Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру
Кіріспе
1. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның инвестициялық ресурстарының экономикалық мәні мен типтері
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің факторлары, субъектілері мен объектілері
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтін қаржылындыру механизімі
2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздерін талдау
2.1 Кәсіпорынның қызметін қаржыландырудың банктік несиелеу әдісін бағалау
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың лизингтік әдісін бағалау
3. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржылындыруды
жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның инвестициялық саясатының басты бағыттары
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін несиелеудегі тәуекелді басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның инвестициялық ресурстарының экономикалық мәні мен типтері
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің факторлары, субъектілері мен объектілері
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтін қаржылындыру механизімі
2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздерін талдау
2.1 Кәсіпорынның қызметін қаржыландырудың банктік несиелеу әдісін бағалау
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың лизингтік әдісін бағалау
3. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржылындыруды
жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның инвестициялық саясатының басты бағыттары
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін несиелеудегі тәуекелді басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда отандық өніндіріс саласы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды іске асырмайынша алға жылжымайтыны белгілі. Қазақстан үкіметінің дағдарысқа қарсы шаралар жоспарында және ҚР Президентінің соңғы жылдардағы елге жолдауларында бұл мәселе тереңінен көтеріліп отыр. Әсіресе 2009-2010 жылдарға дағдарысқа қарсы іс-шаралар жоспарын іске асыруға бағытталған 2 тлн. 700 млн теңге қаражаттың 3 млрд АҚШ долларына жуығы агроөнеркісібі, шағын және орта бизнесті дамытуға және жаңа инновациялық ивестициялық жобаларды игеруге бағытталу тікелей отандық кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды көздейді.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға аса мән беруге тиіс. Себебі, кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға біріншіден, мемлекет тарапынан қаржыландыру тетіктері қарастырылса, екіншіден мемелекет оларға кепілдік бере алады.
Шын мәнісінде кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру отандық банк активтерінің басты бағытына айналуда. Сондықтан да болар екінші деңгейдегі банктеріміз инвестициялық қызметті несиелеуге басты қызығушылықтар танытады. Бүгінгі күні кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландырудың өзіндік шарттары мен саясаты қалыптасуда.
Бірақ отандық банктердің кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға байланысты бүгінгі күні мәселелер жоқ емес. Ең басты мәселе бұл тәуекелмен байланысты. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындардың инвестициялық қызметтің көбісі жаңа бизнес түрінде қаржыландыруды қажет санайтындықтан, олар үлкен тәуекелдің барын алға тартады. Сондай факторды ескеріп, олар инвестициялық жобаларды несиелеуде несиенің пайыздық мөлшерлемесін көтереді. Бұл кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің иелері үшін тиімсіз. Сонымен қатар көз келген ірі инвестициялық жоба ірі қаражат көлемінде несиелеуді талап ететіні сөзсіз. Өкінішке орай ондай кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға кейбір ірі немесе орта банктердің несиелік ресурстары жетіспейді. Көбіне олар мұндай жағдайдан шығу үшін бірлесіп қаржыландыру бағдарламасын ұсынады. Мұндағы олардың мақсаты тәуекелді бөлісу болып табылады. Келесі бір мәселе ірі және орта жобалардың орта немесе ұзақ мерзімді несиелеуді талап етуімен байланысты. Ал ондай мүмкіндік бүгінгі отандық банктерімізде жоқтың қасында. Сондықтан да олар ұзақ мерзімді несие ресурстарын сырттан немесе шетелден тартуға мәжбүр болады. Ал қазіргі кездегі әлемдік қаржы дағдарысы тұсындай ондай мүмкіндіктер шектелген.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастыру және ондағы тәуекелді басқару мәселесін шешу проблемаларының болуымен сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру қызметі жатады.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға аса мән беруге тиіс. Себебі, кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға біріншіден, мемлекет тарапынан қаржыландыру тетіктері қарастырылса, екіншіден мемелекет оларға кепілдік бере алады.
Шын мәнісінде кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру отандық банк активтерінің басты бағытына айналуда. Сондықтан да болар екінші деңгейдегі банктеріміз инвестициялық қызметті несиелеуге басты қызығушылықтар танытады. Бүгінгі күні кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландырудың өзіндік шарттары мен саясаты қалыптасуда.
Бірақ отандық банктердің кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға байланысты бүгінгі күні мәселелер жоқ емес. Ең басты мәселе бұл тәуекелмен байланысты. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындардың инвестициялық қызметтің көбісі жаңа бизнес түрінде қаржыландыруды қажет санайтындықтан, олар үлкен тәуекелдің барын алға тартады. Сондай факторды ескеріп, олар инвестициялық жобаларды несиелеуде несиенің пайыздық мөлшерлемесін көтереді. Бұл кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің иелері үшін тиімсіз. Сонымен қатар көз келген ірі инвестициялық жоба ірі қаражат көлемінде несиелеуді талап ететіні сөзсіз. Өкінішке орай ондай кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға кейбір ірі немесе орта банктердің несиелік ресурстары жетіспейді. Көбіне олар мұндай жағдайдан шығу үшін бірлесіп қаржыландыру бағдарламасын ұсынады. Мұндағы олардың мақсаты тәуекелді бөлісу болып табылады. Келесі бір мәселе ірі және орта жобалардың орта немесе ұзақ мерзімді несиелеуді талап етуімен байланысты. Ал ондай мүмкіндік бүгінгі отандық банктерімізде жоқтың қасында. Сондықтан да олар ұзақ мерзімді несие ресурстарын сырттан немесе шетелден тартуға мәжбүр болады. Ал қазіргі кездегі әлемдік қаржы дағдарысы тұсындай ондай мүмкіндіктер шектелген.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастыру және ондағы тәуекелді басқару мәселесін шешу проблемаларының болуымен сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру қызметі жатады.
1. «Инвестиции: инвестиционный портфель, источники финансирования, выбор стратегии». В.В. Бочаров. «ПИТЕР» 2002.
2. Алексей Рухлов. Принципы портфельного инвестирования. – Финансы. Ценные бумаги. – М., 1997 г.
3. “Инвестициялар туралы” ҚР заңы 08.01.2003ж
4. Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Санкт Питербург. 1999ж.
5. Сергеев И.В., Веретенникова И.И., Яновский В.В. Организация и финансирование инвестиций. Москва 2003.
6. Мелкумов Я.С. Экономическая оценка эффективности инвестиций. Москва. 1997.
7. Липсиц Н.В., Косов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа. М., 1996.
8. Ковалев В.В. Финансовый анализ: управление капиталом. Анализ отчетности. Москва., 1996.
9. Богатин Ю.В., Швандар В.А. Оценка эффективности инвестиций: Учебное пособие для вузов. – М.: Финансы, Юнити-Дана, 1999. – 254 с.
10. Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции –М, Финансы и статистика, 1993.
11. Коласс Б. Управление инвестиционной деятельностью предприятия. Проблемы, концепции и методы: Учебн. Пособие/ Пер. с франц. Под ред.проф.Я.В.Соколова. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997. – 576 с.
12. Вернер В., Витер М. Руководство по оценке эффективности инвестиции.-М, 1995.
13. Савчук В.П. Оценка эффективности инвестиционных проектов. – Киев, 1999.– 365 с.
14. Основы инвестирования/ Гитман, Лоренс Дж., Джонк, Майкл Д. – М.: Дело, 1999.
15. Станиславчик Е.Н Бизнес-план: Управление инвестиционными проектами. – М.: Ось-89, 2001.
16. Управление инвестиционными проектами/ В.А.Швандар, А.И.Базилевич. – М.: Юнити-Дана, 2001.
17. Сергеев И.В., Веретникова И.И. Организация и финансирование инвестиции./ Москва. Финансы и статистика. 2000.
18. Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент. М. 2000 г.
19. Оценка эффективности инвестиционных проектов: теория и практика. Учебно-практическое пособие/ П.В.Виленский, В.Н.Лившиц, С.А.Смоляк. М.:Дело,2001. – 832с.
20. Бланк И.А. Финансовый менеджмент. Учебный курс. М. 1999 г.
21. А.Қ. «Банк Центр Кредит» есептік материалдары 2008 ж.
22. «Бона»фирамының есептік мәліметтері 2008 ж
23. ҚР Үкіметінің 2003-2015 жж. арналған индустриалды-инновавиялық стртегиясы.
2. Алексей Рухлов. Принципы портфельного инвестирования. – Финансы. Ценные бумаги. – М., 1997 г.
3. “Инвестициялар туралы” ҚР заңы 08.01.2003ж
4. Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Санкт Питербург. 1999ж.
5. Сергеев И.В., Веретенникова И.И., Яновский В.В. Организация и финансирование инвестиций. Москва 2003.
6. Мелкумов Я.С. Экономическая оценка эффективности инвестиций. Москва. 1997.
7. Липсиц Н.В., Косов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа. М., 1996.
8. Ковалев В.В. Финансовый анализ: управление капиталом. Анализ отчетности. Москва., 1996.
9. Богатин Ю.В., Швандар В.А. Оценка эффективности инвестиций: Учебное пособие для вузов. – М.: Финансы, Юнити-Дана, 1999. – 254 с.
10. Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции –М, Финансы и статистика, 1993.
11. Коласс Б. Управление инвестиционной деятельностью предприятия. Проблемы, концепции и методы: Учебн. Пособие/ Пер. с франц. Под ред.проф.Я.В.Соколова. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997. – 576 с.
12. Вернер В., Витер М. Руководство по оценке эффективности инвестиции.-М, 1995.
13. Савчук В.П. Оценка эффективности инвестиционных проектов. – Киев, 1999.– 365 с.
14. Основы инвестирования/ Гитман, Лоренс Дж., Джонк, Майкл Д. – М.: Дело, 1999.
15. Станиславчик Е.Н Бизнес-план: Управление инвестиционными проектами. – М.: Ось-89, 2001.
16. Управление инвестиционными проектами/ В.А.Швандар, А.И.Базилевич. – М.: Юнити-Дана, 2001.
17. Сергеев И.В., Веретникова И.И. Организация и финансирование инвестиции./ Москва. Финансы и статистика. 2000.
18. Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент. М. 2000 г.
19. Оценка эффективности инвестиционных проектов: теория и практика. Учебно-практическое пособие/ П.В.Виленский, В.Н.Лившиц, С.А.Смоляк. М.:Дело,2001. – 832с.
20. Бланк И.А. Финансовый менеджмент. Учебный курс. М. 1999 г.
21. А.Қ. «Банк Центр Кредит» есептік материалдары 2008 ж.
22. «Бона»фирамының есептік мәліметтері 2008 ж
23. ҚР Үкіметінің 2003-2015 жж. арналған индустриалды-инновавиялық стртегиясы.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастырудың
теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның инвестициялық ресурстарының экономикалық мәні мен
типтері
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің факторлары, субъектілері мен
объектілері
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтін қаржылындыру механизімі
2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздерін талдау
2.1 Кәсіпорынның қызметін қаржыландырудың банктік несиелеу әдісін бағалау
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың лизингтік әдісін
бағалау
3. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржылындыруды
жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның инвестициялық саясатының басты бағыттары
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін несиелеудегі тәуекелді басқаруды
жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда отандық өніндіріс саласы
кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды іске асырмайынша
алға жылжымайтыны белгілі. Қазақстан үкіметінің дағдарысқа қарсы шаралар
жоспарында және ҚР Президентінің соңғы жылдардағы елге жолдауларында бұл
мәселе тереңінен көтеріліп отыр. Әсіресе 2009-2010 жылдарға дағдарысқа
қарсы іс-шаралар жоспарын іске асыруға бағытталған 2 тлн. 700 млн теңге
қаражаттың 3 млрд АҚШ долларына жуығы агроөнеркісібі, шағын және орта
бизнесті дамытуға және жаңа инновациялық ивестициялық жобаларды игеруге
бағытталу тікелей отандық кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруды көздейді.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруға аса мән беруге тиіс. Себебі, кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін қаржыландыруға біріншіден, мемлекет тарапынан қаржыландыру
тетіктері қарастырылса, екіншіден мемелекет оларға кепілдік бере алады.
Шын мәнісінде кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру
отандық банк активтерінің басты бағытына айналуда. Сондықтан да болар
екінші деңгейдегі банктеріміз инвестициялық қызметті несиелеуге басты
қызығушылықтар танытады. Бүгінгі күні кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін қаржыландырудың өзіндік шарттары мен саясаты қалыптасуда.
Бірақ отандық банктердің кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруға байланысты бүгінгі күні мәселелер жоқ емес. Ең басты мәселе
бұл тәуекелмен байланысты. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындардың
инвестициялық қызметтің көбісі жаңа бизнес түрінде қаржыландыруды қажет
санайтындықтан, олар үлкен тәуекелдің барын алға тартады. Сондай факторды
ескеріп, олар инвестициялық жобаларды несиелеуде несиенің пайыздық
мөлшерлемесін көтереді. Бұл кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің иелері
үшін тиімсіз. Сонымен қатар көз келген ірі инвестициялық жоба ірі қаражат
көлемінде несиелеуді талап ететіні сөзсіз. Өкінішке орай ондай
кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға кейбір ірі немесе
орта банктердің несиелік ресурстары жетіспейді. Көбіне олар мұндай
жағдайдан шығу үшін бірлесіп қаржыландыру бағдарламасын ұсынады. Мұндағы
олардың мақсаты тәуекелді бөлісу болып табылады. Келесі бір мәселе ірі және
орта жобалардың орта немесе ұзақ мерзімді несиелеуді талап етуімен
байланысты. Ал ондай мүмкіндік бүгінгі отандық банктерімізде жоқтың
қасында. Сондықтан да олар ұзақ мерзімді несие ресурстарын сырттан немесе
шетелден тартуға мәжбүр болады. Ал қазіргі кездегі әлемдік қаржы дағдарысы
тұсындай ондай мүмкіндіктер шектелген.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруды ұйымдастыру және ондағы тәуекелді басқару мәселесін шешу
проблемаларының болуымен сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыру қызметі жатады.
Курстық жұмысының мақсаты – кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруды ұйымдастыру ерекшеліктерін теориялық және практикалық
тұрғыдан оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін
ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру ұғымын
қарастыру;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру әдістерін
қарастыру;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру механизмін
қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыру жағдайына талдау жасау;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды жетілдіру
жолдарын қарастыру;
Курстық жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Курстық жұмысын
жазу барысында кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды
ұйымдастыруға бағытталған жазған шетелдік және отандық ғалымдардың соның
ішінде: Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк,
Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, Д.В.Мельников, Қ.Қ Ильясов, К.А. Сағадиев,
М.Кенжегузин, Н.Қ Мамыров, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Н.Н. Хамитов,
және т.б. еңбектері пайдаланады.
Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін қаржыландыруды реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік
актілері, ҚҰБ-нің нормативтік құжаттары, статистикалық және есептік
деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы
ЕДБ-дің есептік материалдары, және т.с.с. пайдаланылды.
Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдалылған әдебиттер тізімінен тұрады.
1. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастырудың
теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның инвестициялық ресурстарының экономикалық мәні мен
типтері
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін ұғымын қарастырмастан бұрын оның
инвестицияларының экономикалық мағынасына мән берген дұрыс.
“Инвестиция” сөзі латынша “іnvectіre” қазақ тіліне аударғанда қаражат
салу, жұмсау дегенді білдіреді. “Инвестиция” сөзі отандық экономикамыз үшін
біршама жаңа термин. Инвестиция ұғымы капитал жұмсауға қарағанда кең
мағыналы. Жоспарлы экономика тұсында “капитал жұмсалымы” деп негізгі
қорлардың ұдайы өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу
шығындарын қамтитын барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция ұғымына
келсек, қазіргі экономикалық әдебиеттерде, соның ішінде сөздіктерде оған
әртүрлі ұғымдар берілген. Осы ұғымдарға тоқталайық.
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский және Е.Б. Стародубцеваның жазған
экономикалық сөздігінде: “Инвестиция - пайда табу мақсатында өэ елінде
немесе шет елде әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға,
экономикалық-әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ
мерзімге жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді ”
–делінген.[1]
Лапусты М.Г. және П.С. Никольскийдің жалпы редакцияны басқарумен
дайындалған сөздікте: “Инвестиция – табыс алу және әлеумкттік теңділікке
қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік объектісіне және басқада құндылықтар
түрлеріне жұмсалынған ақшалай қаражаттар, мақсатты банк салымдар, пайлар,
акциялар және өзге де бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, несиелер, басқа да мүліктер немесе мүліктік құқықтар, және
интелектуалдық құндылықтар” - деп түсіндіріледі. [2]
Шет елдік инвестицияға байланысты заңда инвестицияға мынадай түсінік
берілген: “Инвестициялау – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет
объкетілеріне салынатын мүліктік және интелектуалдық құндылықтардың барлық
түрлері, соның ішінде : [3]
- жылжитын және жылжымайтын мүліктер мен мүліктік құқық, ұстау құқығы,
өңдеусіз стауға арналған тауарлардан басқалары;
- акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзгеде нысандары;
- облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер;
- инвестицияларға байланысты келісім-шарттар бойынша орындалуға тиісті
қызметтер, тауарлар, ақшалай сомаларды талап етулер;
- интелектуалдық қызметтің нәтижелеріне деген құқықтар, оған
жататындар: авторлық құқық, патент, тауар белгісі, өнеркәсіп үлгісі,
технологиялық процестер, нау-хау, нормативтік-техникалық, сәулеттік,
нысандардағы кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға арналған кез келген
құқықтар ”.
Б.А. Колтынюктің еңбегінде: “Инвестициялау – бұл көптеген экономикалық
игіліктерді өндіру үшін капитал (ресурс) қорын жасау немесе толықтыру.
Қаржы және экономика тұрғысынан қарағанда инвестициялау – бастапқы
жұмсалынатын капиталдан асатын мөлшерде алдағы уақыттарда таза пайда алу
мақсатында экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімде жұмсау” – деп сипаттама
береді. [4]
И.В.Сергеев, И.И.Веретникованың еңбегінде инвестиция деп – пайда немесе
басқа да тиімділікке қол жеткізу мақсатында жаңа кәсіпорындар құру, жұмыс
істеп отырған кәсіпорындарды кеңейту, кәсіпорындарды қайта құру және
техникалық жағынан қайта қаржыландыру, жылжымайтын мүлік, акциялар,
облигациялар және басқа да бағалы қағаздар мен активтерді сатып алуға
бағытталған мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың ақшалай қаражаттары,
мүліктік және интелектуалдық құндылықтарды түсіндіреді. [5]
Инвестицияның мазмұнын сызба түрінде беруге болады:
Сурет 1. Инвестициялық тізбектің сызбасы
Көзі: Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Санкт Питербург. 1999ж.
Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да
мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға
бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті
және тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен
жүзеге асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа
да қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың
(мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кәсіпкерлердің) барлық мүліктік
және интелектуалдық құндылықтары; [6]
Инвестиция туралы ҚР заңына сәйкес “шет ел инвестициясы – Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынасу нысанында,
сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру және Қазақстан Республикасының
“Лизинг туралы” заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен
жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы
аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге
жұмсалынады. Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады: жаңадан құрылатын
және жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым құралдары.
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің факторлары, субъектілері мен
объектілері
Кәсіпорынның инвестциялық қызметіне ықпал етуші факторларды төмендегідей
екі топқа бөліп қарастыруға болады: [5]
1-топ. Макродеңгейдегі немесе барлық сыртқы факторлар:
• салық жүйесінің жетілдірілу дәрежесі;
• инвестициялық қызметтің нормативтік-құқықтық жағынан қамтамасыз
етілуі;
• инвестициялық қызметтке мемлекеттің қатысу дәрежесі;
• инфляция деңгейі;
• бюджет тапшылығы;
• экономиканың даму жағдайы;
• қаржы-несие саясатын жетілдіру дәрежесі;
• мемлекеттің экономикалық, соның ішінде инвестициялық саясаты;
• қоғамдағы әлеуметтік және саяси жағдайлар;
• нарықтық қатынастардың жетілдірілу дәрежесі;
• еркін экономикалық аймақтардың болуы;
• шетел капиталын тарту үшін қолайлы жағдай жасау;
• инвестиция жұмсаудың тәуекелділік дәрежесі;
• мемлекет тарпынан шағын және орта бизнесті қолдау.
Осылардың ішінен кәсіпорынның инвестициялық қызметіне кейбірінің ықпал
ету тетігін қарастырайық.
Бұл факторлардың барлығы бір бірімен өзара байланысты деген түйінге
келсек, онда олардың барлығы бірдей тек қана иневстициялық қызметке ғана
емес, сондай-ақ елдегі жалпы экономикаға да ықпал етеді. Ел экономикасының
жағдайы мен оның даму үрдісі – бұл инвестициялық қызметті жүзеге асырушы
мемлекеттің және барлық шаруашылық субъектілерінің қаржылық мүмкіндігін
анықтайтын негізгі фактор.
Елдегі экономика жағдайы ЖҰӨ, ЖІӨ, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет
шамасы мен оның тапшылық деңгейі, инфляция деңгейі, экспорт көлемі және
оның құрылымы сияқты және басқа да көрсеткіштердің үрдісін анықтауға
мүмкіндік жасайды. Инвестициялау үшін қажетті ресурстарды бөлетін
мемлекеттің, шарушылық субъектілердің және коммерциялық ұйымдардың
мүмкіндіктері ЖІӨ, ЖҰӨ және ұлттық табыстың шамасына байланысты.
Экономиканың даму қарқыны қолда бар күш-қуатты тиімді пайдалануға және
инвестиция жұмсау қарқынына да тікелей байланысты екіні де белгілі. Әрине
бұл жерде экономика қарқының өсуі иневстициялық жұмсалымға қарағанда ілгері
болуына тырысу қажет.
Инфляция бұл инвестициялық қызметке ықпал етуші негізгі фактор ретінде
экономканың жағдайына тікелей байланысты, яғни тұрақты экономика немесе
экономикалық өсу тұсында оның деңгейі төмендейді немесе керсінше. Бұл жерде
инфляция процессі мен банктік несие мөлшерлемесінің арасында тығыз байланыс
бар екенін айта кету қажет. Ендеше инвестицияға деген сұраныс қисығы
банктік пайыз мөлшерлемесіне (Мп) және инвестицияның жұмсалымынан күтілетін
таза пайданың нормасына (Нп) тікелей байланысты (1-сурет).
Мп
Нп
Инвестициялар
Сурет 2. Инвестицияға деген сұраныс қисығы
Көзі: Сергеев И.В., Веретенникова И.И., Яновский В.В. Организация и
финансирование инвестиций. Москва 2003.
2-суреттен көріп отырғанымыздай, қаншалықты банктік пайыз мөлшерлемесі
жоғары болса, соғұрлым инвестицияға деген сұраныс төмен, немесе инфляцияға
деген сұраныс пен күтілетін таза пайда нормасының арасында да сондай
байланыс бар. Әрине бұл жерде егер таза пайда нормасы банктің пайыз
мөлшерлемесінен жоғары болса, яғни Нп ( Мп , онда экономикаға инвестиция
жұмсау тиімді. Сондай-ақ керісінше, егер күтілетін таза пайда нормасы пайыз
мөлшерлемесінен жоғары болса, яғни Мп ( Нп , онда мұндай жағдайда
инвестиция жұмсау тиімсіз.
Пайыз мөлшерлемесінің екі түрі болады: нақты және номиналды.
Нақты номиналдыдан инфляция деңгейіне қарай ажыратылады, яғни:
Мнақ ( Мном - Им ,
(1)
мұнда Мнақ - нақты банктік пайыз мөлшерлемесі;
Мном - номиналды банктік пайыз мөлшерлемесі;
Им - инфляция деңгейі.
Айта кететін жәйт, бұл жерде инвестициялық шешім қабылдауда номиналдық
емес нақты пайыз мөлшерлемесінің ролі маңызды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей егер бағаның жылдық өсуі 40 (, ал айлық
өсуі – 2,8 ( -дан аспаған жағдайда ғана қаржылық тұрақтылық қалыптасады.
Егер ол жоғары болса, онда өндіріске жұмсалынатын инвестиция шамасы күрт
азайып, нәтижесінде экономика мен елдің жағдайы нашарлайды.
Келесі бір маңызды фактор салық жүйесінің жетілдірілу дәрежесі. Қазіргі
жағдайда әсіресе, өндіруші кәсіпорындар үшін салықтың мөлшерлемесі әлі де
болса (қосылған құнға салынатын салықтан басқасы) жоғары мөлшерде қалуда.
Бұл салықтардың бәрі (өнімнің өзіндік құнына кіретіні және бағасына
қосылатындары) жұмыс істеп отырған кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне – таза
пайдасына әсер етіп, ең соңында кәсіпорынның пайда есебінен инвестициялау
мүмкіндігі азайтады.
Салық жүйесін жетілдірудің басты бағыты - инвестицияларын жұмыс істеп
отырған өндірісті қайта құруға, техникалық жағынан қайта жарақтау және
кеңейтуге бағыттайтын кәсіпорындар үшін табысына салынатын салыққа жеңілдік
белгілеуді қамтиды. Мұндай салықтық жеңілдік нарық экономикасы дамыған
елдердің көпшілігінде маңызды орын алады.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметіне елдегі шағын және орта бизнестің
дамуы да ықпал етеді. Себебі, олардың дамуынсыз кез келген экономиканың
қызмет етуі және дамуы мүмкін емес екені белгілі.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметіне белгілі біл мөлшерде болсын оған
мемлекеттің қатысу дәрежесіне де байланысты. Сондықтан да мемлекет бұл
жерде тек инвестициялық саясатты жасаушы ғана, сол сияқты оны іске асырушы,
яғни бюджетте осыған байланысты белгілі бір қаражатты жоспарлай отырып, оны
тиісті бағытына пайдаланушы ретінде қатысуға тиіс.
Микродеңгейдегі факторлар да кәсіпорынның инвестициялық қызметіне әсер
етеді.
2-топ. Микродеңгейдегі немесе ішкі факторлар:
• кәсіпорынның ауқымы (мөлшері);
• кәсіпорынның қаржылық жағдайы;
• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсілдері;
• кәсіпорынның ғылыми-техникалық саясаты;
• кәсіпорынның инвестициялық саясаты;
• шарушылықты ұйымлдастырылу-құқықтық нысаны.
Кәсіпорынның мөлшері инвестициялық қызметтің ауқымына тікелей ықпал
етеді, себебі, ірі кәсіпорындардың орта немесе шағын кәсіпорындарға
қарағандағы қаржылық мүмкіндіктері өте жоғары болып табылады.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі экономикалық, соның ішінде
инвестициялық саясатқа тікелей байланысты. Егер кәсіпорын техникалық
жағынан қайта жарақтау және қайта құруды жоспарлайтын болса, онда ол оларды
қаржыландыру көздерін қарастырады.
Жоғарыда аталған факторлардың барлығын объективтті және субъективтті
факторлар деп бөлуге болады. Объективті факторларға мемлекеттің
(үкіметтің) және кәсіпорынның қызметіне байланыссыз факторлар жатса.
Мысалға, стихиялық залалдар, басқа мемлекеттердегі қаржы дағдарыстары және
т.с.с. Ал, субъективті факторларға мемлекет пен кәсіпорынның қызметтіне
тікелей тәуелді факторлар жатады.
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтін қаржылындыру механизмі
Механизм дегеніміз не( “Механизм“ термині өзінің шығу тегі техникалық
болғандықтан да, оны техникалық категория ретінде қарастырады.
Экономикалық түсінікте: “механизм” - бұл белгілі бір қызметті
жандандыруға және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл
мағынасында “механизм” термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның мәні
экономикалық, оның ішінде инвестицяилық саясаттың міндеттерімен
анықталатын, басқарылатын объектіге басқаратын субъектінің әрекет ету
мазмұнымен байланысты болып келеді. [10]
Жасалынған және қабылданған кәсіпорынның инвестициялық саясаты
инвестициялық механизмнің көмегінсіз іске асырыла алмайды.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру механизмі –
кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін
инвестиция түрлерін, инвестицияны қаржыландыру және несиелеу көздері мен
әдістерін, кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруға қажетті
нормативтік-құқықтық актілермен қамтамасыз ету, сондай-ақ кәсіпорынның
инвестициялық қызметін байланысты тәуекелді басқарудың элементтерін
қамтитын экономикалық-инвестициялық механизмнің құрамдас бөлігі.
В.П. Жданов өзінің Организация и финансирование инвестиций
кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру механизміне былай түсінік
береді: “инвестициялық механизм дегеніміз жұмыс жасап отырған кәсіпорынды
өндірістік жағынан ұлғайту немесе жаңадан құрылатын өндірісті алдын-ала
қаржыландыру мақсатында ұдайы өндіріске макро және микродеңгейлерде ықпал
ететін құралдар мен тетіктердің, инвестицияны қаржыландыру көздерінің,
әдістері мен формаларының жиынтығын білдіреді”. [11]
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементтінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ инвестициялық
механизмнің басқа да экономикалық механизмдер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымық элементтері бар.
Инвестициялық механизм құрылымы мынадай элементтерден тұрады:
- мотивациялық буын;
- инвестициялық қызметті ресурспен қамсыздандыру;
- құқықтық және әдістемелік жағынан қамсыздандыру;
- ұйымдық қамсыздандыру.
Мотивациялық буын – нақты инвестициялық механизмнің сыртқы экономикалық
және әлеуметтік ортамен, тиісті экономикалық және шарушылық мехнизмдермен
өзара әрекет етуін қамтамасыз етеді. Мотивациялық буынға потенциалды
инвесторлардың өздерінің қаражаттарын салатын объектілерді анықтау
барысында басшылыққа алатын барлық қызмет түрлерінің мотивтерін пысықтау
және зерттеу шараларын қамтиды.
Инвестициялық қызметті ресурспен қамсыздандыру – нақты бір жобаның
алдына қойған мақсатына жету мақсатына қажетті ресурстармен жабдықтау,
сондай-ақ оларды алатын көздердін талдау және түрлерін зерттеуді көздейді.
Инвестициялық қызметте пайдаланылатын ресурстар түрлерінің жіктелуі 1-
кестеде берілген.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздері мен
тәсілдерінің көп түрлі болғанымен де, оларды ұйымдастыру формалары қарай
мынадай топқа бөлуге болады:
1). өзін-өзі қаржыландыру (инвестициялау мақсатында өзінің ішкі
қаржыландыру көздерін пайдалану);
2). сырттай борыштық қаржыландыру (несиелер және займдар);
3). тікелей ( нақты) инвестициялау;
4). жанама (қаржылай) инвестициялау;
Кесте1
Кәсіпорынның инвестициялық қызметінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің
жіктелуі
Ресурстардың категорияларыРесурстардың түрлері
1. Қаржы құралдары мен ақша және валюта;
олардың баламалары бағалы қағаздар (акциялар мен облигациялар,
вексельдер);
жарғылық капиталдағы пайлар мен үлестер;
несиелер және займдар;
келісім-шарттар, міндеттемелер, кепілдіктер,
сақтандыру және басқалары
2. Жер ресурстары жер бөлімшелері (ауданы, өнімділігі, су,
инфрақұрылым, ауа-райы, табиғи ресурстар,
жағрафиялық жағдайы, құндық бағалау)
3. Материалдық емес авторлық құқық (ЭЕМ бағдарламалары,
ресурстар геологиялық карта және т.б.);
жерді пайдалану құқығы;
өнертапқыштық патенты;
өнеркәсіптік үлгілер;
лицензиялар;
ноу-хау;
goodwill;
сауда маркасы, сауда белгісі, фирмалық стилі;
идеялар, жобалар және т.б.;
ақпараттар массиві статистика
4. Еңбек ресурстары басқаратын персоналдар;
білікті оқытылған мамандар;
жұмысшылар
Көзі: Коласс Б. Управление инвестиционной деятельностью предприятия.
Проблемы, концепции и методы.
Құқықтық және әдістемелік жағынан қамсыздандыру қандай да бір елдің
аумағында қабылданған заңдарға және басқа да нормативтік актілер негізінде
инвестициялық қызметті реттеу шараларын, сондай-ақ экономикалық даму
бағытындағы және нақты бір салалардағы инвестициялық және инновациялық
қызметті жоспарлау және жүргізуге байланысты әдістемелік нұсқаулықтарға
негізделеді.
Жалпы, бұл жерде инвестициялық механизмнің инвестициялық қызметке
байланысты заңдармен, мемлекеттің, аймақтың және кәсіпорындардың дербес
инвестициялық саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталатын айтылады.
Кәсіпорынның инвестицялық қызметті ұйымдық қамсыздандыру
инвестициялаудың алдына қоятын мақсаттарына жетуіне бақылау жасайтын және
оның дамуына ықпал ететін қажетті ұйымастырушылық құрылымның болуын
қамтиды. Жоспарлау және басқару әртүрлі жобалар бойынша инвестициялық
механизмнің жүзеге асуында ерекше орын ала отырып, инвестициялық қызметтің
тиімділігін арттыруға байланысты шараларды іске асыруды және бағалауды,
қаржылық жағдайына талдау жасауды, ақша ағынын қалыптастыруды,
инвестициялық ресурстармен есеп айырысу жүргізуді қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру және несиелеу
көздерінің болуы инвестициялық қызметке байланысты басты мәселелердің
шешілуін сипаттайды. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне
қарай елдегі жалпы экономикалық дағдарыстың орын алуы ивнестицияны
қаржыландыру көздерінің тапшылығын көрсетті.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру жүйесіне инвестицияны
қаржыландыру және несиелеу көздері мен әдістері жатады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде кәсіпорынның инвестициялық қызметін
қаржыландыру және несиелеу көздеріне төмендегідей түрде жіктейді:[12]
1) инвестордың меншікті ақшалай ресурстары мен ішкі шаруашылық
резервтері, соның ішінде:
а) пайдасы;
ә) амортизациялық аударымдары;
2) ивесторлардың қарызға алған қаражаттары, соның ішінде:
а) банктік несиелер;
ә) бюджеттік несиелер;
б) облигациялық займдары;
в) басқа да қаражаттар.
3) инвестордың сырттан тартқан қаражаттары, соның ішінде:
а) акцияларды сатудан түскен қаражаттар;
ә) еңбек ұжымының, азаматтардың, заңды тұлғалардың қосқан үлестері мен
өзге де мүшелік жарналары;
4) қатарымсыз және қайтарылатын негізде берген ҚР-ғы бюджет
субъектілерінің қаражаттары;
5) арнайы мақсатты қорлар қаражаттары;
6) шетелдік инвесторлар қаражаттары.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың меншікті көздері ең
тұрақты көздер болып табылады. Кез келген кәсіпорынждардың және ұйымдардың
инвестициялаудағы меншікті қаражат көзінен пайда жатады.
Нарық жағдайындағы кәсіпорынның басты мақсаты пайда табу. Пайда –
кәспорынның негізгі қаржылық нәтижесі. Кәсіпорында алынатын пайданың
түрлері: баланстық, жалпы, таза және бөлінбеген пайда.
Баланстық пайда (Пб) мынадай құрамдас бөліктерден тұрады:
Пб ( Пс ( Пм ( (Тс.о. ( Шс.о.),
(2)
мұндағы Пс - өнімдерді (жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған
пайда;
Пм – кәсіпорын мүлкін сатудан түскен пайда;
Тс.о – сауда емес операциялардан алынған табыстар;
Шс.о – сауда емес операцияларға байланысты шығыстар.
Жалпы пайда салық төлеуге жататын пайда болып табылады. Кәсіпорын үшін
ең маңыздысы - бұл оның иелігінде қалатын таза пайда. Таза пайданың (Пт)
есептелуі:
Пт ( Пб - Ст
(3)
мұндағы Пб – баланстық пайда,
Ст – пайдадан төленетін салықтар мен міндетті төлемдер.
Таза пайдадан акционерлерге дивидент және әр түрлі пайыздар төленгеннен
кейін кәсіпорында бөлінбеген пайда қалады. Міне осы бөлінбеген пайда
кәсіпорындағы инвестицияны қаржыландырудың басты көзін құрайды.
Амортизациялық аударымдар да инвестицияны қаржыландырудың басты көзі.
Амортизация – негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі ішінде шығарылатын
өнімдерге өздерінің құнын беру процессі.
Негізгі құралдарға ғимарттар, құрылғылар, жұмыс және күш көліктері мен
құрал жабдықтары, өлшейтін және реттеуші құралдар мен құрылғылар, есептейіш
техникалары, өндірстік және шаруашылық заттары, және қызмет ету мерзімі бір
жылдан асатын басқа да құралдар жатады.
Амортизацияға мыналар жатпайды: сыйға беру шарты бойынша алынған негізгі
құрал объектілері, тұрғын үй қорлары, орман және жол шаруашылығы
объектелері, арнайы құрылғылар, өнім беретін малдар, маралдар және т.б.,
пайдалану мерзімі жетпеген көп жылдық көшеттер, сондай-ақ сатып алынған
басылымдар (кітаптар, оқулықтар және т.б.)
Еліміздің нарық желісіне өтуімен байланысты қаржыландыру көзі ретінде
амортизациялық аударымдардың маңызы арта түсуде.
Кәспорындардағы амортизациялық аударымдардың шамасы мынадай факторларға
тәуелді:
• кәсіпорынның иелігіндегі негізгі өндірістік қорларлдың орташа жылдық
құнына;
• негізгі қорларды қайта бағалауға;
• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсіліне;
• ҒТП жеделдетуге.
Қаржы нарығының басты қызметі ақшалай жинақтарды өндірістік
инвестицияға жұмылдыру болып табылады. Мұндай қызмет банктік несиеге тән
келеді. Әрине бұл жерде қарыз алушы үшін ең маңыздысы – пайыз
мөлшерлерлемесі мен несиенің мерзімі. Пайыз мөлшерлермесінің төмен болғаны
инвестициялау процессін қаржыландыруда қарыз алуға деген мүмкіндікті
кеңейтеді. Ұзақ мерзімді несиені әдетте инвестициялық несие деп атайды.
Банктік несиенің басты артықшылығы, ол қарыз алушыға алдын ала қарыз
алып өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік туғызады.
Банктік несиелеу объектісіне мыналар жатады:
- өндірістік және өндірістік емес объектілерді құру, кеңейту және қайта
құру;
- жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сатып алу;
- шет елдік инвестордың қатысумен жаңа кәсіпорында құру;
- ғылыми-техникалық өнімдерді, интелектуальдық құндылықтарды және басқа
да меншік объектілерін жасау,
Ұзақ мерзімді несиені беру барысында банк мыналарға көңіл аударады:
- қарыз алушының таза пайдасы есебінен шығындардың өтелуі;
- кәсіпорынның несиелік және төлем қабілеттегі;
- несиелік тәуекел деңгейі;
- несиелік ресурстар айналымын жеделдету мүмкіндігі.
Жалпы инвестициялық қызметті қаржыландыру және несиелеу көздерін ішкі
және сыртқы көздер деп екі топқа бөлуге болады (Сурет 3).
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру және несиелеу
әдістеріне мыналар жатады:
1) бюджеттік әдіс;
2) қарыздық әдіс;
3) өзін-өзі қаржыландыру әдісі;
4) тікелей инвестициялар есебінен қаржыландыру әдісі.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың бюджеттік әдісі
мемлекеттік бюджеттің ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Бюджеттен
қаржыландыру мынадай принциптерге сүйенеді:
- аз шығын жұмсап, барынша жоғары экономикалық және әлеуметтік
тиімділікке қол жеткізу;
- бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсаттылық сипаты.
2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздерін талдау
2.1 Кәсіпорынның қызметін қаржыландырудың банктік несиелеу әдісін
бағалау
Кәсіпорынның кез келген инвестициялық қызметін банктік несиелеу арқылы
қаржылындыру белгілі бір инвестициялық жобаларды қаржыландыру көмегімен
іске асады.
Ал, енді инвестициялық жобаға түсінік бермес бұрын жоба сөзінің мәніне
тоқталайық. Жоба - бұл белгілі бір бастапқы мәліметтері бар және нәтиженің
(мақсаттың) болуын талап ететін және оны шешу тәсілдеріне негізделетін
міндеттерді білдіреді.[15]
Жобалардың келесідей түрлері болады: құрылыс объектісін салу,
инвестициялау портфелін қалыптастыру, кәсіпорынды қайта құру, жаңа ұйым
құру, жаңа техника және технологиялар жасау және дамыту.
Егерде жобаны іске асыру нәтижесі заттай объектілер (ғимарат, құрылғы,
өндірістік кешен) болып табылса, онда жобаның анықтамасы келесідей түрде
нақтылана түседі.
Жоба – заттай объектілерді және технологиялық процестерді іске асыруға
қажетті материалдық, қаржылай, еңбек және басқа да ресурстар қамтитын
техникалық және ұйымдастыру құжаттарын, сондай-ақ олардың орындалуына
байланысты басқару шешімдерін және шараларын жасайтын немесе жұмылдыратын,
көздеген мақсаттар төңірегінде қалыптасқан жүйе.
Колтынюк Б.А. өзінің еңбегінде инвестициялық жобаға төмендегідей екі
АҚты түсінік береді:
біріншіден, ол - белгілі бір мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін, қандай-
да бір іс-әрекеттер кешенін қамтитын шаралар;
екіншіден, ол - қандай да бір іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін қажетті
ұйымдастырушылық-құқықтық және есеп айрысу-қаржылық құжаттардың кешенін
қамтитын жүйе.
Біздің ойымызша инвестициялық жоба – алға қойған мақсатқа жету үшін
қандай да бір жобаға капитал жұмсаумен байланысты жасалатын ұйымдастыру-
экономикалық шешімдердің жүйесін білдіреді.
Соңғы анықтама Инвестициялық жобаны несиелеуге сәйкес келетін анықтама.
Инвестициялық жобаны несиелеу бойынша инвестициялау объектісіне мыналар
жатады:[16]
салынатын, қайта құрылатын немесе кеңейтілетін кәсіпорын, ғимарат,
құрылғылар;
жұмыс жасап тұрған кәсіпорында жаңа бұйым түрлерін өндіру;
өндірістің қауіпсіздігін арттыру немесе қоршаған ортаны қорғау;
басқа да инвестициялар.
Инвестициялау объектілерді мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:
а) жобаның көлеміне қарай:
шағын жобалар (10-15 млн долларға дейінгі мөлшерде капитал жұмсауды
қажет ететін, еңбек шығыны – 40-50 адам-сағаттық жобалар);
ірі жобалар (капитал жұмсалымы – 1 млрд долллар және одан жоғары,
еңбек сиымдылығы – 2 млн адам-сағат);
орта жобалар, яғни шағын және ірі жобалардың арасында болатын жобалар.
ә) іске асыру мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді жоба (1 жылғы дейін);
орта мерзімді жоба (1жылдан 5-7 жылға дейін);
ұзақ мерзімді жоба (5 жылдан жоғары).
б) тәуелсіздік дәрежесіне қарай:
әр түрлі жоба (бірдей іске асатын және соның ішінде біреуін таңдауды
қажет ететін);
өзара байланысты жоба (бірі бірінсіз іске асырылмайтын жобалар);
өзара тәуелсіз жоба (бірінің жүзеге асуы екіншісіне қарама-қайшылық
тудыратын және өзара байланыссыз жобалар).
Шағын жоба - өндірісті кеңейту және шығарылатын өнім түрлерін арттыру
жоспарын білдіреді.
Ірі жоба – ішкі және сыртқы нарықтағы сұранысты қамтамасыз ету үшін
қажетті өнеркәсіп өнімдерін шығару жоспары.
Орта жоба - өндірісті қайта құру немесе техникалық жағынан қайта
қаруландыру жоспары.
Физикалық объектілердің үлкен көп түрлілігі жобалар типтерінің көп
түрлілігін айқындайды. Оларды классификациялық белгілері бойынша
дифференциациялауға болады:
-масштабы бойынша;
-жүзеге асыру мерзімі бойынша;
-орындау сапасы бойынша;
-қолданылатын қорлардың шектеулігі бойынша;
-жүзеге асыру орны мен шарттары бойынша.
Масштабы бойынша жобалар тактикалық және стратегиялық ден бөлінеді.
Стратегиялыққа негізінде меншік түрін өзгертуді немесе өндіріс сипатын
түпкілікті өзгерту (жаңа өнім шығару, толық автоматтандырылған өндіріске
өту және т.с.с.) қарастыратын жорбалар жатады. Тактикалық жобалар негізінде
шығарылатын өнімнің көлемін өзгертумен, өнім сапасын жоғарылатумен, құрал-
жабдықтарды модернизациялаумен байланысты болады. Сонымен қатар кішігірім
жоба және мега жоба болады. Кішігірім жобалар масштабы бойынша кішірек,
қарапайым және көлемі шектелген. Мысылы бұл тәжірибелік -өнеркәсіптік
қондырғыларды құру, кішігірім үйлер мен ғимраттар құрылысы, әрекет ететін
өндірістерді модернизациялау және т. б. Мегажобалар – жалпы мақсатпен
біріккен көптеген өзара байланысты жобалардан құралған және оның жүзеге
асуы үшін едәуір көлемде қорлар мен уақыт бөлінген мақсатты программалар.
Олар халықаралық, мемлекеттік, аймақтық, салааралық болуы мүмкін.
Жүзеге асыру мерзімі бойынша қысқа мерзімді және басқа да жобалар
болады. Қысқа мерзімді жобалар негізінде жаңалықтарды зерттеу мен өндіру
мақсатымен тәжірибелі қондырғыларды орнатуда, түрлі апаттардан кейін қайта
қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде жүзеге асырылады.
Жоба сапасы бойынша ақаусыз жобалармен басқа да жобалар болады. Ақаусыз
жобада ең басты фактор жоғары сапалылық болып табылады. Мұндайға мысал –
атом электростанциясын немесе космос ракетасын құру, эпидемиологиялық
ауруға қарсы вакцина жасап шығару және т.б. жатады.
Қорлардың шектеулілігі дәрежесіне қарай кейбір қорлар бойынша шектеулер
қойылған (мысалы жобаны орындау уақыты бойынша) және көптеген қорлар
бойынша шектеулер қойылған (уақыт, жоба құны, оның еңбек сыйымдылығы және
т.б. бойынша) жобалар болады.
іс-жүзінде мультижобалар кездеседі, олар-бір өндірістік фирма үшін
бірнеше подрядчикпен орындалатын бірнеше өзара байланысты жобалар, және
моножобалар – бір жобалық ұйым шеңберіндегі жеке жобалар кездеседі.
Өзінің күрделілігі мен құны бойынша халықаралық жобалар аса айрықша
болады.
Шетел және отандық тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың
негізгі типтері келесідей: [17]
1) Әрекет ететін бизнесті өзгеріссіз масштабтарда жалғастыру үшін
ескірген құрал-жабдықты ауыстыру. Негізінде мұндай жобалар
шешімдерді негіздеу мен қабылдаудың ұзақ және күрделі
процедураларын талап етпейді. Көп баламалық осындай құрал
–жабдықтың бірнеше типі болғанда және біреуін ғана таңдау керек
болғанда пайда болады.
2) Өндірістік шығындарды төмендету мақсатымен ескінің орнына
көбінесе жетілдірілген құрал-жабдықты пайдалану. Мұнда әрбір
жеке жобаның пайдалылығын тәтпіштеп талдау жүргізіледі, өйткені
техникалық мағынада көбінесе жетілдірілген құрал –жабдық қаржылық
көзқарастан пайдалы болмауы да мүмкін.
3) Өнім шығаруды ұлғайту және немесе қызмет көрсету нарығын кеңейту.
Жобалардың мұндай типі жаупкершілікті шешімді талап етеді, ол
негізінде кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейімен қабылданады.
Жобаның коммерциялық орындалуы, сонымен қатар пайданың ұдайы
өсімі көзқарасынан жобаның қаржылық тиімділігі көбінесе
тәтпіштеліп талданады.
4) Жаңа өнімдерді шығару мақсатымен кәсіпорынды ұлғайту. Жобалардың
бұл типі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады
және бизнес мәнін өзгертуге алып келеді. Талдаудың барлық
кезеңдері бірдей дәрежеде осы типтегі жобалар үшін маңызды, ал
жобалаудағы қателік кәсіпорынның көбінесе драмалық нәтижесіне
алып келеді.
5) Экологиялық сипаттағы жобалар, ол өзінің табиғаты бойынша әрдайым
қоршаған ортаны ластаумен байланысты болады.
6) Жобалардың басқа да түрлері - шешімдерді қабылдауда аса көп
жауапкершілікті қажет етпейтін жобалар, оларға жаңа офистің
құрылысы, жаңа автокөлік алу және т. б. жатады.
Әрбір жоба өз дамуында нақты жолдан өтеді. Жобаның пайда болуы мен
аяқталуы кезеңдерінің арасындағы уақыт аралығы жобаның өмірлік циклы
(немесе жобалық цикл) деп аталады. Өмірлік циклды жүзеге асыру үрдісінде
келесі фазаларды бөлуге болады: инвестиция алдындағы фаза, инвестициялық
фаза, пайдалану фазасы мен жобаны аяқтау.
Инвестициялау алдындағы фаза көбінесе жауапкершілікті болып табылады
және келесілерді біріктіреді.[18]
-инвестициялық мүмкіндіктерді талдау;
-болжамдық технико-экономикалық негіздеу (ТЭН);
-технико –экономикалық негіздеу мен инвестициялық салымдардың
тиімділігін есептеу;
-инвестициялық мүмкіндіктер жайлы баяндама мен келесі фазаға өтудің
мақсаттыллығы жайлы ұсыныс.
Инвестиция алдындағы фазада жоба концепциясын дайындау жүзеге асырылады-
жобаның түпкі мақсаттарын және оларға жету жолдарын анықтау. Сонымен қатар
жобаның өмір сүруге қабілеттілігін бағалау жүзеге асырылады, яғни оның
технико-экономикалық негізделуі жүзеге асырылады. Осының барлығы болашақ
бизнестің тиімділігін бағалау тұрғысынан жобаны болжамдық сараптау болып
табылады. Нәтижесінде бәр баламаның басқаның алдындағы артықшылығы
негізделеді, және жоба бойынша жұмыстардың басталуы жайлы шешім
қабылданады.
Осыдан кейін инвестициялық фаза басталады, ол жобаны жоспарлау
кезеңінен –мақсаттардың кешеніне жетуге әкелетін жұмыстардың кезең
тізбектілігін анықтаудан басталады. Жоба жоспары жұмыс істеудің құралы және
осы жұмыстардың нақты күн тізбелік графигін құрастырудың және олардың
құнын нақты бағалаудың алғы шарты болып табылады Техникалық талаптар
тағайындалады, олар жоба объектлерінің басты пайдаланушылық сипаттамаларын
(жұмыс көлемі, еңбек өнімділігі, өндірістің материал сыйымдылығы,
экологиялық көрсеткіштер және т. б.) бейнелейді. Қажетті геодезиялық және
инженерлі–геологиялық іздеулерді жүргізу мен жұмыстарды жүргізуге рұқсат
беретін куәліктерді алу арқылы жер учаскелерін таңдау мен рәсімдеу жүзеге
асырылады. Эскиздік жобалау жүргізіледі, мұнда жобалау бойынша жұмыстардың
құрамы, жобалық- конструкторлық іс-әрекеттің басталуы, ТЭН түзету мен
бекіту, жоба бойынша шығындарды бағалау анықталады. Келесі келісім-шарттық
кезеңде жобаның потенциялды орындаушылары таңдалады және жобаны орындау
жайлы келісім-шарт құрастырылады, мұнда жобалауға тапсырма, жұмыстардың
орындалу графигі, олардың құны айқындалады. Осыдан кейін келісім-шарт
негізінде подрядтық ұйымдармен қарым-қатынастарды рәсімдеу жүзеге
асырылады. Сонымен еңбек сыйымды және шығындық кезең – жобаны жүзеге асыру
фазасы болып табылады, мұнда жұмыстық жобалау мен құрлыс жүзеге асырылады.
Орта статистикалық деректер бойынша жоба кезеңдерінің пайыздық ара
қатынасы келесідей болады:концептуалдық -3%; жоспарлау -5%; жобалау -20%;
құрылыс -60%; аяқтаушы -12 %. Жобаны жүзеге асыру бойынша жұмыстардың
негізгі түрлері: құрлыс-құрастыру жұмыстары; реттейтін жұмыстарды орындау;
жобаны заказ берушіге тапсыру; жобаны іске қосу мен өнім шығару; құрал-
жабдықты жөндеу мен өндірісті дамыту; нәтижелерді бағалау.
Жобалық циклдың бойында жобаны ұйымдық-экономикалық; құқықтық, кадрлық,
қаржылық, материалды- техникалық, коммерциялық (маркетинг) ақпараттық
қамсыздандыру қажет.
Жобаның өмірлік циклының құрылымын білу оның перспективалылығын; нақты
кәсіпкер және мемлекет үшін мақсаттылығы мен мәнділігін дұрыс бағалауға
мүмкіндік береді. Мұнда жобаны ұқыпты экономикалық негіздеуге көп көңіл
бөлу қажет, ал жобаны іске қосудың мақсаттылығын мақұлдау немесе
мақұлдамауы қажет.
Инвестициялық жобаны несиелеуде инвестициялық жобаның айналымы деген
сөз қолданылады. Дүниежүзілік банкте қабылданған тәжірибеде Инвестициялық
жобаны айналымның өзіне тән кезеңдері болады (2-сурет).
І. Инвестициялау алдындағы кезең
Инвестициялық мүмкіндікті талдау
Жобаны даярлау (ТЭН не бизнес-жоспар құру)
Техникалық-экономикалық және қаржылық тиімділігін бағалау
Жоба бойынша шешім қабылдау
ІІ. Инвестициялау кезеңі
Келіссөздер, контрактілер жасау
Жобалау
Құрылыс
Маркетинг
Оқыту
ІІІ. Жоба өнімін пайдалану кезеңі
Қабылдап алу және іске қосу
Құрал-жабдықты ауыстыру
Кеңею, жаңарту
Сурет 3. Инвестициялық жобаны айналым кезеңі
Көзі: Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Санкт Питербург. 1999 ж.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы инвестициялық жобаны несиелеудің
күрделі сатысына инвестициялау алдындағы кезең жатады. Инвестициялық жобаны
несиелеу үшін, біріншіден, жобаның тұжырымын жасау қажет, екішіден, оның
тиімділігі бағалау керек, үшіншіден инвестицияның техникалық-экономикалық
негіздемесін жасау қажет, төртіншіден, сапалы бизнес-жоспарды даярлап, оны
іске асыру мәселелерін қарастыру керек.
Кез келген инвестициялық жобаны қаржыландыру немесе несиелеу оның
тиімділігін бағалауға үлкен мән береді. Жалпы инвестициялық жобаның
тиімділік көрсеткіштеріне мыналар жатады:
Коммерциялық (қаржылық) тиімділік, яғни инвестициялық жобаны іске
асыруға қатысушылар үшін жобаның іске асуынан туындайтын қаржылық
нәтижелермен анықталады. Оларды екі топқа бөлуге болады:
өндірістік қызметтің тиімділігінің көрсеткіштері, сондай-ақ жобаны іске
асырушы кәсіпорының ағымдағы және болашақтағы қаржылық жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштер, яғни оның балансы, пайда және зиян есебінің негізінде
есептеледі;
инвестицияның тиімділігінің көрсеткіштері, яғни ақша ағымының жоспары
негізінде есептеледі.
Бюджеттік тиімділік, мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылатын
инвестициялық жоба бойынша қаржылық тиімділік. Бұл көрсеткіштер
инвестициялық жобаның іске асуынан бюджетке түсетін салықтық және басқа да
түсімдерге байланысты сипатталады.
Экономикалық тиімділік, жобаны іске асыруға байланысты туындайтын
барлық шығындар мен нәтижелерді есепке алатын тиімділік. Бұл көрсеткішті
анықтағанда мынадай тиімділіктер ескеріледі:
жобаның іске асыруынан туындайтын әлеуметтік нәтижелер, яғни жобаның
іске асуының жұмыссыздық мәселесін шешуге ықпалы, жоба бойынша жұмыс
жасайтын жұмыскерлердің тұрғын-үй, тұрмыс жағдайы, денсаулық жағдайына
қатысты сұрақтардың дұрыс шешілуі;
жобаны іске асырудың экологиялық тиімділігі, қоршаған ортаны бүлдіру
көрсеткіштері және оған жұмсалынған шығындар.
Жалпы, инвестициялық жобаның тиімділігі оны іске асыру шығындары мен
қаржылық нәтижелерді өзара салыстыру арқылы анықталады.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялық жобаның коммерциялық (қаржылық)
тиімділігін бағалауда және олардың ішіндегі тиімді вариантты таңдауды
мынадай көрсеткіштер қолданылады:[19]
Таза ағымдық құн (NPV);
Табыстылық индексі (РІ);
Ішкі табыс нормасы (ІRR);
Инвестицияның өтелу мерзімі (РР).
Таза ағымдық құн (NPV) – инвестициялық жобаны іске асырудан түсетін
ақшалай түсімдер және олардың дисконтталған ағымдық құндары мен сол жобаны
іске асыруға қажетті барлық шығындардың дисконтталған ағымдық құндарының
сомалары арасындағы айырма арқылы есептеледі.
Таза ағымдық құнды (NPV) есептеуде төмендегідей формула қолданылады:
n С±t
NPV ( ( ((((( - Іо
(4)
t(1 (1 ( k)t
мұндағы,
С±t – t уақыт мерзіміндегі ақшалай түсімдер (таза ақшалай
тасқын);
k - жоба капиталының құны (дисконт нормасы);
Іо - жобаның бастапқы шығындары (инвестициялар);
n – жобаның қызмет ету мерзімі.
Егер: NPV ( 0, онда жобаны қабылдауға болады, ол тиімді;
NPV ( 0, онда жоба не пайдалы, не зиянды емес;
NPV ( 0, онда жобаны қабылдауға болмайды, ол тиімсіз.
NPV – инвестицияның тиімділігін анықтайтын ең маңызды көрсеткіштердің
біріне жатады.
Инвестицияның табыстылығы (РІ) – инвестицияға жұмсалған әрбір ақша
бірлігне келетін табысты есептеуді сипаттайды. Оның формуласы төмендегідей:
n С±t
РІ ( ( ((((( Іо
(5)
t(1 (1 ( k)t
Инвестицияның табыстылығын жобаны іске асыруда шешім қабылдау
барысында оған салыстырмалы түрде баға беру үшін қолданылады.
Егер, РІ ( 1, онда жобаны қабылдауға болады, ол тиімді;
РІ ( 1, онда жоба не пайдалы, не зиянды емес;
РІ ( 1, онда жобаны қабылдауға болмайды, ол тиімсіз.
Ішкі пайда нормасының есебінің әдісі (ІRR) – жобадан түсетін таза
түсімдердің дисконтталған құнына арналған дисконт нормасы инвестицияның
дисконтталған құнына теңдігін көрсетеді. Бұл көрсеткіш мынадай түрде
анықталады:
n С±t
( ((((( - Іо ( 0
(6)
t(1 (1 ( k)t
ІRR – инвестициялаудың жалпы көлеміне арналған қаржыландырудың сыртқы
көздерінің ең жоғарғы құнына сәйкес, ішкі пайда нормасы. Мысалы, егер де
жоба толығымен коммерциялық банктің несиесі есебінен қаржыландырылатын
болса, онда ІRR-дің мәні банктің пайыз мөлшерлемесінің (і) шекті деңгейін
көрсетеді, яғни одан жоғары болса, ол жоба тиімсіз болып саналады.
Егер, ІRR ( і, онда жобаны қабылдауға болады, ол тиімді;
ІRR ( і, онда жоба не пайдалы, не зиянды емес;
ІRR ( і, онда жобаны қабылдауға болмайды, ол тиімсіз.
Өтеу мерзімін есептеу әдісі (РР) тапқан қаражаттар есебінен несиені
қайтару мерзімін анықтайды. Өтеу мерзімінің қысқа болуы тәуекелді
төмендетіп, тезірек қайтаруға мүмкіндік береді. Өтеу мерзімінң формуласы
төмендегідей:
Іо
РР ( (((((
(7)
(() С±t
мұндағы,
РР – жобаның өтелу мерзімі,
Іо - жобаның бастапқы шығындары,
(()
С±t - t уақыт кезеңіндегі табыс (таза ақшалай тасқыны)
Инвестициялық жобаны талдау қаралатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктеріне жан-жақты баға беруге негізделеді. Инвестициялық жобаны
талдаудың бірнеше төмендегідей түрлері болады:[20]
- экономикалық талдау;
- коммерциялық талдау;
- техникалық талдау;
- ұымдастырушылық талдау
- әлеуметтік талдау;
- экологиялық талдау;
- қаржылық талдау;
Жобаны экономикалық талдау мен қаржылық талдаудың арасында өзара
ұқсастық бар, бірақ та бұл екеуі де қоршаған ортаға, қоғам қауіпсіздігіне
ықпал етуге байланысты және т.с.с сұрақтарды ескермейді.
Экономикалық талдаудың мақсаты – жобаның іске асырылуына байланысты
туындайтын шығындар мен жобаның нәтижелерін тікелей өлшеп салыстыруға
мүмкіндік беретін сызбаларды жасау жолымен инвестициялық жобаның тиімділігі
туралы шешім қабылдау.
Экономикалық талдау жобаны пайдаланатын кәсіпорын үшін мүмкіндігінше аз
шығын жұмсай отырып, тиімділікке жетудің балама жолын іздестіруге мүмкіндік
жасайды.
Егер әр түрлі технологиялар сандық және сапалық қатынастарды бірдей
нәтиже берсе, онда экономикалық талдау көмегімен ең аз шығынды талап ететін
және жоғары табыс алуға мүмкіндік жасайтын технологияны таңдауға болады.
Сонымен қатар, экономикалық талдау жүргізу арқылы кәсіпорында бар
ресурсты жобаға пайдалануда қаншалықты үнемдеуге болатындығы анықталады.
Экономикалық талдаудың маңызды бөлігі – жоспарлау. Жоспарлау жобаның
мақсатын белгілеп, ағымдағы жағдайды бағалауға мүмкіндік жасайды.
Коммерциялық талдау - экономикалық талдаудың ерекше бөлігі ретінде
жобаның ұсынатын өнімдеріне ақырғы тұтынушылар тұрғысынан баға беруді
көздейді.
Коммерциялық талдау міндеті мынадай:
маркетинг қызметтін бағалау;
ресурстар көздерін іздестіру және оларды игеру шарттары;
өнімді өндіру және сату шарттары.
Маркетинг қызметі 4 элементті қамтиды: өнім, баға, сатуды ынталандыру,
сату.
Техникалық талдау негізінде мынадай міндеттерді шешуге болады:
техника-технологиялық бағдарламалар;
орналасу варианттары;
жобаның ауқымы;
жобаның іске асырылу мерзімі және оның кезеңдері;
шикізат көздерінің, жұмыс күші және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастырудың
теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның инвестициялық ресурстарының экономикалық мәні мен
типтері
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің факторлары, субъектілері мен
объектілері
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтін қаржылындыру механизімі
2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздерін талдау
2.1 Кәсіпорынның қызметін қаржыландырудың банктік несиелеу әдісін бағалау
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың лизингтік әдісін
бағалау
3. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржылындыруды
жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның инвестициялық саясатының басты бағыттары
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін несиелеудегі тәуекелді басқаруды
жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда отандық өніндіріс саласы
кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды іске асырмайынша
алға жылжымайтыны белгілі. Қазақстан үкіметінің дағдарысқа қарсы шаралар
жоспарында және ҚР Президентінің соңғы жылдардағы елге жолдауларында бұл
мәселе тереңінен көтеріліп отыр. Әсіресе 2009-2010 жылдарға дағдарысқа
қарсы іс-шаралар жоспарын іске асыруға бағытталған 2 тлн. 700 млн теңге
қаражаттың 3 млрд АҚШ долларына жуығы агроөнеркісібі, шағын және орта
бизнесті дамытуға және жаңа инновациялық ивестициялық жобаларды игеруге
бағытталу тікелей отандық кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруды көздейді.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруға аса мән беруге тиіс. Себебі, кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін қаржыландыруға біріншіден, мемлекет тарапынан қаржыландыру
тетіктері қарастырылса, екіншіден мемелекет оларға кепілдік бере алады.
Шын мәнісінде кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру
отандық банк активтерінің басты бағытына айналуда. Сондықтан да болар
екінші деңгейдегі банктеріміз инвестициялық қызметті несиелеуге басты
қызығушылықтар танытады. Бүгінгі күні кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін қаржыландырудың өзіндік шарттары мен саясаты қалыптасуда.
Бірақ отандық банктердің кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруға байланысты бүгінгі күні мәселелер жоқ емес. Ең басты мәселе
бұл тәуекелмен байланысты. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындардың
инвестициялық қызметтің көбісі жаңа бизнес түрінде қаржыландыруды қажет
санайтындықтан, олар үлкен тәуекелдің барын алға тартады. Сондай факторды
ескеріп, олар инвестициялық жобаларды несиелеуде несиенің пайыздық
мөлшерлемесін көтереді. Бұл кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің иелері
үшін тиімсіз. Сонымен қатар көз келген ірі инвестициялық жоба ірі қаражат
көлемінде несиелеуді талап ететіні сөзсіз. Өкінішке орай ондай
кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруға кейбір ірі немесе
орта банктердің несиелік ресурстары жетіспейді. Көбіне олар мұндай
жағдайдан шығу үшін бірлесіп қаржыландыру бағдарламасын ұсынады. Мұндағы
олардың мақсаты тәуекелді бөлісу болып табылады. Келесі бір мәселе ірі және
орта жобалардың орта немесе ұзақ мерзімді несиелеуді талап етуімен
байланысты. Ал ондай мүмкіндік бүгінгі отандық банктерімізде жоқтың
қасында. Сондықтан да олар ұзақ мерзімді несие ресурстарын сырттан немесе
шетелден тартуға мәжбүр болады. Ал қазіргі кездегі әлемдік қаржы дағдарысы
тұсындай ондай мүмкіндіктер шектелген.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруды ұйымдастыру және ондағы тәуекелді басқару мәселесін шешу
проблемаларының болуымен сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыру қызметі жатады.
Курстық жұмысының мақсаты – кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыруды ұйымдастыру ерекшеліктерін теориялық және практикалық
тұрғыдан оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін
ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру ұғымын
қарастыру;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру әдістерін
қарастыру;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыру механизмін
қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
қаржыландыру жағдайына талдау жасау;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды жетілдіру
жолдарын қарастыру;
Курстық жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Курстық жұмысын
жазу барысында кәсіпорындардың инвестициялық қызметін қаржыландыруды
ұйымдастыруға бағытталған жазған шетелдік және отандық ғалымдардың соның
ішінде: Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк,
Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, Д.В.Мельников, Қ.Қ Ильясов, К.А. Сағадиев,
М.Кенжегузин, Н.Қ Мамыров, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Н.Н. Хамитов,
және т.б. еңбектері пайдаланады.
Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде кәсіпорындардың инвестициялық
қызметін қаржыландыруды реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік
актілері, ҚҰБ-нің нормативтік құжаттары, статистикалық және есептік
деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы
ЕДБ-дің есептік материалдары, және т.с.с. пайдаланылды.
Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдалылған әдебиттер тізімінен тұрады.
1. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруды ұйымдастырудың
теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның инвестициялық ресурстарының экономикалық мәні мен
типтері
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін ұғымын қарастырмастан бұрын оның
инвестицияларының экономикалық мағынасына мән берген дұрыс.
“Инвестиция” сөзі латынша “іnvectіre” қазақ тіліне аударғанда қаражат
салу, жұмсау дегенді білдіреді. “Инвестиция” сөзі отандық экономикамыз үшін
біршама жаңа термин. Инвестиция ұғымы капитал жұмсауға қарағанда кең
мағыналы. Жоспарлы экономика тұсында “капитал жұмсалымы” деп негізгі
қорлардың ұдайы өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу
шығындарын қамтитын барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция ұғымына
келсек, қазіргі экономикалық әдебиеттерде, соның ішінде сөздіктерде оған
әртүрлі ұғымдар берілген. Осы ұғымдарға тоқталайық.
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский және Е.Б. Стародубцеваның жазған
экономикалық сөздігінде: “Инвестиция - пайда табу мақсатында өэ елінде
немесе шет елде әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға,
экономикалық-әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ
мерзімге жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді ”
–делінген.[1]
Лапусты М.Г. және П.С. Никольскийдің жалпы редакцияны басқарумен
дайындалған сөздікте: “Инвестиция – табыс алу және әлеумкттік теңділікке
қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік объектісіне және басқада құндылықтар
түрлеріне жұмсалынған ақшалай қаражаттар, мақсатты банк салымдар, пайлар,
акциялар және өзге де бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, несиелер, басқа да мүліктер немесе мүліктік құқықтар, және
интелектуалдық құндылықтар” - деп түсіндіріледі. [2]
Шет елдік инвестицияға байланысты заңда инвестицияға мынадай түсінік
берілген: “Инвестициялау – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет
объкетілеріне салынатын мүліктік және интелектуалдық құндылықтардың барлық
түрлері, соның ішінде : [3]
- жылжитын және жылжымайтын мүліктер мен мүліктік құқық, ұстау құқығы,
өңдеусіз стауға арналған тауарлардан басқалары;
- акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзгеде нысандары;
- облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер;
- инвестицияларға байланысты келісім-шарттар бойынша орындалуға тиісті
қызметтер, тауарлар, ақшалай сомаларды талап етулер;
- интелектуалдық қызметтің нәтижелеріне деген құқықтар, оған
жататындар: авторлық құқық, патент, тауар белгісі, өнеркәсіп үлгісі,
технологиялық процестер, нау-хау, нормативтік-техникалық, сәулеттік,
нысандардағы кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға арналған кез келген
құқықтар ”.
Б.А. Колтынюктің еңбегінде: “Инвестициялау – бұл көптеген экономикалық
игіліктерді өндіру үшін капитал (ресурс) қорын жасау немесе толықтыру.
Қаржы және экономика тұрғысынан қарағанда инвестициялау – бастапқы
жұмсалынатын капиталдан асатын мөлшерде алдағы уақыттарда таза пайда алу
мақсатында экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімде жұмсау” – деп сипаттама
береді. [4]
И.В.Сергеев, И.И.Веретникованың еңбегінде инвестиция деп – пайда немесе
басқа да тиімділікке қол жеткізу мақсатында жаңа кәсіпорындар құру, жұмыс
істеп отырған кәсіпорындарды кеңейту, кәсіпорындарды қайта құру және
техникалық жағынан қайта қаржыландыру, жылжымайтын мүлік, акциялар,
облигациялар және басқа да бағалы қағаздар мен активтерді сатып алуға
бағытталған мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың ақшалай қаражаттары,
мүліктік және интелектуалдық құндылықтарды түсіндіреді. [5]
Инвестицияның мазмұнын сызба түрінде беруге болады:
Сурет 1. Инвестициялық тізбектің сызбасы
Көзі: Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Санкт Питербург. 1999ж.
Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да
мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға
бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті
және тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен
жүзеге асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа
да қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың
(мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кәсіпкерлердің) барлық мүліктік
және интелектуалдық құндылықтары; [6]
Инвестиция туралы ҚР заңына сәйкес “шет ел инвестициясы – Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынасу нысанында,
сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру және Қазақстан Республикасының
“Лизинг туралы” заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен
жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы
аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге
жұмсалынады. Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады: жаңадан құрылатын
және жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым құралдары.
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің факторлары, субъектілері мен
объектілері
Кәсіпорынның инвестциялық қызметіне ықпал етуші факторларды төмендегідей
екі топқа бөліп қарастыруға болады: [5]
1-топ. Макродеңгейдегі немесе барлық сыртқы факторлар:
• салық жүйесінің жетілдірілу дәрежесі;
• инвестициялық қызметтің нормативтік-құқықтық жағынан қамтамасыз
етілуі;
• инвестициялық қызметтке мемлекеттің қатысу дәрежесі;
• инфляция деңгейі;
• бюджет тапшылығы;
• экономиканың даму жағдайы;
• қаржы-несие саясатын жетілдіру дәрежесі;
• мемлекеттің экономикалық, соның ішінде инвестициялық саясаты;
• қоғамдағы әлеуметтік және саяси жағдайлар;
• нарықтық қатынастардың жетілдірілу дәрежесі;
• еркін экономикалық аймақтардың болуы;
• шетел капиталын тарту үшін қолайлы жағдай жасау;
• инвестиция жұмсаудың тәуекелділік дәрежесі;
• мемлекет тарпынан шағын және орта бизнесті қолдау.
Осылардың ішінен кәсіпорынның инвестициялық қызметіне кейбірінің ықпал
ету тетігін қарастырайық.
Бұл факторлардың барлығы бір бірімен өзара байланысты деген түйінге
келсек, онда олардың барлығы бірдей тек қана иневстициялық қызметке ғана
емес, сондай-ақ елдегі жалпы экономикаға да ықпал етеді. Ел экономикасының
жағдайы мен оның даму үрдісі – бұл инвестициялық қызметті жүзеге асырушы
мемлекеттің және барлық шаруашылық субъектілерінің қаржылық мүмкіндігін
анықтайтын негізгі фактор.
Елдегі экономика жағдайы ЖҰӨ, ЖІӨ, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет
шамасы мен оның тапшылық деңгейі, инфляция деңгейі, экспорт көлемі және
оның құрылымы сияқты және басқа да көрсеткіштердің үрдісін анықтауға
мүмкіндік жасайды. Инвестициялау үшін қажетті ресурстарды бөлетін
мемлекеттің, шарушылық субъектілердің және коммерциялық ұйымдардың
мүмкіндіктері ЖІӨ, ЖҰӨ және ұлттық табыстың шамасына байланысты.
Экономиканың даму қарқыны қолда бар күш-қуатты тиімді пайдалануға және
инвестиция жұмсау қарқынына да тікелей байланысты екіні де белгілі. Әрине
бұл жерде экономика қарқының өсуі иневстициялық жұмсалымға қарағанда ілгері
болуына тырысу қажет.
Инфляция бұл инвестициялық қызметке ықпал етуші негізгі фактор ретінде
экономканың жағдайына тікелей байланысты, яғни тұрақты экономика немесе
экономикалық өсу тұсында оның деңгейі төмендейді немесе керсінше. Бұл жерде
инфляция процессі мен банктік несие мөлшерлемесінің арасында тығыз байланыс
бар екенін айта кету қажет. Ендеше инвестицияға деген сұраныс қисығы
банктік пайыз мөлшерлемесіне (Мп) және инвестицияның жұмсалымынан күтілетін
таза пайданың нормасына (Нп) тікелей байланысты (1-сурет).
Мп
Нп
Инвестициялар
Сурет 2. Инвестицияға деген сұраныс қисығы
Көзі: Сергеев И.В., Веретенникова И.И., Яновский В.В. Организация и
финансирование инвестиций. Москва 2003.
2-суреттен көріп отырғанымыздай, қаншалықты банктік пайыз мөлшерлемесі
жоғары болса, соғұрлым инвестицияға деген сұраныс төмен, немесе инфляцияға
деген сұраныс пен күтілетін таза пайда нормасының арасында да сондай
байланыс бар. Әрине бұл жерде егер таза пайда нормасы банктің пайыз
мөлшерлемесінен жоғары болса, яғни Нп ( Мп , онда экономикаға инвестиция
жұмсау тиімді. Сондай-ақ керісінше, егер күтілетін таза пайда нормасы пайыз
мөлшерлемесінен жоғары болса, яғни Мп ( Нп , онда мұндай жағдайда
инвестиция жұмсау тиімсіз.
Пайыз мөлшерлемесінің екі түрі болады: нақты және номиналды.
Нақты номиналдыдан инфляция деңгейіне қарай ажыратылады, яғни:
Мнақ ( Мном - Им ,
(1)
мұнда Мнақ - нақты банктік пайыз мөлшерлемесі;
Мном - номиналды банктік пайыз мөлшерлемесі;
Им - инфляция деңгейі.
Айта кететін жәйт, бұл жерде инвестициялық шешім қабылдауда номиналдық
емес нақты пайыз мөлшерлемесінің ролі маңызды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей егер бағаның жылдық өсуі 40 (, ал айлық
өсуі – 2,8 ( -дан аспаған жағдайда ғана қаржылық тұрақтылық қалыптасады.
Егер ол жоғары болса, онда өндіріске жұмсалынатын инвестиция шамасы күрт
азайып, нәтижесінде экономика мен елдің жағдайы нашарлайды.
Келесі бір маңызды фактор салық жүйесінің жетілдірілу дәрежесі. Қазіргі
жағдайда әсіресе, өндіруші кәсіпорындар үшін салықтың мөлшерлемесі әлі де
болса (қосылған құнға салынатын салықтан басқасы) жоғары мөлшерде қалуда.
Бұл салықтардың бәрі (өнімнің өзіндік құнына кіретіні және бағасына
қосылатындары) жұмыс істеп отырған кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне – таза
пайдасына әсер етіп, ең соңында кәсіпорынның пайда есебінен инвестициялау
мүмкіндігі азайтады.
Салық жүйесін жетілдірудің басты бағыты - инвестицияларын жұмыс істеп
отырған өндірісті қайта құруға, техникалық жағынан қайта жарақтау және
кеңейтуге бағыттайтын кәсіпорындар үшін табысына салынатын салыққа жеңілдік
белгілеуді қамтиды. Мұндай салықтық жеңілдік нарық экономикасы дамыған
елдердің көпшілігінде маңызды орын алады.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметіне елдегі шағын және орта бизнестің
дамуы да ықпал етеді. Себебі, олардың дамуынсыз кез келген экономиканың
қызмет етуі және дамуы мүмкін емес екені белгілі.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметіне белгілі біл мөлшерде болсын оған
мемлекеттің қатысу дәрежесіне де байланысты. Сондықтан да мемлекет бұл
жерде тек инвестициялық саясатты жасаушы ғана, сол сияқты оны іске асырушы,
яғни бюджетте осыған байланысты белгілі бір қаражатты жоспарлай отырып, оны
тиісті бағытына пайдаланушы ретінде қатысуға тиіс.
Микродеңгейдегі факторлар да кәсіпорынның инвестициялық қызметіне әсер
етеді.
2-топ. Микродеңгейдегі немесе ішкі факторлар:
• кәсіпорынның ауқымы (мөлшері);
• кәсіпорынның қаржылық жағдайы;
• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсілдері;
• кәсіпорынның ғылыми-техникалық саясаты;
• кәсіпорынның инвестициялық саясаты;
• шарушылықты ұйымлдастырылу-құқықтық нысаны.
Кәсіпорынның мөлшері инвестициялық қызметтің ауқымына тікелей ықпал
етеді, себебі, ірі кәсіпорындардың орта немесе шағын кәсіпорындарға
қарағандағы қаржылық мүмкіндіктері өте жоғары болып табылады.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі экономикалық, соның ішінде
инвестициялық саясатқа тікелей байланысты. Егер кәсіпорын техникалық
жағынан қайта жарақтау және қайта құруды жоспарлайтын болса, онда ол оларды
қаржыландыру көздерін қарастырады.
Жоғарыда аталған факторлардың барлығын объективтті және субъективтті
факторлар деп бөлуге болады. Объективті факторларға мемлекеттің
(үкіметтің) және кәсіпорынның қызметіне байланыссыз факторлар жатса.
Мысалға, стихиялық залалдар, басқа мемлекеттердегі қаржы дағдарыстары және
т.с.с. Ал, субъективті факторларға мемлекет пен кәсіпорынның қызметтіне
тікелей тәуелді факторлар жатады.
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтін қаржылындыру механизмі
Механизм дегеніміз не( “Механизм“ термині өзінің шығу тегі техникалық
болғандықтан да, оны техникалық категория ретінде қарастырады.
Экономикалық түсінікте: “механизм” - бұл белгілі бір қызметті
жандандыруға және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл
мағынасында “механизм” термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның мәні
экономикалық, оның ішінде инвестицяилық саясаттың міндеттерімен
анықталатын, басқарылатын объектіге басқаратын субъектінің әрекет ету
мазмұнымен байланысты болып келеді. [10]
Жасалынған және қабылданған кәсіпорынның инвестициялық саясаты
инвестициялық механизмнің көмегінсіз іске асырыла алмайды.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру механизмі –
кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін
инвестиция түрлерін, инвестицияны қаржыландыру және несиелеу көздері мен
әдістерін, кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыруға қажетті
нормативтік-құқықтық актілермен қамтамасыз ету, сондай-ақ кәсіпорынның
инвестициялық қызметін байланысты тәуекелді басқарудың элементтерін
қамтитын экономикалық-инвестициялық механизмнің құрамдас бөлігі.
В.П. Жданов өзінің Организация и финансирование инвестиций
кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру механизміне былай түсінік
береді: “инвестициялық механизм дегеніміз жұмыс жасап отырған кәсіпорынды
өндірістік жағынан ұлғайту немесе жаңадан құрылатын өндірісті алдын-ала
қаржыландыру мақсатында ұдайы өндіріске макро және микродеңгейлерде ықпал
ететін құралдар мен тетіктердің, инвестицияны қаржыландыру көздерінің,
әдістері мен формаларының жиынтығын білдіреді”. [11]
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементтінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ инвестициялық
механизмнің басқа да экономикалық механизмдер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымық элементтері бар.
Инвестициялық механизм құрылымы мынадай элементтерден тұрады:
- мотивациялық буын;
- инвестициялық қызметті ресурспен қамсыздандыру;
- құқықтық және әдістемелік жағынан қамсыздандыру;
- ұйымдық қамсыздандыру.
Мотивациялық буын – нақты инвестициялық механизмнің сыртқы экономикалық
және әлеуметтік ортамен, тиісті экономикалық және шарушылық мехнизмдермен
өзара әрекет етуін қамтамасыз етеді. Мотивациялық буынға потенциалды
инвесторлардың өздерінің қаражаттарын салатын объектілерді анықтау
барысында басшылыққа алатын барлық қызмет түрлерінің мотивтерін пысықтау
және зерттеу шараларын қамтиды.
Инвестициялық қызметті ресурспен қамсыздандыру – нақты бір жобаның
алдына қойған мақсатына жету мақсатына қажетті ресурстармен жабдықтау,
сондай-ақ оларды алатын көздердін талдау және түрлерін зерттеуді көздейді.
Инвестициялық қызметте пайдаланылатын ресурстар түрлерінің жіктелуі 1-
кестеде берілген.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздері мен
тәсілдерінің көп түрлі болғанымен де, оларды ұйымдастыру формалары қарай
мынадай топқа бөлуге болады:
1). өзін-өзі қаржыландыру (инвестициялау мақсатында өзінің ішкі
қаржыландыру көздерін пайдалану);
2). сырттай борыштық қаржыландыру (несиелер және займдар);
3). тікелей ( нақты) инвестициялау;
4). жанама (қаржылай) инвестициялау;
Кесте1
Кәсіпорынның инвестициялық қызметінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің
жіктелуі
Ресурстардың категорияларыРесурстардың түрлері
1. Қаржы құралдары мен ақша және валюта;
олардың баламалары бағалы қағаздар (акциялар мен облигациялар,
вексельдер);
жарғылық капиталдағы пайлар мен үлестер;
несиелер және займдар;
келісім-шарттар, міндеттемелер, кепілдіктер,
сақтандыру және басқалары
2. Жер ресурстары жер бөлімшелері (ауданы, өнімділігі, су,
инфрақұрылым, ауа-райы, табиғи ресурстар,
жағрафиялық жағдайы, құндық бағалау)
3. Материалдық емес авторлық құқық (ЭЕМ бағдарламалары,
ресурстар геологиялық карта және т.б.);
жерді пайдалану құқығы;
өнертапқыштық патенты;
өнеркәсіптік үлгілер;
лицензиялар;
ноу-хау;
goodwill;
сауда маркасы, сауда белгісі, фирмалық стилі;
идеялар, жобалар және т.б.;
ақпараттар массиві статистика
4. Еңбек ресурстары басқаратын персоналдар;
білікті оқытылған мамандар;
жұмысшылар
Көзі: Коласс Б. Управление инвестиционной деятельностью предприятия.
Проблемы, концепции и методы.
Құқықтық және әдістемелік жағынан қамсыздандыру қандай да бір елдің
аумағында қабылданған заңдарға және басқа да нормативтік актілер негізінде
инвестициялық қызметті реттеу шараларын, сондай-ақ экономикалық даму
бағытындағы және нақты бір салалардағы инвестициялық және инновациялық
қызметті жоспарлау және жүргізуге байланысты әдістемелік нұсқаулықтарға
негізделеді.
Жалпы, бұл жерде инвестициялық механизмнің инвестициялық қызметке
байланысты заңдармен, мемлекеттің, аймақтың және кәсіпорындардың дербес
инвестициялық саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталатын айтылады.
Кәсіпорынның инвестицялық қызметті ұйымдық қамсыздандыру
инвестициялаудың алдына қоятын мақсаттарына жетуіне бақылау жасайтын және
оның дамуына ықпал ететін қажетті ұйымастырушылық құрылымның болуын
қамтиды. Жоспарлау және басқару әртүрлі жобалар бойынша инвестициялық
механизмнің жүзеге асуында ерекше орын ала отырып, инвестициялық қызметтің
тиімділігін арттыруға байланысты шараларды іске асыруды және бағалауды,
қаржылық жағдайына талдау жасауды, ақша ағынын қалыптастыруды,
инвестициялық ресурстармен есеп айырысу жүргізуді қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру және несиелеу
көздерінің болуы инвестициялық қызметке байланысты басты мәселелердің
шешілуін сипаттайды. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне
қарай елдегі жалпы экономикалық дағдарыстың орын алуы ивнестицияны
қаржыландыру көздерінің тапшылығын көрсетті.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру жүйесіне инвестицияны
қаржыландыру және несиелеу көздері мен әдістері жатады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде кәсіпорынның инвестициялық қызметін
қаржыландыру және несиелеу көздеріне төмендегідей түрде жіктейді:[12]
1) инвестордың меншікті ақшалай ресурстары мен ішкі шаруашылық
резервтері, соның ішінде:
а) пайдасы;
ә) амортизациялық аударымдары;
2) ивесторлардың қарызға алған қаражаттары, соның ішінде:
а) банктік несиелер;
ә) бюджеттік несиелер;
б) облигациялық займдары;
в) басқа да қаражаттар.
3) инвестордың сырттан тартқан қаражаттары, соның ішінде:
а) акцияларды сатудан түскен қаражаттар;
ә) еңбек ұжымының, азаматтардың, заңды тұлғалардың қосқан үлестері мен
өзге де мүшелік жарналары;
4) қатарымсыз және қайтарылатын негізде берген ҚР-ғы бюджет
субъектілерінің қаражаттары;
5) арнайы мақсатты қорлар қаражаттары;
6) шетелдік инвесторлар қаражаттары.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың меншікті көздері ең
тұрақты көздер болып табылады. Кез келген кәсіпорынждардың және ұйымдардың
инвестициялаудағы меншікті қаражат көзінен пайда жатады.
Нарық жағдайындағы кәсіпорынның басты мақсаты пайда табу. Пайда –
кәспорынның негізгі қаржылық нәтижесі. Кәсіпорында алынатын пайданың
түрлері: баланстық, жалпы, таза және бөлінбеген пайда.
Баланстық пайда (Пб) мынадай құрамдас бөліктерден тұрады:
Пб ( Пс ( Пм ( (Тс.о. ( Шс.о.),
(2)
мұндағы Пс - өнімдерді (жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған
пайда;
Пм – кәсіпорын мүлкін сатудан түскен пайда;
Тс.о – сауда емес операциялардан алынған табыстар;
Шс.о – сауда емес операцияларға байланысты шығыстар.
Жалпы пайда салық төлеуге жататын пайда болып табылады. Кәсіпорын үшін
ең маңыздысы - бұл оның иелігінде қалатын таза пайда. Таза пайданың (Пт)
есептелуі:
Пт ( Пб - Ст
(3)
мұндағы Пб – баланстық пайда,
Ст – пайдадан төленетін салықтар мен міндетті төлемдер.
Таза пайдадан акционерлерге дивидент және әр түрлі пайыздар төленгеннен
кейін кәсіпорында бөлінбеген пайда қалады. Міне осы бөлінбеген пайда
кәсіпорындағы инвестицияны қаржыландырудың басты көзін құрайды.
Амортизациялық аударымдар да инвестицияны қаржыландырудың басты көзі.
Амортизация – негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі ішінде шығарылатын
өнімдерге өздерінің құнын беру процессі.
Негізгі құралдарға ғимарттар, құрылғылар, жұмыс және күш көліктері мен
құрал жабдықтары, өлшейтін және реттеуші құралдар мен құрылғылар, есептейіш
техникалары, өндірстік және шаруашылық заттары, және қызмет ету мерзімі бір
жылдан асатын басқа да құралдар жатады.
Амортизацияға мыналар жатпайды: сыйға беру шарты бойынша алынған негізгі
құрал объектілері, тұрғын үй қорлары, орман және жол шаруашылығы
объектелері, арнайы құрылғылар, өнім беретін малдар, маралдар және т.б.,
пайдалану мерзімі жетпеген көп жылдық көшеттер, сондай-ақ сатып алынған
басылымдар (кітаптар, оқулықтар және т.б.)
Еліміздің нарық желісіне өтуімен байланысты қаржыландыру көзі ретінде
амортизациялық аударымдардың маңызы арта түсуде.
Кәспорындардағы амортизациялық аударымдардың шамасы мынадай факторларға
тәуелді:
• кәсіпорынның иелігіндегі негізгі өндірістік қорларлдың орташа жылдық
құнына;
• негізгі қорларды қайта бағалауға;
• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсіліне;
• ҒТП жеделдетуге.
Қаржы нарығының басты қызметі ақшалай жинақтарды өндірістік
инвестицияға жұмылдыру болып табылады. Мұндай қызмет банктік несиеге тән
келеді. Әрине бұл жерде қарыз алушы үшін ең маңыздысы – пайыз
мөлшерлерлемесі мен несиенің мерзімі. Пайыз мөлшерлермесінің төмен болғаны
инвестициялау процессін қаржыландыруда қарыз алуға деген мүмкіндікті
кеңейтеді. Ұзақ мерзімді несиені әдетте инвестициялық несие деп атайды.
Банктік несиенің басты артықшылығы, ол қарыз алушыға алдын ала қарыз
алып өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік туғызады.
Банктік несиелеу объектісіне мыналар жатады:
- өндірістік және өндірістік емес объектілерді құру, кеңейту және қайта
құру;
- жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сатып алу;
- шет елдік инвестордың қатысумен жаңа кәсіпорында құру;
- ғылыми-техникалық өнімдерді, интелектуальдық құндылықтарды және басқа
да меншік объектілерін жасау,
Ұзақ мерзімді несиені беру барысында банк мыналарға көңіл аударады:
- қарыз алушының таза пайдасы есебінен шығындардың өтелуі;
- кәсіпорынның несиелік және төлем қабілеттегі;
- несиелік тәуекел деңгейі;
- несиелік ресурстар айналымын жеделдету мүмкіндігі.
Жалпы инвестициялық қызметті қаржыландыру және несиелеу көздерін ішкі
және сыртқы көздер деп екі топқа бөлуге болады (Сурет 3).
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландыру және несиелеу
әдістеріне мыналар жатады:
1) бюджеттік әдіс;
2) қарыздық әдіс;
3) өзін-өзі қаржыландыру әдісі;
4) тікелей инвестициялар есебінен қаржыландыру әдісі.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржыландырудың бюджеттік әдісі
мемлекеттік бюджеттің ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Бюджеттен
қаржыландыру мынадай принциптерге сүйенеді:
- аз шығын жұмсап, барынша жоғары экономикалық және әлеуметтік
тиімділікке қол жеткізу;
- бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсаттылық сипаты.
2. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін қаржылындыру көздерін талдау
2.1 Кәсіпорынның қызметін қаржыландырудың банктік несиелеу әдісін
бағалау
Кәсіпорынның кез келген инвестициялық қызметін банктік несиелеу арқылы
қаржылындыру белгілі бір инвестициялық жобаларды қаржыландыру көмегімен
іске асады.
Ал, енді инвестициялық жобаға түсінік бермес бұрын жоба сөзінің мәніне
тоқталайық. Жоба - бұл белгілі бір бастапқы мәліметтері бар және нәтиженің
(мақсаттың) болуын талап ететін және оны шешу тәсілдеріне негізделетін
міндеттерді білдіреді.[15]
Жобалардың келесідей түрлері болады: құрылыс объектісін салу,
инвестициялау портфелін қалыптастыру, кәсіпорынды қайта құру, жаңа ұйым
құру, жаңа техника және технологиялар жасау және дамыту.
Егерде жобаны іске асыру нәтижесі заттай объектілер (ғимарат, құрылғы,
өндірістік кешен) болып табылса, онда жобаның анықтамасы келесідей түрде
нақтылана түседі.
Жоба – заттай объектілерді және технологиялық процестерді іске асыруға
қажетті материалдық, қаржылай, еңбек және басқа да ресурстар қамтитын
техникалық және ұйымдастыру құжаттарын, сондай-ақ олардың орындалуына
байланысты басқару шешімдерін және шараларын жасайтын немесе жұмылдыратын,
көздеген мақсаттар төңірегінде қалыптасқан жүйе.
Колтынюк Б.А. өзінің еңбегінде инвестициялық жобаға төмендегідей екі
АҚты түсінік береді:
біріншіден, ол - белгілі бір мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін, қандай-
да бір іс-әрекеттер кешенін қамтитын шаралар;
екіншіден, ол - қандай да бір іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін қажетті
ұйымдастырушылық-құқықтық және есеп айрысу-қаржылық құжаттардың кешенін
қамтитын жүйе.
Біздің ойымызша инвестициялық жоба – алға қойған мақсатқа жету үшін
қандай да бір жобаға капитал жұмсаумен байланысты жасалатын ұйымдастыру-
экономикалық шешімдердің жүйесін білдіреді.
Соңғы анықтама Инвестициялық жобаны несиелеуге сәйкес келетін анықтама.
Инвестициялық жобаны несиелеу бойынша инвестициялау объектісіне мыналар
жатады:[16]
салынатын, қайта құрылатын немесе кеңейтілетін кәсіпорын, ғимарат,
құрылғылар;
жұмыс жасап тұрған кәсіпорында жаңа бұйым түрлерін өндіру;
өндірістің қауіпсіздігін арттыру немесе қоршаған ортаны қорғау;
басқа да инвестициялар.
Инвестициялау объектілерді мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:
а) жобаның көлеміне қарай:
шағын жобалар (10-15 млн долларға дейінгі мөлшерде капитал жұмсауды
қажет ететін, еңбек шығыны – 40-50 адам-сағаттық жобалар);
ірі жобалар (капитал жұмсалымы – 1 млрд долллар және одан жоғары,
еңбек сиымдылығы – 2 млн адам-сағат);
орта жобалар, яғни шағын және ірі жобалардың арасында болатын жобалар.
ә) іске асыру мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді жоба (1 жылғы дейін);
орта мерзімді жоба (1жылдан 5-7 жылға дейін);
ұзақ мерзімді жоба (5 жылдан жоғары).
б) тәуелсіздік дәрежесіне қарай:
әр түрлі жоба (бірдей іске асатын және соның ішінде біреуін таңдауды
қажет ететін);
өзара байланысты жоба (бірі бірінсіз іске асырылмайтын жобалар);
өзара тәуелсіз жоба (бірінің жүзеге асуы екіншісіне қарама-қайшылық
тудыратын және өзара байланыссыз жобалар).
Шағын жоба - өндірісті кеңейту және шығарылатын өнім түрлерін арттыру
жоспарын білдіреді.
Ірі жоба – ішкі және сыртқы нарықтағы сұранысты қамтамасыз ету үшін
қажетті өнеркәсіп өнімдерін шығару жоспары.
Орта жоба - өндірісті қайта құру немесе техникалық жағынан қайта
қаруландыру жоспары.
Физикалық объектілердің үлкен көп түрлілігі жобалар типтерінің көп
түрлілігін айқындайды. Оларды классификациялық белгілері бойынша
дифференциациялауға болады:
-масштабы бойынша;
-жүзеге асыру мерзімі бойынша;
-орындау сапасы бойынша;
-қолданылатын қорлардың шектеулігі бойынша;
-жүзеге асыру орны мен шарттары бойынша.
Масштабы бойынша жобалар тактикалық және стратегиялық ден бөлінеді.
Стратегиялыққа негізінде меншік түрін өзгертуді немесе өндіріс сипатын
түпкілікті өзгерту (жаңа өнім шығару, толық автоматтандырылған өндіріске
өту және т.с.с.) қарастыратын жорбалар жатады. Тактикалық жобалар негізінде
шығарылатын өнімнің көлемін өзгертумен, өнім сапасын жоғарылатумен, құрал-
жабдықтарды модернизациялаумен байланысты болады. Сонымен қатар кішігірім
жоба және мега жоба болады. Кішігірім жобалар масштабы бойынша кішірек,
қарапайым және көлемі шектелген. Мысылы бұл тәжірибелік -өнеркәсіптік
қондырғыларды құру, кішігірім үйлер мен ғимраттар құрылысы, әрекет ететін
өндірістерді модернизациялау және т. б. Мегажобалар – жалпы мақсатпен
біріккен көптеген өзара байланысты жобалардан құралған және оның жүзеге
асуы үшін едәуір көлемде қорлар мен уақыт бөлінген мақсатты программалар.
Олар халықаралық, мемлекеттік, аймақтық, салааралық болуы мүмкін.
Жүзеге асыру мерзімі бойынша қысқа мерзімді және басқа да жобалар
болады. Қысқа мерзімді жобалар негізінде жаңалықтарды зерттеу мен өндіру
мақсатымен тәжірибелі қондырғыларды орнатуда, түрлі апаттардан кейін қайта
қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде жүзеге асырылады.
Жоба сапасы бойынша ақаусыз жобалармен басқа да жобалар болады. Ақаусыз
жобада ең басты фактор жоғары сапалылық болып табылады. Мұндайға мысал –
атом электростанциясын немесе космос ракетасын құру, эпидемиологиялық
ауруға қарсы вакцина жасап шығару және т.б. жатады.
Қорлардың шектеулілігі дәрежесіне қарай кейбір қорлар бойынша шектеулер
қойылған (мысалы жобаны орындау уақыты бойынша) және көптеген қорлар
бойынша шектеулер қойылған (уақыт, жоба құны, оның еңбек сыйымдылығы және
т.б. бойынша) жобалар болады.
іс-жүзінде мультижобалар кездеседі, олар-бір өндірістік фирма үшін
бірнеше подрядчикпен орындалатын бірнеше өзара байланысты жобалар, және
моножобалар – бір жобалық ұйым шеңберіндегі жеке жобалар кездеседі.
Өзінің күрделілігі мен құны бойынша халықаралық жобалар аса айрықша
болады.
Шетел және отандық тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың
негізгі типтері келесідей: [17]
1) Әрекет ететін бизнесті өзгеріссіз масштабтарда жалғастыру үшін
ескірген құрал-жабдықты ауыстыру. Негізінде мұндай жобалар
шешімдерді негіздеу мен қабылдаудың ұзақ және күрделі
процедураларын талап етпейді. Көп баламалық осындай құрал
–жабдықтың бірнеше типі болғанда және біреуін ғана таңдау керек
болғанда пайда болады.
2) Өндірістік шығындарды төмендету мақсатымен ескінің орнына
көбінесе жетілдірілген құрал-жабдықты пайдалану. Мұнда әрбір
жеке жобаның пайдалылығын тәтпіштеп талдау жүргізіледі, өйткені
техникалық мағынада көбінесе жетілдірілген құрал –жабдық қаржылық
көзқарастан пайдалы болмауы да мүмкін.
3) Өнім шығаруды ұлғайту және немесе қызмет көрсету нарығын кеңейту.
Жобалардың мұндай типі жаупкершілікті шешімді талап етеді, ол
негізінде кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейімен қабылданады.
Жобаның коммерциялық орындалуы, сонымен қатар пайданың ұдайы
өсімі көзқарасынан жобаның қаржылық тиімділігі көбінесе
тәтпіштеліп талданады.
4) Жаңа өнімдерді шығару мақсатымен кәсіпорынды ұлғайту. Жобалардың
бұл типі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады
және бизнес мәнін өзгертуге алып келеді. Талдаудың барлық
кезеңдері бірдей дәрежеде осы типтегі жобалар үшін маңызды, ал
жобалаудағы қателік кәсіпорынның көбінесе драмалық нәтижесіне
алып келеді.
5) Экологиялық сипаттағы жобалар, ол өзінің табиғаты бойынша әрдайым
қоршаған ортаны ластаумен байланысты болады.
6) Жобалардың басқа да түрлері - шешімдерді қабылдауда аса көп
жауапкершілікті қажет етпейтін жобалар, оларға жаңа офистің
құрылысы, жаңа автокөлік алу және т. б. жатады.
Әрбір жоба өз дамуында нақты жолдан өтеді. Жобаның пайда болуы мен
аяқталуы кезеңдерінің арасындағы уақыт аралығы жобаның өмірлік циклы
(немесе жобалық цикл) деп аталады. Өмірлік циклды жүзеге асыру үрдісінде
келесі фазаларды бөлуге болады: инвестиция алдындағы фаза, инвестициялық
фаза, пайдалану фазасы мен жобаны аяқтау.
Инвестициялау алдындағы фаза көбінесе жауапкершілікті болып табылады
және келесілерді біріктіреді.[18]
-инвестициялық мүмкіндіктерді талдау;
-болжамдық технико-экономикалық негіздеу (ТЭН);
-технико –экономикалық негіздеу мен инвестициялық салымдардың
тиімділігін есептеу;
-инвестициялық мүмкіндіктер жайлы баяндама мен келесі фазаға өтудің
мақсаттыллығы жайлы ұсыныс.
Инвестиция алдындағы фазада жоба концепциясын дайындау жүзеге асырылады-
жобаның түпкі мақсаттарын және оларға жету жолдарын анықтау. Сонымен қатар
жобаның өмір сүруге қабілеттілігін бағалау жүзеге асырылады, яғни оның
технико-экономикалық негізделуі жүзеге асырылады. Осының барлығы болашақ
бизнестің тиімділігін бағалау тұрғысынан жобаны болжамдық сараптау болып
табылады. Нәтижесінде бәр баламаның басқаның алдындағы артықшылығы
негізделеді, және жоба бойынша жұмыстардың басталуы жайлы шешім
қабылданады.
Осыдан кейін инвестициялық фаза басталады, ол жобаны жоспарлау
кезеңінен –мақсаттардың кешеніне жетуге әкелетін жұмыстардың кезең
тізбектілігін анықтаудан басталады. Жоба жоспары жұмыс істеудің құралы және
осы жұмыстардың нақты күн тізбелік графигін құрастырудың және олардың
құнын нақты бағалаудың алғы шарты болып табылады Техникалық талаптар
тағайындалады, олар жоба объектлерінің басты пайдаланушылық сипаттамаларын
(жұмыс көлемі, еңбек өнімділігі, өндірістің материал сыйымдылығы,
экологиялық көрсеткіштер және т. б.) бейнелейді. Қажетті геодезиялық және
инженерлі–геологиялық іздеулерді жүргізу мен жұмыстарды жүргізуге рұқсат
беретін куәліктерді алу арқылы жер учаскелерін таңдау мен рәсімдеу жүзеге
асырылады. Эскиздік жобалау жүргізіледі, мұнда жобалау бойынша жұмыстардың
құрамы, жобалық- конструкторлық іс-әрекеттің басталуы, ТЭН түзету мен
бекіту, жоба бойынша шығындарды бағалау анықталады. Келесі келісім-шарттық
кезеңде жобаның потенциялды орындаушылары таңдалады және жобаны орындау
жайлы келісім-шарт құрастырылады, мұнда жобалауға тапсырма, жұмыстардың
орындалу графигі, олардың құны айқындалады. Осыдан кейін келісім-шарт
негізінде подрядтық ұйымдармен қарым-қатынастарды рәсімдеу жүзеге
асырылады. Сонымен еңбек сыйымды және шығындық кезең – жобаны жүзеге асыру
фазасы болып табылады, мұнда жұмыстық жобалау мен құрлыс жүзеге асырылады.
Орта статистикалық деректер бойынша жоба кезеңдерінің пайыздық ара
қатынасы келесідей болады:концептуалдық -3%; жоспарлау -5%; жобалау -20%;
құрылыс -60%; аяқтаушы -12 %. Жобаны жүзеге асыру бойынша жұмыстардың
негізгі түрлері: құрлыс-құрастыру жұмыстары; реттейтін жұмыстарды орындау;
жобаны заказ берушіге тапсыру; жобаны іске қосу мен өнім шығару; құрал-
жабдықты жөндеу мен өндірісті дамыту; нәтижелерді бағалау.
Жобалық циклдың бойында жобаны ұйымдық-экономикалық; құқықтық, кадрлық,
қаржылық, материалды- техникалық, коммерциялық (маркетинг) ақпараттық
қамсыздандыру қажет.
Жобаның өмірлік циклының құрылымын білу оның перспективалылығын; нақты
кәсіпкер және мемлекет үшін мақсаттылығы мен мәнділігін дұрыс бағалауға
мүмкіндік береді. Мұнда жобаны ұқыпты экономикалық негіздеуге көп көңіл
бөлу қажет, ал жобаны іске қосудың мақсаттылығын мақұлдау немесе
мақұлдамауы қажет.
Инвестициялық жобаны несиелеуде инвестициялық жобаның айналымы деген
сөз қолданылады. Дүниежүзілік банкте қабылданған тәжірибеде Инвестициялық
жобаны айналымның өзіне тән кезеңдері болады (2-сурет).
І. Инвестициялау алдындағы кезең
Инвестициялық мүмкіндікті талдау
Жобаны даярлау (ТЭН не бизнес-жоспар құру)
Техникалық-экономикалық және қаржылық тиімділігін бағалау
Жоба бойынша шешім қабылдау
ІІ. Инвестициялау кезеңі
Келіссөздер, контрактілер жасау
Жобалау
Құрылыс
Маркетинг
Оқыту
ІІІ. Жоба өнімін пайдалану кезеңі
Қабылдап алу және іске қосу
Құрал-жабдықты ауыстыру
Кеңею, жаңарту
Сурет 3. Инвестициялық жобаны айналым кезеңі
Көзі: Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Санкт Питербург. 1999 ж.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы инвестициялық жобаны несиелеудің
күрделі сатысына инвестициялау алдындағы кезең жатады. Инвестициялық жобаны
несиелеу үшін, біріншіден, жобаның тұжырымын жасау қажет, екішіден, оның
тиімділігі бағалау керек, үшіншіден инвестицияның техникалық-экономикалық
негіздемесін жасау қажет, төртіншіден, сапалы бизнес-жоспарды даярлап, оны
іске асыру мәселелерін қарастыру керек.
Кез келген инвестициялық жобаны қаржыландыру немесе несиелеу оның
тиімділігін бағалауға үлкен мән береді. Жалпы инвестициялық жобаның
тиімділік көрсеткіштеріне мыналар жатады:
Коммерциялық (қаржылық) тиімділік, яғни инвестициялық жобаны іске
асыруға қатысушылар үшін жобаның іске асуынан туындайтын қаржылық
нәтижелермен анықталады. Оларды екі топқа бөлуге болады:
өндірістік қызметтің тиімділігінің көрсеткіштері, сондай-ақ жобаны іске
асырушы кәсіпорының ағымдағы және болашақтағы қаржылық жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштер, яғни оның балансы, пайда және зиян есебінің негізінде
есептеледі;
инвестицияның тиімділігінің көрсеткіштері, яғни ақша ағымының жоспары
негізінде есептеледі.
Бюджеттік тиімділік, мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылатын
инвестициялық жоба бойынша қаржылық тиімділік. Бұл көрсеткіштер
инвестициялық жобаның іске асуынан бюджетке түсетін салықтық және басқа да
түсімдерге байланысты сипатталады.
Экономикалық тиімділік, жобаны іске асыруға байланысты туындайтын
барлық шығындар мен нәтижелерді есепке алатын тиімділік. Бұл көрсеткішті
анықтағанда мынадай тиімділіктер ескеріледі:
жобаның іске асыруынан туындайтын әлеуметтік нәтижелер, яғни жобаның
іске асуының жұмыссыздық мәселесін шешуге ықпалы, жоба бойынша жұмыс
жасайтын жұмыскерлердің тұрғын-үй, тұрмыс жағдайы, денсаулық жағдайына
қатысты сұрақтардың дұрыс шешілуі;
жобаны іске асырудың экологиялық тиімділігі, қоршаған ортаны бүлдіру
көрсеткіштері және оған жұмсалынған шығындар.
Жалпы, инвестициялық жобаның тиімділігі оны іске асыру шығындары мен
қаржылық нәтижелерді өзара салыстыру арқылы анықталады.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялық жобаның коммерциялық (қаржылық)
тиімділігін бағалауда және олардың ішіндегі тиімді вариантты таңдауды
мынадай көрсеткіштер қолданылады:[19]
Таза ағымдық құн (NPV);
Табыстылық индексі (РІ);
Ішкі табыс нормасы (ІRR);
Инвестицияның өтелу мерзімі (РР).
Таза ағымдық құн (NPV) – инвестициялық жобаны іске асырудан түсетін
ақшалай түсімдер және олардың дисконтталған ағымдық құндары мен сол жобаны
іске асыруға қажетті барлық шығындардың дисконтталған ағымдық құндарының
сомалары арасындағы айырма арқылы есептеледі.
Таза ағымдық құнды (NPV) есептеуде төмендегідей формула қолданылады:
n С±t
NPV ( ( ((((( - Іо
(4)
t(1 (1 ( k)t
мұндағы,
С±t – t уақыт мерзіміндегі ақшалай түсімдер (таза ақшалай
тасқын);
k - жоба капиталының құны (дисконт нормасы);
Іо - жобаның бастапқы шығындары (инвестициялар);
n – жобаның қызмет ету мерзімі.
Егер: NPV ( 0, онда жобаны қабылдауға болады, ол тиімді;
NPV ( 0, онда жоба не пайдалы, не зиянды емес;
NPV ( 0, онда жобаны қабылдауға болмайды, ол тиімсіз.
NPV – инвестицияның тиімділігін анықтайтын ең маңызды көрсеткіштердің
біріне жатады.
Инвестицияның табыстылығы (РІ) – инвестицияға жұмсалған әрбір ақша
бірлігне келетін табысты есептеуді сипаттайды. Оның формуласы төмендегідей:
n С±t
РІ ( ( ((((( Іо
(5)
t(1 (1 ( k)t
Инвестицияның табыстылығын жобаны іске асыруда шешім қабылдау
барысында оған салыстырмалы түрде баға беру үшін қолданылады.
Егер, РІ ( 1, онда жобаны қабылдауға болады, ол тиімді;
РІ ( 1, онда жоба не пайдалы, не зиянды емес;
РІ ( 1, онда жобаны қабылдауға болмайды, ол тиімсіз.
Ішкі пайда нормасының есебінің әдісі (ІRR) – жобадан түсетін таза
түсімдердің дисконтталған құнына арналған дисконт нормасы инвестицияның
дисконтталған құнына теңдігін көрсетеді. Бұл көрсеткіш мынадай түрде
анықталады:
n С±t
( ((((( - Іо ( 0
(6)
t(1 (1 ( k)t
ІRR – инвестициялаудың жалпы көлеміне арналған қаржыландырудың сыртқы
көздерінің ең жоғарғы құнына сәйкес, ішкі пайда нормасы. Мысалы, егер де
жоба толығымен коммерциялық банктің несиесі есебінен қаржыландырылатын
болса, онда ІRR-дің мәні банктің пайыз мөлшерлемесінің (і) шекті деңгейін
көрсетеді, яғни одан жоғары болса, ол жоба тиімсіз болып саналады.
Егер, ІRR ( і, онда жобаны қабылдауға болады, ол тиімді;
ІRR ( і, онда жоба не пайдалы, не зиянды емес;
ІRR ( і, онда жобаны қабылдауға болмайды, ол тиімсіз.
Өтеу мерзімін есептеу әдісі (РР) тапқан қаражаттар есебінен несиені
қайтару мерзімін анықтайды. Өтеу мерзімінің қысқа болуы тәуекелді
төмендетіп, тезірек қайтаруға мүмкіндік береді. Өтеу мерзімінң формуласы
төмендегідей:
Іо
РР ( (((((
(7)
(() С±t
мұндағы,
РР – жобаның өтелу мерзімі,
Іо - жобаның бастапқы шығындары,
(()
С±t - t уақыт кезеңіндегі табыс (таза ақшалай тасқыны)
Инвестициялық жобаны талдау қаралатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктеріне жан-жақты баға беруге негізделеді. Инвестициялық жобаны
талдаудың бірнеше төмендегідей түрлері болады:[20]
- экономикалық талдау;
- коммерциялық талдау;
- техникалық талдау;
- ұымдастырушылық талдау
- әлеуметтік талдау;
- экологиялық талдау;
- қаржылық талдау;
Жобаны экономикалық талдау мен қаржылық талдаудың арасында өзара
ұқсастық бар, бірақ та бұл екеуі де қоршаған ортаға, қоғам қауіпсіздігіне
ықпал етуге байланысты және т.с.с сұрақтарды ескермейді.
Экономикалық талдаудың мақсаты – жобаның іске асырылуына байланысты
туындайтын шығындар мен жобаның нәтижелерін тікелей өлшеп салыстыруға
мүмкіндік беретін сызбаларды жасау жолымен инвестициялық жобаның тиімділігі
туралы шешім қабылдау.
Экономикалық талдау жобаны пайдаланатын кәсіпорын үшін мүмкіндігінше аз
шығын жұмсай отырып, тиімділікке жетудің балама жолын іздестіруге мүмкіндік
жасайды.
Егер әр түрлі технологиялар сандық және сапалық қатынастарды бірдей
нәтиже берсе, онда экономикалық талдау көмегімен ең аз шығынды талап ететін
және жоғары табыс алуға мүмкіндік жасайтын технологияны таңдауға болады.
Сонымен қатар, экономикалық талдау жүргізу арқылы кәсіпорында бар
ресурсты жобаға пайдалануда қаншалықты үнемдеуге болатындығы анықталады.
Экономикалық талдаудың маңызды бөлігі – жоспарлау. Жоспарлау жобаның
мақсатын белгілеп, ағымдағы жағдайды бағалауға мүмкіндік жасайды.
Коммерциялық талдау - экономикалық талдаудың ерекше бөлігі ретінде
жобаның ұсынатын өнімдеріне ақырғы тұтынушылар тұрғысынан баға беруді
көздейді.
Коммерциялық талдау міндеті мынадай:
маркетинг қызметтін бағалау;
ресурстар көздерін іздестіру және оларды игеру шарттары;
өнімді өндіру және сату шарттары.
Маркетинг қызметі 4 элементті қамтиды: өнім, баға, сатуды ынталандыру,
сату.
Техникалық талдау негізінде мынадай міндеттерді шешуге болады:
техника-технологиялық бағдарламалар;
орналасу варианттары;
жобаның ауқымы;
жобаның іске асырылу мерзімі және оның кезеңдері;
шикізат көздерінің, жұмыс күші және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz