Қылмыстық құқық туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ.ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Қылмыс субектісінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШЕТЕЛ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Англо.американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Романо.германдық құқықтық жүйесіндегі елдердегі заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Социалистік құқықтық жүйедегі елдердегі заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 ОТАНДЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Қылмыстық құқықтағы заңды тұлғалардың жауаптылығы мәселесіне қатысты пікірталастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Заңды тұлғаның ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3. 3 Заңды тұлғаның қылмыс субъектісі ретіндегі кінәсі мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3. 4 Заңды тұлға қылмыстық жауаптылық және жазаның субъектісі ретінде ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .61
1 ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ.ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Қылмыс субектісінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШЕТЕЛ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Англо.американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Романо.германдық құқықтық жүйесіндегі елдердегі заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Социалистік құқықтық жүйедегі елдердегі заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 ОТАНДЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Қылмыстық құқықтағы заңды тұлғалардың жауаптылығы мәселесіне қатысты пікірталастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Заңды тұлғаның ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3. 3 Заңды тұлғаның қылмыс субъектісі ретіндегі кінәсі мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3. 4 Заңды тұлға қылмыстық жауаптылық және жазаның субъектісі ретінде ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні қоғамда болып жатқан өзгерістер, әртүрлі меншік нысандарының пайда болуы қылмыстық заңның да өзгеруіне ықпал етеді.1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодекс[2] қазіргі қоғамға қажет, бұрын бізге таныс емес жаңа қылмыс құрамдарын ұсынды.Бірақ заңның жаңалығы оның толық жетілгендігін білдірмейді. Кейбір авторлар пікірінше қылмыстық заң күшіне енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліктерге жауап бере алмады. Қылмыстық-құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде олардың мазмұнын анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар жатыр. Сондықтан зерттеушілер зерттеу деңгейі толық емес делінген құқықтық идеяларға көп көңіл бөледі.
Еліміздегі қылмыстық-құқықтық реформалар тұсында заңгер-ғалымдардың көңілін өзіне аударған осындай мәселелердің бірі-заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі. Бұл мәселе соңғы он бес жыл ішінде отандық қылмыстық құқық теориясындағы ең күрделі мәселелердің біріне айналды. Бірақ бұл мәселенің шешілу деңгейін қанағаттанарлық деп бағалауға болмайды.
Шетелдердің қылмыстық құқығына көз жүгіртетін болсақ, көптеген экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Франция, Англия,
Қытай,Голландия және т.б.) кейбір қылмыстар үшін жауаптылыққа жеке тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да тартылады.
Қазіргі күні еліміздегі экономикалық жағдай, сәйкесінше осы саладағы заңнама да күннен-күнге өзгеруде. Бүгінгі күні заңды тұлғалар кейбір экономикалық және экологиялық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Бірақ қылмыстық құқықта сөз болып отырған зардаптың орнын әкімшілік немесе азаматтық санкциялармен толтыру мүмкін емес.
Осылайша бүгінгі күні Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы жөніндегі пікір-талас әлі тоқтаған жоқ. Мұның өзі өз кезегінде зерттелінетін тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Осы бітіру жұмысының зерттеу объектісі болып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты табылады.
Еліміздегі қылмыстық-құқықтық реформалар тұсында заңгер-ғалымдардың көңілін өзіне аударған осындай мәселелердің бірі-заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі. Бұл мәселе соңғы он бес жыл ішінде отандық қылмыстық құқық теориясындағы ең күрделі мәселелердің біріне айналды. Бірақ бұл мәселенің шешілу деңгейін қанағаттанарлық деп бағалауға болмайды.
Шетелдердің қылмыстық құқығына көз жүгіртетін болсақ, көптеген экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Франция, Англия,
Қытай,Голландия және т.б.) кейбір қылмыстар үшін жауаптылыққа жеке тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да тартылады.
Қазіргі күні еліміздегі экономикалық жағдай, сәйкесінше осы саладағы заңнама да күннен-күнге өзгеруде. Бүгінгі күні заңды тұлғалар кейбір экономикалық және экологиялық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Бірақ қылмыстық құқықта сөз болып отырған зардаптың орнын әкімшілік немесе азаматтық санкциялармен толтыру мүмкін емес.
Осылайша бүгінгі күні Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы жөніндегі пікір-талас әлі тоқтаған жоқ. Мұның өзі өз кезегінде зерттелінетін тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Осы бітіру жұмысының зерттеу объектісі болып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы: Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 31 қаңтардағы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін – Алматы: Жеті жарғы,2011.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс-жүргізу кодексі. 13 желтоқсан 1997 жыл.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994 жыл; Ерекше бөлім 1 шілде 1999 жыл.
5.“Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” ҚР Заңы. 2 шілде 1998 жыл.
6.Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
7. Ағыбаев А.Н. Қазақыстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсіндірме.Жалпы және ерекше бөлімдер.-Алматы. Жеті жарғы.2010.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.-Алматы. Жеті жарғы.2001
9. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Ерекше бөлім.-Алматы. Жеті жарғы.2000.
10.Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Караганда.1999.
11. Уголовное право России.Общая часть/под ук.д.ю.н.А.Н.Игнатова, д.ю.н. Ю.А.Красикова. Т-1.-Москва.Норма,1999.
12. Волженкин Б.В.Экономические преступления.– Санкт-Петербург. Издательство “Юридический центр Пресс”, 1999.
13. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – А., Жеті Жарғы, 2001.
14.Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. – М., ЮрЛит, 1963.
15. Наумов А.В. Ресей Федерациясының қылмыстық құқығы. – Астана, Фолиант, 2001.
16.Советское уголовное право. Общая часть. Кригер Г.А., Наумов А.В., Ткачевский Ю.М. – М., Издательство МГУ, 1988.
17.Тарбагаев А.Н. Понятие и цели уголовной ответственности. – Красноярск, Издательство Красноярского университета, 1986.
18.Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. – М., ЮрЛит, 1963.
19.Козаченко И.Я. Санкций за преступления против жизни и здоровья: обсулсловленность, структура, функций, виды. – Томск, Томский Государственный университет, 1987.
20. Гражданское право. Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. Часть І. Издание 3. переработанный и дополненный. – М., Проспект, 1998.
21.РешетниковФ.М.Современная американская криминология. М.,ЮрЛит, 1965.
22. Имамов Э.З. Уголовное право Китайской Народной Республики. – М., Наука, 1990.
23. Никифоров Б.С., Решетников Ф.М. Современное американское уголовное право. – М., Наука, 1990.
24. Уголовное право зарубежных стран. Под ред. И.Д.Козочкина. – М., ИМПЭ им.А.С.Грибоедова, 2001.
25. Курс Российского уголовного права. Под ред. В.Н.Кудрявцева, А.В. Наумова. – М., Спарк, 2001.
26. Лясс Н.В. Проблемы вины и уголовной ответственности в современных буржуазных теориях. –Ленинград.,1977.
27.Трайнин А.Н.Защита мира и борьба с преступлениями против человечества.-М.,Изд. АН ССР,1956.
28.Маньковский Б.М. Проблемы ответственности в уголовном праве.-М., Изд. АН ССР,1949.
29. Крылова Н.Е. Уголовная ответственность юридических лиц во Франции: предпосылки возникновения и основные черты// Вестник Московского Университета. Серия 11, Право, 1998, №3.
30. Джекебаев У.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 1993. №4.
31. Келина С.Г. Ответственность юридических лиц в проекте нового УК РФ// Уголовное право: новые идеи. – М., ИГП РАН, 1994.
32. Агыбаев А.Н. Об ответственности юридических лиц в проекте УК РК//Вестник Министерства юстиции.1996, №10.
33.Елюбаев Ж.Е.Новый УК-требование времени//Тураби,1997,№3.
34.Кузнецова Н.Ф .Кодификация норм о хозяйственных преступлениях// Вестник Московского Университета. Серия 11,1993,№4.
35. Ахметшин Н.Х. Реформа уголовного законодательства Китайской Народной Республики // Вестник Московского университета. Серия 36, Востоковедение, 1999, №2 .
37. Никифоров А.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Уголовное право: новые идеи. – М., ИГИП РАН, 1994.
38. Наумов А.В. Предприятие на скамье подсудимых//Советская юстиция, 1992,№17/18.
39. Владимиров В.А.,Левицкий Г.А. Субъект преступления по Советскому уголовному праву.-М.,Госюриздат,1964.
40. Молдабаев С.С., Рахметов С.М. Субъект преступления по уголовному праву Республики Казахстан.-Алматы,”Дәнекер”,2001.
41. Советское гражданское право.Субъекты гражданского права/под ред.С.Н.Братуса.-Москва,Юрлит.1984.
42.Малеин Н.С. Имущественная ответственность в хозяйственных отношениях.-Москва,Юрлит.1968
43. Нерсесян А.А./Вопросы наказуемости в уголовных правах ФРГ и США..-М,Наука,1992.
44.Матвеев Г.К.Психологические аспекты вины советских юридических лиц.//Соетское государство и прво.1978 №8.
45. Ойгензихт В.А./Юридическое лицо и трудовой коллектив: сущность, поведение, ответственность. Учебное пособие.-Душанбе, Таджикский Государственный университет им.В.И.Ленина.1988.
46. Фукс С.Л. Обычное право казахов в ХVІІІ-первой половине ХІХ века.-Алматы, Наука.1981.
47. Орлов В.С. Субъект преступления по Советскому уголовному праву.-Москва, Госюриздат.1958.
48. Селивановский Л. Ответственность юридических лиц за нарушения валютного законодательства// Хозяйство и право.2003.№9.
49. Флетчер Дж., Наумов А.В. Основные концепций современного уголовного права.- Москва,Наука.1998.
50. Юридическая жизнь в Китае/ перевод Ахметшин Н.Х., Валимов И.В., Егоров К.А.-Москва,Юрлит.1990.
51. Уголовное законодательство зарубежных стран (Англия, Франция, США, Германия, Япония) / под ред. Козочкина И.О.-Москва,Зерцало.2001.
52. Наумов А.В. Уголовный закон в период перехода к рыночной экономике.// Советское государство и право.1991.№2.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс-жүргізу кодексі. 13 желтоқсан 1997 жыл.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994 жыл; Ерекше бөлім 1 шілде 1999 жыл.
5.“Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” ҚР Заңы. 2 шілде 1998 жыл.
6.Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
7. Ағыбаев А.Н. Қазақыстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсіндірме.Жалпы және ерекше бөлімдер.-Алматы. Жеті жарғы.2010.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.-Алматы. Жеті жарғы.2001
9. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Ерекше бөлім.-Алматы. Жеті жарғы.2000.
10.Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Караганда.1999.
11. Уголовное право России.Общая часть/под ук.д.ю.н.А.Н.Игнатова, д.ю.н. Ю.А.Красикова. Т-1.-Москва.Норма,1999.
12. Волженкин Б.В.Экономические преступления.– Санкт-Петербург. Издательство “Юридический центр Пресс”, 1999.
13. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – А., Жеті Жарғы, 2001.
14.Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. – М., ЮрЛит, 1963.
15. Наумов А.В. Ресей Федерациясының қылмыстық құқығы. – Астана, Фолиант, 2001.
16.Советское уголовное право. Общая часть. Кригер Г.А., Наумов А.В., Ткачевский Ю.М. – М., Издательство МГУ, 1988.
17.Тарбагаев А.Н. Понятие и цели уголовной ответственности. – Красноярск, Издательство Красноярского университета, 1986.
18.Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. – М., ЮрЛит, 1963.
19.Козаченко И.Я. Санкций за преступления против жизни и здоровья: обсулсловленность, структура, функций, виды. – Томск, Томский Государственный университет, 1987.
20. Гражданское право. Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. Часть І. Издание 3. переработанный и дополненный. – М., Проспект, 1998.
21.РешетниковФ.М.Современная американская криминология. М.,ЮрЛит, 1965.
22. Имамов Э.З. Уголовное право Китайской Народной Республики. – М., Наука, 1990.
23. Никифоров Б.С., Решетников Ф.М. Современное американское уголовное право. – М., Наука, 1990.
24. Уголовное право зарубежных стран. Под ред. И.Д.Козочкина. – М., ИМПЭ им.А.С.Грибоедова, 2001.
25. Курс Российского уголовного права. Под ред. В.Н.Кудрявцева, А.В. Наумова. – М., Спарк, 2001.
26. Лясс Н.В. Проблемы вины и уголовной ответственности в современных буржуазных теориях. –Ленинград.,1977.
27.Трайнин А.Н.Защита мира и борьба с преступлениями против человечества.-М.,Изд. АН ССР,1956.
28.Маньковский Б.М. Проблемы ответственности в уголовном праве.-М., Изд. АН ССР,1949.
29. Крылова Н.Е. Уголовная ответственность юридических лиц во Франции: предпосылки возникновения и основные черты// Вестник Московского Университета. Серия 11, Право, 1998, №3.
30. Джекебаев У.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 1993. №4.
31. Келина С.Г. Ответственность юридических лиц в проекте нового УК РФ// Уголовное право: новые идеи. – М., ИГП РАН, 1994.
32. Агыбаев А.Н. Об ответственности юридических лиц в проекте УК РК//Вестник Министерства юстиции.1996, №10.
33.Елюбаев Ж.Е.Новый УК-требование времени//Тураби,1997,№3.
34.Кузнецова Н.Ф .Кодификация норм о хозяйственных преступлениях// Вестник Московского Университета. Серия 11,1993,№4.
35. Ахметшин Н.Х. Реформа уголовного законодательства Китайской Народной Республики // Вестник Московского университета. Серия 36, Востоковедение, 1999, №2 .
37. Никифоров А.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Уголовное право: новые идеи. – М., ИГИП РАН, 1994.
38. Наумов А.В. Предприятие на скамье подсудимых//Советская юстиция, 1992,№17/18.
39. Владимиров В.А.,Левицкий Г.А. Субъект преступления по Советскому уголовному праву.-М.,Госюриздат,1964.
40. Молдабаев С.С., Рахметов С.М. Субъект преступления по уголовному праву Республики Казахстан.-Алматы,”Дәнекер”,2001.
41. Советское гражданское право.Субъекты гражданского права/под ред.С.Н.Братуса.-Москва,Юрлит.1984.
42.Малеин Н.С. Имущественная ответственность в хозяйственных отношениях.-Москва,Юрлит.1968
43. Нерсесян А.А./Вопросы наказуемости в уголовных правах ФРГ и США..-М,Наука,1992.
44.Матвеев Г.К.Психологические аспекты вины советских юридических лиц.//Соетское государство и прво.1978 №8.
45. Ойгензихт В.А./Юридическое лицо и трудовой коллектив: сущность, поведение, ответственность. Учебное пособие.-Душанбе, Таджикский Государственный университет им.В.И.Ленина.1988.
46. Фукс С.Л. Обычное право казахов в ХVІІІ-первой половине ХІХ века.-Алматы, Наука.1981.
47. Орлов В.С. Субъект преступления по Советскому уголовному праву.-Москва, Госюриздат.1958.
48. Селивановский Л. Ответственность юридических лиц за нарушения валютного законодательства// Хозяйство и право.2003.№9.
49. Флетчер Дж., Наумов А.В. Основные концепций современного уголовного права.- Москва,Наука.1998.
50. Юридическая жизнь в Китае/ перевод Ахметшин Н.Х., Валимов И.В., Егоров К.А.-Москва,Юрлит.1990.
51. Уголовное законодательство зарубежных стран (Англия, Франция, США, Германия, Япония) / под ред. Козочкина И.О.-Москва,Зерцало.2001.
52. Наумов А.В. Уголовный закон в период перехода к рыночной экономике.// Советское государство и право.1991.№2.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
1 ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ-ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР
ЭЛЕМЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...9
1.1 Қылмыс субектісінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11
2 ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШЕТЕЛ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Англо-американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Романо-германдық құқықтық жүйесіндегі елдердегі заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығының қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...26
2.3 Социалистік құқықтық жүйедегі елдердегі заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 ОТАНДЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.1 Қылмыстық құқықтағы заңды тұлғалардың жауаптылығы мәселесіне қатысты
пікірталастар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Заңды тұлғаның
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. 3 Заңды тұлғаның қылмыс субъектісі ретіндегі кінәсі
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3. 4 Заңды тұлға қылмыстық жауаптылық және жазаның субъектісі
ретінде ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 61
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні қоғамда болып жатқан
өзгерістер, әртүрлі меншік нысандарының пайда болуы қылмыстық заңның да
өзгеруіне ықпал етеді.1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодекс[2] қазіргі қоғамға
қажет, бұрын бізге таныс емес жаңа қылмыс құрамдарын ұсынды.Бірақ заңның
жаңалығы оның толық жетілгендігін білдірмейді. Кейбір авторлар пікірінше
қылмыстық заң күшіне енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліктерге жауап
бере алмады. Қылмыстық-құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде
олардың мазмұнын анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар
жатыр. Сондықтан зерттеушілер зерттеу деңгейі толық емес делінген құқықтық
идеяларға көп көңіл бөледі.
Еліміздегі қылмыстық-құқықтық реформалар тұсында заңгер-ғалымдардың
көңілін өзіне аударған осындай мәселелердің бірі-заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы мәселесі. Бұл мәселе соңғы он бес жыл ішінде отандық
қылмыстық құқық теориясындағы ең күрделі мәселелердің біріне айналды. Бірақ
бұл мәселенің шешілу деңгейін қанағаттанарлық деп бағалауға болмайды.
Шетелдердің қылмыстық құқығына көз жүгіртетін болсақ, көптеген
экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Франция, Англия,
Қытай,Голландия және т.б.) кейбір қылмыстар үшін жауаптылыққа жеке
тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да тартылады.
Қазіргі күні еліміздегі экономикалық жағдай, сәйкесінше осы саладағы
заңнама да күннен-күнге өзгеруде. Бүгінгі күні заңды тұлғалар кейбір
экономикалық және экологиялық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік
жауаптылыққа тартылады. Бірақ қылмыстық құқықта сөз болып отырған зардаптың
орнын әкімшілік немесе азаматтық санкциялармен толтыру мүмкін емес.
Осылайша бүгінгі күні Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы жөніндегі пікір-талас әлі
тоқтаған жоқ. Мұның өзі өз кезегінде зерттелінетін тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Осы бітіру жұмысының зерттеу
объектісі болып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты табылады.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін шетелдердің
қылмыстық құқық нормалары, отандық азаматтық және қылмыстық құқық, отандық
және шетелдік заңгер-ғалымдардың жауаптылық және оның субъектілері
мәселесіне, жауаптылықтың негіздеріне, заңды тұлғаның түсінігіне және
зерттеу тақырыбына қатысты өзге де сұрақтарға байланысты теориялық ой
пікірлері осы жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстық мақсаты және міндеттері. Зерттеудің негізгі
мақсаты заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығымен байланысты мәселелерге
кешенді талдау жасау. Осы мақсатқа жету үшін, шешімі осы бітіру жұмысының
мазмұнын құрайтын келесідей міндеттер алға қойылды:
-АҚШ, Франция, Қытай заңнамаларының негізінде заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін қылмыстық-құқықтық нормаларға салыстырмалы
зерттеу жүргізу және осы жасалған талдау нәтижесінде Қазақстандағы заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының болашағы;
- құқық субъектісі ретінде заңды тұлғаның мәнін ашатын азаматтық
құқық нормаларына және ғылыми теориялардың ережелеріне кешенді талдау
жүргізу;
- заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі ретінде тану мүмкіндігін немесе
мүмкін еместігін анықтау;
- заңды тұлғаларды қылмыс және жазаның субъектісі ретінде танудың
қажеттілігін және негізділігін анықтау.
Заңды тұлғаларға қылмыстық жауаптылық орнату мәселесі социалистік
бағыттағы елдерде туындады. Ең алғаш бұл мәселе Қытайда пайда болды.
Көптеген уақыт бойы Қытай Халық Республикасында заңды тұлға қылмыс
субъектісі бола ала ма деген сұрақ түпкілікті қолдау таппады.
Алайда, Қытайдың құқықтық өмірін зерттеушілер анықтағандай соңғы
жылдары заңды тұлғалар тарапынан шаруашылық саласында қылмыстардың көптеп
жасалуына сәйкес, заңды тұлғаны қылмыс субъектісі деп тану мәселесіне
байланысты үлкен даулар пайда болды [22, Б.23]. Сонымен, 1988 жылғы 21-
қаңтардағы ВСНП ҚХР-нің “коррупция, пара алушылық және контрабандамен күрес
туралы” қаулысында ең алғаш социалистік елдердің нормативтік тәжірибесінде
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы қолдау тапты [22, Б.49].
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ең алдымен зерттеу тақырыбын таңдаумен
және шешу үшін алға қойылған мақсаттармен түсіндіріледі. Бұл жұмыста
отандық қылмыстық заңнамаға заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын
енгізудің негізгі қайшылықтарын анықтау мақсатында шетелдік қылмыстық
заңнамадағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының тарихи
қалыптасуына кешенді талдау жасалынған.
Зерттеудің практикалық маңызы осы жұмыста жасалған қорытындылар мен
ұсыныстарды қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің ережелерін одан ары қарай
теориялық зерттеу мен жетілдіруде қолдану мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеудің алдына қойылған мақсаты мен міндеттері
бұл жұмыстың құрылымын анықтап берді. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, тоғыз параграфтан , қорытындыдан және осы жұмысқа пайдаланылған
әдебиеттердің библиографиялақ тізімінен тұрады.
Заңды тұлғаны қылмыс субъектісі деп тану қылмыстық заңдылықтағы
жазаның мақсаттарына да қайшы келмейді. Жаза мақсаттарының бірі сотталған
адамды түзеу - егер заңды тұлға өзінің қоғамға қауіпті әрекетінің
нәтижесінде мемлекет тарапынан жазалауға ұшырап, келтірген зияндардың орнын
толтыру барысында материалдық шығындарға ұшырап, оның соттылығы пайда
болса, онда заңды тұлға келесі жолы мұндай әрекеттерді жасамауға тырысады.
Жазаның екінші мақсаты - қылмыстар жасаудан сақтандыру. Біздің ойымызша,
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын енгізудің өзі қылмыстық заңмен
көзделген әртүрлі жазалар арқылы заңды тұлғалардың қылмысының алдын алуға
көмектесер еді. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру - егер заңды
тұлғаның қылмыстық әрекеті арқылы үлкен зардаптар келіп, кейін соттың
айыптау үкімі арқылы сол келтірілген зардаптардың орны толтырылып, кінәлі
адамдар жазаланса, онда ол әлеуметтік әділеттіліктік қалпына келтірілгені
болып табылады. [7.Б 1069].
Заңды тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа жеке тұлғамен бірге және өзі
жеке - дара тартылуы мүмкін. Заңды тұлғаның жауаптылығы бір қылмыс үшін екі
рет жауапқа тартуға жол берілмейтіндігі принципіне қайшы келмейді.
Заңды тұлға қылмыс субъектісі деп танылғанның өзінде де оған қатысты
жеке адамдарға қолданылатын барлық жазаларды қолдану міндетті емес. Заңды
тұлғаларға қатысты айыппұл; белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
шектеу; заңды тұлғаның қылмыс деп танылған әрекетті жасау кезінде
пайдаланылған барлық кәсіпорындарын жабу; мүлкін тәркілеу; заңды тұлғаның
қызметін тоқтата тұру; заңды тұлғаны тарату сияқты арнайы жазаларды
қолдануға болады. [8.Б 909].
1 ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ-ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ
1.1 Қылмыс субектісінің түсінігі
Қылмыс субъектісі – қылмыс құрамының бір элементі болып табылады.
Онсыз қылмыстық жауаптылық мүмкін емес. Қылмыс субъектісі термин ретінде
біздің қылмыстық заңда қолданылмайды. Мұның себебі Қылмыстық кодекстің
Жалпы және Ерекше бөлімдерінде, біріншіден, белгілі бір қылмыстық әрекет
үшін жауаптылықтың негіздерінің көрсетілуі, екіншіден, қылмыс субъектісінің
белгілерін көрсету барысында әртүрлі нақты терминологиялардың қолданылуымен
түсіндіріледі. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы
бөлімінде қылмыс жасаған тұлғалар туралы [2] (6, 7, 8 және т.б. баптарда),
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар туралы (14, 15 және т.б.
баптарда), қылмысы үшін сотталған адамдар туралы (70, 71, 72, 73 баптар)
және т.б. туралы айтылған. Сонымен қатар Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінде есі дұрыс емес адам қылмыс субъектісі бола алмайтындығы
көрсетілген (16-бап). Ал Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде қызметтік
өкілеттігін пайдаланып қылмыс жасаған тұлғалар, коммерциялық немесе өзге де
ұйымдарда басқарушылық әрекеттерін жүзеге асыратын тұлғалардың қылмысы,
мемлекеттік қызметкерлер жасайтын қылмыс және т.б. туралы айтылған. Кейбір
жекелеген қылмыстар үшін жауаптылыққа тартылуға тиіс нақты тұлғалар да
келтірілген: кәмелетке толмағанның ата-аналары (131-баптың 2-тармағы),
нотариустар (229-бап), судьялар (350-бап), кеме капитандары (305-бап),
куәгер немесе жәбірленуші (353-бап). Осы көрсетілген нормалар арқылы біз
қылмыс субъектісінің түсінігін көруімізге болады.
Қылмыс субъектісі белгілі бір белгілерге ие болғанда ғана қылмыстық
жауаптылықты арқалана алады. Біздің қылмыстық заң ондай белгілерді міндетті
және факультативті (қосымша) деп қарастырады.
“Субъект” латын сөзі “subjectum” сыртқы дүниеге қарама-қарсы тұрған
танушы, әрекет етуші адам. Фейербахтың антропологиялық философиясы бойынша,
танымның субъектісі – логикалық абстракция емес, нақты адам. Субъект –
философияда – санасы , еркі бар жан.
Міндетті белгілер қылмыс субъектісі болып табылатын кез келген
тұлғаны сипаттайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің[2] 14-
бабына сәйкес қылмыс субъектісі болып белгілі бір жасқа толған, есі дұрыс
жеке тұлға танылады. Кейде бұл белгілерді жалпы деп те атайды. Бірақ оларды
жалпы деп атау қисынсыз. Өйткені бұл белгілер кез келген тұлғаға міндетті
болып табылады. Бұл белгілердің тым болмағанда біреуінің болмауы қылмыс
субъектісінің жоқ екендігін білдіреді. Сәйкесінше қылмыс құрамы да жоқ
болады.
Факультативтік белгілер тек қылмыстық заңда тікелей көрсетілген
жағдайда ғана орын алады. Факультативтік белгі қылмыстың арнайы
субъектсінің анықтау кезде қолданылады. Мұндай белгілер қылмыс
субъектісінің азаматтығына, жынысына, қызметіне байланысты субъектіге
қосымша талаптар қажет болғанда қолданылады. Факультативтік белгілердің жоқ
болуы, тек қана арнайы субъект жасай алатын қылмыстар үшін жауаптылықты
жоққа шығарады.
Қылмыс субъектілерінің ауқымының бұлай шектелуі – заңды тұлғалар,
яғни кәсіпорындар, мекемелер, партиялар қылмыс субъектісі бола алмайды
дегенді білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейінде отандық қылмыстық құқық
үшін дәстүрлі жағдайда шешілген. Бірақ теориялық тұрғыда заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөніндегі мәселе төңірегіндегі айтыс тоқтамай келеді.
Қылмыс субъектісі түсінігінен қылмыскер тұлғасы түсінігін ажырата
білу керек. Жалпы қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлға болып
табылатындықтан, оларды теңдестіруге қылмыстық құқықта жол беріледі. Бірақ
қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлғаны сипаттаса, қылмыскер тұлғасы әрбір
қылмыс субъектісінің жеке ерекшеліктерін сипаттайды. Мысалы, біз мұны сот
айыпкерді жеке басын ескере отырып, оны құрметті, әскери, арнаулы немесе
өзге де атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік
сыныбынан айыруын көздейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 50-
бабынан көре аламыз.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы негізінен қылмыстылықтың немесе
нақты қылмыстың себебін анықтау және қылмыстан сақтандыру мақсатында
қарастырылады. Осы айтылғандардан біз қылмыс субъектісі мен қылмыскер
тұлғасының қатынасы маңызды екенін көруімізге болады. Қылмыс субъектісінің
белгілері қылмыс жасалды ма деген сұраққа әсер ететін болса, қылмыскердің
жеке басын сипаттайтын белгілер оны жауаптылыққа тартып, жаза тағайындауға
әсер етеді.
Қылмыс субъектісінің түсінігін қарастыру барысында бұл түсінікті
қылмыстық құқық доктринасында толық сипатталмағанын көруге болады.
Қылмыстық құқықта “қылмыс субъектісі – қылмыс жасаған және онысы үшін
қылмыстық жауаптылықты арқалана алатын адам” – деген түсінік қолданылады
[7,Б.40]. Бір жағынан бұл дұрыс түсінік. Бірақ кейбір авторлардың
пікірінше, бұл түсінікте қылмыс субъектісінің жасаған қылмысы үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылу міндеті көрсетілмеген. Бұл міндет заңды
тікелей көрсетілмесе де, қылмыс субъектісінің жауаптылыққа тартылуын
көздейтін қылмыстық құқық нормаларына сәйкес (3,14 баптар) қылмыс
субъектісінің таңдау құқығы болмайды. Сәйкесінше, оны қылмыстық
жауаптылыққа тартуға міндеттейді[25, Б.36].
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келгенде қылмыс
субъектісі – ол қылмыс жасаған, қылмыстық жауаптылыққа тартылуға міндетті
және тартыла алатын тұлға.
1.2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кімдер қылмыстық
жауаптылыққа тартылады?
Біздің Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті
адамдар нақты көрсетілген. Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті адамдар
қатарына қылмыстық заң мыналарды жатқызған: қылмыстық жауаптылық басталатын
жасқа толған, есі дұрыс, есі дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы
бұзылған, мас күйінде қылмыс жасаған тұлғалар. Көрсетілген қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар қылмыстық жауаптылықтың туындауының
жалпы шарттарын көрсетеді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, белгілі бір жасқа толу мен есі
дұрыстық қылмыс субъектісінің негізгі белгілері емес тек қылмыстық
жауаптылықтың шарттары болып табылады[25, Б.45]. Мысалы, егер есі дұрыс
емес адам біреуді өлтіресе, онда бұндай әрекеттер қауіпті емес деп түсінуге
болмайды. Аталған жағдай тек қылмыстық жауаптылықты болдырмайды. Ал
қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа толмаған тұлғалар жасаған қылмыстық
әрекеттер өндірісте қылмыс құрамының жоқ екендігінен емес, оның қылмыстық
жауаптылық басталатын жасқа толмағандығына байланысты қылмыстық іс
қозғалмайды. Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар Қылмыстық
кодекс нормаларын қарастыру барысында біз мұндай жауаптылыққа Қазақстан
Республикасының азаматтары, шетела азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдардың тартылатындығын көреміз.
1. Қылмыс субъектісінің жасына байланысты белгілері .
Қылмыстық құқықта жасқа байланысты белгілердің болуы қылмыс
субъектілерінің өздерінің жас мөлшеріне қарай әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін толық түсінбейтіндігінен немесе басқара алмайтындығымен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің [2] 15-бабының 1-
бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған сәтте 16 жасқа толған адам қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Ал қылмыс жасаған сәтте 14 жасқа толған адам осы
баптың 2-бөлігіне сәйкес қылмыстар үшін (мысалы, кісі өлтіргені (96-бап),
зорлаған (120-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), тонағаны (178-бап) және т.б.
қылмыстары үшін) жауаптылыққа тартылады.
Ал кейбір қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 18 жастан басталады.
Өйткені бұл қылмыстарды жасау үшін белгілі бір жасқа толу қажет. Мысалы,
әскери қылмыстарды жасау үшін міндетті түрде әскери қызметші болу керек. Ал
әскер қатарына адамдар 18 жасқа толғаннан кейін ғана қабылданады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 3-бөлігіне
сәйкес егер кәмелетке толмаған адам қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық жағынан
артта қалуы салдарынан кіші-гірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс емес. [9.Б 1069].
2. Есі дұрыстық
Жоғарыда қарастырғанымыздай, есі дұрыстық қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарты болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде есі дұрыстықты сипаттайтын арнаулы норма жоқ. Есі дұрыс
еместікке қарағанда есі дұрыстық заңда қылмыс жасаған адамды жауаптылыққа
тарту кезінде сақталуы тиіс талап ретінде қарастырған (14-бап). Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 17-бабында есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы
айтылған. Сәйкесінше, біздің қылмыстық құқықта есі дұрыстық белгісіне сай
келетін адамдардың екі санаты бар: толық есі дұрыс адамдар және шектеулі
есі дұрыс адамдар. Біздің қылмыстық заң олардың екеуін де есі дұрыс адамдар
ретінде қарастырады.
Бұрындары есі дұрыстық тек есі дұрыс еместіктің қарама-қарсы
мағынасы ретінде ғана қарастырылған болатын. Бірақ бұл қате пікір, өйткені
есі дұрыстық есі дұрыс еместіктің антонимі ғана емес оның өзіне тән
белгілері бар және ол қылмыстық жауаптылықтың негізгі шарттарының бірі
болып табылады. Осыған сәйкес есі дұрыстықтың түсінігі заңда көрініс табуы
керек. Қылмыстық заңда есі дұрыстықтың түсінігі және белгілерінің болмауы
оның толық емес екендігін көрсетеді.
Есі дұрыстық – ол қылмыс жасаған адамның жасына және психикалық
денсаулығына қатысты өз іс-әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) іс жүзіндегі
сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алатын және басқара алатын және осы
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық арқалана алатын психикалық жағдайы.
3. Шектеулі есі дұрыстық. Біздің Қылмыстық құқықта есі дұрыстықпен
қатар шектеулі есі дұрыстық деген ұғым бар (Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің 17-бабы). Қылмыстық кодексте шектеулі есі дұрыстық
ұғымы есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикалық бұзылу деген
түсінікпен берілген. Шектеулі есі дұрыстық дегенде біз қылмыс жасаған
сәтінде өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған адамның қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылмайтын есі дұрыстығын жоққа шығармайтын
психикалық жағдайын түсінуіміз керек. Бұл психикалық жағдайды сот жаза
тағайындағанда жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді.
Есі дүрыстықты-кінәнің негізі деп қарау дұрыс емес, бұл тек
қылмыс жасаған адамды кінәлі деп танудың алғы шарттары ғана. Есі дұрыстық
немесе дұрыс еместік мәселесін алдын-ала шешіп алғаннан кейін ғана,
кінәлілік туралы мәселені шешуге болады. Бұл, сот-тергеу органдары барлық
жағдайларда істі қозғаудың немесе қараудың алдында сот-психиатриялық
сараптама жүргізуге міндетті деген сөз емес. Бірақ егер қоғамдық қауіпті
әрекетті (әрекетсіздікті) жасаушы адамның психикалық жағдайы күмөн
туғызатын болса, міндетті түрде алдымен сараптама тағайындалғаны дұрыс.
Себебі қылмыс жасау кезеңінде өз әрекетінің мәнін түсіне алмаған немесе өз
әрекетін басқара алмаған адамға қылмыстық жаза тағайындалуына жол беруге
болмайды. Мұндай адамның жасаған әрекеті (әрекетсіздігі) қылмыс ретінде
қарастыруға жатпайды.
Есі дүрыс еместік заңды (юридикалық) түсінік болса да, оны нақты клиникалық
мәліметтерден бөлек қарауға болмайды.
4. Есі дұрыс еместік.
Есі дұрыс еместікке қылмыстық заңда анықтама берілген (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабы). Яғни, қылмыс жасаған кезінде
созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы
немесе өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам есі дұрыс емес болып танылады.
Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық екі
белгіні: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық) белгіні
қолданады.
Медициналық белгі бойынша қылмыс жасаған адамның аурулық жағдайына
байланысты болған қабілетсіздіктің себебі анықталады. Ал заңдылық белгі
адамның өзінің істеген әрекетіне есеп бере алмауынан немесе өзінің әрекетін
басқара алмауынан тұрады.
Шизофрения-статистика бойынша, адамды есі дұрыс емес деп
тануда, ең көп жағдайда, осы ауру негіз болады. Өйткені, шизофренияның
асқынушылық сипаты өте қатты болады да, адам психикасын күрт өзгертеді және
бұл өзгерістер адамның әрекеттерінен анық байқалады. Жекелеген жағдайларда,
осы аурумен ауыратын адамдар нақты бір уақытта есі дұрыс болуы мүмкін.
Өйткені, кейде ауру процессі дамымай, үзақ уақытқа тоқтап қалады да,
адамныңпсихикасында арнайы шизофрениялық өзгерістері байқалмайды. Осындай
кезеңде қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер (әрекетсіздіктер) жасаған
сырқатты адамды қылмыстық жауапкершілікке тартқан жағдайлар да
болған.
Эпилепсия-бұл да сот практикасында жиі кездесетін аурулардың
тағы бір түрі. Адам психикасына көбіне үстамалы (приступ) түрінде әсер
етеді де, оны дәл сол кезеңге еркінен айырады. Бүл ауру кезінде жасалған
қоғамдық қауіпті әрекеттерді (әрекетсіздіктері) бойынша есі дүрыстық
мөселесі нақты жағдайға байланысты шешіледі.
Басқа психикалық аурулар сот-тергеу
практикасында біршама сирек кездеседі. Уақытша бүзылу дегеніміз-
біршама уақытқа созылатын,соңынан толық айығумен аяқталатын, адам
психикасының өзгеруінің көптеген түрлері.
Медицина ғылымы бүл топқа мына ауруларды жатқызады: патологиялық
аффект, патологиялық мас болу (алкоголизм), сананың қарауытқан
жағдайлары және басқа да тсз отетін психикалық ауытқулар. Психиканың
уақытша бүзылу жағдайы белгілі бір уақыт шегінде өтеді: бірнеше минуттан
бірнеше сағатқа дейін, кейбіреулері бірнсше күн, тіпті айға дейін созылуы
мүмкін. Сондай-ақ, психикалық зақымдану нәтижесінде пайда болатын
невроздар, реакциялық психоздар, алкогольдік галлюционаз және тағы да басқа
жағдайлар да осы топқа жатады. Қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік)
жасаған адамның есі дүрыстығын осы ауруларға байланысты анықтағанда, бүл
жағдайларда психиканың бүзылуы үзаққа созылмайтынын естен шығармауымыз
қажет. Сондықтан да, дәл қылмыс жасау мезгілінде адам санасына осы
аурудардың әсер сткендігі анықталған жағдайда ғана, қылмыстық жауаптылықтан
босатуға негіз бар деп санау керек.
Көп жағдайларда, психикалық ауытқулар қылмыс жасап болғаннан соң
пайда болады. Мысалы, қылмыс аяқталғаннан соң адам өз істеген әрекетіне
өкінеді, күйзеледі, немесе қылмыстық жауаптылықтан қорқады, соның
нәтижесінде депрессияға үшырайды. Мүндай ауытқулар есі дүрыс емес дсп
тануға негіз бола алмайды, тек, қылмыс жасаған адам осындай жағдайдан толық
айыққанша сотта іс қарау немесс тергеу жүргізу әрекеттері тоқтатыла түруы
мүмкін.
5.Қылмыстың арнайы субъектісі.
Кейбір қылмыстар құрамы үшін қылмыс субъектісі болуға есі дұрыстық,
белгілі бір жасқа толу жеткіліксіз. Ондай құрамдарға субъект болу үшін осы
көрсетілген белгілердің үстіне басқа да қосымша белгілер болуы қажет.
Мысалы, мемлекеттік құпияны (172-бап) жариялаудың субъектісі болып тек сол
құпия сеніп тапсырылған адам танылады. Аталған қылмыс құрамының ерекшелігі,
мұндай қылмыстарды арнаулы атағы, лауазымы жоқ адамдар жасай алмайды.
Сонымен қылмыстың арнайы субъектісі дегеніміз субъектіге тән жалпы
белгілермен қатар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті нормаларда
көрсетілген қосымша- арнаулы белгілері бар адамдарды айтамыз.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңда қылмыстың арлаулы субъектісі
туралы жалпы ұғым берілмеген. Қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын
белгілер Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті нормаларының
диспозициясында көрсетілген.
2.ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШЕТЕЛ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ
2. 1 Англо-американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және дамуы
Бүгінгі күні әлемдегі ірі дамыған елдердің құқықтық жүйесінде заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты кездеседі.Заңды тұлға сияқты
қылмыстың жаңа субъектісі ол елдердің қылмыстық құқығында жайдан-жай пайда
болмай,бірнеше жылдар,тіпті ғасырлар бойы қалыптасып,әр түрлі кезеңдерден
өтіп,сол елдердің қылмыстық құқығынан орын алған.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының теориясын тарихи
тұрғыдан қарастыру үшін біз ең алдымен АҚШ және Англияны мысал ретінде
алуымыз керек.Өйткені заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы соңғы 200 жыл
ішінде теориялық мәселеден бүгінгі күні негізгі белгілері көптеген Еуропа
елдерінің заңнамасына қажет болып отырған қылмыстық құқық институтына
айналды.
Жалпы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының англо-
американдық құқықтық жүйесінде жақсы дамуын құқықтық дәстүр немесе кейбір
ғылыми концепциялардың үстемдігі ретінде қарастыруға болмайды.Заңдардың
динамикасы әрқашан қоғамдық қатынастардың тез өзгеруіне тәуелді болып
келеді.Өзін бүгінгі күні индустриалдық қоғам деп санайтын,капиталистік
қоғамда заң негізінде шешуді қажет ететін,құқықтық тәртіпті қорғаудың жаңа
мәселелері туындауда.Сондықтан жаңа қылмыстық заңның мазмұны мен қоғамның
әлеуметтік өмірінен туындаған объективтік қажеттіліктер арасындағы
байланысты байқау керек.Сонымен қатар әлеуметтік өзгерістер, қылмыстылық
жағдайы және қылмыстық заңның арасында белгілі бір функционалдық тәуелділік
бар.
Бұл жұмыстың осы бөлімінде англо-американдық құқықтық жүйедегі
елдердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы институтын
зерттеу үшін АҚШ қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы
қарастырылады.
Бұрын Америка заңгерлері корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығына теріс көзқараспен қарайтын. Бірақ күн сайын өндірістің және
корпорациялардың қызметінің өсуі мен дамуы бұл мәселеге деген көзқарасты
өзгертті. Өйткені корпорациялардың қызметін қадағалаудың тиімді әдістері
керек болды.
Бүгінгі күні АҚШ заңгерлері үшін корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы ешқандай пікір-талас туғызбайды деуге болады.[21. Б. 21] АҚШ-та
федералдық және жеке штаттарының заңнамаларына сәйкес корпорациялар жеке
тұлғамен қатар және дербес қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Федеаралдық қылмыстық заңнамада корпорациялардың тікелей қылмыстық
жауаптылығын көздейтін қызметтер аясы көрсетілген. Олар: өмірге және
денсаулыққа қауіпті өнімдер ұсыну, корпорациялардың қаржылық есептерін
жалған жасау, ақшалай және мүліктік қорларды мақсатсыз жұмсау, қоршаған
ортаны ластау және т.б. Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін
қызметтер кейін биржадағы алаяқтық, салық төлеуден жалтару, коммерциялық
сатып алу, антитрестік заңдарды бұзу сияқты қызметтермен толықты.
АҚШ қылмыстық құқығында корпорациялардың жауаптылығы өзге
елдердегідей сипатта болды. АҚШ-та корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институтын енгізу ең алдымен ірі корпорациялардың қызметіне бақылауды
күшейтумен байланысты. Өйткені ХІХ ғасыр аяғында АҚШ-та үлкен бизнестің
монополиялану процесі басталды. Кейде ірі корпорациялар тұтынушылар мен
қоғам мүддесін ескермейтін. Корпорацияларға қарсы азаматтық құқықтық
санкциялар тиімсіз болуға айналды. Міне, осы кезде Үкімет корпорациялардың
экономикалық саладағы қоғам мүддесіне қайшы әрекеттеріне қарсы қылмыстық-
құқықтық санкциялар арқылы ашық күреске шықты.[23. Б.63] Сөйтіп өмірге 1887
жылы “Штаттар арасындағы сауда-саттық”, 1890 жылы “Антитрестік Шерман Заңы”
сияқты заңдар қабылданды. Осы жоғарыда аталған заңдар АҚШ қылмыстық
құқығындағы корпорациялардың қылмыстық жауаптылығына бастау салды.
1962 жылы АҚШ заңгерлерімен жасалып шыққан Үлгі Қылмыстық кодекс
бойынша да корпорациялар қылмыс субъектісі болып табылады. Осы Үлгі кодекс
арқылы көптеген штаттардың кодекстеріне корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы енгізілді. Бірақ корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институты әр штаттың қылмыстық кодекстерінде әртүрлі түсінікпен енгізілген.
Мысалы, Гавая штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес корпорация “қылмысқа
кінәлі”, ал Джорджия штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес “қудалануы”
мүмкін.
Бізге АҚШ-тың сот жүйесі, сот прецеденттеріне сүйенетіні белгілі.
Ал осы корпорацияларға байланысты ең маңызды және ең алғашқы сот прецеденті
1909 жылы орын алды. АҚШ Жоғарғы Соты өз шешімінде “корпорацияның мүддесіне
әрекет ететін өкілдің әрекеті корпорацияға жаза тағайындауға негіз болуы
Конституцияға қайшы еместігін көрсетті”[24.Б. 24]
Кейіннен соттар бұл шешімге штаттардың, сонымен қатар федералдық
соттарда істерді қараған кезде көп сүйенді.
Бұрын АҚШ қылмыстық құқығында заңды тұлғалар тек заңмен көзделген
тиісті міндеттерді орындамағаны үшін жауаптылыққа тартылатын.Ал кейіннен
заңды тұлғалар тиісті емес міндеттерді жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылатын болды.Мұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, капиталистік қатынастардың күрделенуі заңды тұлғалардың
рөлін арттырды.Заңды тұлғалар жай ғана жұмысшылар бірлестігінен күрделі
иерархиялы құрылымға айналды.Бұл құрылымға белгілі бір мақсаттар үшін
біріккен адамдардың мүдделері көп жағдайда қоғам мүдделеріне қайшы келеді.
Екіншіден, заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы өздеріне заңмен
көзделген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін бұрын жауапты болып
табылған болатын. Сондықтан АҚШ соттары үшін заңды тұлғаның қылмыстық
әрекет үшін кінәлілігі дәлелденген болатын.
Көп уақыт бойы корпорациялар тек адамдар ғана жасайтын қылмыстар
үшін жауаптылыққа тартылмайды деп есептелінген. Бірақ қылмыстық заң
корпорацияның бұл қылмыстарда тікелей орындаушы болмағанымен, өзге қатысушы
ретінде жауаптылыққа тартылуына жоққа шығармайтын. Уақыт өте келе
корпорацияларды тек қана адамдар жасай алатын қылмыстар үшін де орындаушы
ретінде жауаптылыққа тартылуы мүмкін екендігі белгілі болды. 1984 жылғы
америкалық “Юнион Карбайд” компаниясының ісі бұған мысал бола алады.
Үндістанның Бхопал қаласындағы зауыттардың біріндегі улы газдың сыртқа
шығуының нәтижесінде 4035 адам қайтыс болып, 50 мың адам әртүрлі ауруға
шалдықты. Осы әрекеті үшін аталған заңды тұлға кейіннен тікелей кінәлі
болып танылды.
Жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ-та бірлестіктердің қылмыстық
жауаптылығы 1962 жылы Америка құқығы институтының заңгерлерімен жасап
шығарылған Үлгі Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Бұл кодекс штаттардағы
қылмыстық заңның дамуына үлкен ықпал етті. Бұл кодекстің 2.07-бабына сәйкес
қылмыстық жауаптылыққа тек қана корпорациялар ғана емес, сонымен қатар
заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер де тартылуы мүмкін (мысалы,
үкіметтік орган ретінде құрылған мекемелер немесе үкіметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру үшін құрылған үкіметтік органдар)[23, Б.7].
АҚШ-та федералдық деңгейде корпорациялардың құқыққа қайшы
әрекеттеріне қарсы күрес негізіне төрт типті заң актілерінің негізінде
жүргізіледі. Олар: антитрестік заңнама, жалған жарнамаға қарсы заңдар,
еңбек қатынастары туралы ұлттық заң және патенттік құқы, авторлық құқық
және тауар белгілері туралы заңдар.
Федералдық деңгейде жоғарыда аталғандардан бөлек заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін заң актілері бар. Олардың ішіндегі ең
маңыздсы болып бүгінгі күні “Ұйымдасқан қылмысқа бақылау туралы” Заң болып
табылады. Бізді бұл заңда қызықтыратын “бопсалаушы және сыбайлас ұйымдар
туралы статут” бөлімі (RICO). Осыған ұқсас тағы бір заң тұрақтықызмет
ететін “Қылмыстық кәсіпорын туралы” Заң (ССЕ)[29,Б.7].
Бұл заңдарға сәйкес қылмыстық жазалау объектілері болып тұрақты
қызмет ететін кез келген саладағы қылмыстық кәсіпорын болып табылады
(мысалы, порнобизнес, накобизнес, құмар ойындар бизнесі және т.б.).
Заңдарда жаза ретінде экономикалық санкциялар көзделді (айыппұл, тәркілеу).
Бірақ та тәжірибеде “кәсіпорын” түсінігін талқылау барысында үлкен
пікірталастар туындады. Бұл түсінік мемлекеттік органдарды қамтиды ма, жоқ
па деген сұраққа жауап ұзақ уақыт болмады. Сондықтан сот тәжірибесіне
жүгінуге тура келді. Көп жағдайда судьялардың бұл сұраққа жауабы оң болды.
Осыған сәйкес Пенсильвания штатының кіріс басқармасының бақылаушысының
штатқа салық салынбай контрабандалық жолмен келген темекі өнімдері үшін
алған парасы қылмыс болып табылса, ал басқарма “кәсіпорын” болып
табылды.[37. Б.7].
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының тағы бір
ерекшелігі, заңды тұлға заңда тікелей көзделген жағдайдан бөлек өз өкілінің
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Бұл жағдай агенттің
әрекеті заңды тұлға әрекетінің құрамдас бөлігі болатын жағдайда орын алады.
Ескеретін бір жәйт, агенттің әрекеті оның қызметтік міндетінің аясында
болуы керек және агенттің негізгі мақсаты заңды тұлғаға пайда әкелу болып
табылуы тиіс. Заңды тұлғаның жауаптылығын туындататын тағы бір жағдай
агенттің әрекетін кейіннен заңды тұлға тарапынан қолдау табуы тиіс.
Кейбір заңгерлердің корпорациялар кісі өлтіру қылмысы үшін де
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін деген аргументтерінің ұзақ уақыт
дәлелдері болмады. И.Д.Козочкин өз еңбегінде “корпорация неліктен кісі
өлтіру қылмысы үшін жауапты болмайды? Егер заңды тұлға өз шешімі арқылы
жұмысшыларын ешқандай сақтандырусыз өте қауіпті жерлерге жіберіп, ол жерде
қысқа уақыт болудың өзі өмірге қауіпті екенін жұмысшылардан жасырса, онда
бұл жерде корпорация ол адамдар өліміне кінәлі болуы тиіс”)[24.Б.7]..
1978 жылы күзде АҚШ-тың Индиана штатының Бас атторнейі Форд
компаниясына “Пинто” маркалы автомобилінде адамның тірідей жанып кеткені
үшін айып тақты. Тергеу барысында компания басшылығы машинаның жанармай
багының өте қауіпті жерде орналасқанын және қақтығыс салдарынан жарылуы
қаупі бар екенін біле отырып, сатуға шығарғаны анықталды. Бұл Американың
сот төрелігі тарихындағы корпорацияға кісі өлімі сияқты қылмыс үшін айып
тағылған тұңғыш жағдай болды.
1996 жылғы Ресей Федерациясының әрекет етуші қылмыстық кодексіне
негіз болған 1993 және 1994 жылғы Ресей Федерациясының қылмыстық кодексінің
алдын-ала жобасының екеуінде де заңды тұлға қылмыстық субъектісі ретінде
танылғандығы туралы айтылды. )[15. Б.7].
1994 жылғы Ресей Федерациясының қылмыстық кодексі жобасының 21(2)
бабында негізгі кодекстің 106-бабында көрсетілген жағдайлардың болуына
сәйкес заңды тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылады деп айтылған. Жобаның 6-
бабының 1-бөлігінде қылмыстық заңмен қаралған әрекетті жасаған заңды тұлға
төмендегі жағдайларда қылмыстық жауаптылыққа тартылады:
а) белгілі бір қызмет түрімен айналысуды міндеттейтін немесе
тыйым салатын заңның тікелей бұйрығын орындамау не тиісті дәрежеде
орындамау. Бұл екі жағдайда да заңды тұлғаның толық немесе жартылай кінәлі
әрекетсіздігі туралы айтылады;
б) заңды тұлға өзінің құрылтай құжаттарына немесе алдына
қойылған мақсаттарына сай келмейтін қызметті жүзеге асырғандығы
үшін кінәлі деп танылса. Заңды тұлға - қызметі құжаттары мен мақсатына сай
келетін заңды маңызы бар субъект ретінде тіркелген ресми құрылым.
Сондықтан, заңды тұлға егер өз мақсатына сай келмейтін қызметті жүзеге
асырса, онда ол ресми құрылымнан ресми емес құрылымға, яғни қылмыстық
ұйымға айналады;
в) жеке тұлғаға, қоғамға, мемлекетке зиян келтірген немесе зиян
келтіру қауіпін тудыратын әрекет заңды тұлғаның мүддесі үшін заңды
тұлға органымен немесе басқару функциясын жүзеге асыратын тұлғамен
жол берілген, мақұлданған, қолданылған жағдайда жасалған болса.
106-баптың 2-бөлігінде айтылғандай заңды тұлғаның қылмыстық
жауаптылығы жасаған әрекеті үшін жеке тұлғаның да жауаптылыққа тартылуын
жоққа шығармайды. Басқаша айтатын болсақ, 1994 жылғы Ресей Федерациясының
қылмыстық кодексінің жобасы бір қылмысты жасағандары үшін заңды тұлғаның да
жеке тұлғаның да субсидиарлық жауаптылығын қарастырады.
Жалпы бұл мәселе Батыс елдерінің үлгілеріне ұқсас. Жазаның негізгі
түрлері — айыппұл, белгілі бір кәсіпкерлікпен айналысуға тыйым салу,
тарату, қосымша жазалар — мүлікті тәркілеу болды. Бұл жерде жазаны орындау
тәртібі қылмыстық атқару заңымен сәйкес жүргізілетіндігі айтылды.
Айыппұл сотпен заңды тұлғаның жасаған қылмысының ауырлық дәрежесін,
келтірілген зиянның мөлшерін және заңды тұлғаның мүліктік жағдайын ескере
отырып белгіленеді. Егер заңды тұлға қасақана түрде айыппұл төлеуден бас
тартатын жағдайда мүлікті тәркілеумен ауыстырылады.
Мүлікті тәркілеу мәжбүрлі түрде мемлекет меншігіне заңды тұлғаның
барлық немесе мүлкінің бір бөліктерін алып қоюдан тұрады. Бұл жаза тек
заңды тұлға таратылған кезде қосымша жаза түрінде қолданылады.
Заңды тұлға кодекстің 80-бабында (ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты жауаптылықтан босатылу) және 85-бабында (айыптаушы үкімнің
ескіруіне байланысты жазаны атқарудан босату) көзделген жағдайларда
қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
Қылмыстың рецидиві жағдайындағы жаза туралы айтатын болсақ, егер
заңды тұлға жазаны атқару кезінде немесе жазаны өтегеннен кейін 5 жыл
ішінде жаңа қасақана қылмыс жасаса, онда бұл қылмыс үшін кодексте
көрсетілген қылмыс рецидиві үшін көзделген ережелерге сәйкес қатаң
жазалануға жатады.
Жоғарыда аталған жағдайлар мен ойлардың жиынтығы бойынша Ресей
Федерациясында de Lege ferenda, яғни заңды тұлғаны қылмыс субъектісі деп
тану керек. Бұл идея цивилизациялық халықтың ойында олардың ұлттық және
трансұлттық корпорациялардың нарықтық монополизациясының негативті
салдарынан қорғаусыз қалуы, тұтынушы мен жалданушы қызметкердің
құқықтарының бұзылуы және тағы да басқа себептермен бұрыннан қалыптасқан.
Мүмкін біздің заманымыздың ең қауіпті ауруы жер шарының әрбір аумағында өзі
туралы білдіріп отыратын экологиялық апат шығар. Бұл әлемдік проблемалардың
Ресейге де әсер еткендігін дәлелдеудің қажеттілігі жоқ. Қазіргі заманғы
қылмыстық құқықта заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының құқықтық
қағидалары және механизмі жеткілікті негізде зерттелген.
Корпорацияны кінәлі деп тапқанның өзінде сол әрекетке сай норманы
тәжірибеде қолдану өте қиын жұмыс.
Бұл мәселе тәжірибеде әртүрлі шешіледі: кейбір штаттарда заң
ережелеріне сәйкес, ал енді бір штаттарда сот тәжірибесінде қалыптасқан
ережелермен. Жалпы кейбір нормаларда “тұлға” терминіне корпорация да кіреді
дейді. Атап өтетін жәйт, кейібір штаттардың Қылмыстық кодексіне сәйкес
(мысалы, Нью-Йорк штатының) бұл термин корпорациялардан бөлек әртүрлі
серіктестіктерді және заңды тұлға болып табылмайтын бірлестіктерді қамтуы
мүмкін. Бірақ кейбір зерттеушілердің пікірінше, серіктестіктер мен заңды
тұлға болып табылмайтын бірлестіктер корпорацияларға қарағанда өте қылмыс
субъектісі ретінде танылады.
Корпорацияларға айыптау үкімі шығып, заңда көзделген жазалар
тағайындалғанның өзінде бұл жазалардың басқа да зардаптары болуы мүмкін.
Айыппұл төлеуден келген шығындарды көп жағдайда корпорацияның басқару
органдарына немесе өкіліне ешқандай қатысы жоқ қатардағы акционерлер
көтереді. Кейде келтірілген шығынның орнын тұтынушылар да көтеруі мүмкін.
Корпорацияның және оның мүддесі үшін қылмыс жасаған жеке тұлғаның
қылмыстық жауаптылығының арақатынасы да әлі бұрыс шешілмеген. Бұған
байланысты көптеген штаттардың Қылмыстық кодексінде жеке тұлға корпорация
мүддесі үшін істеген әрекетіне өз мүддесі үшін істеген әрекеті ретінде
жауап беруі керек деген норма бар. Бұл норма АҚШ-тың Үлгі Қылмыстық
кодексінде де көзделген. Үлгі кодексті жасаушылардың бұл норманы кодекске
енгізудегі мақсаты – корпорацияның пайдасына әрекет еткеннен басқа ешқандай
мүдде көздеген жоқпын деген желеумен корпорация жұмысшыларының
жауаптылықтан жалтаруынан сақтану.
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты ғасырдан
астам уақыт өмір сүрсе де, бүгінгі күні заңды тұлғалар қылмыстық
жауаптылыққа өте сирек тартылады. Қылмыстық қудалау қаупіне кезіккен
корпорациялар құқық қорғау органдарымен келісімге келгенді жөн көреді. Осы
айтылған келісімдердің АҚШ-тың құқық қорғау органдарының тәжірибесінде кең
тараған түрі - “кінәні мойындау туралы келісім”. Бұл келісім бойынша
корпорациялар заңға қайшы әрекеттің нәтижесінде келтірілген шығынның орнын
толтыруға міндеттенеді. Ал құқық қорғау органдары нақты қылмысқа кінәлі
болып табылатын корпорация қызметкерлеріне қарсы қылмыстық қудалауды жүзеге
асырмауды уәде етеді. Дәл осындай жағдай Нью-Йорк қаласының айналасын қала
қоқыстарымен және өндіріс қалдықтарымен ластаған бір корпорацияның қызметін
тергеу барысында анықталды.[23. Б.125].
АҚШ қылмыстық құқығында кепілдік бермесе де заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін нормалардың болуының үлкен маңызы бар.
Өйткені кез келген корпорацияның әрекеті жазаланбай қалмайды. Жаза
нәтижесінде корпорация иелері үлкен шығындарға батуы мүмкін және
басқарушылар өз қызметтерінен кетуі мүмкін. Несие берушілердің сенімінен
шығу, клиенттерін жоғалту, мемлекеттік тапсырыстардан сырт қалу сияқты
келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыратын заңды тұлғаның әрекетін “қылмыс” деп
тану фактісінің өзінің маңызы ерекше.
Франция Қылмыстық кодексі бойынша заңды тұлғаның қылмыстық
жауаптылығы міндетті мына шарттарға байланысты туындайды:
1) қылмыстық іс-әрекет (әрекетсіздік) заңды тұлғаның пайдасына жасалуы
тиіс;
2) заңды тұлғаның басшысы немесе өкілі арқылы жасалуы тиіс.
Жасалған қылмыстық әрекеттің заңды тұлғаның “пайдасына” жасалуы заңды
тұлға қылмыстық әрекеттен ірі мөлшерде пайда табады. Бұл жерде мүліктік
пайда туралы айтылып отыр. Бірақ Франция Қылмыстық кодексі бойынша заңды
тұлға басқа да мақсаттар үшін жауапқа тартылуы мүмкін. Мысалы, заңды тұлға
террористердің саяси және діни мақсатындағы террорлық әрекеттері үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығының басты шарты – қылмыстық
әрекетті заңды тұлғаның басшысы немесе өкілімен жасалуы керек. Нормативтік
актілерге және құрылтай құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның өкілі болып
табылмайтын қатардағы қызметкерлер, техникалық қызметкерлер сияқты
тұлғалардың қылмыстық әрекеті заңды тұлғаның пайдасына жасауы, заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына әкеп соқпайды.
Францияда заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы кез келген
қылмыстық әрекетке емес, тек нормативтік актіде көрсетілген қылмыстар үшін
туындайды. Франция Қылмыстық кодексіне сәйкес заңды тұлға келесідей
қылмыстары үшін ғана жауаптылыққа тартылады: адамзатқа қарсы қылмыстар
үшін, есірткі заттарын заңсыз тарату, адамдарға тәжірибе жүргізу, жеке
өмірге қол сұғу, жалған ақпарат тарату, компьютерлік қылмыстар, терроризм,
жалған ақша шығару, дискриминация, жеңгетайлық, ұрлаудың барлық түрі,
қылмыстық топтарды құру, сенімге қиянат жасау. Заңды тұлғаның басшысы
немесе өкілімен заңды тұлғаның пайдасына жасалған жоғарыда аталған кез
келген қылмыс үшін жауаптылық туындайды.
Франция Қылмыстық кодексі заңды тұлғалардың тек қана аяқталған қылмыс
үшін ғана емес, сонымен қатар аяқталмаған қылмыс үшін де жауаптылығын
қарастырған. Бұған қоса заңды тұлға тек қана орындаушы ғана емес,
көмектесуші және айдап салушы бола алады. Бұл туралы Франция Қылмыстық
кодексінің 121-4, 121-6, 121-7 баптарында көрсетілген.
Францияда жаңа Қылмыстық кодекс күшіне енген соң сегіз айға жуық
заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылу фактісі болмады. Заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына байланысты ең алғашқы шешім 1995 жылы 9-
мамырда орын алды. Қылмыстық жауаптылыққа заңсыз еңбек күшін қолданғаны
үшін заңды тұлғамен қатар жеке тұлға да тартылды [51.Б. 98]. Француз
заңгерлерінің пікірінше, бұл шешімнің ешқандай негіздейтін бөлімі жоқ.
Үкімнің осы бөлігінен үзінді келтірсек. “Материалдар бойынша тергеу және
талқылау нәтижесінде заңды тұлғаның әрекеті нақты бекітіліп, N. қоғамы және
Х мырзаны ... ретінде сараланған әрекеті үшін кінәлі деп танылсын”. Бұл
шешім қылмыстық құқықтың теоретиктері мен тәжірибе мамандарын таң қалдырды.
Өйткені олар соттардан Қылмыстық кодексте заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығын туындататын шарттардың қолданылуын және орындылығын күткен
еді.
Екінші шешім 1995 жылы 3-қарашада шықты. Бұл жол жәбірленушінің үш
айдан астам уақыт толық еңбек қабілетін жоғалтуына әкеп соққан абайсызда
дене жарақатын келтіруіне байланысты екі заңды тұлға жауапқа тартылды. Дене
жарақаты өнідірістегі “келеңсіз жағдай” нәтижесінде келтірілген болатын.
Бір құрылысшы ғимаратқа жөндеу жұмыстарын жүргізіп жүріп, абайсызда сатыдан
құлап кетеді. Тергеу барысында жәбірленушінің төмен құлауына сатының
жалғастырушы болттарының көнеріп, тат басқандықтан сынып кетуі себеп
болған. Сонымен қатар, құрылыс жұмыстарын жүргізген кәсіпорын құрылыс
сатыларын орнату туралы басқа бір ұйыммен келісім шарт жасасқаны анықталды.
Осылайша сот екі бірдей заңды тұлғаны жауаптылыққа тартты. Біріншісі
(құрылыс сатыларын орнатушы кәсіпорын) – қылмыстық жауаптылықтың негізі
болып табылатын ең қарапайым қауіпсіздік ережелерін сақтамағаны үшін,
екіншісі болттардың төзімділігін тексермегені, тат басқан болттарды
ауыстыру шараларын қолданбағаны және еңбек құқығының нормаларын бұзғаны
үшін жауаптылыққа тартылды. Осылайша екі заңды тұлға да адамның
денсаулығына абайсызда зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылды.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығына байланысты үшінші шешім
1995 жылдың 8-қарашасында шықты. Бұл шешім азаматтық тараптың шағымымен
қозғалған іске байланысты шыққан еді. [7. Б. 98]. Бұл қылмыстық іс
тауарларды фальсификацилауға байланысты болатын. Осы қылмыстық іске
байланысты екі ассоциация жауаптылыққа тартылды. Кейіннен олардың құқықтық
статусы жеке пікір-таласқа айналды. Өйткені оларды заңды тұлға деп тану
мәселесі дау тудырған болатын.
Жоғарыда айтылған заңды тұлғалардың барлығына да айыппұл салынды. Бұл
істер бойынша үкімдердің ешқайсысына шағым келтірілген жоқ. Бірақ француз
заңгерлерінің пікірінше, үкімдердің ешқайсысында қылмысты нақты жасаған
тұлға және жасалған қылмыс заңды тұлғаның пайдасына жасалғандығы толық
анықталмаған.
1992 жылғы әрекет етуші Франция қылмыстық кодексінің жалпы және
ерекше бөлімдерінде заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы
регламенттелген. [51. Б. 298].
Қылмыстық кодекстің III титулының 2-тарау 1-бөлімінде заңды
тұлғаларға санкциялар бекітілген. Олар үш негізгі топқа немесе категорияға
бөлген. Қылмыстық санкциялар (peines criminelles) - қылмыс жасағаны үшін,
түзеу санкциялары (peines correctionelles) — тәртіпсіздік жасағаны үшін
санкциялар 1-бөлімшеде, тәртіпті бұзғаны үшін (peines contreventionelles)
санкциялар 2-бөлімшесінде көрсетілген.
Қылмыстық және түзеу санкцияларына мыналар жатады:
1) айыппұл;
2) 131-39 бапта көрсетілген жағдайларда қолданылатын санкциялар.
Заңды тұлғаларға салынатын айыппұлдың максималды сомасы заңмен жеке
тұлғаларға дәл сол қылмыстық әрекетті жасағаны үшін салынатын айыппұлдың 5
есе сомасынан кем болмауы керек 131-39 бабына сәйкес заң шығарушы өз қалауы
бойынша заңды тұлғаның жасаған қылмысы үшін төмендегі көрсетілген жазаның
біреуін немесе бірнешеуін қолданады:
1) Тарату (Ликвидация) - егер заңды тұлға өзінің қызметінің алдына
қойған мақсатынан қылмыс жасау үшін бас тартты деп айып тағылса немесе
заңды тұлға қылмыс немесе құқыққа қайшы әрекет жасағандығы үшін, егер ол
қылмысты жеке тұлға жасаса да 5 жылдан жоғары мерзімге түрмеге қамауға
алынатындай жазаланатын болса қолданылады.
2) Тыйым салу - өмір бойы немесе 5 жыл мерзімге тікелей немесе
жанама бір немесе бірнеше кәсіпкерліктің түрлерімен айналысуға салынады.
3) 5 жыл мерзімге сот қадағалауына беріледі.
4) Жабылу - қылмыс жасады деп айып тағылған кәсіпорынды өмір бойға не
5 жыл немесе одан да көп мерзімге жабу.
5) Айыру - мемлекеттік ұйымдармен шарт жасасу құқығынан 5
жыл немесе одан да көп мерзімге айыру.
6) Тыйым салу - халықтан қандай да бір қор жинауға 5 жыл
немесе одан да көп мерзімге тыйым салу.
7) Тыйым салу — 5 жыл немесе одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
1 ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ-ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР
ЭЛЕМЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...9
1.1 Қылмыс субектісінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11
2 ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШЕТЕЛ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Англо-американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Романо-германдық құқықтық жүйесіндегі елдердегі заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығының қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...26
2.3 Социалистік құқықтық жүйедегі елдердегі заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 ОТАНДЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.1 Қылмыстық құқықтағы заңды тұлғалардың жауаптылығы мәселесіне қатысты
пікірталастар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Заңды тұлғаның
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. 3 Заңды тұлғаның қылмыс субъектісі ретіндегі кінәсі
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3. 4 Заңды тұлға қылмыстық жауаптылық және жазаның субъектісі
ретінде ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 61
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні қоғамда болып жатқан
өзгерістер, әртүрлі меншік нысандарының пайда болуы қылмыстық заңның да
өзгеруіне ықпал етеді.1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодекс[2] қазіргі қоғамға
қажет, бұрын бізге таныс емес жаңа қылмыс құрамдарын ұсынды.Бірақ заңның
жаңалығы оның толық жетілгендігін білдірмейді. Кейбір авторлар пікірінше
қылмыстық заң күшіне енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліктерге жауап
бере алмады. Қылмыстық-құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде
олардың мазмұнын анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар
жатыр. Сондықтан зерттеушілер зерттеу деңгейі толық емес делінген құқықтық
идеяларға көп көңіл бөледі.
Еліміздегі қылмыстық-құқықтық реформалар тұсында заңгер-ғалымдардың
көңілін өзіне аударған осындай мәселелердің бірі-заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы мәселесі. Бұл мәселе соңғы он бес жыл ішінде отандық
қылмыстық құқық теориясындағы ең күрделі мәселелердің біріне айналды. Бірақ
бұл мәселенің шешілу деңгейін қанағаттанарлық деп бағалауға болмайды.
Шетелдердің қылмыстық құқығына көз жүгіртетін болсақ, көптеген
экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Франция, Англия,
Қытай,Голландия және т.б.) кейбір қылмыстар үшін жауаптылыққа жеке
тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да тартылады.
Қазіргі күні еліміздегі экономикалық жағдай, сәйкесінше осы саладағы
заңнама да күннен-күнге өзгеруде. Бүгінгі күні заңды тұлғалар кейбір
экономикалық және экологиялық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік
жауаптылыққа тартылады. Бірақ қылмыстық құқықта сөз болып отырған зардаптың
орнын әкімшілік немесе азаматтық санкциялармен толтыру мүмкін емес.
Осылайша бүгінгі күні Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы жөніндегі пікір-талас әлі
тоқтаған жоқ. Мұның өзі өз кезегінде зерттелінетін тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Осы бітіру жұмысының зерттеу
объектісі болып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты табылады.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін шетелдердің
қылмыстық құқық нормалары, отандық азаматтық және қылмыстық құқық, отандық
және шетелдік заңгер-ғалымдардың жауаптылық және оның субъектілері
мәселесіне, жауаптылықтың негіздеріне, заңды тұлғаның түсінігіне және
зерттеу тақырыбына қатысты өзге де сұрақтарға байланысты теориялық ой
пікірлері осы жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстық мақсаты және міндеттері. Зерттеудің негізгі
мақсаты заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығымен байланысты мәселелерге
кешенді талдау жасау. Осы мақсатқа жету үшін, шешімі осы бітіру жұмысының
мазмұнын құрайтын келесідей міндеттер алға қойылды:
-АҚШ, Франция, Қытай заңнамаларының негізінде заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін қылмыстық-құқықтық нормаларға салыстырмалы
зерттеу жүргізу және осы жасалған талдау нәтижесінде Қазақстандағы заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының болашағы;
- құқық субъектісі ретінде заңды тұлғаның мәнін ашатын азаматтық
құқық нормаларына және ғылыми теориялардың ережелеріне кешенді талдау
жүргізу;
- заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі ретінде тану мүмкіндігін немесе
мүмкін еместігін анықтау;
- заңды тұлғаларды қылмыс және жазаның субъектісі ретінде танудың
қажеттілігін және негізділігін анықтау.
Заңды тұлғаларға қылмыстық жауаптылық орнату мәселесі социалистік
бағыттағы елдерде туындады. Ең алғаш бұл мәселе Қытайда пайда болды.
Көптеген уақыт бойы Қытай Халық Республикасында заңды тұлға қылмыс
субъектісі бола ала ма деген сұрақ түпкілікті қолдау таппады.
Алайда, Қытайдың құқықтық өмірін зерттеушілер анықтағандай соңғы
жылдары заңды тұлғалар тарапынан шаруашылық саласында қылмыстардың көптеп
жасалуына сәйкес, заңды тұлғаны қылмыс субъектісі деп тану мәселесіне
байланысты үлкен даулар пайда болды [22, Б.23]. Сонымен, 1988 жылғы 21-
қаңтардағы ВСНП ҚХР-нің “коррупция, пара алушылық және контрабандамен күрес
туралы” қаулысында ең алғаш социалистік елдердің нормативтік тәжірибесінде
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы қолдау тапты [22, Б.49].
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ең алдымен зерттеу тақырыбын таңдаумен
және шешу үшін алға қойылған мақсаттармен түсіндіріледі. Бұл жұмыста
отандық қылмыстық заңнамаға заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын
енгізудің негізгі қайшылықтарын анықтау мақсатында шетелдік қылмыстық
заңнамадағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының тарихи
қалыптасуына кешенді талдау жасалынған.
Зерттеудің практикалық маңызы осы жұмыста жасалған қорытындылар мен
ұсыныстарды қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің ережелерін одан ары қарай
теориялық зерттеу мен жетілдіруде қолдану мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеудің алдына қойылған мақсаты мен міндеттері
бұл жұмыстың құрылымын анықтап берді. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, тоғыз параграфтан , қорытындыдан және осы жұмысқа пайдаланылған
әдебиеттердің библиографиялақ тізімінен тұрады.
Заңды тұлғаны қылмыс субъектісі деп тану қылмыстық заңдылықтағы
жазаның мақсаттарына да қайшы келмейді. Жаза мақсаттарының бірі сотталған
адамды түзеу - егер заңды тұлға өзінің қоғамға қауіпті әрекетінің
нәтижесінде мемлекет тарапынан жазалауға ұшырап, келтірген зияндардың орнын
толтыру барысында материалдық шығындарға ұшырап, оның соттылығы пайда
болса, онда заңды тұлға келесі жолы мұндай әрекеттерді жасамауға тырысады.
Жазаның екінші мақсаты - қылмыстар жасаудан сақтандыру. Біздің ойымызша,
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын енгізудің өзі қылмыстық заңмен
көзделген әртүрлі жазалар арқылы заңды тұлғалардың қылмысының алдын алуға
көмектесер еді. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру - егер заңды
тұлғаның қылмыстық әрекеті арқылы үлкен зардаптар келіп, кейін соттың
айыптау үкімі арқылы сол келтірілген зардаптардың орны толтырылып, кінәлі
адамдар жазаланса, онда ол әлеуметтік әділеттіліктік қалпына келтірілгені
болып табылады. [7.Б 1069].
Заңды тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа жеке тұлғамен бірге және өзі
жеке - дара тартылуы мүмкін. Заңды тұлғаның жауаптылығы бір қылмыс үшін екі
рет жауапқа тартуға жол берілмейтіндігі принципіне қайшы келмейді.
Заңды тұлға қылмыс субъектісі деп танылғанның өзінде де оған қатысты
жеке адамдарға қолданылатын барлық жазаларды қолдану міндетті емес. Заңды
тұлғаларға қатысты айыппұл; белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
шектеу; заңды тұлғаның қылмыс деп танылған әрекетті жасау кезінде
пайдаланылған барлық кәсіпорындарын жабу; мүлкін тәркілеу; заңды тұлғаның
қызметін тоқтата тұру; заңды тұлғаны тарату сияқты арнайы жазаларды
қолдануға болады. [8.Б 909].
1 ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ-ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ
1.1 Қылмыс субектісінің түсінігі
Қылмыс субъектісі – қылмыс құрамының бір элементі болып табылады.
Онсыз қылмыстық жауаптылық мүмкін емес. Қылмыс субъектісі термин ретінде
біздің қылмыстық заңда қолданылмайды. Мұның себебі Қылмыстық кодекстің
Жалпы және Ерекше бөлімдерінде, біріншіден, белгілі бір қылмыстық әрекет
үшін жауаптылықтың негіздерінің көрсетілуі, екіншіден, қылмыс субъектісінің
белгілерін көрсету барысында әртүрлі нақты терминологиялардың қолданылуымен
түсіндіріледі. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы
бөлімінде қылмыс жасаған тұлғалар туралы [2] (6, 7, 8 және т.б. баптарда),
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар туралы (14, 15 және т.б.
баптарда), қылмысы үшін сотталған адамдар туралы (70, 71, 72, 73 баптар)
және т.б. туралы айтылған. Сонымен қатар Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінде есі дұрыс емес адам қылмыс субъектісі бола алмайтындығы
көрсетілген (16-бап). Ал Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде қызметтік
өкілеттігін пайдаланып қылмыс жасаған тұлғалар, коммерциялық немесе өзге де
ұйымдарда басқарушылық әрекеттерін жүзеге асыратын тұлғалардың қылмысы,
мемлекеттік қызметкерлер жасайтын қылмыс және т.б. туралы айтылған. Кейбір
жекелеген қылмыстар үшін жауаптылыққа тартылуға тиіс нақты тұлғалар да
келтірілген: кәмелетке толмағанның ата-аналары (131-баптың 2-тармағы),
нотариустар (229-бап), судьялар (350-бап), кеме капитандары (305-бап),
куәгер немесе жәбірленуші (353-бап). Осы көрсетілген нормалар арқылы біз
қылмыс субъектісінің түсінігін көруімізге болады.
Қылмыс субъектісі белгілі бір белгілерге ие болғанда ғана қылмыстық
жауаптылықты арқалана алады. Біздің қылмыстық заң ондай белгілерді міндетті
және факультативті (қосымша) деп қарастырады.
“Субъект” латын сөзі “subjectum” сыртқы дүниеге қарама-қарсы тұрған
танушы, әрекет етуші адам. Фейербахтың антропологиялық философиясы бойынша,
танымның субъектісі – логикалық абстракция емес, нақты адам. Субъект –
философияда – санасы , еркі бар жан.
Міндетті белгілер қылмыс субъектісі болып табылатын кез келген
тұлғаны сипаттайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің[2] 14-
бабына сәйкес қылмыс субъектісі болып белгілі бір жасқа толған, есі дұрыс
жеке тұлға танылады. Кейде бұл белгілерді жалпы деп те атайды. Бірақ оларды
жалпы деп атау қисынсыз. Өйткені бұл белгілер кез келген тұлғаға міндетті
болып табылады. Бұл белгілердің тым болмағанда біреуінің болмауы қылмыс
субъектісінің жоқ екендігін білдіреді. Сәйкесінше қылмыс құрамы да жоқ
болады.
Факультативтік белгілер тек қылмыстық заңда тікелей көрсетілген
жағдайда ғана орын алады. Факультативтік белгі қылмыстың арнайы
субъектсінің анықтау кезде қолданылады. Мұндай белгілер қылмыс
субъектісінің азаматтығына, жынысына, қызметіне байланысты субъектіге
қосымша талаптар қажет болғанда қолданылады. Факультативтік белгілердің жоқ
болуы, тек қана арнайы субъект жасай алатын қылмыстар үшін жауаптылықты
жоққа шығарады.
Қылмыс субъектілерінің ауқымының бұлай шектелуі – заңды тұлғалар,
яғни кәсіпорындар, мекемелер, партиялар қылмыс субъектісі бола алмайды
дегенді білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейінде отандық қылмыстық құқық
үшін дәстүрлі жағдайда шешілген. Бірақ теориялық тұрғыда заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөніндегі мәселе төңірегіндегі айтыс тоқтамай келеді.
Қылмыс субъектісі түсінігінен қылмыскер тұлғасы түсінігін ажырата
білу керек. Жалпы қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлға болып
табылатындықтан, оларды теңдестіруге қылмыстық құқықта жол беріледі. Бірақ
қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлғаны сипаттаса, қылмыскер тұлғасы әрбір
қылмыс субъектісінің жеке ерекшеліктерін сипаттайды. Мысалы, біз мұны сот
айыпкерді жеке басын ескере отырып, оны құрметті, әскери, арнаулы немесе
өзге де атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік
сыныбынан айыруын көздейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 50-
бабынан көре аламыз.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы негізінен қылмыстылықтың немесе
нақты қылмыстың себебін анықтау және қылмыстан сақтандыру мақсатында
қарастырылады. Осы айтылғандардан біз қылмыс субъектісі мен қылмыскер
тұлғасының қатынасы маңызды екенін көруімізге болады. Қылмыс субъектісінің
белгілері қылмыс жасалды ма деген сұраққа әсер ететін болса, қылмыскердің
жеке басын сипаттайтын белгілер оны жауаптылыққа тартып, жаза тағайындауға
әсер етеді.
Қылмыс субъектісінің түсінігін қарастыру барысында бұл түсінікті
қылмыстық құқық доктринасында толық сипатталмағанын көруге болады.
Қылмыстық құқықта “қылмыс субъектісі – қылмыс жасаған және онысы үшін
қылмыстық жауаптылықты арқалана алатын адам” – деген түсінік қолданылады
[7,Б.40]. Бір жағынан бұл дұрыс түсінік. Бірақ кейбір авторлардың
пікірінше, бұл түсінікте қылмыс субъектісінің жасаған қылмысы үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылу міндеті көрсетілмеген. Бұл міндет заңды
тікелей көрсетілмесе де, қылмыс субъектісінің жауаптылыққа тартылуын
көздейтін қылмыстық құқық нормаларына сәйкес (3,14 баптар) қылмыс
субъектісінің таңдау құқығы болмайды. Сәйкесінше, оны қылмыстық
жауаптылыққа тартуға міндеттейді[25, Б.36].
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келгенде қылмыс
субъектісі – ол қылмыс жасаған, қылмыстық жауаптылыққа тартылуға міндетті
және тартыла алатын тұлға.
1.2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кімдер қылмыстық
жауаптылыққа тартылады?
Біздің Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті
адамдар нақты көрсетілген. Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті адамдар
қатарына қылмыстық заң мыналарды жатқызған: қылмыстық жауаптылық басталатын
жасқа толған, есі дұрыс, есі дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы
бұзылған, мас күйінде қылмыс жасаған тұлғалар. Көрсетілген қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар қылмыстық жауаптылықтың туындауының
жалпы шарттарын көрсетеді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, белгілі бір жасқа толу мен есі
дұрыстық қылмыс субъектісінің негізгі белгілері емес тек қылмыстық
жауаптылықтың шарттары болып табылады[25, Б.45]. Мысалы, егер есі дұрыс
емес адам біреуді өлтіресе, онда бұндай әрекеттер қауіпті емес деп түсінуге
болмайды. Аталған жағдай тек қылмыстық жауаптылықты болдырмайды. Ал
қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа толмаған тұлғалар жасаған қылмыстық
әрекеттер өндірісте қылмыс құрамының жоқ екендігінен емес, оның қылмыстық
жауаптылық басталатын жасқа толмағандығына байланысты қылмыстық іс
қозғалмайды. Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар Қылмыстық
кодекс нормаларын қарастыру барысында біз мұндай жауаптылыққа Қазақстан
Республикасының азаматтары, шетела азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдардың тартылатындығын көреміз.
1. Қылмыс субъектісінің жасына байланысты белгілері .
Қылмыстық құқықта жасқа байланысты белгілердің болуы қылмыс
субъектілерінің өздерінің жас мөлшеріне қарай әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін толық түсінбейтіндігінен немесе басқара алмайтындығымен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің [2] 15-бабының 1-
бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған сәтте 16 жасқа толған адам қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Ал қылмыс жасаған сәтте 14 жасқа толған адам осы
баптың 2-бөлігіне сәйкес қылмыстар үшін (мысалы, кісі өлтіргені (96-бап),
зорлаған (120-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), тонағаны (178-бап) және т.б.
қылмыстары үшін) жауаптылыққа тартылады.
Ал кейбір қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 18 жастан басталады.
Өйткені бұл қылмыстарды жасау үшін белгілі бір жасқа толу қажет. Мысалы,
әскери қылмыстарды жасау үшін міндетті түрде әскери қызметші болу керек. Ал
әскер қатарына адамдар 18 жасқа толғаннан кейін ғана қабылданады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 3-бөлігіне
сәйкес егер кәмелетке толмаған адам қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық жағынан
артта қалуы салдарынан кіші-гірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс емес. [9.Б 1069].
2. Есі дұрыстық
Жоғарыда қарастырғанымыздай, есі дұрыстық қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарты болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде есі дұрыстықты сипаттайтын арнаулы норма жоқ. Есі дұрыс
еместікке қарағанда есі дұрыстық заңда қылмыс жасаған адамды жауаптылыққа
тарту кезінде сақталуы тиіс талап ретінде қарастырған (14-бап). Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 17-бабында есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы
айтылған. Сәйкесінше, біздің қылмыстық құқықта есі дұрыстық белгісіне сай
келетін адамдардың екі санаты бар: толық есі дұрыс адамдар және шектеулі
есі дұрыс адамдар. Біздің қылмыстық заң олардың екеуін де есі дұрыс адамдар
ретінде қарастырады.
Бұрындары есі дұрыстық тек есі дұрыс еместіктің қарама-қарсы
мағынасы ретінде ғана қарастырылған болатын. Бірақ бұл қате пікір, өйткені
есі дұрыстық есі дұрыс еместіктің антонимі ғана емес оның өзіне тән
белгілері бар және ол қылмыстық жауаптылықтың негізгі шарттарының бірі
болып табылады. Осыған сәйкес есі дұрыстықтың түсінігі заңда көрініс табуы
керек. Қылмыстық заңда есі дұрыстықтың түсінігі және белгілерінің болмауы
оның толық емес екендігін көрсетеді.
Есі дұрыстық – ол қылмыс жасаған адамның жасына және психикалық
денсаулығына қатысты өз іс-әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) іс жүзіндегі
сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алатын және басқара алатын және осы
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық арқалана алатын психикалық жағдайы.
3. Шектеулі есі дұрыстық. Біздің Қылмыстық құқықта есі дұрыстықпен
қатар шектеулі есі дұрыстық деген ұғым бар (Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің 17-бабы). Қылмыстық кодексте шектеулі есі дұрыстық
ұғымы есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикалық бұзылу деген
түсінікпен берілген. Шектеулі есі дұрыстық дегенде біз қылмыс жасаған
сәтінде өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған адамның қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылмайтын есі дұрыстығын жоққа шығармайтын
психикалық жағдайын түсінуіміз керек. Бұл психикалық жағдайды сот жаза
тағайындағанда жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді.
Есі дүрыстықты-кінәнің негізі деп қарау дұрыс емес, бұл тек
қылмыс жасаған адамды кінәлі деп танудың алғы шарттары ғана. Есі дұрыстық
немесе дұрыс еместік мәселесін алдын-ала шешіп алғаннан кейін ғана,
кінәлілік туралы мәселені шешуге болады. Бұл, сот-тергеу органдары барлық
жағдайларда істі қозғаудың немесе қараудың алдында сот-психиатриялық
сараптама жүргізуге міндетті деген сөз емес. Бірақ егер қоғамдық қауіпті
әрекетті (әрекетсіздікті) жасаушы адамның психикалық жағдайы күмөн
туғызатын болса, міндетті түрде алдымен сараптама тағайындалғаны дұрыс.
Себебі қылмыс жасау кезеңінде өз әрекетінің мәнін түсіне алмаған немесе өз
әрекетін басқара алмаған адамға қылмыстық жаза тағайындалуына жол беруге
болмайды. Мұндай адамның жасаған әрекеті (әрекетсіздігі) қылмыс ретінде
қарастыруға жатпайды.
Есі дүрыс еместік заңды (юридикалық) түсінік болса да, оны нақты клиникалық
мәліметтерден бөлек қарауға болмайды.
4. Есі дұрыс еместік.
Есі дұрыс еместікке қылмыстық заңда анықтама берілген (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабы). Яғни, қылмыс жасаған кезінде
созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы
немесе өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам есі дұрыс емес болып танылады.
Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық екі
белгіні: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық) белгіні
қолданады.
Медициналық белгі бойынша қылмыс жасаған адамның аурулық жағдайына
байланысты болған қабілетсіздіктің себебі анықталады. Ал заңдылық белгі
адамның өзінің істеген әрекетіне есеп бере алмауынан немесе өзінің әрекетін
басқара алмауынан тұрады.
Шизофрения-статистика бойынша, адамды есі дұрыс емес деп
тануда, ең көп жағдайда, осы ауру негіз болады. Өйткені, шизофренияның
асқынушылық сипаты өте қатты болады да, адам психикасын күрт өзгертеді және
бұл өзгерістер адамның әрекеттерінен анық байқалады. Жекелеген жағдайларда,
осы аурумен ауыратын адамдар нақты бір уақытта есі дұрыс болуы мүмкін.
Өйткені, кейде ауру процессі дамымай, үзақ уақытқа тоқтап қалады да,
адамныңпсихикасында арнайы шизофрениялық өзгерістері байқалмайды. Осындай
кезеңде қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер (әрекетсіздіктер) жасаған
сырқатты адамды қылмыстық жауапкершілікке тартқан жағдайлар да
болған.
Эпилепсия-бұл да сот практикасында жиі кездесетін аурулардың
тағы бір түрі. Адам психикасына көбіне үстамалы (приступ) түрінде әсер
етеді де, оны дәл сол кезеңге еркінен айырады. Бүл ауру кезінде жасалған
қоғамдық қауіпті әрекеттерді (әрекетсіздіктері) бойынша есі дүрыстық
мөселесі нақты жағдайға байланысты шешіледі.
Басқа психикалық аурулар сот-тергеу
практикасында біршама сирек кездеседі. Уақытша бүзылу дегеніміз-
біршама уақытқа созылатын,соңынан толық айығумен аяқталатын, адам
психикасының өзгеруінің көптеген түрлері.
Медицина ғылымы бүл топқа мына ауруларды жатқызады: патологиялық
аффект, патологиялық мас болу (алкоголизм), сананың қарауытқан
жағдайлары және басқа да тсз отетін психикалық ауытқулар. Психиканың
уақытша бүзылу жағдайы белгілі бір уақыт шегінде өтеді: бірнеше минуттан
бірнеше сағатқа дейін, кейбіреулері бірнсше күн, тіпті айға дейін созылуы
мүмкін. Сондай-ақ, психикалық зақымдану нәтижесінде пайда болатын
невроздар, реакциялық психоздар, алкогольдік галлюционаз және тағы да басқа
жағдайлар да осы топқа жатады. Қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік)
жасаған адамның есі дүрыстығын осы ауруларға байланысты анықтағанда, бүл
жағдайларда психиканың бүзылуы үзаққа созылмайтынын естен шығармауымыз
қажет. Сондықтан да, дәл қылмыс жасау мезгілінде адам санасына осы
аурудардың әсер сткендігі анықталған жағдайда ғана, қылмыстық жауаптылықтан
босатуға негіз бар деп санау керек.
Көп жағдайларда, психикалық ауытқулар қылмыс жасап болғаннан соң
пайда болады. Мысалы, қылмыс аяқталғаннан соң адам өз істеген әрекетіне
өкінеді, күйзеледі, немесе қылмыстық жауаптылықтан қорқады, соның
нәтижесінде депрессияға үшырайды. Мүндай ауытқулар есі дүрыс емес дсп
тануға негіз бола алмайды, тек, қылмыс жасаған адам осындай жағдайдан толық
айыққанша сотта іс қарау немесс тергеу жүргізу әрекеттері тоқтатыла түруы
мүмкін.
5.Қылмыстың арнайы субъектісі.
Кейбір қылмыстар құрамы үшін қылмыс субъектісі болуға есі дұрыстық,
белгілі бір жасқа толу жеткіліксіз. Ондай құрамдарға субъект болу үшін осы
көрсетілген белгілердің үстіне басқа да қосымша белгілер болуы қажет.
Мысалы, мемлекеттік құпияны (172-бап) жариялаудың субъектісі болып тек сол
құпия сеніп тапсырылған адам танылады. Аталған қылмыс құрамының ерекшелігі,
мұндай қылмыстарды арнаулы атағы, лауазымы жоқ адамдар жасай алмайды.
Сонымен қылмыстың арнайы субъектісі дегеніміз субъектіге тән жалпы
белгілермен қатар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті нормаларда
көрсетілген қосымша- арнаулы белгілері бар адамдарды айтамыз.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңда қылмыстың арлаулы субъектісі
туралы жалпы ұғым берілмеген. Қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын
белгілер Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті нормаларының
диспозициясында көрсетілген.
2.ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШЕТЕЛ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ
2. 1 Англо-американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және дамуы
Бүгінгі күні әлемдегі ірі дамыған елдердің құқықтық жүйесінде заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты кездеседі.Заңды тұлға сияқты
қылмыстың жаңа субъектісі ол елдердің қылмыстық құқығында жайдан-жай пайда
болмай,бірнеше жылдар,тіпті ғасырлар бойы қалыптасып,әр түрлі кезеңдерден
өтіп,сол елдердің қылмыстық құқығынан орын алған.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының теориясын тарихи
тұрғыдан қарастыру үшін біз ең алдымен АҚШ және Англияны мысал ретінде
алуымыз керек.Өйткені заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы соңғы 200 жыл
ішінде теориялық мәселеден бүгінгі күні негізгі белгілері көптеген Еуропа
елдерінің заңнамасына қажет болып отырған қылмыстық құқық институтына
айналды.
Жалпы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының англо-
американдық құқықтық жүйесінде жақсы дамуын құқықтық дәстүр немесе кейбір
ғылыми концепциялардың үстемдігі ретінде қарастыруға болмайды.Заңдардың
динамикасы әрқашан қоғамдық қатынастардың тез өзгеруіне тәуелді болып
келеді.Өзін бүгінгі күні индустриалдық қоғам деп санайтын,капиталистік
қоғамда заң негізінде шешуді қажет ететін,құқықтық тәртіпті қорғаудың жаңа
мәселелері туындауда.Сондықтан жаңа қылмыстық заңның мазмұны мен қоғамның
әлеуметтік өмірінен туындаған объективтік қажеттіліктер арасындағы
байланысты байқау керек.Сонымен қатар әлеуметтік өзгерістер, қылмыстылық
жағдайы және қылмыстық заңның арасында белгілі бір функционалдық тәуелділік
бар.
Бұл жұмыстың осы бөлімінде англо-американдық құқықтық жүйедегі
елдердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы институтын
зерттеу үшін АҚШ қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы
қарастырылады.
Бұрын Америка заңгерлері корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығына теріс көзқараспен қарайтын. Бірақ күн сайын өндірістің және
корпорациялардың қызметінің өсуі мен дамуы бұл мәселеге деген көзқарасты
өзгертті. Өйткені корпорациялардың қызметін қадағалаудың тиімді әдістері
керек болды.
Бүгінгі күні АҚШ заңгерлері үшін корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы ешқандай пікір-талас туғызбайды деуге болады.[21. Б. 21] АҚШ-та
федералдық және жеке штаттарының заңнамаларына сәйкес корпорациялар жеке
тұлғамен қатар және дербес қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Федеаралдық қылмыстық заңнамада корпорациялардың тікелей қылмыстық
жауаптылығын көздейтін қызметтер аясы көрсетілген. Олар: өмірге және
денсаулыққа қауіпті өнімдер ұсыну, корпорациялардың қаржылық есептерін
жалған жасау, ақшалай және мүліктік қорларды мақсатсыз жұмсау, қоршаған
ортаны ластау және т.б. Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін
қызметтер кейін биржадағы алаяқтық, салық төлеуден жалтару, коммерциялық
сатып алу, антитрестік заңдарды бұзу сияқты қызметтермен толықты.
АҚШ қылмыстық құқығында корпорациялардың жауаптылығы өзге
елдердегідей сипатта болды. АҚШ-та корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институтын енгізу ең алдымен ірі корпорациялардың қызметіне бақылауды
күшейтумен байланысты. Өйткені ХІХ ғасыр аяғында АҚШ-та үлкен бизнестің
монополиялану процесі басталды. Кейде ірі корпорациялар тұтынушылар мен
қоғам мүддесін ескермейтін. Корпорацияларға қарсы азаматтық құқықтық
санкциялар тиімсіз болуға айналды. Міне, осы кезде Үкімет корпорациялардың
экономикалық саладағы қоғам мүддесіне қайшы әрекеттеріне қарсы қылмыстық-
құқықтық санкциялар арқылы ашық күреске шықты.[23. Б.63] Сөйтіп өмірге 1887
жылы “Штаттар арасындағы сауда-саттық”, 1890 жылы “Антитрестік Шерман Заңы”
сияқты заңдар қабылданды. Осы жоғарыда аталған заңдар АҚШ қылмыстық
құқығындағы корпорациялардың қылмыстық жауаптылығына бастау салды.
1962 жылы АҚШ заңгерлерімен жасалып шыққан Үлгі Қылмыстық кодекс
бойынша да корпорациялар қылмыс субъектісі болып табылады. Осы Үлгі кодекс
арқылы көптеген штаттардың кодекстеріне корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы енгізілді. Бірақ корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институты әр штаттың қылмыстық кодекстерінде әртүрлі түсінікпен енгізілген.
Мысалы, Гавая штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес корпорация “қылмысқа
кінәлі”, ал Джорджия штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес “қудалануы”
мүмкін.
Бізге АҚШ-тың сот жүйесі, сот прецеденттеріне сүйенетіні белгілі.
Ал осы корпорацияларға байланысты ең маңызды және ең алғашқы сот прецеденті
1909 жылы орын алды. АҚШ Жоғарғы Соты өз шешімінде “корпорацияның мүддесіне
әрекет ететін өкілдің әрекеті корпорацияға жаза тағайындауға негіз болуы
Конституцияға қайшы еместігін көрсетті”[24.Б. 24]
Кейіннен соттар бұл шешімге штаттардың, сонымен қатар федералдық
соттарда істерді қараған кезде көп сүйенді.
Бұрын АҚШ қылмыстық құқығында заңды тұлғалар тек заңмен көзделген
тиісті міндеттерді орындамағаны үшін жауаптылыққа тартылатын.Ал кейіннен
заңды тұлғалар тиісті емес міндеттерді жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылатын болды.Мұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, капиталистік қатынастардың күрделенуі заңды тұлғалардың
рөлін арттырды.Заңды тұлғалар жай ғана жұмысшылар бірлестігінен күрделі
иерархиялы құрылымға айналды.Бұл құрылымға белгілі бір мақсаттар үшін
біріккен адамдардың мүдделері көп жағдайда қоғам мүдделеріне қайшы келеді.
Екіншіден, заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы өздеріне заңмен
көзделген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін бұрын жауапты болып
табылған болатын. Сондықтан АҚШ соттары үшін заңды тұлғаның қылмыстық
әрекет үшін кінәлілігі дәлелденген болатын.
Көп уақыт бойы корпорациялар тек адамдар ғана жасайтын қылмыстар
үшін жауаптылыққа тартылмайды деп есептелінген. Бірақ қылмыстық заң
корпорацияның бұл қылмыстарда тікелей орындаушы болмағанымен, өзге қатысушы
ретінде жауаптылыққа тартылуына жоққа шығармайтын. Уақыт өте келе
корпорацияларды тек қана адамдар жасай алатын қылмыстар үшін де орындаушы
ретінде жауаптылыққа тартылуы мүмкін екендігі белгілі болды. 1984 жылғы
америкалық “Юнион Карбайд” компаниясының ісі бұған мысал бола алады.
Үндістанның Бхопал қаласындағы зауыттардың біріндегі улы газдың сыртқа
шығуының нәтижесінде 4035 адам қайтыс болып, 50 мың адам әртүрлі ауруға
шалдықты. Осы әрекеті үшін аталған заңды тұлға кейіннен тікелей кінәлі
болып танылды.
Жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ-та бірлестіктердің қылмыстық
жауаптылығы 1962 жылы Америка құқығы институтының заңгерлерімен жасап
шығарылған Үлгі Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Бұл кодекс штаттардағы
қылмыстық заңның дамуына үлкен ықпал етті. Бұл кодекстің 2.07-бабына сәйкес
қылмыстық жауаптылыққа тек қана корпорациялар ғана емес, сонымен қатар
заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер де тартылуы мүмкін (мысалы,
үкіметтік орган ретінде құрылған мекемелер немесе үкіметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру үшін құрылған үкіметтік органдар)[23, Б.7].
АҚШ-та федералдық деңгейде корпорациялардың құқыққа қайшы
әрекеттеріне қарсы күрес негізіне төрт типті заң актілерінің негізінде
жүргізіледі. Олар: антитрестік заңнама, жалған жарнамаға қарсы заңдар,
еңбек қатынастары туралы ұлттық заң және патенттік құқы, авторлық құқық
және тауар белгілері туралы заңдар.
Федералдық деңгейде жоғарыда аталғандардан бөлек заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін заң актілері бар. Олардың ішіндегі ең
маңыздсы болып бүгінгі күні “Ұйымдасқан қылмысқа бақылау туралы” Заң болып
табылады. Бізді бұл заңда қызықтыратын “бопсалаушы және сыбайлас ұйымдар
туралы статут” бөлімі (RICO). Осыған ұқсас тағы бір заң тұрақтықызмет
ететін “Қылмыстық кәсіпорын туралы” Заң (ССЕ)[29,Б.7].
Бұл заңдарға сәйкес қылмыстық жазалау объектілері болып тұрақты
қызмет ететін кез келген саладағы қылмыстық кәсіпорын болып табылады
(мысалы, порнобизнес, накобизнес, құмар ойындар бизнесі және т.б.).
Заңдарда жаза ретінде экономикалық санкциялар көзделді (айыппұл, тәркілеу).
Бірақ та тәжірибеде “кәсіпорын” түсінігін талқылау барысында үлкен
пікірталастар туындады. Бұл түсінік мемлекеттік органдарды қамтиды ма, жоқ
па деген сұраққа жауап ұзақ уақыт болмады. Сондықтан сот тәжірибесіне
жүгінуге тура келді. Көп жағдайда судьялардың бұл сұраққа жауабы оң болды.
Осыған сәйкес Пенсильвания штатының кіріс басқармасының бақылаушысының
штатқа салық салынбай контрабандалық жолмен келген темекі өнімдері үшін
алған парасы қылмыс болып табылса, ал басқарма “кәсіпорын” болып
табылды.[37. Б.7].
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының тағы бір
ерекшелігі, заңды тұлға заңда тікелей көзделген жағдайдан бөлек өз өкілінің
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Бұл жағдай агенттің
әрекеті заңды тұлға әрекетінің құрамдас бөлігі болатын жағдайда орын алады.
Ескеретін бір жәйт, агенттің әрекеті оның қызметтік міндетінің аясында
болуы керек және агенттің негізгі мақсаты заңды тұлғаға пайда әкелу болып
табылуы тиіс. Заңды тұлғаның жауаптылығын туындататын тағы бір жағдай
агенттің әрекетін кейіннен заңды тұлға тарапынан қолдау табуы тиіс.
Кейбір заңгерлердің корпорациялар кісі өлтіру қылмысы үшін де
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін деген аргументтерінің ұзақ уақыт
дәлелдері болмады. И.Д.Козочкин өз еңбегінде “корпорация неліктен кісі
өлтіру қылмысы үшін жауапты болмайды? Егер заңды тұлға өз шешімі арқылы
жұмысшыларын ешқандай сақтандырусыз өте қауіпті жерлерге жіберіп, ол жерде
қысқа уақыт болудың өзі өмірге қауіпті екенін жұмысшылардан жасырса, онда
бұл жерде корпорация ол адамдар өліміне кінәлі болуы тиіс”)[24.Б.7]..
1978 жылы күзде АҚШ-тың Индиана штатының Бас атторнейі Форд
компаниясына “Пинто” маркалы автомобилінде адамның тірідей жанып кеткені
үшін айып тақты. Тергеу барысында компания басшылығы машинаның жанармай
багының өте қауіпті жерде орналасқанын және қақтығыс салдарынан жарылуы
қаупі бар екенін біле отырып, сатуға шығарғаны анықталды. Бұл Американың
сот төрелігі тарихындағы корпорацияға кісі өлімі сияқты қылмыс үшін айып
тағылған тұңғыш жағдай болды.
1996 жылғы Ресей Федерациясының әрекет етуші қылмыстық кодексіне
негіз болған 1993 және 1994 жылғы Ресей Федерациясының қылмыстық кодексінің
алдын-ала жобасының екеуінде де заңды тұлға қылмыстық субъектісі ретінде
танылғандығы туралы айтылды. )[15. Б.7].
1994 жылғы Ресей Федерациясының қылмыстық кодексі жобасының 21(2)
бабында негізгі кодекстің 106-бабында көрсетілген жағдайлардың болуына
сәйкес заңды тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылады деп айтылған. Жобаның 6-
бабының 1-бөлігінде қылмыстық заңмен қаралған әрекетті жасаған заңды тұлға
төмендегі жағдайларда қылмыстық жауаптылыққа тартылады:
а) белгілі бір қызмет түрімен айналысуды міндеттейтін немесе
тыйым салатын заңның тікелей бұйрығын орындамау не тиісті дәрежеде
орындамау. Бұл екі жағдайда да заңды тұлғаның толық немесе жартылай кінәлі
әрекетсіздігі туралы айтылады;
б) заңды тұлға өзінің құрылтай құжаттарына немесе алдына
қойылған мақсаттарына сай келмейтін қызметті жүзеге асырғандығы
үшін кінәлі деп танылса. Заңды тұлға - қызметі құжаттары мен мақсатына сай
келетін заңды маңызы бар субъект ретінде тіркелген ресми құрылым.
Сондықтан, заңды тұлға егер өз мақсатына сай келмейтін қызметті жүзеге
асырса, онда ол ресми құрылымнан ресми емес құрылымға, яғни қылмыстық
ұйымға айналады;
в) жеке тұлғаға, қоғамға, мемлекетке зиян келтірген немесе зиян
келтіру қауіпін тудыратын әрекет заңды тұлғаның мүддесі үшін заңды
тұлға органымен немесе басқару функциясын жүзеге асыратын тұлғамен
жол берілген, мақұлданған, қолданылған жағдайда жасалған болса.
106-баптың 2-бөлігінде айтылғандай заңды тұлғаның қылмыстық
жауаптылығы жасаған әрекеті үшін жеке тұлғаның да жауаптылыққа тартылуын
жоққа шығармайды. Басқаша айтатын болсақ, 1994 жылғы Ресей Федерациясының
қылмыстық кодексінің жобасы бір қылмысты жасағандары үшін заңды тұлғаның да
жеке тұлғаның да субсидиарлық жауаптылығын қарастырады.
Жалпы бұл мәселе Батыс елдерінің үлгілеріне ұқсас. Жазаның негізгі
түрлері — айыппұл, белгілі бір кәсіпкерлікпен айналысуға тыйым салу,
тарату, қосымша жазалар — мүлікті тәркілеу болды. Бұл жерде жазаны орындау
тәртібі қылмыстық атқару заңымен сәйкес жүргізілетіндігі айтылды.
Айыппұл сотпен заңды тұлғаның жасаған қылмысының ауырлық дәрежесін,
келтірілген зиянның мөлшерін және заңды тұлғаның мүліктік жағдайын ескере
отырып белгіленеді. Егер заңды тұлға қасақана түрде айыппұл төлеуден бас
тартатын жағдайда мүлікті тәркілеумен ауыстырылады.
Мүлікті тәркілеу мәжбүрлі түрде мемлекет меншігіне заңды тұлғаның
барлық немесе мүлкінің бір бөліктерін алып қоюдан тұрады. Бұл жаза тек
заңды тұлға таратылған кезде қосымша жаза түрінде қолданылады.
Заңды тұлға кодекстің 80-бабында (ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты жауаптылықтан босатылу) және 85-бабында (айыптаушы үкімнің
ескіруіне байланысты жазаны атқарудан босату) көзделген жағдайларда
қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
Қылмыстың рецидиві жағдайындағы жаза туралы айтатын болсақ, егер
заңды тұлға жазаны атқару кезінде немесе жазаны өтегеннен кейін 5 жыл
ішінде жаңа қасақана қылмыс жасаса, онда бұл қылмыс үшін кодексте
көрсетілген қылмыс рецидиві үшін көзделген ережелерге сәйкес қатаң
жазалануға жатады.
Жоғарыда аталған жағдайлар мен ойлардың жиынтығы бойынша Ресей
Федерациясында de Lege ferenda, яғни заңды тұлғаны қылмыс субъектісі деп
тану керек. Бұл идея цивилизациялық халықтың ойында олардың ұлттық және
трансұлттық корпорациялардың нарықтық монополизациясының негативті
салдарынан қорғаусыз қалуы, тұтынушы мен жалданушы қызметкердің
құқықтарының бұзылуы және тағы да басқа себептермен бұрыннан қалыптасқан.
Мүмкін біздің заманымыздың ең қауіпті ауруы жер шарының әрбір аумағында өзі
туралы білдіріп отыратын экологиялық апат шығар. Бұл әлемдік проблемалардың
Ресейге де әсер еткендігін дәлелдеудің қажеттілігі жоқ. Қазіргі заманғы
қылмыстық құқықта заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының құқықтық
қағидалары және механизмі жеткілікті негізде зерттелген.
Корпорацияны кінәлі деп тапқанның өзінде сол әрекетке сай норманы
тәжірибеде қолдану өте қиын жұмыс.
Бұл мәселе тәжірибеде әртүрлі шешіледі: кейбір штаттарда заң
ережелеріне сәйкес, ал енді бір штаттарда сот тәжірибесінде қалыптасқан
ережелермен. Жалпы кейбір нормаларда “тұлға” терминіне корпорация да кіреді
дейді. Атап өтетін жәйт, кейібір штаттардың Қылмыстық кодексіне сәйкес
(мысалы, Нью-Йорк штатының) бұл термин корпорациялардан бөлек әртүрлі
серіктестіктерді және заңды тұлға болып табылмайтын бірлестіктерді қамтуы
мүмкін. Бірақ кейбір зерттеушілердің пікірінше, серіктестіктер мен заңды
тұлға болып табылмайтын бірлестіктер корпорацияларға қарағанда өте қылмыс
субъектісі ретінде танылады.
Корпорацияларға айыптау үкімі шығып, заңда көзделген жазалар
тағайындалғанның өзінде бұл жазалардың басқа да зардаптары болуы мүмкін.
Айыппұл төлеуден келген шығындарды көп жағдайда корпорацияның басқару
органдарына немесе өкіліне ешқандай қатысы жоқ қатардағы акционерлер
көтереді. Кейде келтірілген шығынның орнын тұтынушылар да көтеруі мүмкін.
Корпорацияның және оның мүддесі үшін қылмыс жасаған жеке тұлғаның
қылмыстық жауаптылығының арақатынасы да әлі бұрыс шешілмеген. Бұған
байланысты көптеген штаттардың Қылмыстық кодексінде жеке тұлға корпорация
мүддесі үшін істеген әрекетіне өз мүддесі үшін істеген әрекеті ретінде
жауап беруі керек деген норма бар. Бұл норма АҚШ-тың Үлгі Қылмыстық
кодексінде де көзделген. Үлгі кодексті жасаушылардың бұл норманы кодекске
енгізудегі мақсаты – корпорацияның пайдасына әрекет еткеннен басқа ешқандай
мүдде көздеген жоқпын деген желеумен корпорация жұмысшыларының
жауаптылықтан жалтаруынан сақтану.
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты ғасырдан
астам уақыт өмір сүрсе де, бүгінгі күні заңды тұлғалар қылмыстық
жауаптылыққа өте сирек тартылады. Қылмыстық қудалау қаупіне кезіккен
корпорациялар құқық қорғау органдарымен келісімге келгенді жөн көреді. Осы
айтылған келісімдердің АҚШ-тың құқық қорғау органдарының тәжірибесінде кең
тараған түрі - “кінәні мойындау туралы келісім”. Бұл келісім бойынша
корпорациялар заңға қайшы әрекеттің нәтижесінде келтірілген шығынның орнын
толтыруға міндеттенеді. Ал құқық қорғау органдары нақты қылмысқа кінәлі
болып табылатын корпорация қызметкерлеріне қарсы қылмыстық қудалауды жүзеге
асырмауды уәде етеді. Дәл осындай жағдай Нью-Йорк қаласының айналасын қала
қоқыстарымен және өндіріс қалдықтарымен ластаған бір корпорацияның қызметін
тергеу барысында анықталды.[23. Б.125].
АҚШ қылмыстық құқығында кепілдік бермесе де заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін нормалардың болуының үлкен маңызы бар.
Өйткені кез келген корпорацияның әрекеті жазаланбай қалмайды. Жаза
нәтижесінде корпорация иелері үлкен шығындарға батуы мүмкін және
басқарушылар өз қызметтерінен кетуі мүмкін. Несие берушілердің сенімінен
шығу, клиенттерін жоғалту, мемлекеттік тапсырыстардан сырт қалу сияқты
келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыратын заңды тұлғаның әрекетін “қылмыс” деп
тану фактісінің өзінің маңызы ерекше.
Франция Қылмыстық кодексі бойынша заңды тұлғаның қылмыстық
жауаптылығы міндетті мына шарттарға байланысты туындайды:
1) қылмыстық іс-әрекет (әрекетсіздік) заңды тұлғаның пайдасына жасалуы
тиіс;
2) заңды тұлғаның басшысы немесе өкілі арқылы жасалуы тиіс.
Жасалған қылмыстық әрекеттің заңды тұлғаның “пайдасына” жасалуы заңды
тұлға қылмыстық әрекеттен ірі мөлшерде пайда табады. Бұл жерде мүліктік
пайда туралы айтылып отыр. Бірақ Франция Қылмыстық кодексі бойынша заңды
тұлға басқа да мақсаттар үшін жауапқа тартылуы мүмкін. Мысалы, заңды тұлға
террористердің саяси және діни мақсатындағы террорлық әрекеттері үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығының басты шарты – қылмыстық
әрекетті заңды тұлғаның басшысы немесе өкілімен жасалуы керек. Нормативтік
актілерге және құрылтай құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның өкілі болып
табылмайтын қатардағы қызметкерлер, техникалық қызметкерлер сияқты
тұлғалардың қылмыстық әрекеті заңды тұлғаның пайдасына жасауы, заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына әкеп соқпайды.
Францияда заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы кез келген
қылмыстық әрекетке емес, тек нормативтік актіде көрсетілген қылмыстар үшін
туындайды. Франция Қылмыстық кодексіне сәйкес заңды тұлға келесідей
қылмыстары үшін ғана жауаптылыққа тартылады: адамзатқа қарсы қылмыстар
үшін, есірткі заттарын заңсыз тарату, адамдарға тәжірибе жүргізу, жеке
өмірге қол сұғу, жалған ақпарат тарату, компьютерлік қылмыстар, терроризм,
жалған ақша шығару, дискриминация, жеңгетайлық, ұрлаудың барлық түрі,
қылмыстық топтарды құру, сенімге қиянат жасау. Заңды тұлғаның басшысы
немесе өкілімен заңды тұлғаның пайдасына жасалған жоғарыда аталған кез
келген қылмыс үшін жауаптылық туындайды.
Франция Қылмыстық кодексі заңды тұлғалардың тек қана аяқталған қылмыс
үшін ғана емес, сонымен қатар аяқталмаған қылмыс үшін де жауаптылығын
қарастырған. Бұған қоса заңды тұлға тек қана орындаушы ғана емес,
көмектесуші және айдап салушы бола алады. Бұл туралы Франция Қылмыстық
кодексінің 121-4, 121-6, 121-7 баптарында көрсетілген.
Францияда жаңа Қылмыстық кодекс күшіне енген соң сегіз айға жуық
заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылу фактісі болмады. Заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына байланысты ең алғашқы шешім 1995 жылы 9-
мамырда орын алды. Қылмыстық жауаптылыққа заңсыз еңбек күшін қолданғаны
үшін заңды тұлғамен қатар жеке тұлға да тартылды [51.Б. 98]. Француз
заңгерлерінің пікірінше, бұл шешімнің ешқандай негіздейтін бөлімі жоқ.
Үкімнің осы бөлігінен үзінді келтірсек. “Материалдар бойынша тергеу және
талқылау нәтижесінде заңды тұлғаның әрекеті нақты бекітіліп, N. қоғамы және
Х мырзаны ... ретінде сараланған әрекеті үшін кінәлі деп танылсын”. Бұл
шешім қылмыстық құқықтың теоретиктері мен тәжірибе мамандарын таң қалдырды.
Өйткені олар соттардан Қылмыстық кодексте заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығын туындататын шарттардың қолданылуын және орындылығын күткен
еді.
Екінші шешім 1995 жылы 3-қарашада шықты. Бұл жол жәбірленушінің үш
айдан астам уақыт толық еңбек қабілетін жоғалтуына әкеп соққан абайсызда
дене жарақатын келтіруіне байланысты екі заңды тұлға жауапқа тартылды. Дене
жарақаты өнідірістегі “келеңсіз жағдай” нәтижесінде келтірілген болатын.
Бір құрылысшы ғимаратқа жөндеу жұмыстарын жүргізіп жүріп, абайсызда сатыдан
құлап кетеді. Тергеу барысында жәбірленушінің төмен құлауына сатының
жалғастырушы болттарының көнеріп, тат басқандықтан сынып кетуі себеп
болған. Сонымен қатар, құрылыс жұмыстарын жүргізген кәсіпорын құрылыс
сатыларын орнату туралы басқа бір ұйыммен келісім шарт жасасқаны анықталды.
Осылайша сот екі бірдей заңды тұлғаны жауаптылыққа тартты. Біріншісі
(құрылыс сатыларын орнатушы кәсіпорын) – қылмыстық жауаптылықтың негізі
болып табылатын ең қарапайым қауіпсіздік ережелерін сақтамағаны үшін,
екіншісі болттардың төзімділігін тексермегені, тат басқан болттарды
ауыстыру шараларын қолданбағаны және еңбек құқығының нормаларын бұзғаны
үшін жауаптылыққа тартылды. Осылайша екі заңды тұлға да адамның
денсаулығына абайсызда зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылды.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығына байланысты үшінші шешім
1995 жылдың 8-қарашасында шықты. Бұл шешім азаматтық тараптың шағымымен
қозғалған іске байланысты шыққан еді. [7. Б. 98]. Бұл қылмыстық іс
тауарларды фальсификацилауға байланысты болатын. Осы қылмыстық іске
байланысты екі ассоциация жауаптылыққа тартылды. Кейіннен олардың құқықтық
статусы жеке пікір-таласқа айналды. Өйткені оларды заңды тұлға деп тану
мәселесі дау тудырған болатын.
Жоғарыда айтылған заңды тұлғалардың барлығына да айыппұл салынды. Бұл
істер бойынша үкімдердің ешқайсысына шағым келтірілген жоқ. Бірақ француз
заңгерлерінің пікірінше, үкімдердің ешқайсысында қылмысты нақты жасаған
тұлға және жасалған қылмыс заңды тұлғаның пайдасына жасалғандығы толық
анықталмаған.
1992 жылғы әрекет етуші Франция қылмыстық кодексінің жалпы және
ерекше бөлімдерінде заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы
регламенттелген. [51. Б. 298].
Қылмыстық кодекстің III титулының 2-тарау 1-бөлімінде заңды
тұлғаларға санкциялар бекітілген. Олар үш негізгі топқа немесе категорияға
бөлген. Қылмыстық санкциялар (peines criminelles) - қылмыс жасағаны үшін,
түзеу санкциялары (peines correctionelles) — тәртіпсіздік жасағаны үшін
санкциялар 1-бөлімшеде, тәртіпті бұзғаны үшін (peines contreventionelles)
санкциялар 2-бөлімшесінде көрсетілген.
Қылмыстық және түзеу санкцияларына мыналар жатады:
1) айыппұл;
2) 131-39 бапта көрсетілген жағдайларда қолданылатын санкциялар.
Заңды тұлғаларға салынатын айыппұлдың максималды сомасы заңмен жеке
тұлғаларға дәл сол қылмыстық әрекетті жасағаны үшін салынатын айыппұлдың 5
есе сомасынан кем болмауы керек 131-39 бабына сәйкес заң шығарушы өз қалауы
бойынша заңды тұлғаның жасаған қылмысы үшін төмендегі көрсетілген жазаның
біреуін немесе бірнешеуін қолданады:
1) Тарату (Ликвидация) - егер заңды тұлға өзінің қызметінің алдына
қойған мақсатынан қылмыс жасау үшін бас тартты деп айып тағылса немесе
заңды тұлға қылмыс немесе құқыққа қайшы әрекет жасағандығы үшін, егер ол
қылмысты жеке тұлға жасаса да 5 жылдан жоғары мерзімге түрмеге қамауға
алынатындай жазаланатын болса қолданылады.
2) Тыйым салу - өмір бойы немесе 5 жыл мерзімге тікелей немесе
жанама бір немесе бірнеше кәсіпкерліктің түрлерімен айналысуға салынады.
3) 5 жыл мерзімге сот қадағалауына беріледі.
4) Жабылу - қылмыс жасады деп айып тағылған кәсіпорынды өмір бойға не
5 жыл немесе одан да көп мерзімге жабу.
5) Айыру - мемлекеттік ұйымдармен шарт жасасу құқығынан 5
жыл немесе одан да көп мерзімге айыру.
6) Тыйым салу - халықтан қандай да бір қор жинауға 5 жыл
немесе одан да көп мерзімге тыйым салу.
7) Тыйым салу — 5 жыл немесе одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz