Ерекше талап қоюмен іс-жүргізудің түсінігі және мәні
Жоспар
Кіріспе
I тарау. Құқықтағы мерзімдер ұғымы.
1.1 Талап қоюмен іс.жүргізудің түсінігі
1.2 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі.
ІІ Тарау Қылмыстық процестердегі мерзім.
2.1 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі.
2.2 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік.құқықтық салдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
I тарау. Құқықтағы мерзімдер ұғымы.
1.1 Талап қоюмен іс.жүргізудің түсінігі
1.2 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі.
ІІ Тарау Қылмыстық процестердегі мерзім.
2.1 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі.
2.2 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік.құқықтық салдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Талап қою мерзімі дегеніміз субъективтік құқықтарына немесе заңды мүдделеріне нұқсан келтірілген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы талабының қанағаттандырылуы мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезені. Анықтамадан көріп отырғанымыздай, талап қою мерзімі құқығы бұзылған тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді. Сондықтан да талап қою қағидасын екі мағынада түсінгеніміз жөн болар. Талап мерзімі азаматгық құқықтық категория ретінде, ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде анықталатын қағида, яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы. Заңның мағынасынан көрініп отырғандай, талап қою мерзімінің өтіп кетуіне қарамастан, сот құқығы бұзылған субъектіні құқығын қорғау туралы талабын қабылдауға міндетті (Азаматтық Кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі институты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасайды.
Өкілетті тұлға өз міндеттемесін дұрыс атқармайтын борышқорды бақылау үшін өз мүмкіндігін күшейтуге ықпал жасайды.
Талап қою мерзімдері және оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және олардьг тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қыскартуға немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ, өйткені талап қою мерзімінің ережелері занда көрсетілген яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Талап мерзімінің ағымы. Талап қоюдын жалпы мерзімі азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілік құрамына қарамастан үш жыл көлемінде белгіленген. Сонымен қатар, міндеттеменің жекелеген түрлері үшін заң құжаттарында талап қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ арнаулы мерзімдері де белгіленуі мүмкін. Мәселен, АК-тің 216-шы бабында көрсетілгендей, үлесті сатып алулын басым құқығы бұзылған жағдайда, талап қою мерзімі үш ай шенберіңде анықталған.
Талап қою мерзімінің уақыты және оны реттеу тәртібі заңмен белгіленеді. Талап қою мерзімін реттейтін нормалар міндетті сипатқа ие болғандықтан, бұлар тараптардын өзара келісімімен өзгертілмейді.
Талап қою мерзімін дұрыс пайдалану үшін оның бастапқы кезенің анықтауымыз қажет. Азаматтық Кодекстін 180-ші бабында толық қамтылғандай, талап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен басталады. Орындалу мерзімі анықталған міндеттемелер бойьшша талап қою мерзімі олардын орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады. Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы міндеттемені орындау үшін женілдік мерзімі берілсе, онда талап мерзімін есептеу аталған мерзім аяқталғаннан кейін басталады.
Міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруі заңда нақты көрсетілгендей талап қою мерзімі мен онын есептеу тәртібін өзгертуге жол бермейді.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтаталуы, үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы — талап қоюға кедергі келтіретін жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт. Мерзімді тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап, талап қою мерзімінің ағымы одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап мерзіміне дейін ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына темендегі жағдайлар бойынша тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса, мысалы, жер сілкіну, топан су, сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда, яғни талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен: ауыр науқас, дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т. б.) бойынша ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген дәлелді себептер болған жағдайда соттың ғана талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар. Көрсетілген негіздер осы қатармен ғана аяқталып қоймайды, оның шеңберін кен түсінгеніміз жөн болар.
Талап қою мерзімі азамаптық құқық объектілерінін барлығына бірдей қолданыла бермейді. Азаматтық зандарымызда аталып көрсетілгендей (Азаматтық Кодекстің 187-ші бабы) талап қою мерзімі кейбір талаптарға мүлдем қолданылмайды.. Мысалы: заңда көзделгеннен басқа реттерді есепке алмағанда, мүліктік емес жеке құқықтарға, салымшылыардың банкіге салған салымдарды беру туралы талаптарға және т. б.
Мұндай талаптар мерзім уақытына қарамастан, әруақытта да қорғалуға жатады. Ол сондай-ақ азаматтын өміріне немесе денсаулығына келтірілген заңды өндіріп алу талаптарына да қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар алғашқы талап қойылған кезден үш жылдан аспайтын уақыт ішінде қанағаттандырылуы қажет.
В. 3- Лукашевичтің анықтамасы бойынша "заңда көзделген іс жүргізу мерзімдері қылмыстың шапщаң және толық ашылуын, кінәлілердің әшкереленуі мен әділ жазалануын қамтамасыз етуге, яғни қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін әрбір қылмыстық іс бойынша ең қысқа мерзімде, бірақ оны тергеу мен шешудің жан-жақтылығына, толықтығына және объектавтілігіне нұқсан келтірместен орындауға бағытталған'". Іс жүргізу мерзімдері деп В.Т.Томин мен Р. X. Якупов сот ісін жүргізудің жеткілікті түрде тез жүргізілуін қамтамасыз ету әдістерінің бірі, сондай-ақ кең мағынасында алғанда белгілі бір іс жүргізу
Советский уголовьный процесс. Л., 1989. С. 189. әрекеттерін жүзеге асыру үшін белгілеңген уакыт деп түсінеді. Кейінірек бұл түсінікке Р. X. Якупов анықтама енгізді: "Қылмыстық іс жүргізу мерзімдері қылмыстық іс жүргізу қызметінің белгілі бір қарқында жүргізілуін реттейтін, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру құралы болып табылады. Ұйымдастыру құралы ретінде мерзім процеске барлық қатысушылардын іс-қылығын тәртіпке салатын әсер етеді, сөз бұндаға қарсы күресудің құралы болып табылады... Іс жүргізу мерзімдерін қатаң түрде және дәл сақтау теория мен заң шығару практикасында қылмыстык істер бойынша істердің тез жүргізілуің қамтамасыз ету құралдарынын бірі деп саналып келді".
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"' аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен — Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру, сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір байыта түседі.
Талап қою мерзімі дегеніміз субъективтік құқықтарына немесе заңды мүдделеріне нұқсан келтірілген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы талабының қанағаттандырылуы мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезені. Анықтамадан көріп отырғанымыздай, талап қою мерзімі құқығы бұзылған тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді. Сондықтан да талап қою қағидасын екі мағынада түсінгеніміз жөн болар. Талап мерзімі азаматгық құқықтық категория ретінде, ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде анықталатын қағида, яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы. Заңның мағынасынан көрініп отырғандай, талап қою мерзімінің өтіп кетуіне қарамастан, сот құқығы бұзылған субъектіні құқығын қорғау туралы талабын қабылдауға міндетті (Азаматтық Кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі институты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасайды.
Өкілетті тұлға өз міндеттемесін дұрыс атқармайтын борышқорды бақылау үшін өз мүмкіндігін күшейтуге ықпал жасайды.
Талап қою мерзімдері және оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және олардьг тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қыскартуға немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ, өйткені талап қою мерзімінің ережелері занда көрсетілген яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Талап мерзімінің ағымы. Талап қоюдын жалпы мерзімі азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілік құрамына қарамастан үш жыл көлемінде белгіленген. Сонымен қатар, міндеттеменің жекелеген түрлері үшін заң құжаттарында талап қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ арнаулы мерзімдері де белгіленуі мүмкін. Мәселен, АК-тің 216-шы бабында көрсетілгендей, үлесті сатып алулын басым құқығы бұзылған жағдайда, талап қою мерзімі үш ай шенберіңде анықталған.
Талап қою мерзімінің уақыты және оны реттеу тәртібі заңмен белгіленеді. Талап қою мерзімін реттейтін нормалар міндетті сипатқа ие болғандықтан, бұлар тараптардын өзара келісімімен өзгертілмейді.
Талап қою мерзімін дұрыс пайдалану үшін оның бастапқы кезенің анықтауымыз қажет. Азаматтық Кодекстін 180-ші бабында толық қамтылғандай, талап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен басталады. Орындалу мерзімі анықталған міндеттемелер бойьшша талап қою мерзімі олардын орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады. Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы міндеттемені орындау үшін женілдік мерзімі берілсе, онда талап мерзімін есептеу аталған мерзім аяқталғаннан кейін басталады.
Міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруі заңда нақты көрсетілгендей талап қою мерзімі мен онын есептеу тәртібін өзгертуге жол бермейді.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтаталуы, үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы — талап қоюға кедергі келтіретін жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт. Мерзімді тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап, талап қою мерзімінің ағымы одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап мерзіміне дейін ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына темендегі жағдайлар бойынша тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса, мысалы, жер сілкіну, топан су, сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда, яғни талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен: ауыр науқас, дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т. б.) бойынша ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген дәлелді себептер болған жағдайда соттың ғана талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар. Көрсетілген негіздер осы қатармен ғана аяқталып қоймайды, оның шеңберін кен түсінгеніміз жөн болар.
Талап қою мерзімі азамаптық құқық объектілерінін барлығына бірдей қолданыла бермейді. Азаматтық зандарымызда аталып көрсетілгендей (Азаматтық Кодекстің 187-ші бабы) талап қою мерзімі кейбір талаптарға мүлдем қолданылмайды.. Мысалы: заңда көзделгеннен басқа реттерді есепке алмағанда, мүліктік емес жеке құқықтарға, салымшылыардың банкіге салған салымдарды беру туралы талаптарға және т. б.
Мұндай талаптар мерзім уақытына қарамастан, әруақытта да қорғалуға жатады. Ол сондай-ақ азаматтын өміріне немесе денсаулығына келтірілген заңды өндіріп алу талаптарына да қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар алғашқы талап қойылған кезден үш жылдан аспайтын уақыт ішінде қанағаттандырылуы қажет.
В. 3- Лукашевичтің анықтамасы бойынша "заңда көзделген іс жүргізу мерзімдері қылмыстың шапщаң және толық ашылуын, кінәлілердің әшкереленуі мен әділ жазалануын қамтамасыз етуге, яғни қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін әрбір қылмыстық іс бойынша ең қысқа мерзімде, бірақ оны тергеу мен шешудің жан-жақтылығына, толықтығына және объектавтілігіне нұқсан келтірместен орындауға бағытталған'". Іс жүргізу мерзімдері деп В.Т.Томин мен Р. X. Якупов сот ісін жүргізудің жеткілікті түрде тез жүргізілуін қамтамасыз ету әдістерінің бірі, сондай-ақ кең мағынасында алғанда белгілі бір іс жүргізу
Советский уголовьный процесс. Л., 1989. С. 189. әрекеттерін жүзеге асыру үшін белгілеңген уакыт деп түсінеді. Кейінірек бұл түсінікке Р. X. Якупов анықтама енгізді: "Қылмыстық іс жүргізу мерзімдері қылмыстық іс жүргізу қызметінің белгілі бір қарқында жүргізілуін реттейтін, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру құралы болып табылады. Ұйымдастыру құралы ретінде мерзім процеске барлық қатысушылардын іс-қылығын тәртіпке салатын әсер етеді, сөз бұндаға қарсы күресудің құралы болып табылады... Іс жүргізу мерзімдерін қатаң түрде және дәл сақтау теория мен заң шығару практикасында қылмыстык істер бойынша істердің тез жүргізілуің қамтамасыз ету құралдарынын бірі деп саналып келді".
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"' аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен — Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру, сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір байыта түседі.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Томин В.Т., Якупов Р. X., Дунин В. А. Процессуальные документы, сроки и судсбные издержкн в уголовном судопроизводстве. Омск, 1973. С. 19.
2. Якупов Р. X. Уголовно-процессуальные сроки в досудебных статиях. Горький, 1979. С. 6-7.
3. Юрвдический энциклопедический словарь. М, 1984. С. 351.
4. Гуляев Л. П. Процессуальные сроки в стадии возбуждения уголовно-дела и предварительного расследования. М., 1976. С, 10.
5. Выдрин М. М. Уголовно-процессуальные гарантии в суде. Краснодар, 1980.С. 20.
6. 'Косанов О. Л., НатаровВ. В. Некоторые вопросы регулятивный функции сроков в уголовном судопроизводстве //Вопросы борьбы с преступностъю. М., 1984. С. 68.
7. Якупов Р.Х. Уголовно-процессуальные сроки в досудебных стадиях. Горький, 1979. С. 11.
8. Якупов Р. X. Сол шығарма. 16—23-6.
9. Гуляев А. П. Процесуальные сроки : стадиях возбуждения уголовно-го дела и предварительного расследовиния. М., 1976. С 5- ІК,
10. Строгович М. С. Курс советско уголовного процесса. М., 1968. Т. 1., С. 201.
11. Чельдав М. А. Советский уголовный процес. М., . С'. 80.15—597
12. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері.Атамұра. АЛМАТЫ.
13. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы.Жеті Жарғы.Алматы.2001.
14. Мемлекет және құқық негіздері. Жеті Жарғы.Алматы.2001.
Қазақстан Республикасы мен құқықығының негіздері Алматы.2003
1. Томин В.Т., Якупов Р. X., Дунин В. А. Процессуальные документы, сроки и судсбные издержкн в уголовном судопроизводстве. Омск, 1973. С. 19.
2. Якупов Р. X. Уголовно-процессуальные сроки в досудебных статиях. Горький, 1979. С. 6-7.
3. Юрвдический энциклопедический словарь. М, 1984. С. 351.
4. Гуляев Л. П. Процессуальные сроки в стадии возбуждения уголовно-дела и предварительного расследования. М., 1976. С, 10.
5. Выдрин М. М. Уголовно-процессуальные гарантии в суде. Краснодар, 1980.С. 20.
6. 'Косанов О. Л., НатаровВ. В. Некоторые вопросы регулятивный функции сроков в уголовном судопроизводстве //Вопросы борьбы с преступностъю. М., 1984. С. 68.
7. Якупов Р.Х. Уголовно-процессуальные сроки в досудебных стадиях. Горький, 1979. С. 11.
8. Якупов Р. X. Сол шығарма. 16—23-6.
9. Гуляев А. П. Процесуальные сроки : стадиях возбуждения уголовно-го дела и предварительного расследовиния. М., 1976. С 5- ІК,
10. Строгович М. С. Курс советско уголовного процесса. М., 1968. Т. 1., С. 201.
11. Чельдав М. А. Советский уголовный процес. М., . С'. 80.15—597
12. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері.Атамұра. АЛМАТЫ.
13. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы.Жеті Жарғы.Алматы.2001.
14. Мемлекет және құқық негіздері. Жеті Жарғы.Алматы.2001.
Қазақстан Республикасы мен құқықығының негіздері Алматы.2003
Тақырыбы: Ерекше талап қоюмен іс-жүргізудің түсінігі және мәні.
Жоспар
Кіріспе
I тарау. Құқықтағы мерзімдер ұғымы.
1.1 Талап қоюмен іс-жүргізудің түсінігі
1.2 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі.
ІІ Тарау Қылмыстық процестердегі мерзім.
2.1 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі.
2.2 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік-
құқықтық салдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Талап қою мерзімі дегеніміз субъективтік құқықтарына немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтірілген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы
талабының қанағаттандырылуы мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезені.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, талап қою мерзімі құқығы бұзылған
тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді. Сондықтан да талап қою қағидасын
екі мағынада түсінгеніміз жөн болар. Талап мерзімі азаматгық құқықтық
категория ретінде, ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде
анықталатын қағида, яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы.
Заңның мағынасынан көрініп отырғандай, талап қою мерзімінің өтіп кетуіне
қарамастан, сот құқығы бұзылған субъектіні құқығын қорғау туралы талабын
қабылдауға міндетті (Азаматтық Кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі институты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына
өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасайды.
Өкілетті тұлға өз міндеттемесін дұрыс атқармайтын борышқорды бақылау үшін
өз мүмкіндігін күшейтуге ықпал жасайды.
Талап қою мерзімдері және оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және
олардьг тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қыскартуға
немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ, өйткені талап қою мерзімінің ережелері
занда көрсетілген яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Талап мерзімінің ағымы. Талап қоюдын жалпы мерзімі азаматтық құқықтық
қатынастардың субъектілік құрамына қарамастан үш жыл көлемінде белгіленген.
Сонымен қатар, міндеттеменің жекелеген түрлері үшін заң құжаттарында талап
қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ
арнаулы мерзімдері де белгіленуі мүмкін. Мәселен, АК-тің 216-шы бабында
көрсетілгендей, үлесті сатып алулын басым құқығы бұзылған жағдайда, талап
қою мерзімі үш ай шенберіңде анықталған.
Талап қою мерзімінің уақыты және оны реттеу тәртібі заңмен белгіленеді.
Талап қою мерзімін реттейтін нормалар міндетті сипатқа ие болғандықтан,
бұлар тараптардын өзара келісімімен өзгертілмейді.
Талап қою мерзімін дұрыс пайдалану үшін оның бастапқы кезенің анықтауымыз
қажет. Азаматтық Кодекстін 180-ші бабында толық қамтылғандай, талап қою
мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс
болған күннен басталады. Орындалу мерзімі анықталған міндеттемелер бойьшша
талап қою мерзімі олардын орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады.
Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген
міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы міндеттемені орындау үшін
женілдік мерзімі берілсе, онда талап мерзімін есептеу аталған мерзім
аяқталғаннан кейін басталады.
Міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруі заңда нақты көрсетілгендей талап қою
мерзімі мен онын есептеу тәртібін өзгертуге жол бермейді.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтаталуы,
үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы — талап қоюға кедергі келтіретін
жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт. Мерзімді тоқтата тұруға
әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап, талап қою мерзімінің
ағымы одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға
дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап мерзіміне дейін
ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына темендегі жағдайлар бойынша
тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын
оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса, мысалы, жер сілкіну, топан
су, сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені
орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы
немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты
зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа
мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни
Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге
болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу
керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда, яғни
талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен: ауыр науқас,
дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т. б.) бойынша ғана жүзеге асырылуы
мүмкін. Жоғарыда көрсетілген дәлелді себептер болған жағдайда соттың ғана
талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар. Көрсетілген негіздер
осы қатармен ғана аяқталып қоймайды, оның шеңберін кен түсінгеніміз жөн
болар.
Талап қою мерзімі азамаптық құқық объектілерінін барлығына бірдей
қолданыла бермейді. Азаматтық зандарымызда аталып көрсетілгендей (Азаматтық
Кодекстің 187-ші бабы) талап қою мерзімі кейбір талаптарға мүлдем
қолданылмайды.. Мысалы: заңда көзделгеннен басқа реттерді есепке алмағанда,
мүліктік емес жеке құқықтарға, салымшылыардың банкіге салған салымдарды
беру туралы талаптарға және т. б.
Мұндай талаптар мерзім уақытына қарамастан, әруақытта да қорғалуға
жатады. Ол сондай-ақ азаматтын өміріне немесе денсаулығына келтірілген
заңды өндіріп алу талаптарына да қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі
өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар алғашқы талап қойылған кезден үш
жылдан аспайтын уақыт ішінде қанағаттандырылуы қажет.
В. 3- Лукашевичтің анықтамасы бойынша "заңда көзделген іс жүргізу
мерзімдері қылмыстың шапщаң және толық ашылуын, кінәлілердің әшкереленуі
мен әділ жазалануын қамтамасыз етуге, яғни қылмыстық сот ісін жүргізу
міндеттерін әрбір қылмыстық іс бойынша ең қысқа мерзімде, бірақ оны тергеу
мен шешудің жан-жақтылығына, толықтығына және объектавтілігіне нұқсан
келтірместен орындауға бағытталған'". Іс жүргізу мерзімдері деп В.Т.Томин
мен Р. X. Якупов сот ісін жүргізудің жеткілікті түрде тез жүргізілуін
қамтамасыз ету әдістерінің бірі, сондай-ақ кең мағынасында алғанда белгілі
бір іс жүргізу
Советский уголовьный процесс. Л., 1989. С. 189. әрекеттерін жүзеге асыру
үшін белгілеңген уакыт деп түсінеді. Кейінірек бұл түсінікке Р. X. Якупов
анықтама енгізді: "Қылмыстық іс жүргізу мерзімдері қылмыстық іс жүргізу
қызметінің белгілі бір қарқында жүргізілуін реттейтін, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру құралы болып
табылады. Ұйымдастыру құралы ретінде мерзім процеске барлық қатысушылардын
іс-қылығын тәртіпке салатын әсер етеді, сөз бұндаға қарсы күресудің құралы
болып табылады... Іс жүргізу мерзімдерін қатаң түрде және дәл сақтау теория
мен заң шығару практикасында қылмыстык істер бойынша істердің тез
жүргізілуің қамтамасыз ету құралдарынын бірі деп саналып келді".
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну
қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу
міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот
ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"'
аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған
саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден
табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты
аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен —
Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру,
сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда
белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың
құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір
байыта түседі.
I тарау. Талап қоюмен іс-жүргізудің түсінігі.
Талап қою мерзімі дегеніміз субъективтік құқықтарына немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтірілген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы
талабының қанағаттандырылуы мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезені.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, талап қою мерзімі құқығы бұзылған
тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді. Сондықтан да талап қою қағидасын
екі мағынада түсінгеніміз жөн болар. Талап мерзімі азаматгық құқықтық
категория ретінде, ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде
анықталатын қағида, яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы.
Заңның мағынасынан көрініп отырғандай, талап қою мерзімінің өтіп кетуіне
қарамастан, сот құқығы бұзылған субъектіні құқығын қорғау туралы талабын
қабылдауға міндетті (Азаматтық Кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі институты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына
өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасайды.
Өкілетті тұлға өз міндеттемесін дұрыс атқармайтын борышқорды бақылау үшін
өз мүмкіндігін күшейтуге ықпал жасайды.
Талап қою мерзімдері және оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және
олардьг тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қыскартуға
немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ, өйткені талап қою мерзімінің ережелері
занда көрсетілген яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Талап мерзімінің ағымы. Талап қоюдын жалпы мерзімі азаматтық құқықтық
қатынастардың субъектілік құрамына қарамастан үш жыл көлемінде белгіленген.
Сонымен қатар, міндеттеменің жекелеген түрлері үшін заң құжаттарында талап
қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ
арнаулы мерзімдері де белгіленуі мүмкін. Мәселен, АК-тің 216-шы бабында
көрсетілгендей, үлесті сатып алулын басым құқығы бұзылған жағдайда, талап
қою мерзімі үш ай шенберіңде анықталған.
Талап қою мерзімінің уақыты және оны реттеу тәртібі заңмен белгіленеді.
Талап қою мерзімін реттейтін нормалар міндетті сипатқа ие болғандықтан,
бұлар тараптардын өзара келісімімен өзгертілмейді.
Талап қою мерзімін дұрыс пайдалану үшін оның бастапқы кезенің анықтауымыз
қажет. Азаматтық Кодекстін 180-ші бабында толық қамтылғандай, талап қою
мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс
болған күннен басталады. Орындалу мерзімі анықталған міндеттемелер бойьшша
талап қою мерзімі олардын орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады.
Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген
міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы міндеттемені орындау үшін
женілдік мерзімі берілсе, онда талап мерзімін есептеу аталған мерзім
аяқталғаннан кейін басталады.
Міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруі заңда нақты көрсетілгендей талап қою
мерзімі мен онын есептеу тәртібін өзгертуге жол бермейді.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтаталуы,
үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы — талап қоюға кедергі келтіретін
жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт. Мерзімді тоқтата тұруға
әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап, талап қою мерзімінің
ағымы одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға
дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап мерзіміне дейін
ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына темендегі жағдайлар бойынша
тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын
оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса, мысалы, жер сілкіну, топан
су, сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені
орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы
немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты
зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа
мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни
Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге
болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу
керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда, яғни
талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен: ауыр науқас,
дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т. б.) бойынша ғана жүзеге асырылуы
мүмкін. Жоғарыда көрсетілген дәлелді себептер болған жағдайда соттың ғана
талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар. Көрсетілген негіздер
осы қатармен ғана аяқталып қоймайды, оның шеңберін кен түсінгеніміз жөн
болар.
Талап қою мерзімі азамаптық құқық объектілерінін барлығына бірдей
қолданыла бермейді. Азаматтық зандарымызда аталып көрсетілгендей (Азаматтық
Кодекстің 187-ші бабы) талап қою мерзімі кейбір талаптарға мүлдем
қолданылмайды.. Мысалы: заңда көзделгеннен басқа реттерді есепке алмағанда,
мүліктік емес жеке құқықтарға, салымшылыардың банкіге салған салымдарды
беру туралы талаптарға және т. б.
Мұндай талаптар мерзім уақытына қарамастан, әруақытта да қорғалуға
жатады. Ол сондай-ақ азаматтын өміріне немесе денсаулығына келтірілген
заңды өндіріп алу талаптарына да қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі
өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар алғашқы талап қойылған кезден үш
жылдан аспайтын уақыт ішінде қанағаттандырылуы қажетІс жүргізу
мерзімдерінің мәніне терең түсінік берген А. П. Гуляев, ол былай деп
жазады: "Іс жүргізу мерзімдері... кепілдіктер жүйесінің бір бөлігін құрады.
Олардың ерекшелігі қылмыстык іс жүргізу қызметін белгілі бір уақыт аралығын
белгілеу жолымен регламенттеу әдісінің өзгешелігінде, сол уақыт аралығында
тисті іс жүргізу әрекеттерінің орындалуына жол беріледі. Мерзімдерді
есептеудің тәртібі және өткізіп алынған мерзімді қалпына келтіру туралы
жалпы ережелер бар заң нормалары іс жүргізу мерзімдерінің нақ осы
ерекшелігімен байланысты...
Жоғарыда баяндалған ережелер қылмыстық іс жүргізу заңымен белгіленген
мерзімдерді қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін орындау уақытын
шектейтін іс жүргізушілік кепілдіктерінің бір түрі деп белгілеуге негіз
береді. Бұл айқындама М. М. Выдряның пікірімен үйлеседі, ол іс жүргізушілік
кепілдіктерінің жалпы саяси маңызын бағалай келіп, былай деп жазды: "Жалпы
мемлекетгік тұрғыдан алғанда іс жүргізушілік кепілдіктерін сот төрелігінің
қалыпты жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құралдар жүйесі деп санауға
болады".
Қолданылып жүрген қылмыстық іс жүргізу заңына жасалған талдау іс жүргізу
мерзімдері туралы жалпы норма жоқ екенін дәлелдейді. Сонымен бірге КІЖК-те
мерзімдерді есептеу туралы (54-бап), өткізіп алынған мерзімді қалпына
келтіру туралы (45,56-баптар), іс жүргізу мерзімдерін сақтау туралы(55-
бап), іс жүргізу мерзімдерің өткізіп алудың құқықтық зардаптары туралы (56-
бап), қамауға алудың мерзімдері мен оларды ұзартудың тәртібі туралы (153-
бап), алдын ала тергеу мерзімі туралы (196-бап), үкімге щағымдану
мерзімдері туралы (399-бап) және т.б. дербес нормалар бар. КІЖК-тегі жүзге
жуық нормада қылмыстық процесте уакытты регламенттеудің жекелеген
элементтері бар. Жалпы мен жалқының осындай арақатынасы жағдайында
мерзімдер мәні, орны және манызды мәселелерінің және оларды бұзудың
кұқықтық зардаптарының қате түсіндірілуі мүмкін. Соңғысы зандылыкты сақтау
тұрғысынан ерекше маңызды. Мәселен, сотталушы кассациялық шағымды берілген
он тәуліктік мерзімді бұза отырып жасаған жағдайда оның заңдық күші
болмайды және бірінші сатыдағы сот шығарған үкімнің күшін жою және оны
өзгерту үтпін тіпті нақты негіздер бар болған жағдайдын өзінде, іс
жүргізушілік-құқықтық нәтижелер бермейді. Нақ сондықтан іс жүргізушілік
мерзімдерді кепілдіктер түріне жатқызу оларға қылмыстық сот ісін жүргізу
принциптерінің жүйесін қамтамасыз ету тұрғысынан мүлдем ерекше мән береді.
Іс жүргізушілік мерзімдерінің қос ұдайылық табиғатына назар аударған Ю- А.
Костанов пек В. В. Назаровтың пікірі осы көзқарас тұрғысынан маңызды. Атап
айтқанда, олар былай деп жазды: "Занда қандай да болсын іс жүргізу
әрекеттерін жүзеге асыру немесе іс жүргізу шешімдерін қабылдау мерзімдерін,
сот ісін жүргізудің жекелеген сатыларының мерзімдерін керсету, бір жағынан,
іс бойынша іс жүргізілуін тездетудің құралы болып табылады, ал екінші
жағынан, процеске қатысушьшар құқықтарына кепілдіктер береді, өйткені,
біріншіден, іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының, сондай-ақ жалпы іс
бойынша іс жүргізудің мерзімін шектейді, екінші жағынан, жекелеген іс
жүргізушілік құжаттарымен (айыптау қорытындысымен, үкіммен, сот отырысының
хаттамасымен) танысу үшін қатысушыларға берілуге тиіс уақыттың ең темен
шегін белгілейді.
Келтірілген қолданбалы жай-жапсарлармен қатар іс жүргізу мерзімдерінің
жалпы мақсатын белгілеудің маңызы зор. Іс жүргізу мерзімдері — заңды
уақытта қолдану нысандарының іс жүргізу міндеттерін реттелетін құқық
қатынастарының кеңістікке ғана емес, сондай-ақ уақытқа қатысты мерзімімен
өзара байланыста шешуге бағытталған бір түрі.
Егер жалпы алғанда біртұтас заң ретінде ҚІЖК қолданылуы ол қабылданған
және күшіне енген уақыттан заң тәртібімен күші жойылғанға дейін
белгіленетін болса, оның жекелеген ережелері нақты нормалардын қолданыуын
өз күшін жоймаған жалпы Кодекс шегінде белгілеген. КІЖК қолданылатын уақыт
— уақыт категориясының жалпы бағыты, оның жекелеген ережелері қолданылатын
уақыт — сол категорияның жеке, қолданбалы көрінісі.
Сонымен, занда іс жүргізу мерзіндерін белгілеудін салалық
максаты—қандайда болсын іс-әрекеттің дер кезінде орындалуын қамтамасыз ету.
Мысалы, ҚІЖК-тің ІІІ-бабында прокурордың, тергеушінің, анықтау органынын
жасалған немесе әзірленіп жатқан кез келген қылмыс туралы арызды немесе
хабарды қабылдауға және солар бойынша шешімдер қабылдауға міндетті екені
көзделген. Заң осы бөлігінде қылмыс туралы әрбір хабарды және арызды тиісті
органның (өкілетті адамның) қарауын қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Одан
соң 184-бапта арыздар мен хабарлар қаралуға жәңе шешімдер қабылдануға
тиісті шекті мерзім белгіленген. Бұл жердегі мақсат — қылмыстылар туралы
арыздар мен хабарлардың дер кезінде қаралуын қамтамасыз ету.
Іс жүргізу мерзімдерінің негізгі маңызы мынада:
— олар: а) процеске катысушылардың заңды құқықтары мен мүдделерінің
сақталуын; ә) сот ісінің тез жүргізілуін; б) пәрменді прокурорлық
қадағалауды жүзеге асыру шарттарын қамтамасыз ететін іс жүргізушілік ерекше
кепілдіктер береді;
- қылмыстық процесте жүйелеу функциясын орындауға бағытталған құкықтық
құрал болып табылады;
сот ісінің жүргізілуіне белгілі бір қарқын беретін ұйымдық
құрал болып табылады.
Іс жүргізу мерзімдерінің белгілері сот ісін жүргізудегі белгілі бір
уақыттың бәрінің бірдей іс жүргізушілік манызы бола бермейтініне байланысты
маңызды. Іс жүргізу мерзімдерін өзге мерзімдерден оқшаулайтан негізгі
белгілерге мыналар жатады:
- іс жүргізу мерзімдерін белгілі бір құкықтық жағдайларда
(мәселен, кассациялық шағым беруге немесе кассациялық наразылық білдіруге
бөлінген он тәуліктік мерзімнің өтіп кетуі
соттың үкімді жүзеге асыруына себеп болады; сезіктіге бұлтартпау шаралары
қолданылған сәттен бастап он тәулік өткенге дейін айыпталушыға айып
тағылмауы тергеушінің бұлтартпау шараларының күшін дереу жоюына әкеліп
соғады) "дербес заң фактісі немесе күрделі заң кұрамы элементтерінің бірі
ретінде"' тану мүмкіндігі. Іс жүргізу мерзімін зандық факт ретінде тануға
себеп болатан құқықтық жағдай — іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың
заңмен белгіленген құқыктары мен міндеттерінің пайда болуы немесе доғарылуы
түріндегі құкықтық салдарлардың басталуы;
- заңмен белгіленген мерзімдерді сақтау міндеттілігі (ол
мерзімдерді сақтамау сот ісін жүргізудегі зандылык принципін
бұзу деп бағаланады), қажет болған жағдайда мәжбүрлеу қолданылуы мүмкін;
мерзімдерді есептеу мен қалпына келтірудің ерекше тәртібі;
тергеліп жатқан қылмыстық істің категориясына байланысты мерзімдерді заңмен
саралау.
Іс жүргізу мерзімдері негіздерге байланысты түрлерге бөлінеді. Түрлі
авторлар түрлі сараптама береді, бірақ бірқатар сараптама негіздері бір-
бірімен үйлеседі. Осы жағдайға сүйене отырып, іс жүргізу мерзімдерінің мына
түрлерге бөлінуін мүмкін деп санаймыз:
1. Қылмыстық іс жүргізу қызметін регламенттеу әдісіне байланысты негіздер
бойынша мерзімдер мына түрлерге бөлінеді: а) мерзім-кез; ә) мерзім-кезең2.
Мерзім-кез әрдайым іс жүргізу мерзімдері белгіленбеген әлдебір іс жүргізу
әрекетімен үнемі байланысты. Мерзімдердің бұл түрін іс жүргізілетін уақытты
көрсететін ерекше терминология бойынша белгілеуге болады. Сондай
терминдердің анықтамалары мыналар "кез" (мысалы, КІЖК-тің 70-бабына сәйкес,
"қорғаушы айып тағылған кезден бастап іске қатысуға жіберіледі" немесе ҚІЖК-
тің 69-бабы бойынша "өзінен алғашқы жауап алудың алдындаға кезден бастап
корғаушымен жолыға алады"); "кез келген сәт" (мысалы, ҚІЖК-тің 348-бабының
3-белігі бойынша "сот сотталушыға нақтылау сұрактарын жауап алудың кез
келген сәтінде қоюы мүмкін"); "дереу" (мысалы, КІЖК-тің 142-бабының 1-
бөлігі бойынша "айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасын қолданған кезден
бастап он тәуліктен кешіктірілмей айып тағылмаса, бұлтартпау шарасы дереу
тоқтатылады" деп белгіленген; КІЖК-тің 150-бабының 6-бөлігі бойынша
"прокурордың санкциясы немесе санкция беруден бас тарту туралы белгісі бар
қаулы тергеушіге, анықтаушыға, айыпталушыға (сезіктіге) жолданады және
жедел атқаруға жатады"; "кідіріссіз" термині өзінің мәні жағынан "дереу"
терминіне жақын (мысалы,КІЖК-тін150-бабының З-бөлігі бойынша "бұлтартпау
шарасы ретінде қамауға алуды тандау туралы қаулы материалдары прокуратураға
түскен кезден бастап алты сағаттың ішінде прокурордың кідіріссіз қарауына
жатады"; "тез арада" терминінің мәні соған ұқсас (мысалы, КІЖК-тін 216-
бабынын 2-бөлігі бойынша "қорғаушының қатысуын тез арала қамтамасыз ету
мүмкін болмаған жағдайда тергеуші оның қатысуын сезікті ұсталғаннан немесе
ол күзетпен қамауға алынғаннан кейінгі жиырма төрт сағаттан кешіктірмей
қамтамасыз етуге міндетті"; "аяқталғаннан кейін бірден" (мысалы, ҚІЖК-тің
203-бабының 1-бөлігі бойынша "тергеу іс-әрекетінің хаттамасы тергеу іс-
әрекетін жүргізу барысында немесе ол аяқталғаннан кейін бірден жасалады");
әлдебір іс-әрекет басталардың "алдында" (мысалы, КІЖК-тің 203-бабының 4-
бөлігі бойынша тергеу іс-әрекетінің хаттамасында ғылыми-техникалық
кұралдарды қолданудың алдында бұл туралы тергеу іс-әрекетін жүргізуге
қатысқан адамдардың хабардар етілгені көрсетілуге тиіс'"); әлдебір іс-
әрекеттен "кейін" (мысалы, ҚІЖК-тін 258-бабыньгн 2-бөлігі бойьшша
"сараптамалык зерттеудін үлгілері сол адамнан, бірак аталған іздер
калдьірылуы мүмкін жағдайлар туралы одан куә (жәбірленуші) ретінде жауап
алғаннан кейін ғана алынуы мүмкін"); әлдебір іс-әрекетаен "бір мезгілде"
(мысалы, КІЖК-тің 206-бабының 2-бөлігі бойынша "тергеуші айыпталушыға
айьштағылған күнтуралы хабарлаНды және сонымен бір мезгілде оған қорғаушыны
шақыру құқығын түсіндіреді"); іс жүргізу "аяқталғаннан кейін"(мысалы, ҚІЖК-
тің 213-бабының 4-бөлігі бойынша "еркін баяндау аяқталғаннан кейін жауап
алынып отырған адамға айғақтарды нақтылау мен толықтыруға бағытталған
сұрақтар ашылуы мүмкін"); "тәмамдалғаннан кейін" терминінін мәні
"аяқталғаннан кейін" терминіне жақын (мысады, К.ІЖК-тін 362-бабынын. 1-
бөлігі бойынша "төрағалық етуші дәлелдемелерді зерттеу аяқталғаннан кейін
іске қатысутыларға бұдан былайғы іс-қимыл барысын түсіндіреді"); әлдебір іс-
әрекетке "дейін" (мысалы, ҚІЖК-тін 214-бабьшын 1-бөлігі бойынша "тергеуші
бір іс бойынша шақырылған куәлар, жәбірленушілер жауап алу басталғанға
дейін өзара сөйлеспейтіндей шаралар қолданады"); уақыт шеңберлері нақты
жағдайды негізге ала отырып белгіленетін қандай да болсын жағдайдын өзара
байланысты көрсетілетін "уақытында" (мысалы, ҚІЖК-тің 222-бабының 3-бөлігі
бойынша "тергеуші уақытында келе алмайтын жағдайда тексеруді анықтаушы
немесе арыз немесе хабар келіп түскен анықтау органының лауазымы жағынан
жоғары қызметкері жүргізеді"); "кешіктірмей" (мысалы, КІЖК-тің 235-бабының
5-бөлігі бойынша "почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындаудың күшін бұл
шараға қажеттілік жойылған кезде тергеуші немесе прокурор бірақ кез келген
жағдайда тергеу аяқталғаннан кейін кешіктірмей жояды"); "анықталғаннан
кейін" (мысалы, ҚІЖК-тің 354-бабынын 5-бөлігі бойынша "төрағалық етуші
тараптарға іс үшін мәні бар барлық мән-жайлар анықталғаннан кейін сарапшыға
жазбаша түрде сұрақ беруді ұсынады").
Мерзім-кезеңдерді мынадай терминдермен білдіруге болады: әлдебір іс
әрекет жасалған "күні" (мысалы, КІЖК-тің 209-бабының 2-бөлігі бойынша
"айдап әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні тағылады");
"күндізгі уақытта'", "бір күн ішінде" (мысалы, ҚІЖК-тін 212-бабының 2-
бөлігі бойынша "жауап алу кейінге қалдыруға болмайтын жағдайлардан
басқасында күндізгі уақьпта жүргізіледі"; КІЖК-тің 212-бабынын 3-бөлігі
бойынша "жауап алудың бір күн ішіндегі жалпы ұзактығы сегіз сағаттан
аспауға тиіс"; "белгілі бір уаңьптан аспайтын мерзімде" (мысалы, ҚІЖК-тің
134-бабының І-бөлігі бойынша "ұсталған адамды анықтау органына немесе алдын
ала тергеу органына әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші
немесе анықтаушы хаттама жасайды"); "белгілі бір уақыт ішінде" (мысалы,
ҚІЖК-тің 136-бабының 2-бөлігі бойынша "ұсталу кезінен бастап жетпіс екі
сағаттың ішінде сезіктіге қатысты осы Кодексте белгіленген тәртіппен
қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол босатуға
жатады"); "белгілі бір тәулік ішінде" (мысалы, КІЖК-тің 222-бабының 13-
бөлігі бойынша "тұрғын үйді тексеру тергеушінің қаулысы бойынша жүргізілуі
мүмкін, бірақ кейін оның заңды екенін тексеру үшін жүргізілген тексеру
туралы бір тәулік мерзімде прокурорға хабарланады"); "белгілі бір
тәуліктерден кешіктірілмей" (мыса-лы, КІЖК-тің 142-бабының 1-бөлігі
бойынша"айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он
тәуліктен кешіктірілмей тағылуға тиіс"); "белгілі бір сағаттарда" (мысалы,
КІЖК-тін. 212-бабының 3-бөлігі бойынша "жауап алуды демалуға арналған
кемінде бір сағат үзілістен кейін жалғастыруға жол беріледі"); "белгілі бір
мерзімнен аспау" (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 5-бөлігі бойынша "қамауға
алу мерзімі қылмыстык заңда көзделген бас бостандығынан айырудың ең жоғары
мерзімінен аспауға тиіс"); "белгілі бір айлар мерзімінен кешіктірілмей"
(мысалы, ҚІЖК-тің 196-бабының І-бөлігі бойынша "қылмыстық істер жөніндегі
алдын ала тергеу қылмыстық іс қозғалған күннен бастап екі ай мерзімнен
кешіктірілмей аяқталуға тиіс") және т.т.
Мерзім-кезендер өз тарапынан: а) белгісіз мерзімдерге; ә) ұзақтығы
белгілі мерзімдерге бөлінеді.
Белгісіз мерзімдер, әдетте, сот ісін жүргізудің қандай да болсын іс-
әрекет жасалуы қажетті әлдебір кезеңін көрсетеді. Мерзімдердің ең ерте және
ең кеш шектері өзара байланысты іс-қимылдар аралығындағы кезеннің
қаншалықты уақытқа созылатынымен айқындалады. Мәселен, КІЖК-тің 121-бабына
сәйкес заттай дәлелдемелер "үкім немесе істі тоқтату туралы қаулы заңды
күшіне енгенге дейін" істе қалады, бұл жағдайда ең ерте мерзім затгай
дәлелдемелер іс материалдарына қосылған мерзіммен тұспа-түс келетіні, ал ең
жоғары мерзім үкім заңды күшіне енген уақытпен немесе істі тоқтату
уакытымен айқындалатыны мегзелген.
Ұзақтығы белгілі мерзімдерге (немесе белгілі мерзімдер) мерзім-кезеңдер
шегінде іс-қимылдар жасалуы қажетті кезеңнің қаншалықты уақытқа
созылатынының дәл атап көрсетілу тән: сағат, тәулік, апта, ай, жыл.
2. Мерзім белгілеу әдісімен байланысты негіз бойынша іс жүргізу
мерзімдері мынадай түрлерге бөлінеді: а) занмен белгіленген; ә) сот ісін
жүргізуші өкілетті адам белгілеген.
Заңмен белгіленген мерзімдер заң нұсқамаларын орындаушы нақты өкілетті
адамның құкықтық жағдайына қарамастан барлық қылмыстық істер бойынша
міндетті. Мәселен, ҚІЖК-тің 184-бабына сәйкес қылмыс туралы арыз немесе
хабар қабылдаған прокурор, тергеуші, анықтау органы ол түскен күннен бастап
жиырма төрт сағаттан кешіктірмей шешім қабылдауға міндетті. Қажет болған
жағдайда қосымша мәліметтер алу, құжаттарды немесе өзге материалдарды талап
ету, сондай-ақ өзге де іс-әрекеттер жүргізу үшін бұл мерзімнің он тәулікке
дейін, ал ерекше жағдайларда — бір айға дейін ұзартылуы мүмкін, ол туралы
жиырма төрт сағаттың ішін деп прокурорға хабарлануға тиіс.
Өкілетті адам белгілеген мерзімдер уақыт жағынан, заңмен белгіленген
мерзімдер секілді, шектеусіз емес. Бұл жағдайда іс-әрекеттерді орындау
мерзімі туралы шешімді қабылдауға өкілетті адам құқылы. Мысалы, КІЖК-тің
153-бабында аудандық (қалалық). облыстық прокурорлар мен оларға
теңестірілген прокурорлардын қамауға алуды ұзартудың түрлі құқықтары
көзделген: "үш айға дейін", "алты айға дейін". Мұның өзі тиісті прокурор ең
жоғары мерзімнен аса алмайтынын, бірақ ең жоғары мерзім шегінде одан
аспайтын кез келген мерзім белгілей алатынын білдіреді.
3.1с жүргізушілік кепілдіктер жасалуына байланысты негіз бойынша
мерзімдер мынадай түрлерге бөлінеді: а) сот ісінің, тез жүргізілуінің
кепілдері; ә) процеске қатысушылар құқықтары мен заңды мүдделері
сақталуының кепілдіктері; б) пәрменді прокурорлық қадағалаудың жүзеге
асырылатынының кепілі.
Сот ісінің тез жүргізілуінің кепілдіктері ретіндегі мерзімдер жалпы іс
жүргізушілік маңызы бар бірқатар нормаларда орнықтырылған. Оларғамына
мерзімдер жатады: кылмыстык іс козғау туралы мәселені шешу мерзімі (ҚІЖК-
тің 184-бабы). ондағы ең төмен мерзім — жиырма төрт сағат, ен жоғары мерзім
— бір ай; анықтау және алдын ала тергеу мерзімі (КДЖК-тің 196, 285-бабы);
істі апелляциялық немесе кассациялық сатыларда қарау мерзімі (К.ІЖК-тің 399-
бабы) жәнет.т.
Процеске қатысушылардын құқықтары мен занды мүлделері сақталуының
келілдіктері ретіндегі мерзімдер, әдетте, адамның сот ісін жүргізудегі
құкыктық жағдайының мәселелеріне белгілі бір жағдайда қатысты іс жүргізу
әрекеттерін орындауға бағдарланған. Бұл түрге: сезіктіні ұстау және одан
жауап алу (ҚІЖК-тің 68-бабы); айыпталушыға айыптау қорытындысының
көшірмесін табыс ету (ҚІЖК-тің 284-бабы); процеске қатысушылардың
шағымдарын қарау (КДЖК-тің 399-бабы) мерзімдері мен т.б. мерзімдер жатады.
Пәрменді прокурорлық қадағалау жүзеге асырылатынының кепілі ретіндегі
мерзімдер қылмыстык процесті жүргізуге өкілетті органдар мен адамдардың
зандылықты сақтауын қадағалау үшін тиімді жағдайлар жасау мақсатын
көздейді. Бұл түрде: анықтау органы бастығының анықтау мерзімін ұзартуы
туралы прокурорды хабардар ету (К,ІЖК-тің 285-бабы); қылмыстық іс қозғау,
істі іс жүргізуге қабылдау, анықтауды тоқтата тұру немесе қысқарту туралы
қаулылардың көшірмелерін прокурорға жіберу (ҚТЖК-тің 188, 50, 51-баптары)
сияқты және басқа мерзімдер бар.
Іс жүргізу мерзімдерінің келтірілген түрлері одан әрі саралауға арналған
негіздердің бәрін түгел қамтымайтынын айта кету керек. Одан әрі саралау іс
жүргізу мерзімдерінің қылмыстык процестегі орны мен маңызын неғұрлым терең
түсіну мен ұғыну үшін алғы шарттар жасау үшін қажет.
Ғылыми пікірталастар
Әдетте іс жүргізу мерзімдеріне екінші дәрежелі мән беріліп, сол себепті
бір ізге салу, сараптау проблемалары мен өзге де мәселелерді талдап зерттеу
іс жүзінде осы ғасырдың 70-ші жылдарының орта тұсына дейін жүргізілген жоқ.
Атап айтқанда, М.С Строгович іс жургізу мерзімдерін тек "тиісті іс жүргізу
әрекетінің тиісті әсері болуы үшін қажетті шарт" деп бағалады1. Одан бұрын
М. А. Чельцов былай деп атап көрсетті: "Процестегі мерзім дегеніміз —осы
сөздің кең мағынасында, іс жүргізу әрекеті орындалуға тиісті уақыттың
белгілі бір аралығын білдіреді". Мұндай көзқарастар "мерзім" ұғымының іс
жүргізушілік-құқықтық маңызынан гөрі этимологиялық маңызына көбірек
негізделген.
Іс жүргізу мерзімдерінің мәні мен маңызы А. П. Гуляевтің еңбектерінде
барынша терең ашып керсетілген. Оның тұжырымдарын Р.X. Якупов, ішінара Ю.А.
Костанов, В. В. Назаров және басқа зерттеушілер дамытып толықтырды.
1.2 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі.
Іс жүргізу мерзімдерін есептеу тәртібі КДЖК-тің 54-бабында белгіленген.
Мерзімдер сағаттармен, тәуліктермең, айлармен және жылдармен есептеледі.
КДЖК-тін 54-бабынан мерзімді "есептеу" және иерзімнін "өтуі" мәнінің бірдей
емес екенін көреміз. Мерзімнің өтуі іс жүргізу әрекеті жүзеге асырылғаннан
кейін белгілі бір уақыт өткенін немесе өтіп жатқанын білдіреді, оны
есептеуге болады. Ал мерзімді есептеу ден қойылып отырған уақытқа оны
сағаттармен, тәуліктермен, айлармен және жылдармен есептеудің заңда
белгіленген ережелерін қолдануға болатынын білдіреді.
Іс жүргізу мерзімдерін есептеудің өзіндік ерекшелігі күндер мен тәуліктер
арасындағы айырмашылықта. Мұның алдында, мерзім-кезеңдердің маңызына
сипаттама берген кезде, біз заң шығарушының "күн", "бір күн ішінде",
"келесі күні" сияқты ұғымдарды пайдаланғанын атап көрсеткен болатынбыз
(КІЖК-тің 209, 212-баптары) және т.т. Сонымен бірге ҚІЖК-тін 54-бабының 1-
бөлігіңде мерзімдер сағаттармен, тәуліктермен, айлармен, жылдармен
есептелетіні айқын атап көрсетілген. Бұл бапта мерзімнің күнмен
есептелетіні айтылмаған. "Күн" ұғымының мазмұнын, сірә, тәуліктің
жергілікті уақыт бойынша сағат жиырма екіден алтыға дейінгі бөлігін
құрайтын "түнгі уақыт" ұғымымен қамтылмаған тәуліктің бір бөлігі деп түсіну
қажет шығар. Жалпы ереже бойынша мерзімді тәулікпен есептеу кезінде ол
соңғы тәуліктегі жиырма төрт сағатта бітеді.
Мерзімдер есептеу механизмін түсінудің практикалық манызы бар, әйтпеген
жағдайда заң талаптарының өрескел бұзылуы мүмкін. Осыған байланысты
мерзімнің өтуі басталатын сағатпен тәулік есепке альшбайтынын, бұған ұстау
кезіндегі мерзімдерді есептеудің қатысы жоқ екенін ескеру қажет. Бұл
нұсқаға мерзімнің өтуі іс жүзіңде оны есептеуден бұрын басталатыңын
бітдіреді. Атап айтқаңда, Р.Х.Якупов былай деп атап көрсетеді: "мерзімдерді
есептеудің мұндай тәртібін заң шығарушы кездей-соқ белгілемеген.
Сағаттармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт толық емес сағат, ал
тәуліктермен және айлармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт — толық
емес тәулік болуы мүмкін. Сондықтан сағаттармен, соңдай-ақ тәуліктермен
және айлармен есептелетін мерзімнің соңғы сәтін белгілеу мерзім бітетін
минуттарды және тіпті секунттарды есептеумен қиындатылған болар еді.
Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде осындай дәл есептеулер жасау мүлдем
жөнсіз. Мерзімдер есептеудің қабылданған жүйесі есетеуді жеңілдетеді".
Мерзімдерді дұрыс есептеудің маңызды екенін регламенттелуінде іс-қимыл
жасалатын уақыт атап көрсетілген бірқатар нормалар дәлелдейді. Мәселен,
қылмыс жасады деген күдік келтірген адамды ұстау хаттамасында ол ұсталған
сағат, минут, күн, жыл және ай, хаттама жасалған уақыт көрсетілуі қажет
(КІЖК-тің І34-бабы).
Сағатпен есептелетін мерзімдер. Бұл мерзімдер белгіленген категорияларға
жатқызылады, олар: 1 сағат (ҚІЖК-тің 212-бабы); 3 сағат (КІЖК-тін. 134-
бабы); 4сағат (ҚІЖК-тің212-бабы); 6 сағат (ҚІЖК-тің 150-бабы); 24 сағат
(КІЖК-тің 232-бабы); 48 сағат (ҚІЖК-тің 496,497-баптары); 72 сағат (КІЖК-
тің 136-бабы).
Заңда іс жүргізу әрекеттерін жергілікті уақыт бойынша сағат 22-ден 6-ға
дейінгі түнгі уақытта (кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларды қоспағанда)
жүзеге асырудан тартыңу көзделген. Сөйтіп, түнгі уақыттың ұзақтығы 8
сағатқа, ал күңдізгі уақыттан ұзактығы 16 сағатка тең. Демалу және үзіліс
жасау уақыты көрсетілген нормаларды орындау кезінде осы жағдайларды ескеру
қажет. Мысалы, КДЖК-тің 370-бабында былай делінген: "Жұмыс уақыты аяқталған
соң, соңдай-ақ жұмыс күні ішінде сот (судья) демалу үшін кенесу бөлмесінен
шығып, үзіліс жасауға құқылы". Ондай уақыт деп түнгі уақытты немесе
ұзақтығы әдетте 8 сағат болатын жұмыс күні деген ұғымға жатпайтын кез
келген уақытты таңуға болады. Сонымең бірге соттың қысқа үзіліс жариялауы
мүмкін.
Сағатпен есептелетін ең көп қолданылатын мерзім 24 сағатқа тең. Бұл
мерзім КДЖК-тің бірқатар баптарыңда атап керсетілген. Мысалы, қылмыс туралы
арыз бойынша шешім ол берілген күннен бастап жиырма төрт сағаттаға
кешіктірмей қабылдануға тиіс. Мәселен, егер арыз 2 сәуірде 12 сағат 20
минутта келіп түскен болса, бұл мерзімнің өтуі 2 сәуірдегі 13 сағаттан
басталып, 3 сәуірдегі 13 сағатта аяқталады. Ал мерзімнін өтуі басталатын
сағат есепке атылбайды. Бұл жағдайда ол — 12 сағат.
Заңмен 48 және 72 сағаттық іс жүргізу мерзімдері сирек белгіленеді.
Белгілі бір іс-әрекеттерді "кідіріссіз", "дереу" немесе "тез арада"
орындауды ңұскайтын нормалардағы белгісіз мерзімдер біршама қиындықтар
туғызады. Мұндай нұсқаулар, мысалы, ҚІЖК-тін 142, 216, 222, 235, 237-
баптарында бар. Мәселен, КДЖК-тің 216-бабынын 2-бөлігінде былай деп атап
керсетілген: . "Егер сезікті ұсталған немесе күзетпен қамауға алынған
болса, ол өз айғақтарын корғаушының қатысуымен баяндауға құқылы.
Қорғаушының қатысуын тез арада қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайда
тергеуші оның қатысуын сезікті ұсталғаннан немесе ол күзетпен қамауға
алынғаннан кейінгі жиырма төрт сағаттан кешіктірмей қамамасыз етуге
міндетті". Қарапайым талдау "кідіріссіз", "тез арада" ұғымдарымен
белгіленетін мерзім қалай болғанда да жиырма төрт сағаттан аз уақытты
кұрайтынын көрсетеді. Сонымен бірге "кідіріссіз", "тез арада", "дереу"
сөздерінің тікелей түсінігі бойынша белгілі бір іс-әрекеттерді тікелей
құқықтық негіздер пайда болған сәтте орындау керек. Бірақ бірқатар
жағдайларда ол мүмкін болмайды. Осыған байланысты, А. П. Гуляевтің пікірі
бойынша іс-әрекет 24 сағаттан кешіктірілмей орындалуға тиіс. Сонымен,
"дереу" сөзінің әдеттегі ұғымы бұл мерзімнің КІЖК-тегі қазіргі ұғымына
сәйкес келеді.
Тәулікпен және күнмен есептелетін мерзімдер. Бұдан бұрын атап
көрсетілгеніндей, мерзім есептеудегі күн 24 сағат деп саналады, мерзім
тәулікпен есептелгенде ол соңғы тәуліктердегі 24 сагат ішінде бітеді.
Күндер мен тәуліктер есептеудегі негізгі айырмашылық міне, осында.
"Күн" мен "тәулік" ұғымдарының үйлеспейтінін бір нормаларда тәуліктік
мерзімдердің, өзге нормаларда — күндермен есептелетін мерзімдердің
белгіленуі сияқты фактілер дәлелдейді. Мысалы, КДЖК-тің 212-бабына сәйкес
жауап алудың бір күн ішіндегі жалпы ұзақтығы сегіз сағаттан аспауға тиіс".
Жауап алу жалпы ереже бойынша күндізгі уақытта жүргізілетінін ескергенде,
күн ұғымына, сірә, жергілікті уақыт бойынша сағат алтыдан жиырма екіге
дейінгі уақыт кіруге тиіс болар. Сонымен бірге, кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда, жауап алуды түнгі уақытта да жүргізуге болады. Бұл жағдайларда
күн ұғымына жауап алу басталған сағаттан кейінгі сағаттан бастап
есептелетін 24 сағат кіреді.
Мерзімдерді тәуліктермен және күндермен есептеу тәртібіне түсініктер
енгізу қажет екенін КІЖК-тің әңгіме мерзім-кез жайында болған кездегі
қатынастарды реттейтін бірсыпыра нормалары дәлелдейді- Мысалы, КДЖК-тің 209-
бабына сәйкес "айдап әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні
тағылады". Бұдан бұрын қаралған ережедегідей күн жауап алу басталған
сағаттан кейінгі сағаттан бастап есептелетін 24 сағатгы қамтиды. Күндізгі
уақытқа келер болсақ, бұл жерде айыпталушыға тағылған айыптың мәнін
мүмкіндігінше ертерек білу құқығын жүзеге асыруға оның мүдделі екенін
ескеру керек.
Келтірілген мысалдарға орай А. П. Гуляевтін мына бір ескертуі зейін
қоярлық: "Заң шығарушының бірдей уақыт аралығы үшін "жиырма төрт сағат"
және "тәуліктік мерзім" деген түрлі терминдер қолдануы, сірә, кездейсоқ
болмаса керек. Бірдей уақыт аралығын белгілеу үшін түрлі термиңдер қолдана
отырып, зан шығарушы аталған мерзімдерді есептеудің түрлі тәртібін
белгілеген. Мұндай тұжырымның дұрыс екенін ұсталған адамды қамауға алуға
немесе оны босатуға рұқсат беру туралы мәселені прокурордың шешуі үшін,
мысалы, айып тағу үшін көзделгеніндей екі тәулік емес, ал кырық сегіз сағат
белгіленген де көрсетеді. Сонымен, тәуліктік мерзім, біздің ойымызша,
тәуліктермен есептелетін мерзімдердің бір бөлігі болып табылады. Мұның өзі
тәуліктік мерзімді есептеу кезінде мерзімнің өтуі басталатын тәуліктер
есепке альшбайтынын білдіреді". Заң шығарушы Іс жүзінде "жиырма төрт
сағат", "бір күн", "жетпіс екі сағат", "үш тәулік" сияқты және т.б.
мерзімдерді бір мезгілде колданады. Орнына, маңызына және құқықтық
салдарына байланысты әр түрлі іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру
мерзімдерін саралауға мүмкіндік беретін ерекше мән міне, осында.
Айлармен және жылдармен есептелетін мерзімдер. КІЖК-тің 54-бабына сәйкес
ай мен жыл күнтізбе бойынша есептеледі; мерзімді айлармен немесе жылдармен
есептеу кезінде мерзім соңғы айдың тиісті күнінде аяқталады. Ал егер айлар
бойынша есептелген мерзім тиісті күні болмайтындай айға келетін болса,
мерзім сол айдың соңғы күні аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы жұмыс күні
емес (демалыс, мереке) күнге келсе, одан кейінгі бірінші жұмыс күні
мерзімнің ақырғы күні болып саналады. Бұл ереже ұстау, қамауға алу, үйінде
қамауда ұстау және медициналық немесе арнаулы оқу-тәрбие мекемесінде болу
оқиғаларына қатысты емес.
Қылмыстық іс жүргізу заңында айлармен есептелетін мерзімдер көзделген; 1
ай (мысалы, ҚІЖК-тің 184-бабы). 2 ай (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 1-
бөлігі), 3 ай (мысалы, КІЖК-тің 153-бабының 2-бөлігі), 9 ай (мысалы, ҚІЖК-
тің 153-бабының 3-бөлігі). Ұзақтығы 1 жыл іс жүргізу мерзімі ҚІЖК-тің 153-
бабының 4-бөлігінде көзделген.
Мерзімнің ескіруін белгілеу кезіңде іс жүргізу мерзімдерін есептеудің
кейбір ерекшеліктері бар. Мәлім болып отырғандай, егер ҚК-те белгіленген
ескіру мерзімі өткен болса қылмыстық іс қозғауға болмайды (КІЖК 37-бап, 1-
бөлік, 4-тармақ), сонымен бірге, ақтау үкімін жаңадан ашылған мән-жайлар
бойынша қайта қарауға тек қылмыстық жауаптылыққа тарту мерзімі ескіруінің
заңда белгіленген мерзімдері ішінде және жаңа мән-жайлар ашылған күннен
бастап бір жылдан кешіктірмей жол беріледі (ҚІЖК-тің 473-бабы). ҚК-тін 69-
бабына сәйкес мерзімнін ескіруі жылдармен есептеледі: кішігірім қылмыс
жасалған күннен бастап 2 жыл; орташа қылмыс жасалған күннен бастап 5 жыл;
ауыр қылмыс жасалған күннен бастап 10 жыл; аса ауыр қылмыс жасалған күннен
бастап —15 жыл.
Мерзімнің ескіруін үзу және тоқтата тұру қылмыс үшін заңда көзделген
жазаның сипаты мен мерзімнін материалдық-кұқықтық регламенттелуіне
байланысты іс жүргізу мерзімі сол қылмыс жасалған күннен бастап есептеледі.
Заң шығарушы, егер мерзімнің бітуі жұмыс күні емес күнге келсе, мерзім
есептеудің жалпы тәртібін белгілеген. Бұл жерде демалыс немесе мереке
күнінен кейінгі бірінші жұмыс күні ақырғы күн деп саналады. Демалыс күндері
деп тек мереке күңдері, сенбі мен жексенбі саналуға тиіс. Бұл жағдай
маңызды, өйткені құқық корғау органдарында "құбылмалы кесте" дейтін
пайдаланылады, сол кезде демалыс күні аптадан кез келген күнге келеді.
Сөйтіп, мерзімді есептеу үшін тек жұмыс күні емес деп белгіленген сенбіні,
жексенбіні және мереке күндерін ғана есепке алу маңызды.
Бұл ережені сағаттармен есептелетін мерзімдерге қолдануға болмайды.
Әйтпеген жағдайда, А. П. Гуляевтің әділ атап көрсеткеніндей: "аталған
ережені занда белгіленген барлық мерзімдерге қатысты ету мерзімдерді
сағатпен есептеуді қандайда болсын мәннен жиі айырған болар еді".
Зан шығарушы адамға қамауға алу түріндегі іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шараларын қолдану кезіндегі мерзімдер есептеу тәртібін арнайы керсеткен.
Мәселен, КІЖК-тін 153-бабына сәйкес (11-6) қамауға алудын мерзімі
айыпталушы (сезікті) қамауда ұсталған кезден бастап прокурор істі сотқа
жолдағанға дейін саналады. Адамды сезікті ретінде ұстау уақыты, соттың
шешімі бойынша үйде қамауда ұстау және медициналық мекемеде мәжбүрлі түрде
болу уақыты қамауға алу мерзіміне есептеледі. Айыпталушының және оның
қорғаушысының қылмыстық істің материалдарымен танысу уақыты қамауға алу
мерзімін есептеу кезінде есепке алынбайды. Қамауға алу мерзімдерін
регламенттеу ерекше маңызды, өйткені әнгіме адамның жеке басына
тиіспеушілік, азамат пен адамға әуел бастан тиесілі құқықты еркін жүзеге
асыру сияқты іс жүргізу әрекеттері жайында болып отыр.
Ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
I тарау. Құқықтағы мерзімдер ұғымы.
1.1 Талап қоюмен іс-жүргізудің түсінігі
1.2 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі.
ІІ Тарау Қылмыстық процестердегі мерзім.
2.1 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі.
2.2 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік-
құқықтық салдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Талап қою мерзімі дегеніміз субъективтік құқықтарына немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтірілген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы
талабының қанағаттандырылуы мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезені.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, талап қою мерзімі құқығы бұзылған
тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді. Сондықтан да талап қою қағидасын
екі мағынада түсінгеніміз жөн болар. Талап мерзімі азаматгық құқықтық
категория ретінде, ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде
анықталатын қағида, яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы.
Заңның мағынасынан көрініп отырғандай, талап қою мерзімінің өтіп кетуіне
қарамастан, сот құқығы бұзылған субъектіні құқығын қорғау туралы талабын
қабылдауға міндетті (Азаматтық Кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі институты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына
өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасайды.
Өкілетті тұлға өз міндеттемесін дұрыс атқармайтын борышқорды бақылау үшін
өз мүмкіндігін күшейтуге ықпал жасайды.
Талап қою мерзімдері және оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және
олардьг тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қыскартуға
немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ, өйткені талап қою мерзімінің ережелері
занда көрсетілген яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Талап мерзімінің ағымы. Талап қоюдын жалпы мерзімі азаматтық құқықтық
қатынастардың субъектілік құрамына қарамастан үш жыл көлемінде белгіленген.
Сонымен қатар, міндеттеменің жекелеген түрлері үшін заң құжаттарында талап
қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ
арнаулы мерзімдері де белгіленуі мүмкін. Мәселен, АК-тің 216-шы бабында
көрсетілгендей, үлесті сатып алулын басым құқығы бұзылған жағдайда, талап
қою мерзімі үш ай шенберіңде анықталған.
Талап қою мерзімінің уақыты және оны реттеу тәртібі заңмен белгіленеді.
Талап қою мерзімін реттейтін нормалар міндетті сипатқа ие болғандықтан,
бұлар тараптардын өзара келісімімен өзгертілмейді.
Талап қою мерзімін дұрыс пайдалану үшін оның бастапқы кезенің анықтауымыз
қажет. Азаматтық Кодекстін 180-ші бабында толық қамтылғандай, талап қою
мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс
болған күннен басталады. Орындалу мерзімі анықталған міндеттемелер бойьшша
талап қою мерзімі олардын орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады.
Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген
міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы міндеттемені орындау үшін
женілдік мерзімі берілсе, онда талап мерзімін есептеу аталған мерзім
аяқталғаннан кейін басталады.
Міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруі заңда нақты көрсетілгендей талап қою
мерзімі мен онын есептеу тәртібін өзгертуге жол бермейді.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтаталуы,
үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы — талап қоюға кедергі келтіретін
жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт. Мерзімді тоқтата тұруға
әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап, талап қою мерзімінің
ағымы одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға
дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап мерзіміне дейін
ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына темендегі жағдайлар бойынша
тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын
оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса, мысалы, жер сілкіну, топан
су, сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені
орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы
немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты
зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа
мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни
Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге
болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу
керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда, яғни
талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен: ауыр науқас,
дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т. б.) бойынша ғана жүзеге асырылуы
мүмкін. Жоғарыда көрсетілген дәлелді себептер болған жағдайда соттың ғана
талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар. Көрсетілген негіздер
осы қатармен ғана аяқталып қоймайды, оның шеңберін кен түсінгеніміз жөн
болар.
Талап қою мерзімі азамаптық құқық объектілерінін барлығына бірдей
қолданыла бермейді. Азаматтық зандарымызда аталып көрсетілгендей (Азаматтық
Кодекстің 187-ші бабы) талап қою мерзімі кейбір талаптарға мүлдем
қолданылмайды.. Мысалы: заңда көзделгеннен басқа реттерді есепке алмағанда,
мүліктік емес жеке құқықтарға, салымшылыардың банкіге салған салымдарды
беру туралы талаптарға және т. б.
Мұндай талаптар мерзім уақытына қарамастан, әруақытта да қорғалуға
жатады. Ол сондай-ақ азаматтын өміріне немесе денсаулығына келтірілген
заңды өндіріп алу талаптарына да қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі
өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар алғашқы талап қойылған кезден үш
жылдан аспайтын уақыт ішінде қанағаттандырылуы қажет.
В. 3- Лукашевичтің анықтамасы бойынша "заңда көзделген іс жүргізу
мерзімдері қылмыстың шапщаң және толық ашылуын, кінәлілердің әшкереленуі
мен әділ жазалануын қамтамасыз етуге, яғни қылмыстық сот ісін жүргізу
міндеттерін әрбір қылмыстық іс бойынша ең қысқа мерзімде, бірақ оны тергеу
мен шешудің жан-жақтылығына, толықтығына және объектавтілігіне нұқсан
келтірместен орындауға бағытталған'". Іс жүргізу мерзімдері деп В.Т.Томин
мен Р. X. Якупов сот ісін жүргізудің жеткілікті түрде тез жүргізілуін
қамтамасыз ету әдістерінің бірі, сондай-ақ кең мағынасында алғанда белгілі
бір іс жүргізу
Советский уголовьный процесс. Л., 1989. С. 189. әрекеттерін жүзеге асыру
үшін белгілеңген уакыт деп түсінеді. Кейінірек бұл түсінікке Р. X. Якупов
анықтама енгізді: "Қылмыстық іс жүргізу мерзімдері қылмыстық іс жүргізу
қызметінің белгілі бір қарқында жүргізілуін реттейтін, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру құралы болып
табылады. Ұйымдастыру құралы ретінде мерзім процеске барлық қатысушылардын
іс-қылығын тәртіпке салатын әсер етеді, сөз бұндаға қарсы күресудің құралы
болып табылады... Іс жүргізу мерзімдерін қатаң түрде және дәл сақтау теория
мен заң шығару практикасында қылмыстык істер бойынша істердің тез
жүргізілуің қамтамасыз ету құралдарынын бірі деп саналып келді".
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну
қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу
міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот
ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"'
аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған
саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден
табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты
аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен —
Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру,
сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда
белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың
құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір
байыта түседі.
I тарау. Талап қоюмен іс-жүргізудің түсінігі.
Талап қою мерзімі дегеніміз субъективтік құқықтарына немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтірілген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы
талабының қанағаттандырылуы мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезені.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, талап қою мерзімі құқығы бұзылған
тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді. Сондықтан да талап қою қағидасын
екі мағынада түсінгеніміз жөн болар. Талап мерзімі азаматгық құқықтық
категория ретінде, ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде
анықталатын қағида, яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы.
Заңның мағынасынан көрініп отырғандай, талап қою мерзімінің өтіп кетуіне
қарамастан, сот құқығы бұзылған субъектіні құқығын қорғау туралы талабын
қабылдауға міндетті (Азаматтық Кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі институты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына
өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасайды.
Өкілетті тұлға өз міндеттемесін дұрыс атқармайтын борышқорды бақылау үшін
өз мүмкіндігін күшейтуге ықпал жасайды.
Талап қою мерзімдері және оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және
олардьг тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қыскартуға
немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ, өйткені талап қою мерзімінің ережелері
занда көрсетілген яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Талап мерзімінің ағымы. Талап қоюдын жалпы мерзімі азаматтық құқықтық
қатынастардың субъектілік құрамына қарамастан үш жыл көлемінде белгіленген.
Сонымен қатар, міндеттеменің жекелеген түрлері үшін заң құжаттарында талап
қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ
арнаулы мерзімдері де белгіленуі мүмкін. Мәселен, АК-тің 216-шы бабында
көрсетілгендей, үлесті сатып алулын басым құқығы бұзылған жағдайда, талап
қою мерзімі үш ай шенберіңде анықталған.
Талап қою мерзімінің уақыты және оны реттеу тәртібі заңмен белгіленеді.
Талап қою мерзімін реттейтін нормалар міндетті сипатқа ие болғандықтан,
бұлар тараптардын өзара келісімімен өзгертілмейді.
Талап қою мерзімін дұрыс пайдалану үшін оның бастапқы кезенің анықтауымыз
қажет. Азаматтық Кодекстін 180-ші бабында толық қамтылғандай, талап қою
мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс
болған күннен басталады. Орындалу мерзімі анықталған міндеттемелер бойьшша
талап қою мерзімі олардын орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады.
Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген
міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы міндеттемені орындау үшін
женілдік мерзімі берілсе, онда талап мерзімін есептеу аталған мерзім
аяқталғаннан кейін басталады.
Міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруі заңда нақты көрсетілгендей талап қою
мерзімі мен онын есептеу тәртібін өзгертуге жол бермейді.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтаталуы,
үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы — талап қоюға кедергі келтіретін
жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт. Мерзімді тоқтата тұруға
әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап, талап қою мерзімінің
ағымы одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға
дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап мерзіміне дейін
ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына темендегі жағдайлар бойынша
тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын
оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса, мысалы, жер сілкіну, топан
су, сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені
орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы
немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты
зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа
мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни
Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге
болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу
керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда, яғни
талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен: ауыр науқас,
дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т. б.) бойынша ғана жүзеге асырылуы
мүмкін. Жоғарыда көрсетілген дәлелді себептер болған жағдайда соттың ғана
талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар. Көрсетілген негіздер
осы қатармен ғана аяқталып қоймайды, оның шеңберін кен түсінгеніміз жөн
болар.
Талап қою мерзімі азамаптық құқық объектілерінін барлығына бірдей
қолданыла бермейді. Азаматтық зандарымызда аталып көрсетілгендей (Азаматтық
Кодекстің 187-ші бабы) талап қою мерзімі кейбір талаптарға мүлдем
қолданылмайды.. Мысалы: заңда көзделгеннен басқа реттерді есепке алмағанда,
мүліктік емес жеке құқықтарға, салымшылыардың банкіге салған салымдарды
беру туралы талаптарға және т. б.
Мұндай талаптар мерзім уақытына қарамастан, әруақытта да қорғалуға
жатады. Ол сондай-ақ азаматтын өміріне немесе денсаулығына келтірілген
заңды өндіріп алу талаптарына да қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі
өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар алғашқы талап қойылған кезден үш
жылдан аспайтын уақыт ішінде қанағаттандырылуы қажетІс жүргізу
мерзімдерінің мәніне терең түсінік берген А. П. Гуляев, ол былай деп
жазады: "Іс жүргізу мерзімдері... кепілдіктер жүйесінің бір бөлігін құрады.
Олардың ерекшелігі қылмыстык іс жүргізу қызметін белгілі бір уақыт аралығын
белгілеу жолымен регламенттеу әдісінің өзгешелігінде, сол уақыт аралығында
тисті іс жүргізу әрекеттерінің орындалуына жол беріледі. Мерзімдерді
есептеудің тәртібі және өткізіп алынған мерзімді қалпына келтіру туралы
жалпы ережелер бар заң нормалары іс жүргізу мерзімдерінің нақ осы
ерекшелігімен байланысты...
Жоғарыда баяндалған ережелер қылмыстық іс жүргізу заңымен белгіленген
мерзімдерді қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін орындау уақытын
шектейтін іс жүргізушілік кепілдіктерінің бір түрі деп белгілеуге негіз
береді. Бұл айқындама М. М. Выдряның пікірімен үйлеседі, ол іс жүргізушілік
кепілдіктерінің жалпы саяси маңызын бағалай келіп, былай деп жазды: "Жалпы
мемлекетгік тұрғыдан алғанда іс жүргізушілік кепілдіктерін сот төрелігінің
қалыпты жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құралдар жүйесі деп санауға
болады".
Қолданылып жүрген қылмыстық іс жүргізу заңына жасалған талдау іс жүргізу
мерзімдері туралы жалпы норма жоқ екенін дәлелдейді. Сонымен бірге КІЖК-те
мерзімдерді есептеу туралы (54-бап), өткізіп алынған мерзімді қалпына
келтіру туралы (45,56-баптар), іс жүргізу мерзімдерін сақтау туралы(55-
бап), іс жүргізу мерзімдерің өткізіп алудың құқықтық зардаптары туралы (56-
бап), қамауға алудың мерзімдері мен оларды ұзартудың тәртібі туралы (153-
бап), алдын ала тергеу мерзімі туралы (196-бап), үкімге щағымдану
мерзімдері туралы (399-бап) және т.б. дербес нормалар бар. КІЖК-тегі жүзге
жуық нормада қылмыстық процесте уакытты регламенттеудің жекелеген
элементтері бар. Жалпы мен жалқының осындай арақатынасы жағдайында
мерзімдер мәні, орны және манызды мәселелерінің және оларды бұзудың
кұқықтық зардаптарының қате түсіндірілуі мүмкін. Соңғысы зандылыкты сақтау
тұрғысынан ерекше маңызды. Мәселен, сотталушы кассациялық шағымды берілген
он тәуліктік мерзімді бұза отырып жасаған жағдайда оның заңдық күші
болмайды және бірінші сатыдағы сот шығарған үкімнің күшін жою және оны
өзгерту үтпін тіпті нақты негіздер бар болған жағдайдын өзінде, іс
жүргізушілік-құқықтық нәтижелер бермейді. Нақ сондықтан іс жүргізушілік
мерзімдерді кепілдіктер түріне жатқызу оларға қылмыстық сот ісін жүргізу
принциптерінің жүйесін қамтамасыз ету тұрғысынан мүлдем ерекше мән береді.
Іс жүргізушілік мерзімдерінің қос ұдайылық табиғатына назар аударған Ю- А.
Костанов пек В. В. Назаровтың пікірі осы көзқарас тұрғысынан маңызды. Атап
айтқанда, олар былай деп жазды: "Занда қандай да болсын іс жүргізу
әрекеттерін жүзеге асыру немесе іс жүргізу шешімдерін қабылдау мерзімдерін,
сот ісін жүргізудің жекелеген сатыларының мерзімдерін керсету, бір жағынан,
іс бойынша іс жүргізілуін тездетудің құралы болып табылады, ал екінші
жағынан, процеске қатысушьшар құқықтарына кепілдіктер береді, өйткені,
біріншіден, іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының, сондай-ақ жалпы іс
бойынша іс жүргізудің мерзімін шектейді, екінші жағынан, жекелеген іс
жүргізушілік құжаттарымен (айыптау қорытындысымен, үкіммен, сот отырысының
хаттамасымен) танысу үшін қатысушыларға берілуге тиіс уақыттың ең темен
шегін белгілейді.
Келтірілген қолданбалы жай-жапсарлармен қатар іс жүргізу мерзімдерінің
жалпы мақсатын белгілеудің маңызы зор. Іс жүргізу мерзімдері — заңды
уақытта қолдану нысандарының іс жүргізу міндеттерін реттелетін құқық
қатынастарының кеңістікке ғана емес, сондай-ақ уақытқа қатысты мерзімімен
өзара байланыста шешуге бағытталған бір түрі.
Егер жалпы алғанда біртұтас заң ретінде ҚІЖК қолданылуы ол қабылданған
және күшіне енген уақыттан заң тәртібімен күші жойылғанға дейін
белгіленетін болса, оның жекелеген ережелері нақты нормалардын қолданыуын
өз күшін жоймаған жалпы Кодекс шегінде белгілеген. КІЖК қолданылатын уақыт
— уақыт категориясының жалпы бағыты, оның жекелеген ережелері қолданылатын
уақыт — сол категорияның жеке, қолданбалы көрінісі.
Сонымен, занда іс жүргізу мерзіндерін белгілеудін салалық
максаты—қандайда болсын іс-әрекеттің дер кезінде орындалуын қамтамасыз ету.
Мысалы, ҚІЖК-тің ІІІ-бабында прокурордың, тергеушінің, анықтау органынын
жасалған немесе әзірленіп жатқан кез келген қылмыс туралы арызды немесе
хабарды қабылдауға және солар бойынша шешімдер қабылдауға міндетті екені
көзделген. Заң осы бөлігінде қылмыс туралы әрбір хабарды және арызды тиісті
органның (өкілетті адамның) қарауын қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Одан
соң 184-бапта арыздар мен хабарлар қаралуға жәңе шешімдер қабылдануға
тиісті шекті мерзім белгіленген. Бұл жердегі мақсат — қылмыстылар туралы
арыздар мен хабарлардың дер кезінде қаралуын қамтамасыз ету.
Іс жүргізу мерзімдерінің негізгі маңызы мынада:
— олар: а) процеске катысушылардың заңды құқықтары мен мүдделерінің
сақталуын; ә) сот ісінің тез жүргізілуін; б) пәрменді прокурорлық
қадағалауды жүзеге асыру шарттарын қамтамасыз ететін іс жүргізушілік ерекше
кепілдіктер береді;
- қылмыстық процесте жүйелеу функциясын орындауға бағытталған құкықтық
құрал болып табылады;
сот ісінің жүргізілуіне белгілі бір қарқын беретін ұйымдық
құрал болып табылады.
Іс жүргізу мерзімдерінің белгілері сот ісін жүргізудегі белгілі бір
уақыттың бәрінің бірдей іс жүргізушілік манызы бола бермейтініне байланысты
маңызды. Іс жүргізу мерзімдерін өзге мерзімдерден оқшаулайтан негізгі
белгілерге мыналар жатады:
- іс жүргізу мерзімдерін белгілі бір құкықтық жағдайларда
(мәселен, кассациялық шағым беруге немесе кассациялық наразылық білдіруге
бөлінген он тәуліктік мерзімнің өтіп кетуі
соттың үкімді жүзеге асыруына себеп болады; сезіктіге бұлтартпау шаралары
қолданылған сәттен бастап он тәулік өткенге дейін айыпталушыға айып
тағылмауы тергеушінің бұлтартпау шараларының күшін дереу жоюына әкеліп
соғады) "дербес заң фактісі немесе күрделі заң кұрамы элементтерінің бірі
ретінде"' тану мүмкіндігі. Іс жүргізу мерзімін зандық факт ретінде тануға
себеп болатан құқықтық жағдай — іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың
заңмен белгіленген құқыктары мен міндеттерінің пайда болуы немесе доғарылуы
түріндегі құкықтық салдарлардың басталуы;
- заңмен белгіленген мерзімдерді сақтау міндеттілігі (ол
мерзімдерді сақтамау сот ісін жүргізудегі зандылык принципін
бұзу деп бағаланады), қажет болған жағдайда мәжбүрлеу қолданылуы мүмкін;
мерзімдерді есептеу мен қалпына келтірудің ерекше тәртібі;
тергеліп жатқан қылмыстық істің категориясына байланысты мерзімдерді заңмен
саралау.
Іс жүргізу мерзімдері негіздерге байланысты түрлерге бөлінеді. Түрлі
авторлар түрлі сараптама береді, бірақ бірқатар сараптама негіздері бір-
бірімен үйлеседі. Осы жағдайға сүйене отырып, іс жүргізу мерзімдерінің мына
түрлерге бөлінуін мүмкін деп санаймыз:
1. Қылмыстық іс жүргізу қызметін регламенттеу әдісіне байланысты негіздер
бойынша мерзімдер мына түрлерге бөлінеді: а) мерзім-кез; ә) мерзім-кезең2.
Мерзім-кез әрдайым іс жүргізу мерзімдері белгіленбеген әлдебір іс жүргізу
әрекетімен үнемі байланысты. Мерзімдердің бұл түрін іс жүргізілетін уақытты
көрсететін ерекше терминология бойынша белгілеуге болады. Сондай
терминдердің анықтамалары мыналар "кез" (мысалы, КІЖК-тің 70-бабына сәйкес,
"қорғаушы айып тағылған кезден бастап іске қатысуға жіберіледі" немесе ҚІЖК-
тің 69-бабы бойынша "өзінен алғашқы жауап алудың алдындаға кезден бастап
корғаушымен жолыға алады"); "кез келген сәт" (мысалы, ҚІЖК-тің 348-бабының
3-белігі бойынша "сот сотталушыға нақтылау сұрактарын жауап алудың кез
келген сәтінде қоюы мүмкін"); "дереу" (мысалы, КІЖК-тің 142-бабының 1-
бөлігі бойынша "айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасын қолданған кезден
бастап он тәуліктен кешіктірілмей айып тағылмаса, бұлтартпау шарасы дереу
тоқтатылады" деп белгіленген; КІЖК-тің 150-бабының 6-бөлігі бойынша
"прокурордың санкциясы немесе санкция беруден бас тарту туралы белгісі бар
қаулы тергеушіге, анықтаушыға, айыпталушыға (сезіктіге) жолданады және
жедел атқаруға жатады"; "кідіріссіз" термині өзінің мәні жағынан "дереу"
терминіне жақын (мысалы,КІЖК-тін150-бабының З-бөлігі бойынша "бұлтартпау
шарасы ретінде қамауға алуды тандау туралы қаулы материалдары прокуратураға
түскен кезден бастап алты сағаттың ішінде прокурордың кідіріссіз қарауына
жатады"; "тез арада" терминінің мәні соған ұқсас (мысалы, КІЖК-тін 216-
бабынын 2-бөлігі бойынша "қорғаушының қатысуын тез арала қамтамасыз ету
мүмкін болмаған жағдайда тергеуші оның қатысуын сезікті ұсталғаннан немесе
ол күзетпен қамауға алынғаннан кейінгі жиырма төрт сағаттан кешіктірмей
қамтамасыз етуге міндетті"; "аяқталғаннан кейін бірден" (мысалы, ҚІЖК-тің
203-бабының 1-бөлігі бойынша "тергеу іс-әрекетінің хаттамасы тергеу іс-
әрекетін жүргізу барысында немесе ол аяқталғаннан кейін бірден жасалады");
әлдебір іс-әрекет басталардың "алдында" (мысалы, КІЖК-тің 203-бабының 4-
бөлігі бойынша тергеу іс-әрекетінің хаттамасында ғылыми-техникалық
кұралдарды қолданудың алдында бұл туралы тергеу іс-әрекетін жүргізуге
қатысқан адамдардың хабардар етілгені көрсетілуге тиіс'"); әлдебір іс-
әрекеттен "кейін" (мысалы, ҚІЖК-тін 258-бабыньгн 2-бөлігі бойьшша
"сараптамалык зерттеудін үлгілері сол адамнан, бірак аталған іздер
калдьірылуы мүмкін жағдайлар туралы одан куә (жәбірленуші) ретінде жауап
алғаннан кейін ғана алынуы мүмкін"); әлдебір іс-әрекетаен "бір мезгілде"
(мысалы, КІЖК-тің 206-бабының 2-бөлігі бойынша "тергеуші айыпталушыға
айьштағылған күнтуралы хабарлаНды және сонымен бір мезгілде оған қорғаушыны
шақыру құқығын түсіндіреді"); іс жүргізу "аяқталғаннан кейін"(мысалы, ҚІЖК-
тің 213-бабының 4-бөлігі бойынша "еркін баяндау аяқталғаннан кейін жауап
алынып отырған адамға айғақтарды нақтылау мен толықтыруға бағытталған
сұрақтар ашылуы мүмкін"); "тәмамдалғаннан кейін" терминінін мәні
"аяқталғаннан кейін" терминіне жақын (мысады, К.ІЖК-тін 362-бабынын. 1-
бөлігі бойынша "төрағалық етуші дәлелдемелерді зерттеу аяқталғаннан кейін
іске қатысутыларға бұдан былайғы іс-қимыл барысын түсіндіреді"); әлдебір іс-
әрекетке "дейін" (мысалы, ҚІЖК-тін 214-бабьшын 1-бөлігі бойынша "тергеуші
бір іс бойынша шақырылған куәлар, жәбірленушілер жауап алу басталғанға
дейін өзара сөйлеспейтіндей шаралар қолданады"); уақыт шеңберлері нақты
жағдайды негізге ала отырып белгіленетін қандай да болсын жағдайдын өзара
байланысты көрсетілетін "уақытында" (мысалы, ҚІЖК-тің 222-бабының 3-бөлігі
бойынша "тергеуші уақытында келе алмайтын жағдайда тексеруді анықтаушы
немесе арыз немесе хабар келіп түскен анықтау органының лауазымы жағынан
жоғары қызметкері жүргізеді"); "кешіктірмей" (мысалы, КІЖК-тің 235-бабының
5-бөлігі бойынша "почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындаудың күшін бұл
шараға қажеттілік жойылған кезде тергеуші немесе прокурор бірақ кез келген
жағдайда тергеу аяқталғаннан кейін кешіктірмей жояды"); "анықталғаннан
кейін" (мысалы, ҚІЖК-тің 354-бабынын 5-бөлігі бойынша "төрағалық етуші
тараптарға іс үшін мәні бар барлық мән-жайлар анықталғаннан кейін сарапшыға
жазбаша түрде сұрақ беруді ұсынады").
Мерзім-кезеңдерді мынадай терминдермен білдіруге болады: әлдебір іс
әрекет жасалған "күні" (мысалы, КІЖК-тің 209-бабының 2-бөлігі бойынша
"айдап әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні тағылады");
"күндізгі уақытта'", "бір күн ішінде" (мысалы, ҚІЖК-тін 212-бабының 2-
бөлігі бойынша "жауап алу кейінге қалдыруға болмайтын жағдайлардан
басқасында күндізгі уақьпта жүргізіледі"; КІЖК-тің 212-бабынын 3-бөлігі
бойынша "жауап алудың бір күн ішіндегі жалпы ұзактығы сегіз сағаттан
аспауға тиіс"; "белгілі бір уаңьптан аспайтын мерзімде" (мысалы, ҚІЖК-тің
134-бабының І-бөлігі бойынша "ұсталған адамды анықтау органына немесе алдын
ала тергеу органына әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші
немесе анықтаушы хаттама жасайды"); "белгілі бір уақыт ішінде" (мысалы,
ҚІЖК-тің 136-бабының 2-бөлігі бойынша "ұсталу кезінен бастап жетпіс екі
сағаттың ішінде сезіктіге қатысты осы Кодексте белгіленген тәртіппен
қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол босатуға
жатады"); "белгілі бір тәулік ішінде" (мысалы, КІЖК-тің 222-бабының 13-
бөлігі бойынша "тұрғын үйді тексеру тергеушінің қаулысы бойынша жүргізілуі
мүмкін, бірақ кейін оның заңды екенін тексеру үшін жүргізілген тексеру
туралы бір тәулік мерзімде прокурорға хабарланады"); "белгілі бір
тәуліктерден кешіктірілмей" (мыса-лы, КІЖК-тің 142-бабының 1-бөлігі
бойынша"айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он
тәуліктен кешіктірілмей тағылуға тиіс"); "белгілі бір сағаттарда" (мысалы,
КІЖК-тін. 212-бабының 3-бөлігі бойынша "жауап алуды демалуға арналған
кемінде бір сағат үзілістен кейін жалғастыруға жол беріледі"); "белгілі бір
мерзімнен аспау" (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 5-бөлігі бойынша "қамауға
алу мерзімі қылмыстык заңда көзделген бас бостандығынан айырудың ең жоғары
мерзімінен аспауға тиіс"); "белгілі бір айлар мерзімінен кешіктірілмей"
(мысалы, ҚІЖК-тің 196-бабының І-бөлігі бойынша "қылмыстық істер жөніндегі
алдын ала тергеу қылмыстық іс қозғалған күннен бастап екі ай мерзімнен
кешіктірілмей аяқталуға тиіс") және т.т.
Мерзім-кезендер өз тарапынан: а) белгісіз мерзімдерге; ә) ұзақтығы
белгілі мерзімдерге бөлінеді.
Белгісіз мерзімдер, әдетте, сот ісін жүргізудің қандай да болсын іс-
әрекет жасалуы қажетті әлдебір кезеңін көрсетеді. Мерзімдердің ең ерте және
ең кеш шектері өзара байланысты іс-қимылдар аралығындағы кезеннің
қаншалықты уақытқа созылатынымен айқындалады. Мәселен, КІЖК-тің 121-бабына
сәйкес заттай дәлелдемелер "үкім немесе істі тоқтату туралы қаулы заңды
күшіне енгенге дейін" істе қалады, бұл жағдайда ең ерте мерзім затгай
дәлелдемелер іс материалдарына қосылған мерзіммен тұспа-түс келетіні, ал ең
жоғары мерзім үкім заңды күшіне енген уақытпен немесе істі тоқтату
уакытымен айқындалатыны мегзелген.
Ұзақтығы белгілі мерзімдерге (немесе белгілі мерзімдер) мерзім-кезеңдер
шегінде іс-қимылдар жасалуы қажетті кезеңнің қаншалықты уақытқа
созылатынының дәл атап көрсетілу тән: сағат, тәулік, апта, ай, жыл.
2. Мерзім белгілеу әдісімен байланысты негіз бойынша іс жүргізу
мерзімдері мынадай түрлерге бөлінеді: а) занмен белгіленген; ә) сот ісін
жүргізуші өкілетті адам белгілеген.
Заңмен белгіленген мерзімдер заң нұсқамаларын орындаушы нақты өкілетті
адамның құкықтық жағдайына қарамастан барлық қылмыстық істер бойынша
міндетті. Мәселен, ҚІЖК-тің 184-бабына сәйкес қылмыс туралы арыз немесе
хабар қабылдаған прокурор, тергеуші, анықтау органы ол түскен күннен бастап
жиырма төрт сағаттан кешіктірмей шешім қабылдауға міндетті. Қажет болған
жағдайда қосымша мәліметтер алу, құжаттарды немесе өзге материалдарды талап
ету, сондай-ақ өзге де іс-әрекеттер жүргізу үшін бұл мерзімнің он тәулікке
дейін, ал ерекше жағдайларда — бір айға дейін ұзартылуы мүмкін, ол туралы
жиырма төрт сағаттың ішін деп прокурорға хабарлануға тиіс.
Өкілетті адам белгілеген мерзімдер уақыт жағынан, заңмен белгіленген
мерзімдер секілді, шектеусіз емес. Бұл жағдайда іс-әрекеттерді орындау
мерзімі туралы шешімді қабылдауға өкілетті адам құқылы. Мысалы, КІЖК-тің
153-бабында аудандық (қалалық). облыстық прокурорлар мен оларға
теңестірілген прокурорлардын қамауға алуды ұзартудың түрлі құқықтары
көзделген: "үш айға дейін", "алты айға дейін". Мұның өзі тиісті прокурор ең
жоғары мерзімнен аса алмайтынын, бірақ ең жоғары мерзім шегінде одан
аспайтын кез келген мерзім белгілей алатынын білдіреді.
3.1с жүргізушілік кепілдіктер жасалуына байланысты негіз бойынша
мерзімдер мынадай түрлерге бөлінеді: а) сот ісінің, тез жүргізілуінің
кепілдері; ә) процеске қатысушылар құқықтары мен заңды мүдделері
сақталуының кепілдіктері; б) пәрменді прокурорлық қадағалаудың жүзеге
асырылатынының кепілі.
Сот ісінің тез жүргізілуінің кепілдіктері ретіндегі мерзімдер жалпы іс
жүргізушілік маңызы бар бірқатар нормаларда орнықтырылған. Оларғамына
мерзімдер жатады: кылмыстык іс козғау туралы мәселені шешу мерзімі (ҚІЖК-
тің 184-бабы). ондағы ең төмен мерзім — жиырма төрт сағат, ен жоғары мерзім
— бір ай; анықтау және алдын ала тергеу мерзімі (КДЖК-тің 196, 285-бабы);
істі апелляциялық немесе кассациялық сатыларда қарау мерзімі (К.ІЖК-тің 399-
бабы) жәнет.т.
Процеске қатысушылардын құқықтары мен занды мүлделері сақталуының
келілдіктері ретіндегі мерзімдер, әдетте, адамның сот ісін жүргізудегі
құкыктық жағдайының мәселелеріне белгілі бір жағдайда қатысты іс жүргізу
әрекеттерін орындауға бағдарланған. Бұл түрге: сезіктіні ұстау және одан
жауап алу (ҚІЖК-тің 68-бабы); айыпталушыға айыптау қорытындысының
көшірмесін табыс ету (ҚІЖК-тің 284-бабы); процеске қатысушылардың
шағымдарын қарау (КДЖК-тің 399-бабы) мерзімдері мен т.б. мерзімдер жатады.
Пәрменді прокурорлық қадағалау жүзеге асырылатынының кепілі ретіндегі
мерзімдер қылмыстык процесті жүргізуге өкілетті органдар мен адамдардың
зандылықты сақтауын қадағалау үшін тиімді жағдайлар жасау мақсатын
көздейді. Бұл түрде: анықтау органы бастығының анықтау мерзімін ұзартуы
туралы прокурорды хабардар ету (К,ІЖК-тің 285-бабы); қылмыстық іс қозғау,
істі іс жүргізуге қабылдау, анықтауды тоқтата тұру немесе қысқарту туралы
қаулылардың көшірмелерін прокурорға жіберу (ҚТЖК-тің 188, 50, 51-баптары)
сияқты және басқа мерзімдер бар.
Іс жүргізу мерзімдерінің келтірілген түрлері одан әрі саралауға арналған
негіздердің бәрін түгел қамтымайтынын айта кету керек. Одан әрі саралау іс
жүргізу мерзімдерінің қылмыстык процестегі орны мен маңызын неғұрлым терең
түсіну мен ұғыну үшін алғы шарттар жасау үшін қажет.
Ғылыми пікірталастар
Әдетте іс жүргізу мерзімдеріне екінші дәрежелі мән беріліп, сол себепті
бір ізге салу, сараптау проблемалары мен өзге де мәселелерді талдап зерттеу
іс жүзінде осы ғасырдың 70-ші жылдарының орта тұсына дейін жүргізілген жоқ.
Атап айтқанда, М.С Строгович іс жургізу мерзімдерін тек "тиісті іс жүргізу
әрекетінің тиісті әсері болуы үшін қажетті шарт" деп бағалады1. Одан бұрын
М. А. Чельцов былай деп атап көрсетті: "Процестегі мерзім дегеніміз —осы
сөздің кең мағынасында, іс жүргізу әрекеті орындалуға тиісті уақыттың
белгілі бір аралығын білдіреді". Мұндай көзқарастар "мерзім" ұғымының іс
жүргізушілік-құқықтық маңызынан гөрі этимологиялық маңызына көбірек
негізделген.
Іс жүргізу мерзімдерінің мәні мен маңызы А. П. Гуляевтің еңбектерінде
барынша терең ашып керсетілген. Оның тұжырымдарын Р.X. Якупов, ішінара Ю.А.
Костанов, В. В. Назаров және басқа зерттеушілер дамытып толықтырды.
1.2 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі.
Іс жүргізу мерзімдерін есептеу тәртібі КДЖК-тің 54-бабында белгіленген.
Мерзімдер сағаттармен, тәуліктермең, айлармен және жылдармен есептеледі.
КДЖК-тін 54-бабынан мерзімді "есептеу" және иерзімнін "өтуі" мәнінің бірдей
емес екенін көреміз. Мерзімнің өтуі іс жүргізу әрекеті жүзеге асырылғаннан
кейін белгілі бір уақыт өткенін немесе өтіп жатқанын білдіреді, оны
есептеуге болады. Ал мерзімді есептеу ден қойылып отырған уақытқа оны
сағаттармен, тәуліктермен, айлармен және жылдармен есептеудің заңда
белгіленген ережелерін қолдануға болатынын білдіреді.
Іс жүргізу мерзімдерін есептеудің өзіндік ерекшелігі күндер мен тәуліктер
арасындағы айырмашылықта. Мұның алдында, мерзім-кезеңдердің маңызына
сипаттама берген кезде, біз заң шығарушының "күн", "бір күн ішінде",
"келесі күні" сияқты ұғымдарды пайдаланғанын атап көрсеткен болатынбыз
(КІЖК-тің 209, 212-баптары) және т.т. Сонымен бірге ҚІЖК-тін 54-бабының 1-
бөлігіңде мерзімдер сағаттармен, тәуліктермен, айлармен, жылдармен
есептелетіні айқын атап көрсетілген. Бұл бапта мерзімнің күнмен
есептелетіні айтылмаған. "Күн" ұғымының мазмұнын, сірә, тәуліктің
жергілікті уақыт бойынша сағат жиырма екіден алтыға дейінгі бөлігін
құрайтын "түнгі уақыт" ұғымымен қамтылмаған тәуліктің бір бөлігі деп түсіну
қажет шығар. Жалпы ереже бойынша мерзімді тәулікпен есептеу кезінде ол
соңғы тәуліктегі жиырма төрт сағатта бітеді.
Мерзімдер есептеу механизмін түсінудің практикалық манызы бар, әйтпеген
жағдайда заң талаптарының өрескел бұзылуы мүмкін. Осыған байланысты
мерзімнің өтуі басталатын сағатпен тәулік есепке альшбайтынын, бұған ұстау
кезіндегі мерзімдерді есептеудің қатысы жоқ екенін ескеру қажет. Бұл
нұсқаға мерзімнің өтуі іс жүзіңде оны есептеуден бұрын басталатыңын
бітдіреді. Атап айтқаңда, Р.Х.Якупов былай деп атап көрсетеді: "мерзімдерді
есептеудің мұндай тәртібін заң шығарушы кездей-соқ белгілемеген.
Сағаттармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт толық емес сағат, ал
тәуліктермен және айлармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт — толық
емес тәулік болуы мүмкін. Сондықтан сағаттармен, соңдай-ақ тәуліктермен
және айлармен есептелетін мерзімнің соңғы сәтін белгілеу мерзім бітетін
минуттарды және тіпті секунттарды есептеумен қиындатылған болар еді.
Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде осындай дәл есептеулер жасау мүлдем
жөнсіз. Мерзімдер есептеудің қабылданған жүйесі есетеуді жеңілдетеді".
Мерзімдерді дұрыс есептеудің маңызды екенін регламенттелуінде іс-қимыл
жасалатын уақыт атап көрсетілген бірқатар нормалар дәлелдейді. Мәселен,
қылмыс жасады деген күдік келтірген адамды ұстау хаттамасында ол ұсталған
сағат, минут, күн, жыл және ай, хаттама жасалған уақыт көрсетілуі қажет
(КІЖК-тің І34-бабы).
Сағатпен есептелетін мерзімдер. Бұл мерзімдер белгіленген категорияларға
жатқызылады, олар: 1 сағат (ҚІЖК-тің 212-бабы); 3 сағат (КІЖК-тін. 134-
бабы); 4сағат (ҚІЖК-тің212-бабы); 6 сағат (ҚІЖК-тің 150-бабы); 24 сағат
(КІЖК-тің 232-бабы); 48 сағат (ҚІЖК-тің 496,497-баптары); 72 сағат (КІЖК-
тің 136-бабы).
Заңда іс жүргізу әрекеттерін жергілікті уақыт бойынша сағат 22-ден 6-ға
дейінгі түнгі уақытта (кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларды қоспағанда)
жүзеге асырудан тартыңу көзделген. Сөйтіп, түнгі уақыттың ұзақтығы 8
сағатқа, ал күңдізгі уақыттан ұзактығы 16 сағатка тең. Демалу және үзіліс
жасау уақыты көрсетілген нормаларды орындау кезінде осы жағдайларды ескеру
қажет. Мысалы, КДЖК-тің 370-бабында былай делінген: "Жұмыс уақыты аяқталған
соң, соңдай-ақ жұмыс күні ішінде сот (судья) демалу үшін кенесу бөлмесінен
шығып, үзіліс жасауға құқылы". Ондай уақыт деп түнгі уақытты немесе
ұзақтығы әдетте 8 сағат болатын жұмыс күні деген ұғымға жатпайтын кез
келген уақытты таңуға болады. Сонымең бірге соттың қысқа үзіліс жариялауы
мүмкін.
Сағатпен есептелетін ең көп қолданылатын мерзім 24 сағатқа тең. Бұл
мерзім КДЖК-тің бірқатар баптарыңда атап керсетілген. Мысалы, қылмыс туралы
арыз бойынша шешім ол берілген күннен бастап жиырма төрт сағаттаға
кешіктірмей қабылдануға тиіс. Мәселен, егер арыз 2 сәуірде 12 сағат 20
минутта келіп түскен болса, бұл мерзімнің өтуі 2 сәуірдегі 13 сағаттан
басталып, 3 сәуірдегі 13 сағатта аяқталады. Ал мерзімнін өтуі басталатын
сағат есепке атылбайды. Бұл жағдайда ол — 12 сағат.
Заңмен 48 және 72 сағаттық іс жүргізу мерзімдері сирек белгіленеді.
Белгілі бір іс-әрекеттерді "кідіріссіз", "дереу" немесе "тез арада"
орындауды ңұскайтын нормалардағы белгісіз мерзімдер біршама қиындықтар
туғызады. Мұндай нұсқаулар, мысалы, ҚІЖК-тін 142, 216, 222, 235, 237-
баптарында бар. Мәселен, КДЖК-тің 216-бабынын 2-бөлігінде былай деп атап
керсетілген: . "Егер сезікті ұсталған немесе күзетпен қамауға алынған
болса, ол өз айғақтарын корғаушының қатысуымен баяндауға құқылы.
Қорғаушының қатысуын тез арада қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайда
тергеуші оның қатысуын сезікті ұсталғаннан немесе ол күзетпен қамауға
алынғаннан кейінгі жиырма төрт сағаттан кешіктірмей қамамасыз етуге
міндетті". Қарапайым талдау "кідіріссіз", "тез арада" ұғымдарымен
белгіленетін мерзім қалай болғанда да жиырма төрт сағаттан аз уақытты
кұрайтынын көрсетеді. Сонымен бірге "кідіріссіз", "тез арада", "дереу"
сөздерінің тікелей түсінігі бойынша белгілі бір іс-әрекеттерді тікелей
құқықтық негіздер пайда болған сәтте орындау керек. Бірақ бірқатар
жағдайларда ол мүмкін болмайды. Осыған байланысты, А. П. Гуляевтің пікірі
бойынша іс-әрекет 24 сағаттан кешіктірілмей орындалуға тиіс. Сонымен,
"дереу" сөзінің әдеттегі ұғымы бұл мерзімнің КІЖК-тегі қазіргі ұғымына
сәйкес келеді.
Тәулікпен және күнмен есептелетін мерзімдер. Бұдан бұрын атап
көрсетілгеніндей, мерзім есептеудегі күн 24 сағат деп саналады, мерзім
тәулікпен есептелгенде ол соңғы тәуліктердегі 24 сагат ішінде бітеді.
Күндер мен тәуліктер есептеудегі негізгі айырмашылық міне, осында.
"Күн" мен "тәулік" ұғымдарының үйлеспейтінін бір нормаларда тәуліктік
мерзімдердің, өзге нормаларда — күндермен есептелетін мерзімдердің
белгіленуі сияқты фактілер дәлелдейді. Мысалы, КДЖК-тің 212-бабына сәйкес
жауап алудың бір күн ішіндегі жалпы ұзақтығы сегіз сағаттан аспауға тиіс".
Жауап алу жалпы ереже бойынша күндізгі уақытта жүргізілетінін ескергенде,
күн ұғымына, сірә, жергілікті уақыт бойынша сағат алтыдан жиырма екіге
дейінгі уақыт кіруге тиіс болар. Сонымен бірге, кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда, жауап алуды түнгі уақытта да жүргізуге болады. Бұл жағдайларда
күн ұғымына жауап алу басталған сағаттан кейінгі сағаттан бастап
есептелетін 24 сағат кіреді.
Мерзімдерді тәуліктермен және күндермен есептеу тәртібіне түсініктер
енгізу қажет екенін КІЖК-тің әңгіме мерзім-кез жайында болған кездегі
қатынастарды реттейтін бірсыпыра нормалары дәлелдейді- Мысалы, КДЖК-тің 209-
бабына сәйкес "айдап әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні
тағылады". Бұдан бұрын қаралған ережедегідей күн жауап алу басталған
сағаттан кейінгі сағаттан бастап есептелетін 24 сағатгы қамтиды. Күндізгі
уақытқа келер болсақ, бұл жерде айыпталушыға тағылған айыптың мәнін
мүмкіндігінше ертерек білу құқығын жүзеге асыруға оның мүдделі екенін
ескеру керек.
Келтірілген мысалдарға орай А. П. Гуляевтін мына бір ескертуі зейін
қоярлық: "Заң шығарушының бірдей уақыт аралығы үшін "жиырма төрт сағат"
және "тәуліктік мерзім" деген түрлі терминдер қолдануы, сірә, кездейсоқ
болмаса керек. Бірдей уақыт аралығын белгілеу үшін түрлі термиңдер қолдана
отырып, зан шығарушы аталған мерзімдерді есептеудің түрлі тәртібін
белгілеген. Мұндай тұжырымның дұрыс екенін ұсталған адамды қамауға алуға
немесе оны босатуға рұқсат беру туралы мәселені прокурордың шешуі үшін,
мысалы, айып тағу үшін көзделгеніндей екі тәулік емес, ал кырық сегіз сағат
белгіленген де көрсетеді. Сонымен, тәуліктік мерзім, біздің ойымызша,
тәуліктермен есептелетін мерзімдердің бір бөлігі болып табылады. Мұның өзі
тәуліктік мерзімді есептеу кезінде мерзімнің өтуі басталатын тәуліктер
есепке альшбайтынын білдіреді". Заң шығарушы Іс жүзінде "жиырма төрт
сағат", "бір күн", "жетпіс екі сағат", "үш тәулік" сияқты және т.б.
мерзімдерді бір мезгілде колданады. Орнына, маңызына және құқықтық
салдарына байланысты әр түрлі іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру
мерзімдерін саралауға мүмкіндік беретін ерекше мән міне, осында.
Айлармен және жылдармен есептелетін мерзімдер. КІЖК-тің 54-бабына сәйкес
ай мен жыл күнтізбе бойынша есептеледі; мерзімді айлармен немесе жылдармен
есептеу кезінде мерзім соңғы айдың тиісті күнінде аяқталады. Ал егер айлар
бойынша есептелген мерзім тиісті күні болмайтындай айға келетін болса,
мерзім сол айдың соңғы күні аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы жұмыс күні
емес (демалыс, мереке) күнге келсе, одан кейінгі бірінші жұмыс күні
мерзімнің ақырғы күні болып саналады. Бұл ереже ұстау, қамауға алу, үйінде
қамауда ұстау және медициналық немесе арнаулы оқу-тәрбие мекемесінде болу
оқиғаларына қатысты емес.
Қылмыстық іс жүргізу заңында айлармен есептелетін мерзімдер көзделген; 1
ай (мысалы, ҚІЖК-тің 184-бабы). 2 ай (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 1-
бөлігі), 3 ай (мысалы, КІЖК-тің 153-бабының 2-бөлігі), 9 ай (мысалы, ҚІЖК-
тің 153-бабының 3-бөлігі). Ұзақтығы 1 жыл іс жүргізу мерзімі ҚІЖК-тің 153-
бабының 4-бөлігінде көзделген.
Мерзімнің ескіруін белгілеу кезіңде іс жүргізу мерзімдерін есептеудің
кейбір ерекшеліктері бар. Мәлім болып отырғандай, егер ҚК-те белгіленген
ескіру мерзімі өткен болса қылмыстық іс қозғауға болмайды (КІЖК 37-бап, 1-
бөлік, 4-тармақ), сонымен бірге, ақтау үкімін жаңадан ашылған мән-жайлар
бойынша қайта қарауға тек қылмыстық жауаптылыққа тарту мерзімі ескіруінің
заңда белгіленген мерзімдері ішінде және жаңа мән-жайлар ашылған күннен
бастап бір жылдан кешіктірмей жол беріледі (ҚІЖК-тің 473-бабы). ҚК-тін 69-
бабына сәйкес мерзімнін ескіруі жылдармен есептеледі: кішігірім қылмыс
жасалған күннен бастап 2 жыл; орташа қылмыс жасалған күннен бастап 5 жыл;
ауыр қылмыс жасалған күннен бастап 10 жыл; аса ауыр қылмыс жасалған күннен
бастап —15 жыл.
Мерзімнің ескіруін үзу және тоқтата тұру қылмыс үшін заңда көзделген
жазаның сипаты мен мерзімнін материалдық-кұқықтық регламенттелуіне
байланысты іс жүргізу мерзімі сол қылмыс жасалған күннен бастап есептеледі.
Заң шығарушы, егер мерзімнің бітуі жұмыс күні емес күнге келсе, мерзім
есептеудің жалпы тәртібін белгілеген. Бұл жерде демалыс немесе мереке
күнінен кейінгі бірінші жұмыс күні ақырғы күн деп саналады. Демалыс күндері
деп тек мереке күңдері, сенбі мен жексенбі саналуға тиіс. Бұл жағдай
маңызды, өйткені құқық корғау органдарында "құбылмалы кесте" дейтін
пайдаланылады, сол кезде демалыс күні аптадан кез келген күнге келеді.
Сөйтіп, мерзімді есептеу үшін тек жұмыс күні емес деп белгіленген сенбіні,
жексенбіні және мереке күндерін ғана есепке алу маңызды.
Бұл ережені сағаттармен есептелетін мерзімдерге қолдануға болмайды.
Әйтпеген жағдайда, А. П. Гуляевтің әділ атап көрсеткеніндей: "аталған
ережені занда белгіленген барлық мерзімдерге қатысты ету мерзімдерді
сағатпен есептеуді қандайда болсын мәннен жиі айырған болар еді".
Зан шығарушы адамға қамауға алу түріндегі іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шараларын қолдану кезіндегі мерзімдер есептеу тәртібін арнайы керсеткен.
Мәселен, КІЖК-тін 153-бабына сәйкес (11-6) қамауға алудын мерзімі
айыпталушы (сезікті) қамауда ұсталған кезден бастап прокурор істі сотқа
жолдағанға дейін саналады. Адамды сезікті ретінде ұстау уақыты, соттың
шешімі бойынша үйде қамауда ұстау және медициналық мекемеде мәжбүрлі түрде
болу уақыты қамауға алу мерзіміне есептеледі. Айыпталушының және оның
қорғаушысының қылмыстық істің материалдарымен танысу уақыты қамауға алу
мерзімін есептеу кезінде есепке алынбайды. Қамауға алу мерзімдерін
регламенттеу ерекше маңызды, өйткені әнгіме адамның жеке басына
тиіспеушілік, азамат пен адамға әуел бастан тиесілі құқықты еркін жүзеге
асыру сияқты іс жүргізу әрекеттері жайында болып отыр.
Ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz