінде анықталды. Бұл мемлекеттік институттардың жеке
дамуына мүмкіндік берді. Кейінгі жылдары мемлекеттік билік институттар
жүйесіндегі реформалардың нәтижесінде Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың
тиімді әдістері, үлгілері пайда бола бастады. Сонымен қатар, мемлекеттік
қызметтің құқықтық базасы нығайтылды. Белсенді әкімшілік реформалар
мемлекет ал-дында пайда болатын жаңа міндеттерді шешу үшін басқарудың ең
тиімді құры-лымын жасауға бағытталған болатын. Әкімшілік реформалар
нәтижесінде мем-лекеттік органдардың жұмысының тиімділігінің өсуі байқалды.
Мемлекеттің дамуының стратегиялық мақсаттарына сәйкес, мемлекетті қызметті
реформа-лаудың мақсаттары анықталған болатын. Бұл ең алдымен, қоғамның
қажеттілік-терін қанағаттандыруға қабілетті кәсіпқой аппаратты құру,
адамдардың мемле-кеттік қызметке деген тең қол жеткізулерінің
конституциялық құқықтарын жү-зеге асыратын тетікті құру болды [18].
Ал 1995 жылы Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының
қабылдануына байланысты, мемлекетте қазіргі мемлекеттік қызметтің дамуы
бойынша ауқымды жұмыс басталды. Алғашқы рет "мемлекеттік қызмет" түсі-нігі
заңнамалық бекітілді, сол жылы Елбасының жарлығымен "Мемлекеттік қызмет
туралы" Заң қабылданды. Бұл Қазақстанда қабылданған мемлекеттік қызмет
туралы алғашқы заң болатын. Заңның жаңалықтарына келсек. Мемле-кеттік
қызметтер саяси және әкімшілік болып бөлінді, мемлекеттік қызметке түсу
ашық сайыстық негізінде өткізіле басталды, бұл өз кезегінде, адамдардың
мемлекеттік қызметке деген тең қол жеткізулерінің конституциялық құқықта-
рын жүзеге асыруын қамтамасыз етті және тең және бәсеке жағдайларда
дайындалған мамандарды таңдап алуға мүмкіндік берді, сайыстың негізіне
компьютерлік тестілеу айналды, тестілеу барысында заңнама туралы білім
тексерілді, әрбір әкімшілік қызметке біліктілікті талаптар орнатылды, мем-
лекеттік қызметшілердің заңнама туралы білімді тексеретін сыннан өткізу
жүйесі енгізілді, мемлекеттік қызмет саласындағы тұтас мемлекеттік биліктің
жүзеге асуын іске асыратын өкілетті орган институты заңнамалық
бекітілген болатын.
Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы елдерінің арасында алғашқы-
лардың бірі болып мемлекеттік қызмет саласында сәтті реформа жүргізді. Оған
дәлел ретінде, Қазақстандағы мемлекеттік қызмет институтының құқықтық және
құрылымдық бекінуін айтуға болады. Маңызды қадам ретінде кәсіпқой
мемлекеттік қызметтің негіздерін құруға бағытталған және экономиканың даму
деңгейін ескеретін қазіргі нормативті құқықтық базасының қалыптасуы болды.
Мемлекеттік қызметтің Қазақстанда да Ресейде секілді нормативті құқықтық
негізде тұрғызылғанын байқауға болады. Қазақстанның басқару жүйесінің
алдында тұрған келесі мәселе, мемлекеттік билік органдарының жұмысына
бақылау жүргізетін органның қажеттілігінде болды. Соған байланысты, мемле-
кеттік биліктің шешімімен 1998 жыл 18 қыркүйекте мемлекеттік қызмет істері
бойынша Агенттік және оның аумақтық органдары құрылды. Агенттікке мы-надай
негізгі міндеттер жүктелді: 1) Мемлекеттік қызмет саласындағы бірыңғай
мемлекеттік саясатты іске асыру; 2) Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін
нормативті құқықтық базаны жетілдіру жөнінде ұсыныстарды әзірлеу; 3)
Мемлекеттік қызмет кадрларының жай-күйіне бақылау жасау; 4) Мемлекеттік
қызметшілерді даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру мә-
селелер жөніндегі мемлекеттік органдардың іс-қимылын үйлестіру; 5) Мем-
лекеттік органдардың мемлекеттік қызмет саласындағы заңдардың сақталуын
қадағалау.
Елбасы өзінің жыл сайынғы жолдауында да мемлекеттік қызметтің да-
муына, басқару саласында едәуір нәтижелерге қол жеткізген Германия, Англия,
Франция секілді мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып, біздің мемлекет-
тердің тәжірибесіне сүйене отырып, біздің мемлекеттегі басқару жүйесінің
жетілдірілуіне тоқталады. Сол жылғы жолдауында Елбасы мемлекеттік қыз-метке
ең дайындалған, адал, өзінің Отанының отаншылы болып табылатын адамдардың
таңдап алу мәселесіне де тоқталған болатын. Келесі жылы 23 шілдеде
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" Заң қа-былданды. Бұл
заң мемлекеттік қызметті реформалаудағы жаңа кезеңі болды. Осы заңға
сәйкес, мемлекеттік қызмет туралы қабылданған алғашқы заң күшін жоғалтты.
Сол жылы Елбасының бұйрығымен орталық атқарушы органдарда міндетті түрдегі
сайыстық таңдап алу енгізілді. Мемлекеттік қызмет істері бо-йынша Агенттік
мемлекеттік қызмет жүйесінің орнығуына, әкімшілік аппа-раттың және
мемлекеттік орган жұмысының тиімділігінің одан әрі өсуіне әкелді. Қазіргі
уақытта мемлекеттік қызметтің нормативті базасы Қазақстан Республикасының
Конституциясына, мемлекеттік қызметті реттейтін 5 негізгі заңдарға, соның
ішінде "Мемлекеттік қызмет туралы", "Еңбек туралы", "Жем- қорлықпен күресу
туралы", "Әкімшілік рәсімдер туралы", "Қазақстан Респуб-ликасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару туралы" заңдарына негізделеді. Нормативті
актілер Қазақстандағы жаңа мемлекеттік қызметтің құқықтық негізін қалады.
Нормативті базаға мемлекеттік қызметті реттейтін Елбасымен қабылданған
ондаған жарлықтары, мемлекеттік қызмет істері бойынша Агенттіктің 3 жарлығы
мен Үкіметтің 3 қаулылары кіреді. Кейінгі жылдары мемлекеттік қызметтің
негізгі жағдайларының түбегейлі жетілдірілуі жүрді. Мемлекеттік қызметтің
дамуының басты бағыттарына басқару жүйесін де- мократияландыру мен кәсіпқой
деңгейіне көтеру айналды. Осының арқасында Қазақстанда экономикалық өсудің
белгілері пайда болды, ойластырылған ішкі және сыртқы саяатты жүргізуге
мүмкіндіктер ашты. Ал Президент жанындағы мемлекеттік академияның 2005 жылы
Президенттің жанындағы мемлекеттік басқару академиясы болып қайта құрылуы,
басқару кадрларының сапасының өсуіне себеп болды.
Қазақстандағы мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқарудың қолайлы
жолдарын үнемі іздеу жағдайында тұр. Бүгінгі таңда Қазақстанда қалыптасқан
мемлекеттік қызмет туралы айтуға болады, ол өзіндік нормалар мен ережелерге
ие, қоғамның өмірінде мағыналы рөл ойнайды және қоғамды реформалауда
алдыңғы орындарды алады.
2. Мемлекеттік қызмет: негізгі түсініктері, құрылымы мен мазмұны
Мемлекеттік қызмет басқа да әлеуметтік-экономикалық, гуманитарлық
және саяси ғылымдардың түсініктерін пайдаланады. Мысалы: қоғам, билік,
мәдениет, құқық, бостандық және т.б. Бірақ мемлекеттік қызметтің өзінің
база-лық түсініктері бар: мемлекеттік қызмет, мемлекеттік басқару,
мемлекеттік қызметші, мемлекеттік орган, мемлекеттік аппарат, мемлекеттік
лауазым, мем-лекеттік қызмет жүйесіндегі лауазымды адамдар, құзырет,
әкімшілік, өкілет- тілік, лауазымдық өкілеттілік, шенеунік, бюрократия және
т.б. Мемлекеттік қызмет түсінігін талдай отырып, ең әуелі аңықтаманы жалпы
түсінуде қарас- тыру керек.
Мемлекеттік қызметтегі "қызмет" сөзінің мағынасы сөздіктерде әр
түрлі көрсетіледі. Атап айтқанда, украин тілінің қысқаша мағыналы
сөздігінде "қызмет" сөзі біреуге байланысты белгілі бір міндеттерді
орындау, біреудің пайдасына, біреу үшін еңбек ету, жұмыс істеуді
білдіреді. Ал Ожеговтың орыс тілінің мағыналы сөздігі бойынша, қызмет – бұл
жұмыс, қызметкердің айна- лысатын ісі, сонымен қатар оның жұмыс орны,
қызметтің кез келген саласы. Өз кезегінде қызметкер әр түрлі
мекемелерде, қызмет көрсету салаларында жалдау бойынша жұмыс істейтін адам
болып табылады. Ю.Н. Старилов қыз-меттің басшылықпен, басқарумен,
бақылаумен, қадағалаумен және есепке алумен байланысты қызмет ретінде
анықтамасын келтіреді. Өз кезегінде қыз- метке тартылған қызметкерлер
рухани құндылықтарды жасайды немесе басқа-ру функцияларын жүзеге асырады.
Сондықтан қызмет түсінігінің келесідей нұсқаулары бар: адамдардың кәсіпқой
қызметі; қызметтің бір саласы; ұйым-дардың, мекемелердің және
кәсіпорындардың жүйесі; белгілі әлеуметтік-құқықтық институт. Мемлекеттік
басқару саласында, қызмет әдетте мемлекет-тің міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруға, рухани құндылықтарды жа-сауға және т.б. бағытталған.
Қызметтің саласы ретінде "қызмет" түсінігі мем-лекет қызметінің белгілі
әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық бағыт-тарын анықтайды, қызмет
кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың белгілі жүйесімен тығыз
байланысты. Оған тағы да басқару органдары, ғылы- ми-зерттеу, жобалық және
т.б. мекемелер жатады.
Мемлекеттік қызмет қоғамдық пайдалы, ерекше қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қызмет мемлекеттік аппаратта және оның аумақтық органдарын-дағы
жүзеге асатын қызмет. Мемлекеттік қызмет пен қоғам арасындағы байла-нысты
қарастырсақ, мемлекеттік қызмет қоғамның қажеттіліктерін қанағат-тандыру
арқылы мемлекеттегі әлеуметтік, саяси және экономикалық тұрақты-лықты
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік қызметті қоғамның, мемлекеттің қа-
жеттіліктері мен қызығушылықтары түйісетін қызмет ретінде де талдауға бола-
ды. Мемлекеттік қызмет билік түсінігін де пайдаланады. Билік, әдетте мемле-
кеттік билікті жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады. Билік
қоғамда және мемлекетте барлық саяси күштермен жасап шығарылған мемлекеттік-
сая-си мақсаттар мен міндеттерге жетумен байланысты мемлекеттік саясатты
жүзе-ге асыруға, басқару барысында пайда болатын мемлекеттік-қызметтік
қатынас-тарды құқықтық реттеуге, бұл өз кезегінде мемлекеттің міндеттері
мен функ-цияларының тәжірибелік орындалуын қамтамасыз етеді, ал оларды
реттеу билі-гі мемлекеттік биліктің немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың
арнайы органда-рына жүктеледі. Билік мемлекеттік қызметтің міндеттері мен
функцияларын жүзеге асыру барысында мемлекеттік аппараттың жұмысына тікелей
араласуға, оның жұмысына өзгертулер енгізуге, оның қызметкерлерінен оларға
жүктелген міндеттердің орындалуын талап етуде атқарушы билікке құзыреттер
береді. Мемлекеттік қызмет түсінігі еңбек кәсіпқой қызметтің тұрақты түрі
болып та-былатын мемлекеттік қызметшілердің жұмысын бейнелеу үшін
пайдаланады. Ол мемлекеттік билік немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының құзы-реттерін орындауын көздейді. Атап айтқанда, Украинаның
"Мемлекеттік қыз-мет туралы" Заңында мемлекеттік қызметке мемлекеттің
міндеттері мен функ-цияларын орындаумен байланысты кәсіпқой қызметтің түрі
ретінде мағына бе-реді. Осы түсінікте келесі аспектілерді бөліп көрсетуге
болады: мемлекеттік қызмет қызметтің негізгі және жалғыз түрі сапасында
лауазымды құзыреттерді орындаумен байланысты кәсіпқой қызмет; орындалатын
кәсіпқой қызмет ая-сында мемлекеттің функциялары мен міндеттерінің
орындалуы қамтамасыз еті-леді; мемлекеттік қызметшінің кәсіпқой қызметі
мемлекеттік билік органдары-ның жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған;
осындай қызмет нормативті белгіленген лауазымды міндеттерді көздейді.
Мемлекеттік басқару да мемлекеттік қызметтің негізгі
түсініктеріне жата- ды. Мемлекеттік басқару түсінігі мемлекеттің қоғамдық
процестерге, адамдар-дың санасына, тәртібіне және қызметіне тікелей әсер
етуін сипаттайды. Мем-лекеттік басқару тағы мемлекеттің заңнамалық,
орындаушылық, соттық және басқа да өктемді құзыреттерді жүзеге асыру
бойынша қызметті білдіреді. Мемлекеттік басқару мемлекеттік қызметтің
негізгі түсінігі ретінде мемлекеттік қызығушылықтардың және өткізілетін
мемлекеттік саясатты қамтамасыз етеді. Алғашқы рет мемлекеттік басқару
түсінігін қызметтің дербес саласы ретінде ажырату керектігін жүйелік
дәлелдеуді В. Вильсон көрді. Ол "Мемлекеттік басқару ғылымы" атты
мақаласында басқару мәселесінің өзектілігін көрсетіп, өткенде қоғамдық
пікірталастар ортасында тек саяси сұрақтар болғандығын белгіледі. В.
Вильсон мемлекеттік басқарудың саясаттан бөлінуі мен тәуелсіз құрылымдық-
функционалдық салаға айналуын қолдады, көпшілік әкімшіліктер іскерлік
саланы көрсететінін атады. Іскерлік сала Вильсон бойынша, саясатқа тән
асығу мен тартыстан бос, саяси өмірдің бір бөлігі болып табылады. Мемле-
кеттік басқарудағы ең жақсы саяси шешімдер, егер оларда әкімшілік тетік-
тер болмаса, олар ештеңе тұрмайды. Ал әкімшілік тетіктер мемлекеттік
басқару шешімдерді нақты жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Қоғамдық дамудың
әрбір баспалдағы мемлекеттік басқарудың белгілі бір деңгейін жорамалдайды.
Осыған байланысты XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында мемле-кеттік
басқаруды түбірлі өзгертудегі қажеттілік туындады. Егер индустрия-
лыққа дейінгі қоғамдарда мемлекет функциялары жеткілікті
қарапайым және олардың жүзеге асуы дамыған әкімшілік аппаратсыз мүмкін
болса, онда қоғам-дағы индустриализация мен әлеуметтік жаңарту процестері
басқару саласын-дағы жаңа, аса күрделі мәселелердің пайда болуына және
мемлекеттік басқа-рудың дәстүрлі жүйелерінің өзгеруіне әкелді.
Мемлекеттік қызметші де мемлекеттік қызметтің базалық
түсініктерінің бірі. Мемлекеттік қызметші түсінігі мемлекеттік органдарда
және олардың аппараттарында мемлекеттің міндеттер мен функцияларын
тәжірибелік орын-дау бойынша лауазымды атқаратын адамдарды сипаттау үшін
пайдаланылады. Мемлекеттік қызметші түсінігі мемлекеттік қызмет түсінігінің
нақты туындысы болып табылады. Мемлекеттік қызметші қоғамдық өмірдің әр
түрлі салала-рында мемлекеттік билікті, басқарудың белгілі әдістері
көмегімен жүзеге асырады. Мемлекеттік қызметшілердің қызметі әрқалай
көрінеді. Жалпы мемлекеттік қызметшілер атқарушы билікпен жүктелген
өкілеттіліктерді жү-зеге асырады.
Мемлекеттік қызметті зерттеу және жетілдіру "лауазым" және "лауа-
зымды адам" түсініктерінін мазмұнын анықтаусыз мүмкін емес. Мемлекеттік
қызметте лауазым әдетте мемлекеттік органдардың құрылымдық бірлігін
білдіреді, басқаруға қатысушылардың орнын және жағдайын анықтайды. Ла-
уазымды мемлекеттік қызметшінің ұйымдасқан және құқықтық жағдайла-рының
негізгі белгілерінің бірі ретінде де қарастыруға болады. Кейбір заңгер-
ғалымдар лауазым түсінігін мемлекеттік-құқықтық жағынан талдау керектігіне
ерекше мән береді. Атап айтқанда, Ю. А. Розенбаум лауазымды мемлекеттік-
құқықтық орнату ретінде сипаттайды. Лауазым мемлекеттік орган құрылы-мының
бір бөлігі, оның құзыреттерінің өктем өкілеттіліктер түріндегі көрінісі
болып табылады. Лауазымды адам да мемлекеттік қызметтің негізгі түсінік-
теріне жатады.
Мемлекеттік қызметте "лауазымды адам" түсінігі ұдайы, уа-қытша немесе
арнайы өкілеттік бойынша үкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе
мемлекеттік органдарда әкімшілік қызметтерді орындайтын адамды сипаттайды.
Лауазымды адам өкілеттіліктерін жүзеге асыру барысын-да, үкіметпен
берілген тапсырмаларды орындайды, тапсырмаларды орында-ғанда, оларға
мемлекеттік органдардың жұмысын реттеу, басшылық ету мін- деттері
жүктеледі. Әр түрлі сілтемелерде "Лауазымды адам" түсінігіне әрқалай мағына
береді. Ғалымдардың көпшілігі лауазымды адам түсінігі үшін келесі белгілер
мәнді деп есептейді: бұл мемлекеттік немесе қоғамдық қызметте орна-ласқан
адам; бұл ерекше өкілеттіліктері бар адамдар: мемлекеттік-өктемдік немесе
бөліп тарату сипаттамадағы. Лауазымды адамға мемлекеттік-өктемдік
өкілеттіліктер, оларға берілген тапсырмаларды нәтижелі, нақты орындау
үшін беріледі. Лауазымды адамдардың қызметі мемлекеттік органдардағы қызмет-
керлердің және қызметтік қарым-қатынастардың басқа да қатысушылары
еңбегінің сапасын қамтамасыз ету мен ұйымдастыруға бағытталған. Лауазым-ды
адамдар деп мемлекеттік биліктің және олардың аппараттарының бастық-тары
мен олардың орынбасарлары саналады.
Мемлекеттік орган мемлекеттік қызметті жүзеге асыру бойынша өзінің
жеке құзыреттері мен өкілеттіліктері бар мемлекеттің құрылымындағы маңыз-ды
мекеме болып табылады. Мемлекеттік органның өзінің міндеттері, функ-
циялары, құрылымдық ерекшеліктері мен ережелері бар. Әрбір мемлекеттік
орган мемлекеттің, мемлекеттік аппараттың бір бөлігі болып табылады және
және белгілі функцияларды орындайды. Мемлекеттік билік органдары ішкі,
сыртқы сипаттамадағы мемлекеттік-өктемдік өкілеттіліктермен қамтылған.
Олар нормативті және құқықтық актілерді жүзеге асырады және бақылайды.
Мемлекеттік органда мемлекеттік қызметшілердің міндеттері мен функциялары
да жүзеге асады.
Мемлекеттік қызметтің негізгі түсініктері ішінде "мемлекеттік
аппарат" түсінігіне тоқталсақ, мемлекеттік аппарат мемлекеттің функциялары
мен мін-деттерін жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының жиынтығы болып та-
былады. Мемлекеттік аппаратты мемлекеттік органдардың бір-бірімен байла-
нысты жүйе ретінде де қарастыруға болады. Мемлекеттік аппараттың өзінің
функцияларын орындау тиімділігінен, жалпы мемлекетттік қызметтің ұйым-дасу
тиімділігі қалыптасады.
Мемлекеттік лауазым түсінігіне келсек, мемлекеттік лауазым
мемлекеттік аппараттың нормативті құқықтық актілермен белгіленген
өкілеттілік пен мін-деттер жүктелген құрылымдық бірлігі ретінде
сипатталады. Мемлекеттік ла-уазым белгілі бір мемлекеттік органның
өкілеттіліктерін орындалуын қамта-масыз етеді және олардың нәтижесінде
жауапкершілікті көздейді. Лауазымдық өкілеттілік түсінігі заңдарда
белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемле-кеттік қызметшілер өз
қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында тұрған мақсаттар
мен міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген
өкілеттілікті сипаттайды. Лауазымдық өкілеттілік мем-лекеттік қызметпен
байланысты міндеттерді де атқаруға арналған, ал міндеттер сәйкес
нормативті актілерде бекітілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: "Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретін-
де". Тақырыптың өзектілігі: бірншіден, қоғам мен мемлекеттің өзгеруіне
сәйкес, билік пен басқарумен байланысты әлеуметтік құрылымдарды зерттеу-
ге деген институционалдық бағытты жетілдіру қажеттілігінің мерзімі жетті.
Осындай құрылымдардың арасында мемлекеттік қызмет маңызды мағынаға ие
болуына байланысты, ол басқару мен биліктегі аса маңызды қоғамдық қажет-
тіліктерді қанағаттандырады; екіншіден, қоғам мен мемлекеттік қызмет диспо-
зициясына сәйкес, қатынастардың жаңа түрлерінің қалыптасуы байқалуда;
үшіншіден, мемлекеттік қызметтің әкімшілдік пен реттеуден басым сервистік
қызметке өтуі белгіленді,яғни, мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік қыз-
меттерді көрсету саласына бағдарлануы; төртіншіден, жоғары кәсіби мемле-
кеттік қызметті және басқарудың тиімді құрылымын құру қажеттілігі туындау-
да.
Жұмыстың құрылымы: реферат, глоссарий, мазмұны, кіріспе, 2 бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52 бет.
Жұмыстың объектісі: мемлекеттік қызмет.
Пәні: мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі қалыптасуы мен
дамуы.
Мақсаты: мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі теориялық
негіздерін анықтау.
Міндеттері:
- мемлекеттік қызметтің сипаттамасын беру;
- мемлекеттік қызметтің әр түрлі елдердегі қысқаша даму тарихын баяндау;
- мемлекеттік қызметтің негізгі түсініктерін, құрылымын, мазмұнын талдау;
- мемлекеттік қызметтегі кадрлық саясаттың орнын көрсету;
- мемлекеттік қызметтің басқа мемлекеттердегі жүйесін сипаттау;
- Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін айқындау.
ГЛОССАРИЙ
Мемлекеттік қызмет - адамдардың мемлекеттік органдарда тікелей
мемлекеттік лауазымдарды атқару нәтижесінде мемлекеттің функциялары мен
мақсатын жүзеге асыруға тікелей араласу;
Мемлекеттік қызметші - мемлекеттік органда мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттілікті жүзеге асыра
тын адам;
Мемлекеттік орган - міндеттері, функциялар, құрылымдық ерекшеліктер мен
әдістермен ерекшеленетін мемлекеттік қызметті жүзеге асыру бойынша өзінің
жеке құзыреті мен өкілеттіліктері бар мемлекеттің аппараттық құрылымындағы
мекеме;
Мемлекеттік аппарат - мемлекеттің функциялары мен міндеттерін жүзеге
асыратын мемлекеттік органдарының жиынтығы;
Мемлекеттік лауазым - мемлекеттік органның нормативті құқықтық актілер
мен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқы мы
жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік кадрлық саясат - мемлекеттің еңбек потенциалын құрастыру,
дамыту мен рационалды қолданудың жалпымемлекеттік стратегиясы.
Әкімшілік - орындаушы биліктің және мемлекеттік басқарудың органдары.
Шенеунік - мемлекеттік қызметтегі және мемлекеттік лауазымдар иерархиясында
белгілі бір дәрежеге ие адам.
Өкілеттілік - лауазымды адамдардың, мемлекеттік органдардың міндеттері мен
құқықтарының жиынтығы.
Құзырет - нақты органға немесе лауазымды адамға заңмен, жарғымен немесе
басқа актімен берілген өкілеттіліктердің шеңбері.
Лауазымдық өкілеттілік - заңдарда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар
мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік
лауазыммен көзделген өкілеттілік.
Лауазымды адам - ұдайы,уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша үкімет
өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда
әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орындайтын адам.
Біліктілік талаптар - мемлекеттік әкімшілік қызметті атқаруға үміткер
адамдарға оның кәсіби даярлығының деңгейін, құзыреттілігін және нақты
әкімшілік қызметке сәйкес келуін анықтау мақсатында қойылатын талаптар.
Мемлекеттік басқару - мемлекеттің қоғамдық процестерге, адамдардың қызметі
мен мінез-құлығына мақсатты, ұйымдасқан және реттелген әсері.
Бюрократия - тік иерархияға негізделген және оның алдына қойылған
міндеттерді ең тиімді тәсілмен орындайтын басқару жүйесі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихы
5
1.2Мемлекеттік қызмет: негізгі түсініктері, құрылымы мен мазмұны
14
1.3Млекеттік қызметтегі кадрлық саясат 22
2 БАСҚА МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІ-НІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет жүйесі 33
2.2 Америка Құрама Штаттарындағы мемлекеттік қызмет жүйесі 41
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесі 47
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігіне келсек, мемлекеттік қызмет мемлекеттің
негізгі институттарының бірі болып есептеледі. Әсіресе қазіргі уақыттағы
демокра-тиялық процестерді басқаруда, оларды бағыттау мен реттеп отыруда
мемлекеттік қызметтің маңызы арта түсуде. Мемлекеттік қызмет қоғамдағы
әлеуметтік ақпаратты қабылдай отырып, соған сәйкес басқару шешімдерді
шығаруда. Мемлекеттік қызмет басқару шешімдерді жүзеге асыру арқылы қо-
ғамдық өмірдің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Қазіргі кезде мемлекеттік қызмет
мемлекеттік басқарудың ажырамас бөлшегіне айналды. Қазіргі жақсы жасақ-
талған, тиімді және белсенді мемлекеттік қызметті қалыптастыру саяси рефор-
маларының басты бағыттарының бірі. Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт
ретінде мемлекет пен азаматтық қоғамды байланыстыратын бірден-бір ұйым
болып табылады. Себебі оның жұмысының реттілігі және даму бағыты азамат-
тық қоғамның дамуын да анықтайды. Мемлекеттік қызмет қоғамдағы әлеумет-тік
ақпаратты қабылдай отырып, соған сәйкес басқару шешімдерді щығарады.
Мемлекеттік қызмет басқару шешімдерді жүзеге асыру арқылы қоғамдық өмір-дің
өзгеруіне ықпалын тигізеді. Мемлекеттік қызмет қоғамның сұраныстарына
негізделген. Бұл халықтық сипаттағы және негізінен әкімшілік құқықпен
реттелетін қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің түрі. Мемлекеттік қызмет қоғамның
сұраныстарын қанағаттандыруға арналған бірден-бір институт ретінде
көрінеді. Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік бағыттылығы өсуде, яғни
мемлекет қо-ғамның мәселелеріне көбірек көңіл аудара бастады. Мемлекеттік
қызметтің де рөлі өзгеруде, ол мемлекеттің заңдарын орындай отырып,
сонымен қатар адам- ның мүддесі мен құқығын қорғауға тиісті, яғни халыққа
бағынышты бола бас- тады. Мемлекеттік қызмет күрделі әлеуметтік феномен
болып табылады. Мем- лекеттік қызмет өзіне көптеген әр түрлі аспектілерді
енгізеді – саяси, экономи- калық, құқықтық. Бірақ мемлекеттік қызмет – бұл
ең алдымен тек қана құқықтық, ұйымдастыру табиғаты бар қоғамдық құбылыс
емес, сонымен қатар өзіндік әлеуметтік табиғаты бар қоғамдық құбылыс.
Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекеттік қызметтегі
адамдардың бірлескен қызметін қызметін ұйымдастырудың қалыптасқан тұрақты
формасы. Мемлекет- Мемлекеттік қызмет әлеуметтік институт ретінде мемлекет
қызметіндегі адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастырудың қалыптасқан
тұрақты форма-сы. Мемлекеттік қызмет басқаруды жүзеге асыра отырып,
адамдарға қызмет көрсетуді көздейді.
Мемлекеттік қызмет қоғамдық құрылымның элементі бола отырып, мем-
лекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде өзіне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, барлық өзінің мазмұнымен, қалыптарымен және әдістерімен бұл
қызмет мемлекеттік органдардың өкілеттіліктерінің орындауын қамтамасыз
етуге бағытталған. Екіншіден, мемлекет пен адам арасындағы байланысты-рушы
түйін ретінде мемлекеттік қызмет адамдардың қызығушылықтары мен құқықтарын
қорғауға арналған. Үшіншіден, мемлекеттік қызмет қоғамдық құбылыс ретінде
мемлекеттік қызметшілер және басқару органдарының қызме- тіне қарағанда,
артық мәнге ие. Мемлекеттік қызмет бұл қоғамдық байланыстар мен қарым-
қатынастардың өзіндік түрі, қоғамдағы бар тәртіптердің адамгерші-лік,
кішіпейілділік деңгейінің көрсеткіші. Төртіншіден, мемлекеттік қызмет жай
қоғамдық байланыстар мен қарым-қатынастарды ғана бейнелемейді, мемлекет-тік
қызмет құқықтық, демократиялық мемлекеттің конституциялық идеалының
объективті ақиқатқа жақындауына бағытталған әлеуметтік бағдарға ие. Бесін-
шіден, мемлекеттік қызмет тек қана құқықтық емес, сонымен қатар өнегелі
жүйе.
Тақырыптың объектісі – мемлекеттік қызмет.
Тақырыптың пәні – мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде-
дегі қалыптасуы мен дамуы. Мемлекеттік қызмет мемлекеттік билікті жүзеге
асыру институты ретінде мемлекетпен бірге пайда болды. Бұл негіздеме мемле-
кеттік қызметтің функциялары жалпы алғанда мемлекеттің функцияларына ұқсас.
Тақырыптың мақсаты – мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт
ретіндегі теориялық негіздерін анықтау.
Тақырыптың міндеттеріне мыналар жатады:
- мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретінде сипаттамасын беру: мем-
лекеттік қызметтің қоғамдық өмірге тигізетін ықпалын анықтау.
- мемлекеттік қызметтің әр түрлі елдердегі қысқаша даму тарихын баяндау:
Батыс Европа, Ресей мен Қазақстандағы мемлекеттік қызметтің қалыптасуы.
- мемлекеттік қызметтің негізгі түсініктерін, құрылымын, мазмұнын талдау.
- мемлекеттік қызметтегі кадрлық саясаттың орнын көрсету: кадрлық саясаттың
мемлекеттік билік органдарының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етудегі
маңызын көрсету.
- мемлекеттік қызметтің басқа мемлекеттердегі жүйесін сипаттау: Америка
Құрама Штаттары мен Германиядағы мемлекеттік қызмет жүйесін сипаттау.
- Қазақстандағы мемлекеттік қызмет жүйесін айқындау.
Ақпарат көздері: кітаптар, журналдар мен газеттер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Шетел ғалымдары: М. Вебер, В. Вильсон, Д. Гарнер, Р. Пайпс, Ю.А. Розенбаум
және т.б. Ресей ғалымдары: А.В. Оболонский, А.Ф. Ноздрачев, Ю.Н. Старилов,
Ю.Н. Щербаков, В.Н. Габричидзе, А.Г. Чернявский, В.П. Мельников және т.б.
Отандық ғалымдар: В.Н. Уваров, А.К. Абдина, А.Г. Акчурин және т.б.
1. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихы
Мемлекеттік қызметтің қысқаша даму тарихына келсек, мемлекеттік
қызмет әлеуметтік қатынастар жүйесінде қоғамның тұрақты дамуын қамтама-сыз
етуге, мемлекеттік басқаруда пайда болатын қарым-қатынастарды реттеу,
мемлекет пен қоғам арасындағы байланысты қалыптастыруға арналған инсити-
тут ретінде пайда болды.
Батыс елдері алғашқы болып мемлекеттік қызметшілердің атқаратын
қызметін ғылыми ұйымдастыру жолына түсті. Батыс елдерінде мемлекеттік
басқарудың қазіргі жүйесі қалыптасты, ал 1883 жылы Америка Құрама Штат-
тарында Пендлтон заңының "Мемлекеттік қызмет туралы заң" деген атпен
қабылдануы қазіргі мемлекеттік қызмет институтын заңдық тұрғыдан
бекітті. Сонымен қатар Ұлыбритания, Франция, Германия секілді мемлекеттерде
мем-лекеттік азаматтық қызметтің институттары құрылды. Дәл осы
мемлекеттерде мемлекеттік қызметтің ең тиімді демократиялық модельдері
қалыптасты. Аме-рикандық, ағылшын, неміс және француз саясаттанушылары мен
әлеуметтану-шылары әкімшілік-мемлекеттік басқарудың дамуы мен жасалуына
салмақты салмақты үлестерін қосты. Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудағы
өзгерістер бірден болған жоқ, ал қоғамдағы жүретін ұзақ тарихи кезең
барысында болды. Батыс Европада бұл процесс XV – XVI ғасырларда, ал Ресей
мен Америка Құрама Штаттарында XVIII ғасырда басталды. Ресей мен Батыс
елдерінің көп-шілігінде ұлттық бюрократиялық құрылымдардың қалыптасуы XIX
ғасырдың екінші жартсында аяқталды.
Атап айтқанда, Ұлыбританияның әкімшілік жүйесі XX ғасырдың басына
таман қалыптасты. Ағылшын әкімшілік жүйесінің айырым белгісі саяси және
әкімшілік салаларының бөлінуі болып табылды. Министрліктің барлық істері,
тіпті ең майдалары, министрліктердің өзімен жүзеге асырылды, ал азаматтық
қызмет саяси қызметтен бөлек болды. Азаматтық қызметтің қазіргі институты
салыстырмалы жақында қалыптасты – шамамен XX ғасырдың 70-ші жылдарында. Осы
кезеңде мемлекетте ірі әкімшілік реформалар өткізілді. Реформалар азаматтық
және мемлекеттік қызметті жетілдіруге бағытталған болатын. Реформа бойынша
комитетті лорд Фултон басқарды. Ол үкіметке "Азаматтық қызмет" деген
баяндаманы ұсынды. Баяндамада азаматтық және мемлекеттік қызметтің
тиімділігін арттырудың 158 кепілдемелер болды, олардың бәрі үкіметпен
қабылданған болатын. Келесі жылдың қаңтар айында реформаның өткізілуі
басталды. Фултон комитетінің ұсыныстарына сәйкес ұйымдасқан құрылым
шенеуніктерге саяси міндеттерді шешуге жақындатуға қайта құрылған болатын.
Реформа барысында шенеуніктерге қойылатын негізгі талаптардың орын-
далуын комитет қадағалап отырды. Кадрлық қызметке теру азаматтық қызмет
істері бойынша комиссиясының құзыреттеріне жүктелді. Бұл комиссия 1855 жылы
құрылған болатын. Азаматтық қызметке түсудің басты шартының сапа- сында
жазбаша емтихан енгізілді. Ұлыбританияда азаматтық қызметтің "бейта- рап"
концепциясы әлі күнге дейін бар болуда. Ағылшын саясаттанушысы Д. Гарнер
өзінің "Ұлыбритания: ортаңғы және жергілікті басқару" атты кітабында бұл
концепцияны былай қалыптастырды: "Азаматтық қызметшілер биліктегі
үкіметке сенімділік сақтауға, әр түрлі саяси пікірлерді ұстанатын
үкіметтерге таза ұжданмен қызмет етуге міндетті". Ұлыбританиядағы қызмет
бойынша жылжу жүйесі әр уақытта барлық деңгейде қаталдығымен ерекшеленді.
Бір министрліктен басқа министрлікке және бір топтан басқа топқа өту
мүмкіндік-тер өте шектелген. Дәстүрлі түрде үлкен мән министрлік
иерархияда шенеу-ніктердің кәсіпқой үлестеріне емес, ал олардың үлкендігіне
беріледі. Ұлыбри-таниядағы қызмет бойынша алу, оқыту және жылжудың барлық
жүйесі пайда болғаннан бері кең қырынды кәсіпқой басқарушыны қалыптастыру
үшін ұйым-дастырылған, ұқсас жүйе Францияда да дамыған. Азаматтық қызмет
істері бо-йынша министрлік әкімшілік және саяси басшыларды тағайындайды деп
бекі-тілді. Министрлік маңында азаматтық қызметтің басқарушы құрамды
тағайын-дау бойынша арнайы таңдау комитеті бар. Комитетте арнайы жоғарғы
басқа-рушыларды қызмет бойынша жылжу туралы сұрақтарды қарастырумен айна-
лысатын арнайы топ бар. Сонымен қатар комитетте жоғарғы басқарушылардың
тізімі жасалған. Жалпы алғанда, Ұлыбританиядағы азаматтық қызмет өзінің да-
муы барысында шенеуніктердің кәсіпқой дайындығына үлкен мән беріп кел- ді.
Ал Франциядағы мемлекеттік қызметтің дамуына қысқаша тоқталсақ,
елдегі қазіргі азаматтық қызмет туралы заңнама, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі басталған реформалардың нәтижесі болып табылады. Алайда
"шенеу-нік" түсінігі бүгін мемлекеттік басқару органдарында қызметке кірген
адамдар-дың бәріне қолданады, бірақ заңдық мағынада ол біраз тар. Мән
бойынша, ол тек азаматтық қызметтің қызметшілеріне жатады. Францияда
мемлекеттік қыз-меттің дамуында қалыптасқан ерекшелікке келсек, елде
"шенеунік" және "мем-лекеттік қызметші" түсініктері ажыратылады. Францияда
1946 жылдан бастап "Шенеуніктің жалпы мәртебесі туралы" заң қабылданған
болатын. Бұл заң аза-маттық қызметтің құрылымын және шенеуніктердің еңбегін
төлеудің жүйесін реттеуге арналған болатын. Ал 1959 жылы заңға шамалы
түзетулер енгізілді, бірақ түзетулер шенеуніктердің атқарушы билікке
иерархиялық бағынуын кү-шейту үшін бағытталды. Осы кезден бастап
мемлекеттік қызметтің қазіргі жүй- есі қалыптаса бастады. Заң азаматтық
қызмет жүйесіне "кадр" түсінігін енгізді. Бұл түсінік ұқсас лауазымдарды
алатын адамдар тобының жағдайын қамтиды. Осыған байланысты Францияда
директорлардың жүйесі бар, оған барлық де-партаменттердің директорлары
кіреді. Сонымен қатар 1946 жылғы қабылдан- ған Нұсқау бар. Бұл нұсқауда
мемлекеттік қызметке түсетін үміткерге және ше-неуніктерге қойылатын
міндеттемелер мен қажетті білім деңгейі бекітілді. Бі-лім деңгейімен
қатар үміткерге, басқа да талаптар қойылады: оларға жүктелген
міндеттемелерді орындау қабілеттердің болуы, үміткер әскери қызметті аяқтау-
ға немесе одан босатылуы тиіс, кәсіпқой білімдер деңгейінің жоғары болуы,
ин-теллектуалдық қабілеттердің жақсы дамуы, өзінің ойларын көңілге қонымды
етіп жеткізу қабілеттілігі, әріптестерін бағалау және қызмет барысында
пайда болатын мәселелерді шеше білу және т.б. Францияда сайыстардың екі
түрі бар: ішік және сыртқы. Егер сыртқы сайыстарда жаңа шенеуніктердің
терімі жүргі-зілсе, ал ішкі сайыстарда шенеуніктердің иерархиялық
баспалдақ бойынша жылжуы үшін жүргізіледі. Мемлекеттік аппараттың
жоғарғы кадрларын жасау-да ерекще орынды әкімшіліктің Ұлттық мектебі
алады.Бұл мектеп елде жүргі-зілген әкімшілік реформалар кезінде басты
орында болды. Жалпы алғанда, Франциядағы азаматтық қызмет өзінің дамуы
барысында басқару кадрларының білім деңгейіне ғана емес, сонымен қатар
белгілі бір жеке қасиеттерінің қалып-тасуына үлкен мән беріп келді. Батыс
Европа елдерінде әкімшілік-мемлекеттік басқару элиталық сипаттамада болған.
Неміс социологы Макс Вебердің пікірін-ше, билік басындағы адамдарға
халықпен, қоғаммен мойындалған әкімшілік элитаны құру міндеті жүктелген.
Батыс Европада әкімшілік-мемлекеттік басқа-ру жүйесі орындаушы биліктің
және әкімшілік-мемлекеттік басқару органдары-ның бір-бірімен байланысқан
иерархиялық жиынтығы сипатында болды. Қа-зіргі кезде басқарудың бұл жүйесі
Батыс Европада әлі күнге дейін жұмыс істеу-де [8; 168-176].
Ресейдегі мемлекеттік қызметтің дамуына тоқталсақ, мемлекеттік
қызмет-тің Ресейдегі терең тарихи тамырлары бар. Ежелгі Русьте мемлекеттік
басқару мен мемлекеттік қызметтің негізі салынды, әуелгі кезде олар әскери
ұйымдас-тырудан бөлінбеген болатын және вассалитеттің ұстанымдарында
тұрғызылды. Вассалитеттің батыс институты, дегенмен жақтардың теңсіздігігін
ұйғарса да, бірақ бостандық түсінігін қосты. Мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару көбінесе әскери мәселелерді шешу үшін пайдаланды.
Патшалардың басқа патшалық жағынан тіл тигізуге соғыс жариялаумен жауап
қайтаруға құқығы болды. Батыс Европалық монархтардың азаматтары
артықшылықтарға ие болды, ал патшаның өзі тек дворяндардың алғашқысы болды.
Ол дворянның өмірімен әмір ете алды, бірақ оны соға алмады. Вассалдық қарым-
қатынастар екі заңды маңызды жақтардың қарым-қатынастары болды, олардың
әрқайсысы өзара құқықтар мен міндеттемелермен байланысты болған. Егер бір
жақ өзіне алған міндеттемелерін бұзса, онда екінші жақ өзінің
наразылықтарын айтуға құқығы болды. Қарым-қатынастардың сондай түрі
Киевтік Русьте де қалыптас-ты.
Моңғол-татарлардың шапқыншылығымен Солтүстік-Шығыс Русь Алтын
Ордадан тәуелділікке түсті, алайда мемлекетпен басқару орыс князьдарының
қолдарында сақталды, дегенмен билікті берудегі тектілік жоғалды. Шапқын-
шылық нәтижесіндегі мемлекеттегі мәдени және шаруашылық мүмкіндіктері-нің
едәуір бөлігінің қиратылуы, ауыр алым мен бағынушылық орыс жерлерін әбден
әлсіретті және мемлекеттегі ауыр жағдайды қалыптастырды. Басқарушы
қызметтің маңызды дербес кәсіпқой салаға бөлінуі, сан алуан мемлекеттік қыз-
метшілер қабатының пайда болуы бір ортаға бағынған орыс мемлекетінің
тұрғызылуымен және патшалықтың қалыптасуымен болды. Мәскеулік мемле- кет
мезгілінде қоғамдық жүйе, Шығыста секілді азаматтықтың ұстанымдарын- да
емес, ал Ежелгі Русьте сияқты вассалитет ұстанымдарында тұрғызылды. XV
ғасырдың аяғында биліктің сакрализациясы болды. Ұлы князь, ал сосын патша
жердегі Құдайдың елшісі ретінде қарастырылды. Билікке қарсы шығу, Құдайға
қарсы шығумен бірдей болды. Халық жоғарғы билікке бағынуға тиіс еді.
Биліктің сакрализациясы билеушіні толығымен қоғам бақылауынан алып
тастады, оны қоғам үстіне қол жетпес биіктікке қойды. Кез келген келіспеуші-
лік, билікке қарсы шығу өте қатал жазаланды.
Сәйкес мемлекеттік қызметшілер үшін де толық бағыну міндетті
түрде болды. Қызметтегі адамдардың жоғарғы қабат институт аясында
қалыптасты, ол институт Патша ауласы деп аталды. XIV – XV ғасырларда
мемлекеттің тұрғызылуы процесінде князьдардың аулаларының қосылуы және
Патша аула- сының алғашқысында біртұтас мемлекеттік аппаратқа ұқсас
ретінде құрасты- рылды, ал сосын жоғарғы мемлекеттік қызметшілердің
бірлестігі ретінде. Бұл институт Мәскеулік мемлекетінің болуының барлық
мезгілі ішінде сақталды, XVIII ғасырдың басына дейін. Ол мынадай шендерге
бөлінді: думдық, жоғарғы шендер, мәскеулік шендер және қалалардан таңдау.
Мәскеулік мемлекетте шендердің күрделі иерархиясы қалыптасады. Иерархияда
конюший үлкен бояр ретінде болды. Окольничий бастапқыда шетелдік елшілермен
келісімдерді ұйымдастырумен және т.б. айналысты. XIV – XV ғасырларда бұл
шен маңызды мемлекеттік шендерінің біріне айналды. Окольничий шеніне ие
болғандар Бо-ярлардың думмасына кірді, олардың қатарынан бұйрықтардың
басшылары тағайындалды. Иерархияда окольничий бірден боярлар артынан
үлесті. Көптеген қызметтер патшалық ауланың рәсімімен байланысты болды.
Спаль-никтер патшайым бөлмесінде кезекші қызметін атқарды, оны шешіндірді,
бар- лық ресми кездесулерде қасында еріп жүрді. Әдетте спальниктер атақты
тегі бар жас адамдар болды. Сокольничий патшалық аңшылыққа жауап берді. Бұл
қызметтерде билік етушіге жақындық көбірек бағаланды. Олар ерекше құрмет-ті
қызметтер ретінде саналды.
Патша ауласы XVI ғасырдың аяғына дейін ерекше тізім бойынша қызмет-
тес князьдар мен жергілікті князьдар аумағы бірлестіктерінің өкілдері
кірді. Патша ауласының өкілдері әскерде жоғарғы және орташа бұйрықты қызмет-
терге сайланды, ортаңғы және жергілікті билік органдарын басқарды. Ұлы
князь билігінің өкілдері, ірі жерлердің иелеріне айналды. Олар билігі
жететін аумақтардың толық қожайыны болды. Жергілікті халықтан өміріне
керек барлығын алып тұрды. Диқаншылар жемді 1-2 жылға алып тұрды, анда-
санда ұзақ мерзімнен аса. Әдетте жылына 2-3 рет жергілікті халық жер
иелеріне азық-түліктерді жіберіп отырды: ет, нан, сүт және т.б. Олар
аумақты басқарды, халықты соттады, алым-салықтарды ала отырып,
өздерінің материалдық жағдайын жақсартып отырды. Бұл жер иелеріне халықты
тонау үшін шексіз мүмкіндіктерді ашты. XVI ғасырдың жартсында Патша
ауласының әрбір мү-шесіне ақшалы жалақы мен жердің белгілі нормаларын алу
тиіс еді. Сонымен қатар оларда мекендерге иелік етуге құқығы болды.
Мемлекеттік қызметшілер тек орыс қоғамының жоғарғы қабаттарынан таңдап
алынды. Атақты әулеттен шыққандар ғана бояр деген атаққа ие бола алды.
Біртіндеп жоғарғы қабат дворяндық деп аталатын дербес бірлестікке
қалыптасты. XVIII – XIX ғасырларда дворяндар орташа деңгейлі әкімшілік
лауазымдарды атқарды және қызмет үшін иелік ету құқығында шағын мекендер
алып тұрды. XV ғасырда ме- кендік ұстаным мемлекеттің және оның
қызметшілерінің қарым-қатынасының негізі ретінде бекітілді. Қызметтің
деңгейіне тәуелді жалақы және шаруалары бар белгілі көлемді мекеннің
берілуі тиісті болды.
Дворяндық әулеттердің мемлекеттік қызметтегі белгілі орындарды алуы
әулеттердің иерархиясымен реттеліп отырды. Оларды бұзу жағдайында
дәстүрлерді сақтау туралы таластар мен даулар орын алатын. Сондықтан әрбір
әулеттің нақты орны анықталды. Қызметтерді алмастырғанда кәсіпқой, іскерлік
сапаларға аса мән берілген жоқ. Жиі жақсы кәсіпқойлар қайғылы тағдырға ие
болды. Оған дәлел ретінде Алексей Федорович Адашев қызметін айтуға бола-
ды. Ол мемлекеттік қызметке деген қабілеттері арқасында керемет мансабын
жасады, Иван Грозный патшалығының басында маңызды реформалардың
ұйымдастырушысы болды. Ол өз мансабын жас патша маңында бастады, бірақ көп
ұзамай мемлекеттік басқаруда көрнекті орынға ие болды, окольничий шенін
алды. XVI ғасырдың 40-шы жылдардың аяғынан бастап Адашев Мәс- кеулік
мемлекетінің шығыс саясатына басшылық етті, ал 50-ші жылдардың ор- тасынан
бастап бүкіл сыртқы саяси қызметті басқарды. Иван патша реформа-лар
мезгілінде А. Адашев қызметін жоғары бағалады. А. Адашев қызметіне
замандастары да жоғары баға берді. Алайда Иван Грозный билігі нығайған
сайын, ол талапкер адамдарда мұқтаж бола бастады. Адашев Ливонияға жібе-
рілді.
XVII ғасырда басталған бүлік мемлекеттік қызметтегі өзгерістердің
қажеттілігің көрсетті. Оған дворяндар белсене қатысты. Мемлекеттік
басқару- да зайырлықтың элементтері пайда болды. Алексей патша
мемлекеттік қызмет- шілердің абзалы бөлігіне арқа сүйеуге талпыныс жасап
көрді, олардың шығу тегіне қарамастан ақылдыларын ұсынды. Оның патшалығы
кезінде бірталай дарынды мемлекеттік қайраткерлері алға шықты. Мысалы: Ф.
М. Ртищев, А.С. Матвеев және т.б. Егер 1640 жылы ортаңғы аппаратта 1611
қызметтес адам болса, ал 50 жылдан кейін олардың саны 4650 адамға тең
болды. Шенеуніктердің өздерінің қызметтерін теріс пайдаланумен күресу және
оларды бақылау үшін құпия істердің Бұйрығы бекітілді. Оның міндеттеріне
патшаның жарлықтарын нақты орындауға күресу, биліктің үйлесімді жұмысын
қамтамасыз ету және т.б. кірді [11; 535-540].
Ресейдегі мемлекеттік қызметтің дамуын Петр I патшаның атымен де
бай- ланыстырады. Ол бұған дейінгі жүргізілген реформалардың
артықшылықтары мен кемшіліктерін ескеріп, мемлекеттік қызметтің дамуын
жаңа деңгейге кө- терді. Ол 1722 жылы 24 қаңтарда мемлекеттік қызметтің
Ресей империясын- дағы тәртібі туралы Заңды бекітті. Ол "Дәрежелер туралы
тізмдіктер" деп аталды. Бұл заңға дайындық 1719 жылы басталды. Осы заңды
қабылдау нәтижесінде мемлекеттік аппаратта және әскерде қызметтер саны
өсті. Тізімдік-тің негізіне батысевропалық мемлекеттерде бар ұқсас құжаттар
салынды, әсіресе Дания мен Пруссия мемлекеттердің тәжірибесіне ерекше мән
берілді. Заңды жасағанда Ресейдегі бар шендерге де назар аударылды.
"Дәрежелер ту-ралы тізімдіктер" кестемен қатар түсіндірмелі мәтіннің және
оның бұзушылығы үшін айыптарды бекітетін 18 орындарға ие болды. Барлық
шендер 3 түрге бө- лінді: әскери, азаматтық және патшаға қызмет ететін
адамдар және 14 таптар- бөлінді. Алайда заң "шен" түсінігін түсіндірмеді,
сондықтан бір тарихшылар оны тек шендерді шығару жүйесінде қарастырды,
басқалары оны қызметтің бір түрі деп көрсетті. Тізімдік мемлекеттік қызмет
иерархиясында орынды анықтай отырып, төменгі қабаттағы дарынды адамдарға
алға шығуға мүмкіндіктер беріп отырды. Біртіндеп тізімдіктен қызметтер
алынды және XVIII ғасырдың аяғына таман тіпті жоқ болады. Әскери шендер
оларға сәйкес азаматтық және тіпті пат-шаға қызмет ететін адамдар
шендерінен жоғары жарияланды. Осындай үлкен- дік әскери шендерге жоғарғы
тапқа өтуде артықшылықтарды ұсынды. Тізімдік-тің 14-ші дәрежесі ұрпақты
дворяндыққа құқық берді. Келешек патшалармен жүргізілген негізгі
реформалар нәтижесінде "Дәрежелер туралы тізімдіктер" өз-геріп отырды.
Әйгілі американ зерттеушісі Р. Пайпс "Дәрежелер туралы тізім- діктер"
Ресейдегі қызмет бойынша жылжу және қызметке түсу ұлттық сезім
кернегендікке айналды, әсіресе төменгі таптарда. Патшалық Ресейде мемлекет-
тік қызметке түсу кәдімгі шендерді алуға бағытталған болғанын айтады. Р.
Пайпс пікірінше, Кеңестік Ресейдің коммунистикалық аппараты мәскеулік
қызметтес таптан пайда болды. Атап айқанда, Петр азаматтық қызмет адамдар-
дың "арам" таптардан дворяндық таптарға өтуі үшін өте оңай жолға айналып
кетуіне алаңдаушылық танытты. Сол себептен ол өзінің жарлығымен хатшы-
лыққа дворяндықтан анықтамау ұсынысын берді, ұсыныс олардың жоғары кө-
терілуіне шек қойды. Оның мұрагерлері мемлекеттік қызмет арқылы төменгі
таптар өкілдерінің дворяндыққа шектеулі қол жетімдігін реттеу жүйесін жетіл-
дірді. Жоғары тапқа өту ерекше еңбектері үшін сыйлық түрінде болды және
патшаның жеке шешімі бойынша берілді. Дәрежелер түралы тізімдік Ресейдегі
мемлекеттік қызметтің дамуындағы маңызды кезең болып табылады. Тізімдік
тік әлеуметтік мобильділік үшін, төменгі таптардан адамдардың көтерілуі
үшін мүмкіндіктерді кеңейтті. Дәрежелер туралы тізімдіктен мемлекеттік
қызметтің нормативтік, заңнамалық реттелуі басталды.
Қазіргі уақытта Ресей Федерациясында мемлекеттік қызмет тұтастай 2
жалпыфедеративтік заңдармен, Президенттің және Үкіметтің ондаған қаулы-
ларымен реттеледі. XX ғасырдың басына таман ресейлік заңнамада мемлекет-
тік қызметті реттейтін шамамен 200 нормативтік актілер болды. Кеңестік
заманда мемлекеттік қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі түсінігі болған
жоқ. Кеңес Одағындағы мемлекеттік және партиялық қызметкерлердің өте
үлкен аппаратының болуын айтуға болады. Кеңестік заманында мемлекеттік,
ұйымдарда, кеңселерде және кәсіпорындарда сәйкес қызметтерді алған адам-
дардың барлық дәрежелері нақты мемлекеттік қызметшілерге жатқызылды.
Ресейде 90-шы жылдары мемлекеттік қызметтің әкімшілік биліктің жаңа әлеу-
меттік-саяси институт ретінде дамуы барысында мемлекеттік қызметтің
қазіргі құқықтық түсінігі қалыптасты.
Ресейде алғашқы рет мемлекеттік қызметтің құқықтық анықтамасы 1995
жылы 31 шілдеде қабылданған "Ресей Федерациясының мемлекеттік қызметі-
нің негіздері туралы" заңында берілген болатын. Онда мемлекеттік қызмет
дегенде, мемлекеттік органдардың өкілеттіліктерін орындауын қамтамасыз ету
бойынша кәсіпқой қызмет деп көрсетілген. Бұл ықшамды анықтама қазіргі
Ресейдегі мемлекеттік қызметтің мәні туралы пікірталаста нүкте қойды деп ай-
туға болады. Заң шығарушы мемлекеттің қызметтің кәсіпқой-қызметтік жағына
назарын аударған болатын. Ресейдегі мемлекеттік қызметтің дамуы барысын-
да мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқару органдарының жүйесіне кіре
отырып, мемлекеттік қызмет әлеуметтік шынайылықтың шынайы объектісінің
қасиеттерін алды және мемлекеттік қызметтің өзі дербес құқықтық, ұйымдасқан
және әлеуметтік феномен сапасында қарастырыла басталды. Заңмен
қалыптастырған анықтама ең алдымен, Ресейдегі мемлекеттік қызметтің мәнін
көрсетеді [10; 46].
Ресейде қалыптасқан мемлекеттік қызметтің мәндік белгілеріне
тоқталсақ, мемлекеттік қызмет – бұл мемлекеттік-маңызды сипаттағы қызмет,
атап айт-қанда, мемлекеттік қызмет. Бұл мемлекеттік қызметтің мәні мен
арнауы мемлекеттің мәні мен арнауымен анықталатынын білдіреді. Мемлекеттік
қызмет тек қана мемлекеттің міндеттерін, функциялары мен негізгі белгілерін
бейнелеп қана қоймай, сонымен бірге олардың жүзеге асуын қамтамасыз етуге
арналған. Сондықтан мемлекеттік қызметші көпшілік алдында мемлекеттің
өкілі ретінде әрқашан мемлекеттің тапсырмаларын орындайды. Мемлекеттік
қызмет арнайы құқықтық жағдайлар мен мамандырылған талаптарға жауап беретін
қызметтің түріне айналды. Бұл мемлекеттік қызметтегі адамдардың мемлекеттік
орган өкілеттіліктерін орындауын үздіксіз қамтамасыз етуін біл-діреді.
Мемлекеттік қызмет ең алдымен, мемлекеттік басқару міндеттерін шешуін
қамтамасыз етеді. Адамдар мемлекеттік қызметке жай жұмыс істеу үшін ғана
түспейді, ал мемлекетке, қоғамға қызмет ету үшін түседі. Сондық- тан
олардың қызметі басқалардан ерекшеленеді. Қызметтің мағынасы, ең ал-дымен,
қоғамды басқаруда, сәйкес мемлекеттік органдарының функцияларын жүзеге
асыруда жатыр. Мемлекеттік қызмет жүйесін реформалау концеп-циясына сәйкес,
мемлекеттік қызмет ашық билік органдарындағы ашық қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қызмет қоғам мен мемлекеттің қосылған, жалпы қызығушылығын
қамтамасыз етеді және ресми, ашық сипатқа ие болады. Мемлекеттік қызмет
тек мемлекеттік органдарда жүзеге асады. Заң бойынша, мемлекеттік
қызметпен мемлекеттік қызметте лауазымда бола оты-рып айналысуға болады.
Көрсетілген белгілерден мемлекеттік қызмет Ресейде мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ету бойынша ашық көпфункционалды және көпдеңгейлі құқықтық,
әлеуметтік және ұйымдастыру институты ретінде дамы-ғанын көрсетеді [17].
Ресейде әрқашан қатал орталықтандырылған мемлекеттік қызмет болды.
Оның функциялары географиялық орталық аппаратқа бағытталған болатын.
Мемлекеттік қызметтің ресейлік дәстүрінде оның саяси биліктен толық
тәуелділігін көруге болады және ол авторитарлы сипаттамада болды. Тіпті
терминологияда мемлекеттік қызметтің Ресейдегі тарихи дәстүрінің өзінің
ерекшелігі бар. Мысалы: европалық мемлекеттерде мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару public, civil сөздерімен аталады, бұл мемлекеттік
қызмет- тің ашық, қоғамдық бастамасын көрсетеді. Ресейде европалық
тәжірибеге қара- ғанда, ғасырлар бойы басқа әлеуметтік-саяси бағдар
нығайды. Биліктің әкімші- лік тарауы "государев қызметтен" бастау алатын
мемлекеттік болып табылады. Ресейде мемлекеттік қызмет әлеуметтік-саяси
институт ретінде тек қалыпта-суда. Ол мемлекеттегі саяси өзгерістерден
қорғалмаған. Саяси билік бұрын-ғыдай қысым көрсетуде. Қазіргі Ресейдегі
мемлекеттік қызмет саяси және әкімшілік билік қатынастарының құқықтық
реттеудің мықты нормативті-құқықтық негізінде тұрғызылуда.
Қазақстандағы мемлекеттік қызметтің дамуына тоқталсақ, Қазақстан
өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін мемлекеттік басқарудағы реформаларды
жүзеге асыруға біртіндеп кірісе бастады. Осы кезде мемлекеттің егеменді
мемлекеттік-әкімшілік жүйесі қалыптаса бастады. Жаңа мемлекеттік-әкімшілік
жүйесінің құрылуы басқарудағы қалыптасқан тоталитарлы жүйені қиратуға және
барлық қоғамдық қатынастар жүйесін түбірлі реформалауға бағытталған
болатын. Ал 1993 жылы Қазақстандағы Конституцияның қабылдануына байланысты
қо- ғамдағы саяси құрылым өзгерді. Осы кезеңде билік тарауларының базалық
бөлінуінің ұстанымы заңнамалық бекітілді. Негізгі Заңға сәйкес,
мемлекеттегі келбетті, орындаушы және соттық органдар мемлекеттік биліктің
дербес та-раулары ретінде анықталды. Бұл мемлекеттік институттардың жеке
дамуына мүмкіндік берді. Кейінгі жылдары мемлекеттік билік институттар
жүйесіндегі реформалардың нәтижесінде Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың
тиімді әдістері, үлгілері пайда бола бастады. Сонымен қатар, мемлекеттік
қызметтің құқықтық базасы нығайтылды. Белсенді әкімшілік реформалар
мемлекет ал-дында пайда болатын жаңа міндеттерді шешу үшін басқарудың ең
тиімді құры-лымын жасауға бағытталған болатын. Әкімшілік реформалар
нәтижесінде мем-лекеттік органдардың жұмысының тиімділігінің өсуі байқалды.
Мемлекеттің дамуының стратегиялық мақсаттарына сәйкес, мемлекетті қызметті
реформа-лаудың мақсаттары анықталған болатын. Бұл ең алдымен, қоғамның
қажеттілік-терін қанағаттандыруға қабілетті кәсіпқой аппаратты құру,
адамдардың мемле-кеттік қызметке деген тең қол жеткізулерінің
конституциялық құқықтарын жү-зеге асыратын тетікті құру болды [18].
Ал 1995 жылы Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының
қабылдануына байланысты, мемлекетте қазіргі мемлекеттік қызметтің дамуы
бойынша ауқымды жұмыс басталды. Алғашқы рет "мемлекеттік қызмет" түсі-нігі
заңнамалық бекітілді, сол жылы Елбасының жарлығымен "Мемлекеттік қызмет
туралы" Заң қабылданды. Бұл Қазақстанда қабылданған мемлекеттік қызмет
туралы алғашқы заң болатын. Заңның жаңалықтарына келсек. Мемле-кеттік
қызметтер саяси және әкімшілік болып бөлінді, мемлекеттік қызметке түсу
ашық сайыстық негізінде өткізіле басталды, бұл өз кезегінде, адамдардың
мемлекеттік қызметке деген тең қол жеткізулерінің конституциялық құқықта-
рын жүзеге асыруын қамтамасыз етті және тең және бәсеке жағдайларда
дайындалған мамандарды таңдап алуға мүмкіндік берді, сайыстың негізіне
компьютерлік тестілеу айналды, тестілеу барысында заңнама туралы білім
тексерілді, әрбір әкімшілік қызметке біліктілікті талаптар орнатылды, мем-
лекеттік қызметшілердің заңнама туралы білімді тексеретін сыннан өткізу
жүйесі енгізілді, мемлекеттік қызмет саласындағы тұтас мемлекеттік биліктің
жүзеге асуын іске асыратын өкілетті орган институты заңнамалық
бекітілген болатын.
Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы елдерінің арасында алғашқы-
лардың бірі болып мемлекеттік қызмет саласында сәтті реформа жүргізді. Оған
дәлел ретінде, Қазақстандағы мемлекеттік қызмет институтының құқықтық және
құрылымдық бекінуін айтуға болады. Маңызды қадам ретінде кәсіпқой
мемлекеттік қызметтің негіздерін құруға бағытталған және экономиканың даму
деңгейін ескеретін қазіргі нормативті құқықтық базасының қалыптасуы болды.
Мемлекеттік қызметтің Қазақстанда да Ресейде секілді нормативті құқықтық
негізде тұрғызылғанын байқауға болады. Қазақстанның басқару жүйесінің
алдында тұрған келесі мәселе, мемлекеттік билік органдарының жұмысына
бақылау жүргізетін органның қажеттілігінде болды. Соған байланысты, мемле-
кеттік биліктің шешімімен 1998 жыл 18 қыркүйекте мемлекеттік қызмет істері
бойынша Агенттік және оның аумақтық органдары құрылды. Агенттікке мы-надай
негізгі міндеттер жүктелді: 1) Мемлекеттік қызмет саласындағы бірыңғай
мемлекеттік саясатты іске асыру; 2) Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін
нормативті құқықтық базаны жетілдіру жөнінде ұсыныстарды әзірлеу; 3)
Мемлекеттік қызмет кадрларының жай-күйіне бақылау жасау; 4) Мемлекеттік
қызметшілерді даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру мә-
селелер жөніндегі мемлекеттік органдардың іс-қимылын үйлестіру; 5) Мем-
лекеттік органдардың мемлекеттік қызмет саласындағы заңдардың сақталуын
қадағалау.
Елбасы өзінің жыл сайынғы жолдауында да мемлекеттік қызметтің да-
муына, басқару саласында едәуір нәтижелерге қол жеткізген Германия, Англия,
Франция секілді мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып, біздің мемлекет-
тердің тәжірибесіне сүйене отырып, біздің мемлекеттегі басқару жүйесінің
жетілдірілуіне тоқталады. Сол жылғы жолдауында Елбасы мемлекеттік қыз-метке
ең дайындалған, адал, өзінің Отанының отаншылы болып табылатын адамдардың
таңдап алу мәселесіне де тоқталған болатын. Келесі жылы 23 шілдеде
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" Заң қа-былданды. Бұл
заң мемлекеттік қызметті реформалаудағы жаңа кезеңі болды. Осы заңға
сәйкес, мемлекеттік қызмет туралы қабылданған алғашқы заң күшін жоғалтты.
Сол жылы Елбасының бұйрығымен орталық атқарушы органдарда міндетті түрдегі
сайыстық таңдап алу енгізілді. Мемлекеттік қызмет істері бо-йынша Агенттік
мемлекеттік қызмет жүйесінің орнығуына, әкімшілік аппа-раттың және
мемлекеттік орган жұмысының тиімділігінің одан әрі өсуіне әкелді. Қазіргі
уақытта мемлекеттік қызметтің нормативті базасы Қазақстан Республикасының
Конституциясына, мемлекеттік қызметті реттейтін 5 негізгі заңдарға, соның
ішінде "Мемлекеттік қызмет туралы", "Еңбек туралы", "Жем- қорлықпен күресу
туралы", "Әкімшілік рәсімдер туралы", "Қазақстан Респуб-ликасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару туралы" заңдарына негізделеді. Нормативті
актілер Қазақстандағы жаңа мемлекеттік қызметтің құқықтық негізін қалады.
Нормативті базаға мемлекеттік қызметті реттейтін Елбасымен қабылданған
ондаған жарлықтары, мемлекеттік қызмет істері бойынша Агенттіктің 3 жарлығы
мен Үкіметтің 3 қаулылары кіреді. Кейінгі жылдары мемлекеттік қызметтің
негізгі жағдайларының түбегейлі жетілдірілуі жүрді. Мемлекеттік қызметтің
дамуының басты бағыттарына басқару жүйесін де- мократияландыру мен кәсіпқой
деңгейіне көтеру айналды. Осының арқасында Қазақстанда экономикалық өсудің
белгілері пайда болды, ойластырылған ішкі және сыртқы саяатты жүргізуге
мүмкіндіктер ашты. Ал Президент жанындағы мемлекеттік академияның 2005 жылы
Президенттің жанындағы мемлекеттік басқару академиясы болып қайта құрылуы,
басқару кадрларының сапасының өсуіне себеп болды.
Қазақстандағы мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқарудың қолайлы
жолдарын үнемі іздеу жағдайында тұр. Бүгінгі таңда Қазақстанда қалыптасқан
мемлекеттік қызмет туралы айтуға болады, ол өзіндік нормалар мен ережелерге
ие, қоғамның өмірінде мағыналы рөл ойнайды және қоғамды реформалауда
алдыңғы орындарды алады.
2. Мемлекеттік қызмет: негізгі түсініктері, құрылымы мен мазмұны
Мемлекеттік қызмет басқа да әлеуметтік-экономикалық, гуманитарлық
және саяси ғылымдардың түсініктерін пайдаланады. Мысалы: қоғам, билік,
мәдениет, құқық, бостандық және т.б. Бірақ мемлекеттік қызметтің өзінің
база-лық түсініктері бар: мемлекеттік қызмет, мемлекеттік басқару,
мемлекеттік қызметші, мемлекеттік орган, мемлекеттік аппарат, мемлекеттік
лауазым, мем-лекеттік қызмет жүйесіндегі лауазымды адамдар, құзырет,
әкімшілік, өкілет- тілік, лауазымдық өкілеттілік, шенеунік, бюрократия және
т.б. Мемлекеттік қызмет түсінігін талдай отырып, ең әуелі аңықтаманы жалпы
түсінуде қарас- тыру керек.
Мемлекеттік қызметтегі "қызмет" сөзінің мағынасы сөздіктерде әр
түрлі көрсетіледі. Атап айтқанда, украин тілінің қысқаша мағыналы
сөздігінде "қызмет" сөзі біреуге байланысты белгілі бір міндеттерді
орындау, біреудің пайдасына, біреу үшін еңбек ету, жұмыс істеуді
білдіреді. Ал Ожеговтың орыс тілінің мағыналы сөздігі бойынша, қызмет – бұл
жұмыс, қызметкердің айна- лысатын ісі, сонымен қатар оның жұмыс орны,
қызметтің кез келген саласы. Өз кезегінде қызметкер әр түрлі
мекемелерде, қызмет көрсету салаларында жалдау бойынша жұмыс істейтін адам
болып табылады. Ю.Н. Старилов қыз-меттің басшылықпен, басқарумен,
бақылаумен, қадағалаумен және есепке алумен байланысты қызмет ретінде
анықтамасын келтіреді. Өз кезегінде қыз- метке тартылған қызметкерлер
рухани құндылықтарды жасайды немесе басқа-ру функцияларын жүзеге асырады.
Сондықтан қызмет түсінігінің келесідей нұсқаулары бар: адамдардың кәсіпқой
қызметі; қызметтің бір саласы; ұйым-дардың, мекемелердің және
кәсіпорындардың жүйесі; белгілі әлеуметтік-құқықтық институт. Мемлекеттік
басқару саласында, қызмет әдетте мемлекет-тің міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруға, рухани құндылықтарды жа-сауға және т.б. бағытталған.
Қызметтің саласы ретінде "қызмет" түсінігі мем-лекет қызметінің белгілі
әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық бағыт-тарын анықтайды, қызмет
кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың белгілі жүйесімен тығыз
байланысты. Оған тағы да басқару органдары, ғылы- ми-зерттеу, жобалық және
т.б. мекемелер жатады.
Мемлекеттік қызмет қоғамдық пайдалы, ерекше қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қызмет мемлекеттік аппаратта және оның аумақтық органдарын-дағы
жүзеге асатын қызмет. Мемлекеттік қызмет пен қоғам арасындағы байла-нысты
қарастырсақ, мемлекеттік қызмет қоғамның қажеттіліктерін қанағат-тандыру
арқылы мемлекеттегі әлеуметтік, саяси және экономикалық тұрақты-лықты
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік қызметті қоғамның, мемлекеттің қа-
жеттіліктері мен қызығушылықтары түйісетін қызмет ретінде де талдауға бола-
ды. Мемлекеттік қызмет билік түсінігін де пайдаланады. Билік, әдетте мемле-
кеттік билікті жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады. Билік
қоғамда және мемлекетте барлық саяси күштермен жасап шығарылған мемлекеттік-
сая-си мақсаттар мен міндеттерге жетумен байланысты мемлекеттік саясатты
жүзе-ге асыруға, басқару барысында пайда болатын мемлекеттік-қызметтік
қатынас-тарды құқықтық реттеуге, бұл өз кезегінде мемлекеттің міндеттері
мен функ-цияларының тәжірибелік орындалуын қамтамасыз етеді, ал оларды
реттеу билі-гі мемлекеттік биліктің немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың
арнайы органда-рына жүктеледі. Билік мемлекеттік қызметтің міндеттері мен
функцияларын жүзеге асыру барысында мемлекеттік аппараттың жұмысына тікелей
араласуға, оның жұмысына өзгертулер енгізуге, оның қызметкерлерінен оларға
жүктелген міндеттердің орындалуын талап етуде атқарушы билікке құзыреттер
береді. Мемлекеттік қызмет түсінігі еңбек кәсіпқой қызметтің тұрақты түрі
болып та-былатын мемлекеттік қызметшілердің жұмысын бейнелеу үшін
пайдаланады. Ол мемлекеттік билік немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының құзы-реттерін орындауын көздейді. Атап айтқанда, Украинаның
"Мемлекеттік қыз-мет туралы" Заңында мемлекеттік қызметке мемлекеттің
міндеттері мен функ-цияларын орындаумен байланысты кәсіпқой қызметтің түрі
ретінде мағына бе-реді. Осы түсінікте келесі аспектілерді бөліп көрсетуге
болады: мемлекеттік қызмет қызметтің негізгі және жалғыз түрі сапасында
лауазымды құзыреттерді орындаумен байланысты кәсіпқой қызмет; орындалатын
кәсіпқой қызмет ая-сында мемлекеттің функциялары мен міндеттерінің
орындалуы қамтамасыз еті-леді; мемлекеттік қызметшінің кәсіпқой қызметі
мемлекеттік билік органдары-ның жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған;
осындай қызмет нормативті белгіленген лауазымды міндеттерді көздейді.
Мемлекеттік басқару да мемлекеттік қызметтің негізгі
түсініктеріне жата- ды. Мемлекеттік басқару түсінігі мемлекеттің қоғамдық
процестерге, адамдар-дың санасына, тәртібіне және қызметіне тікелей әсер
етуін сипаттайды. Мем-лекеттік басқару тағы мемлекеттің заңнамалық,
орындаушылық, соттық және басқа да өктемді құзыреттерді жүзеге асыру
бойынша қызметті білдіреді. Мемлекеттік басқару мемлекеттік қызметтің
негізгі түсінігі ретінде мемлекеттік қызығушылықтардың және өткізілетін
мемлекеттік саясатты қамтамасыз етеді. Алғашқы рет мемлекеттік басқару
түсінігін қызметтің дербес саласы ретінде ажырату керектігін жүйелік
дәлелдеуді В. Вильсон көрді. Ол "Мемлекеттік басқару ғылымы" атты
мақаласында басқару мәселесінің өзектілігін көрсетіп, өткенде қоғамдық
пікірталастар ортасында тек саяси сұрақтар болғандығын белгіледі. В.
Вильсон мемлекеттік басқарудың саясаттан бөлінуі мен тәуелсіз құрылымдық-
функционалдық салаға айналуын қолдады, көпшілік әкімшіліктер іскерлік
саланы көрсететінін атады. Іскерлік сала Вильсон бойынша, саясатқа тән
асығу мен тартыстан бос, саяси өмірдің бір бөлігі болып табылады. Мемле-
кеттік басқарудағы ең жақсы саяси шешімдер, егер оларда әкімшілік тетік-
тер болмаса, олар ештеңе тұрмайды. Ал әкімшілік тетіктер мемлекеттік
басқару шешімдерді нақты жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Қоғамдық дамудың
әрбір баспалдағы мемлекеттік басқарудың белгілі бір деңгейін жорамалдайды.
Осыған байланысты XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында мемле-кеттік
басқаруды түбірлі өзгертудегі қажеттілік туындады. Егер индустрия-
лыққа дейінгі қоғамдарда мемлекет функциялары жеткілікті
қарапайым және олардың жүзеге асуы дамыған әкімшілік аппаратсыз мүмкін
болса, онда қоғам-дағы индустриализация мен әлеуметтік жаңарту процестері
басқару саласын-дағы жаңа, аса күрделі мәселелердің пайда болуына және
мемлекеттік басқа-рудың дәстүрлі жүйелерінің өзгеруіне әкелді.
Мемлекеттік қызметші де мемлекеттік қызметтің базалық
түсініктерінің бірі. Мемлекеттік қызметші түсінігі мемлекеттік органдарда
және олардың аппараттарында мемлекеттің міндеттер мен функцияларын
тәжірибелік орын-дау бойынша лауазымды атқаратын адамдарды сипаттау үшін
пайдаланылады. Мемлекеттік қызметші түсінігі мемлекеттік қызмет түсінігінің
нақты туындысы болып табылады. Мемлекеттік қызметші қоғамдық өмірдің әр
түрлі салала-рында мемлекеттік билікті, басқарудың белгілі әдістері
көмегімен жүзеге асырады. Мемлекеттік қызметшілердің қызметі әрқалай
көрінеді. Жалпы мемлекеттік қызметшілер атқарушы билікпен жүктелген
өкілеттіліктерді жү-зеге асырады.
Мемлекеттік қызметті зерттеу және жетілдіру "лауазым" және "лауа-
зымды адам" түсініктерінін мазмұнын анықтаусыз мүмкін емес. Мемлекеттік
қызметте лауазым әдетте мемлекеттік органдардың құрылымдық бірлігін
білдіреді, басқаруға қатысушылардың орнын және жағдайын анықтайды. Ла-
уазымды мемлекеттік қызметшінің ұйымдасқан және құқықтық жағдайла-рының
негізгі белгілерінің бірі ретінде де қарастыруға болады. Кейбір заңгер-
ғалымдар лауазым түсінігін мемлекеттік-құқықтық жағынан талдау керектігіне
ерекше мән береді. Атап айтқанда, Ю. А. Розенбаум лауазымды мемлекеттік-
құқықтық орнату ретінде сипаттайды. Лауазым мемлекеттік орган құрылы-мының
бір бөлігі, оның құзыреттерінің өктем өкілеттіліктер түріндегі көрінісі
болып табылады. Лауазымды адам да мемлекеттік қызметтің негізгі түсінік-
теріне жатады.
Мемлекеттік қызметте "лауазымды адам" түсінігі ұдайы, уа-қытша немесе
арнайы өкілеттік бойынша үкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе
мемлекеттік органдарда әкімшілік қызметтерді орындайтын адамды сипаттайды.
Лауазымды адам өкілеттіліктерін жүзеге асыру барысын-да, үкіметпен
берілген тапсырмаларды орындайды, тапсырмаларды орында-ғанда, оларға
мемлекеттік органдардың жұмысын реттеу, басшылық ету мін- деттері
жүктеледі. Әр түрлі сілтемелерде "Лауазымды адам" түсінігіне әрқалай мағына
береді. Ғалымдардың көпшілігі лауазымды адам түсінігі үшін келесі белгілер
мәнді деп есептейді: бұл мемлекеттік немесе қоғамдық қызметте орна-ласқан
адам; бұл ерекше өкілеттіліктері бар адамдар: мемлекеттік-өктемдік немесе
бөліп тарату сипаттамадағы. Лауазымды адамға мемлекеттік-өктемдік
өкілеттіліктер, оларға берілген тапсырмаларды нәтижелі, нақты орындау
үшін беріледі. Лауазымды адамдардың қызметі мемлекеттік органдардағы қызмет-
керлердің және қызметтік қарым-қатынастардың басқа да қатысушылары
еңбегінің сапасын қамтамасыз ету мен ұйымдастыруға бағытталған. Лауазым-ды
адамдар деп мемлекеттік биліктің және олардың аппараттарының бастық-тары
мен олардың орынбасарлары саналады.
Мемлекеттік орган мемлекеттік қызметті жүзеге асыру бойынша өзінің
жеке құзыреттері мен өкілеттіліктері бар мемлекеттің құрылымындағы маңыз-ды
мекеме болып табылады. Мемлекеттік органның өзінің міндеттері, функ-
циялары, құрылымдық ерекшеліктері мен ережелері бар. Әрбір мемлекеттік
орган мемлекеттің, мемлекеттік аппараттың бір бөлігі болып табылады және
және белгілі функцияларды орындайды. Мемлекеттік билік органдары ішкі,
сыртқы сипаттамадағы мемлекеттік-өктемдік өкілеттіліктермен қамтылған.
Олар нормативті және құқықтық актілерді жүзеге асырады және бақылайды.
Мемлекеттік органда мемлекеттік қызметшілердің міндеттері мен функциялары
да жүзеге асады.
Мемлекеттік қызметтің негізгі түсініктері ішінде "мемлекеттік
аппарат" түсінігіне тоқталсақ, мемлекеттік аппарат мемлекеттің функциялары
мен мін-деттерін жүзеге асыратын мемлекеттік органдарының жиынтығы болып та-
былады. Мемлекеттік аппаратты мемлекеттік органдардың бір-бірімен байла-
нысты жүйе ретінде де қарастыруға болады. Мемлекеттік аппараттың өзінің
функцияларын орындау тиімділігінен, жалпы мемлекетттік қызметтің ұйым-дасу
тиімділігі қалыптасады.
Мемлекеттік лауазым түсінігіне келсек, мемлекеттік лауазым
мемлекеттік аппараттың нормативті құқықтық актілермен белгіленген
өкілеттілік пен мін-деттер жүктелген құрылымдық бірлігі ретінде
сипатталады. Мемлекеттік ла-уазым белгілі бір мемлекеттік органның
өкілеттіліктерін орындалуын қамта-масыз етеді және олардың нәтижесінде
жауапкершілікті көздейді. Лауазымдық өкілеттілік түсінігі заңдарда
белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемле-кеттік қызметшілер өз
қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында тұрған мақсаттар
мен міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген
өкілеттілікті сипаттайды. Лауазымдық өкілеттілік мем-лекеттік қызметпен
байланысты міндеттерді де атқаруға арналған, ал міндеттер сәйкес
нормативті актілерде бекітілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz