Мемлекеттің конституциалық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар
Кіріспе
1. Мемлекеттің конституциалық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардың түсінігі және заңнаманың дамуына салыстырмалы анализ.
2. ҚР ҚК 5 бөліміндегі қылмыстардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы (қылмыс құрамы).
3. Мемлекеттің конституциалық құрылысына қарсы қылмыстарды дәрежелеу мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
1. Мемлекеттің конституциалық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардың түсінігі және заңнаманың дамуына салыстырмалы анализ.
2. ҚР ҚК 5 бөліміндегі қылмыстардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы (қылмыс құрамы).
3. Мемлекеттің конституциалық құрылысына қарсы қылмыстарды дәрежелеу мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
Республиканың егемендік алуына және дербес субъект ретінде дүниежүзілік қоғамдастыққа кіруіне байланысты елде қылмыстық заңды, соның ішінде мемлекеттік қылмысқа қарсы күресу жөніндегі заңды реформалаудың жаңа кезеңі басталып, ол 1997 жылғы 16 шілде айында Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексін қабылдаумен аяқталады.
ҚР-ның жаңа ҚК-де бұл қылмыстарға (жеке адамға қарсы қылмыстардан – 1 тарау, отбасына және кәмелетке жасы толмағандарға қарсы қылмыстардан – 2 тарау, адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардан – 3 тарау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардан – 4 тарау, кейінгі бесінші тарау берілген), сол арқылы «мемлекеттің ең басты қазынасы – адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы» деген конституциялық принципті баянды еткен .
Тікелей объектіге (оның жоғарғы аталған түрлеріне) байланысты конституциялық құрылыс пен қауіпсіздік негіздеріне қарсы барлық қылмыстарды (белгілі бір шарттылықпен) былайша жіктеуге болады:
1. ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы бағытталған қылмыстар: мемлекеттік опасыздық (ҚК 165-б) және шпионаж (ҚК 166-б);
2. ҚР-ның саяси жүйесіне қарсы бағытталған қылмыстар: мемлекеттік немесе қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚК 167-б), өкіметті күшпен басып алу немес өкіметті күшпен ұстап тұру (ҚК 168-б), қарулы бүлік (ҚК 169-б), ҚР-ның конституциялық құылысын күшпен құлатуға немес өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру (ҚК 170-б);
3. ҚР-ның қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне қарсы бағытталған қылмыстар: диверсия (ҚК 171-б);
4. Мемлекеттік құпияның сақталуына қол сұғатын қылмыстар: (ҚК 172, 173-б);
5. ҚР Қарулы Күштерін жасақтау тәртібіне қарсы қылмыстар (ҚК 174-б) .
Кезінде мемлекеттік қылмыстар деп аталған бұл қылмыстық әрекеттердің жалпы саны шамалы ғана болғанымен, мемлекеттің конституциялық құрылысы және қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстарға қолданылатын жауапкершілік мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
ҚР-ның жаңа ҚК-де бұл қылмыстарға (жеке адамға қарсы қылмыстардан – 1 тарау, отбасына және кәмелетке жасы толмағандарға қарсы қылмыстардан – 2 тарау, адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардан – 3 тарау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардан – 4 тарау, кейінгі бесінші тарау берілген), сол арқылы «мемлекеттің ең басты қазынасы – адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы» деген конституциялық принципті баянды еткен .
Тікелей объектіге (оның жоғарғы аталған түрлеріне) байланысты конституциялық құрылыс пен қауіпсіздік негіздеріне қарсы барлық қылмыстарды (белгілі бір шарттылықпен) былайша жіктеуге болады:
1. ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы бағытталған қылмыстар: мемлекеттік опасыздық (ҚК 165-б) және шпионаж (ҚК 166-б);
2. ҚР-ның саяси жүйесіне қарсы бағытталған қылмыстар: мемлекеттік немесе қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚК 167-б), өкіметті күшпен басып алу немес өкіметті күшпен ұстап тұру (ҚК 168-б), қарулы бүлік (ҚК 169-б), ҚР-ның конституциялық құылысын күшпен құлатуға немес өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру (ҚК 170-б);
3. ҚР-ның қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне қарсы бағытталған қылмыстар: диверсия (ҚК 171-б);
4. Мемлекеттік құпияның сақталуына қол сұғатын қылмыстар: (ҚК 172, 173-б);
5. ҚР Қарулы Күштерін жасақтау тәртібіне қарсы қылмыстар (ҚК 174-б) .
Кезінде мемлекеттік қылмыстар деп аталған бұл қылмыстық әрекеттердің жалпы саны шамалы ғана болғанымен, мемлекеттің конституциялық құрылысы және қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстарға қолданылатын жауапкершілік мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
1. ҚР Конституциясы, 1998ж. Алматы: «Қазақстан»
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі – Алматы: «Жеті Жарғы» 2003ж.
3. Уголовный Кодекс РК, изд-во НОРМА-К, 2002. сравнительные таблицы И.И.Рогов стр.163
4. ҚР Мемлекеттік құпиясын қорғау туралы заңы, 1993ж. 19-қаңтар
Әдебиеттер тізімі:
1. ҚР ҚК Ерекше бөлім. 1-том. Жауапты ред-ы: С.М. Рахметов, Е.О. Алауханов, Т.Ә. Бапанов. Алматы: «Дәнекер» 2000ж.
2. Уголовное право России (особенная часть), Москва «Юрист» 1993г. Д.ю.н. Дьяков С.В. (гл. 2,3), стр.19.
3. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов. М.: Издательская группа ИНФАР-М-НОРМА. 1997. стр.563.
4. Дьяков С.В., Игнатьев А.А., Карпушин М.П. Ответственность за государственные преступления. М., 1988. стр. 11, 84.
5. Рахметов С.М., Кременцов С.А, Колкобаев М.У. «Преступления против основ конституционного строя и безопасности государства» Алматы «Баспа», 1997г.
6. Уголовное право России. Особенная часть. Учебник под ред. Рарои А.И. М., 1996. с.332.
7. Рахметов С.М., Бапанов Т.А. Қылмыс құрамы. А.,1999 3-5-беттер
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі – Алматы: «Жеті Жарғы» 2003ж.
3. Уголовный Кодекс РК, изд-во НОРМА-К, 2002. сравнительные таблицы И.И.Рогов стр.163
4. ҚР Мемлекеттік құпиясын қорғау туралы заңы, 1993ж. 19-қаңтар
Әдебиеттер тізімі:
1. ҚР ҚК Ерекше бөлім. 1-том. Жауапты ред-ы: С.М. Рахметов, Е.О. Алауханов, Т.Ә. Бапанов. Алматы: «Дәнекер» 2000ж.
2. Уголовное право России (особенная часть), Москва «Юрист» 1993г. Д.ю.н. Дьяков С.В. (гл. 2,3), стр.19.
3. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов. М.: Издательская группа ИНФАР-М-НОРМА. 1997. стр.563.
4. Дьяков С.В., Игнатьев А.А., Карпушин М.П. Ответственность за государственные преступления. М., 1988. стр. 11, 84.
5. Рахметов С.М., Кременцов С.А, Колкобаев М.У. «Преступления против основ конституционного строя и безопасности государства» Алматы «Баспа», 1997г.
6. Уголовное право России. Особенная часть. Учебник под ред. Рарои А.И. М., 1996. с.332.
7. Рахметов С.М., Бапанов Т.А. Қылмыс құрамы. А.,1999 3-5-беттер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
1. Мемлекеттің конституциалық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың түсінігі және заңнаманың дамуына салыстырмалы анализ.
2. ҚР ҚК 5 бөліміндегі қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
(қылмыс құрамы).
3. Мемлекеттің конституциалық құрылысына қарсы қылмыстарды дәрежелеу
мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Республиканың егемендік алуына және дербес субъект ретінде дүниежүзілік
қоғамдастыққа кіруіне байланысты елде қылмыстық заңды, соның ішінде
мемлекеттік қылмысқа қарсы күресу жөніндегі заңды реформалаудың жаңа кезеңі
басталып, ол 1997 жылғы 16 шілде айында Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексін қабылдаумен аяқталады.
ҚР-ның жаңа ҚК-де бұл қылмыстарға (жеке адамға қарсы қылмыстардан – 1
тарау, отбасына және кәмелетке жасы толмағандарға қарсы қылмыстардан – 2
тарау, адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстардан – 3 тарау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардан – 4 тарау, кейінгі бесінші тарау берілген), сол арқылы
мемлекеттің ең басты қазынасы – адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы
деген конституциялық принципті баянды еткен[1].
Тікелей объектіге (оның жоғарғы аталған түрлеріне) байланысты
конституциялық құрылыс пен қауіпсіздік негіздеріне қарсы барлық қылмыстарды
(белгілі бір шарттылықпен) былайша жіктеуге болады:
1. ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы бағытталған
қылмыстар: мемлекеттік опасыздық (ҚК 165-б) және шпионаж (ҚК 166-
б);
2. ҚР-ның саяси жүйесіне қарсы бағытталған қылмыстар: мемлекеттік
немесе қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚК 167-б),
өкіметті күшпен басып алу немес өкіметті күшпен ұстап тұру (ҚК
168-б), қарулы бүлік (ҚК 169-б), ҚР-ның конституциялық құылысын
күшпен құлатуға немес өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын
күшпен бұзуға шақыру (ҚК 170-б);
3. ҚР-ның қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне қарсы бағытталған
қылмыстар: диверсия (ҚК 171-б);
4. Мемлекеттік құпияның сақталуына қол сұғатын қылмыстар: (ҚК 172,
173-б);
5. ҚР Қарулы Күштерін жасақтау тәртібіне қарсы қылмыстар (ҚК 174-
б)[2].
Кезінде мемлекеттік қылмыстар деп аталған бұл қылмыстық әрекеттердің
жалпы саны шамалы ғана болғанымен, мемлекеттің конституциялық құрылысы және
қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстарға қолданылатын жауапкершілік
мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сонымен қатар, елде болып жатқан ауыр кризистік жағдайларда, саяси
қақтығыстардың өршуі, жиі болатын ұлтаралық конфликлер, мемлекеттің жаңа
экономикалық қатынастарды қалыптастырудағы теңгерімсіздік кезінде
мемлекеттің конституциялық құрылысы және қауіпсіздігін қылмыстық-құқықық
әдіспен қорғау актуалды мәселелер қаарына жаады.
Мемлекеттік институардың әлсіреуі, кейде құқық қорғау органдарының және
арнайы қызметтің ақылға сыйымсыз реформалары қылмыстың (әсіресе ұйымдасқан
қлмыс нысаны) өсуімен бір кезде қабатас болды, бүлікшілерді белсендіруге
сәйкес көтеріліске үндеу; билік талаптарына бағынбау нәтижесінде жаппай
тәртіпсіздік орнату; заңды жолмен билікке сайланған және басқа да әртүрлі
дәрежедегі мемлекет қайраткерлеріне қарсы шығу және олардың орнына елдің
конституциялық құрылысын өзгерту пиғылы бар басқа адамдарды тағайындау;
ұлтаралық, нәсілдік және діни қақтығыстарды туғызуға бағытталған.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, мемлекеттің конституциялық
құрылысы мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар менің курстық жұмысымның
мақсаты ретінде қаралады. Мемлекет қызметінің, мемлекеттің констиуциялық
құрылысы ҚР Конституциясының 1 бөліміндегі ережелерде бекітілген.
Конституциялық құрылыс негіздері сипаттамасының ерекшелігі ҚР-да әрекет
ететін барлық заңдар мен нормативтік-құқықтық актілердің бастапқы
нормативтік базасы болып табылуында. Сондықтан, менің ойымша ҚР
констиуциялық құрылыс негізін анықтау үшін ҚР Конституциясының 1 бөлімін
қарастыру маңызды орынға ие.
Ал мемлекеттің констиуциялық құрылысына және қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың қылмыстық заңнамадағы даму тарихы сонау 1497 жылдан бастау
алады және қазіргі ҚК-те де көрініс тапқан. ҚК-тің 5 тарауы біраз өзгеріске
ұшырауда, нәтижесінде аталған қылмыстардың даму кезеңін курстық жұмысымда
қамтуды орынды деп ойлаймын.
1. Мемлекеттің конституциялық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың түсінігі және заңнаманың дамуына салыстырмалы анализ.
Қазақстанның тарихи даму жолы күрделі және де экономикалық қарым-
қатынастардың қайталанбас этаптарында, саяси басқару нысанында, қоғамдағы
рухани-адамгершілік атмосфераның әрқилы болуымен смпатталады. Бірақ,
көптеген зерттеушілердің пікірінше осы тарихи даму нысанының көптігіне
қарамастан заңдылық әрқашан сақталуда.
Мемлекеттік биліктің тұрақтылығы мен нығайуының факторы ретінде,
конституция негізін қорғау, жеке тұлға мен қоғамның қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін, мемлекеттік және қоғамдық құрылысқа қол сұғушылық үшін
қылмыстық заңнамада жауапкершілік көзделген. Сонымен, қылмыстық заңнама
әрқашанда билік институттарын, саяси күрестің нәтижесі ретіндегі қоғамның
экономикалық және әлеуметтік даму бағытын қорғайды.
Өткен жылдарды саралау кезінде ешқандай иллюзиялар болмау қажет. Егер
қоғамға тоталитарлық режим таңылып, қолдау тапса, онда әрекет ететін барлық
заңдар міндетті түрде осы билік режимін қолдауға тура келді. Ал осы
әрекеттер іс жүзіне аспағанда, онда біздің тарихымыз жаппай қатерлер мен
адасушылықтардың шынжырына айналар еді. Осыдан кейінгі ұрпақтар тапжылмай
кінәліларды іздеп және табар. Бірақ, біз өткен қайғылы тарих беттерін
ақтамауымыз керек, өйткені есте қалған кінәсіз зардап шеккендерді мазақ
еткенмен тең. Егер сол кездегі заңдар ешбір бұзушылықсыз қолданылса, онда
заңдар ақаусыз түрде осы заңдарды қолданған нақты бір адамды кінәлі деп
тани алмайды (мысалы, тергеушіні). Өкінішке орай, репрессия кезінде
мемлекеттік биліктің ешбір жауапкершіліксіз, сол кезеңдегі заңдарды бұзу
фактілерінің көптілігімен белгілі болды[3].
Мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстар мемлекеттің пайда болуы және дамуымен тығыз байланысты, бірақ
қылмыстық заңнаманың даму тенденциясындағы мемлекеттке қарсы қылмыстар тек
1917 жылдың қазан айынан ғана басталады, яғни қоғамдық-экономикалық
формацияның ауысуымен байланысты.
Революциядан кейінгі бірінші кезеңдегі уақытша заңдарда тап
тартыстарының шиеленісуі, жоғарғы таптардың өкілдері барлық күштерімен,
саяси қарсыластарын өздерінің құқықтық басымдылығынкөрсетуге тырысты. Тап
аралық күрестер келесідей іс-әрекеттерден көрініс тапты, ол астыртын
әрекет, бүлікшілік, террористікжәне диверсиялық актілер, контрреволюциялық
іріткі және басқа да осындай іс-әрекеттерден тұрды. Осы іс-әрекеттер сол
кездегі Кеңес үкіметінде контрреволюциялық қылмыстарға теңелген еді және ол
үшін заңға сәйке қатал қылмыстық жауапкершілік көзделген болатын. Оған,
мысалы: №1. 22-қараша 1917 жылғы сот туралы декрет, ХКК-нің 1917 жылғы 26-
қарашадағы халыққа жолдауында Каледин, Корнилов, Дутовтың
контрреволюциялық көтерілістеріне Орталық Рададан қарсы күрес, ЖОАК-тің
кассациалық бөлімінің қаулысы Революциалық трибуналдардың соттылығы (1918
ж.) және т.б. 1919 жылы 20-қарашада бекітілген Революциалық әскери
трибунал туралы ережеде контрреволюциялық қылмыстардың құрамы тізіміде
көрсетілді.
Кеңес үкіметінің заңнамасында мемлекетке қарсы қылмыс түсінігі алғаш
рет Кеңестердің 11-ші Съезінде 1917 жылы 26-қазанда өткен Уақытша үкіметтің
министрлерін қамауға алу туралы хабарландыруда көрініс тапты.
Хабарландыруда келесі жағдай бекітілді, ол: Керенскийге көрсетілген кез-
келген көмек, мемлекеттік қылмыстардың ауыр түрі ретінде жазаланады
делінген.
Осыған орай, алғашында контрреволюциялық қылмыстар мемлекеттік
қылмыстар қатарына енген болатын.
Сол кездегі қылмыстық заңнаманың ерекшелігі келесідей еді: ол біркелкі
терминологиялық және әртүрлі декреттерден, қаулылардан, үндеулерден,
нұсқаулардан алынған болатын, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық норманың
диспозициялық және санкциялық көзқарасынан өзгеше сипатқа ие. Қылмыстық-
құқық нормасының диспозиция маңыздылығы жағынан қарапайым: яғни тек
қылмыстың атауы, қоғамға қауіпті әрекеттің белгілері көрініс тапты. Мысалы:
1919 жылғы 23-қыркүйектегі Халық комиссарларының Патшалық және
буржуазиялық құрылыс кезінде бұрынғы көмекшілер немесе маңызды лауазымды
иеленген капиталистерді міндетті тіркеуден өткізу туралы декретте
мемлекеттік опасыздық үшін жауапкершілік көрсетілген, бірақ осы қылмыстың
нақты түсінігі мен юридикалық белгілері белгіленбеген. Қылмыстық заңның көп
санкциаларында революциалық заңның барлық ауырлығымен жауапкершілікке
тартылады делінген. Ол Әділеттілікті таптық қарсыластарына деген
артықшылықтарының басым болуына әкелді.
Ең бірінші кодификациаланған РСФСР-дің қылмыстық заңы 1922 жылы
қабылданған. Аталған Кодекс мемлекеттік қылмыстарды екі түрге бөлді:
контрреволюциялық қылмыстар және басқару жүйесіне қарсы қылмыстар.
Сонымен қатар алғашқы рет Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімі бір жүйеге
келтірілді және контрреволюциялық қылмыстар арнайы бір бөлімге ие болды.
Кодекс контрреволюциялық қылмыстарға (37 б.) жалпы түсінік берді,
Пролетарлық революцияның жұмысшы-шаруа Кеңесінің және РСФСР-дің
Конститутциясына негізделген жұмысшы-шаруа Үкіметін құлатуға бағытталған
әртүрлі іс-әрекеттер, сонымен қатар буржуазияны алмастыруға келген теңдікті
қабылдамайтын буржуазияның сол бөлігіне көмек көрсету әрекеттері,
капиталистіктің орнына коммунистік жүйенің жеке меншігі және оны блокада,
шпионаж, ақпаратты қаржыландыру т.с.с әрекеттермен құлату және осы
қылмыстардың нақты құрамын жүйелендірілді (ең алдымен, кеңес билігіне қарсы
қарулы көтеріліске шығу, террористік және диверсиялық актілер және т.б.).
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар бөлімі 31 баптан тұрды (74-104 б.б.).
РСФСР-дің ҚК-нің 74 бабында басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың жалпы
түсінігі берілген еді. Осындай қылмыстарға: жаппай тәртіпсіздік, бандитизм,
әскери борышын өтеуден жалтару, жалған ақша жасау, контрабанда, шет
мемлекеттерге заңсыз кету және РСФСР-дің шекарасына заңсыз өту т.с.с.
1925 жылы 14 тамызда КСРО Орталық Атқарушы Комитеті және Халық
Комиссарларының Кеңесі шпионаж, сонымен қатар жариялауға жатпайтын
экономикалық ақпаратты жинау және таратуға байланысты қылмыстық
жауапкершілік туралы қаулы қабылдады.
Қылмыстық заңдағы контрреволюциялық қылмыстардың әрі қарай дамуы 1927
жылғы 25-ақпандағы КСРО ОАҚ-нің 3 сессиясының 3-ші шақырылымында
қабылданған мемлекетке қарсы қылмыстар туралы ережеде көрінді
(контрреволюциялық және Кеңес ССР-нің басқару тәртібіне қауіпті қылмыстар).
Аталған Ереже және 1924 жылғы КСРО мен одақтас республикалардың қылмыстық
заңның негізгі бастаулары күшіне енгеннен бастап қабылданды. Аталған
құжаттан жалпы мемлекетке қарсы қылмыстар көлемі едәуір қысқарды.
Оларға бұрынғыдай контрреволюциялық қылмыстарынан басқа, басқару
тәртібіне қарсы қылмыстардың барлығы емес, тек ССР Кеңесіне өте қауіпті деп
танылғандары ғана енді. Осы Ереженің нормалары 1926 жылғы РСФСР-дің ҚК-не
түгелдей енді.
ҚК-те контрреволюциялық қылмыстар (51бап) толық сипатқа ие болды. 1926
жылы РСФСР-дің ҚК-де көзделген контрреволюциялық қылмыстар тарихи аспектіде
тұрақтылық танытты (еліне опасыздық, шпионаж, террористік және диверсиялық
актілерді, контрреволюциялық үгіт немесе насихат, сонымен қатар
контрреволюциялық іс-әрекетті ұйымдастыру, контрреволюциялық іріткі,
контрреволюциялық қылмыс туралы жеткізбеу және т.б., барлығы 14 қылмыс
құрамы).
ССР Кеңесіне аса қауіпті қылмыстар атты бөлімі 13 нормадан тұрды,
оларға: жаппай тәртіпсіздік, бандитизм, әскери қызметке шақырылғаннан
жалтару, жұмылдыруға шақырудан жалтару, жалған ақша жасау, сараланған
контрабанда және т.б.)[4].
Арнайы әдебиеттерде көрсетілгендей, 1922 және 1996 жылғы Қылмыстық
Кодекстегі айырмашылықтар келесіден көрінеді, яғни заң шығарушы саяси
қылмыс құрамының жалпы және арнайы белгілеріне негізделіп қана қоймай, осы
қолсұғушылықтың қауіптілік дәрежесінеде мән берген.
Келесі 1927 жылғы Ережеге бірнеше рет толықтырулар енгізілген болатын.
Осылай, 1929 жылы 21-қарашада КСРО ОАҚ-нің Президиумы жұмысшы табы мен
шаруалардың жау лагеріне қашып кеткен және кеңес одағына ұайтудан бас
тартқан лауазымды тұлғаларды, шетелдегі КСРО азаматтарын – заңнан тыс деп
жариялау туралы қаулы қабылдады.
Аталған заң қайтып оралу әрекетінің өзгерген арнайы түрін алдын-ала
болжады. Осыған байланысты шетелдегі лауазымды тұлғалардың КСРО-ға қайтып
оралмауы, қандай негізде болмаса да заңға сәйкес опасыздық деп сараланатын
болды және олардың барлық мүліктері тәркіленіп, 24 сағаттың ішінде оның
жеке тұлғасы анықталып, ату жазасы қолданылған.
Осы нормативтік актінің 6 бабы заңдылық принципінің бұзылуына әкелді,
яғни осы әрекетті жасағанның жағдайын нашарлататын заңның кері күші болды.
Контрреволюциялық қылмыстармен күресудің репрессивті әдісі 30-шы
жылдары кең етек алды. Біріншіден, сот органдарынан тыс азаматтарды қуғынға
ұшырату. Екіншіден, әскер қызметкерлерінің жауапкершілігін күшейту (КСРО
ОАК-нің 1934 жылғы 8-маусымдағы Қаулысы). Сонымен Еліне опасыздық жасағаны
үшін (58-1) мүлігі тәркіленіп, ату жазасы қолданылды. Сонымен қатар КСРО
ОАК-нің 1937 жылғы 2-қарашада шпионаж, диверсиялық актілер жасағаны үшін 25
жылға бас бостандығынан айырды, бірақ сол кезде бас бостандығынан айырудың
максималды мерзімі 10 жылды құраған еді.
Ұлы Отан соғысы кезеңінде Кеңес мемлекетінің сот органдары неміс-
фашистерімен басып алынған жерлерде құрылған полиция және басқа да
құрылымдарда қызмет атқаратын және тек жаудың территориясына өтіп кеткен
адамдарды аса қаталдықпен соттады. Осыған сәйкес 1943 жылдың 19-сәуірде
КСРО ПВС қаулысының қабылдануына себепші болды. Мұнда неміс-фашистік
қылмыскерлерге және олардың көмекшілеріне, кеңес халқына қарсы іс-әрекеттер
жасағандарға қатаң жаза қабылдауды бекітті.
Қылмыстық заңдағы мемлекеттік қылмыстардың келесі кодификациясы 50-ші
жылдардың аяғында жүргізілді. Елдегі әлеуметтік-саяси өзгерістер мен
жалпыкеңестік заңның негізі болып қаланды.
1958 жылдың 25-желтоқсанында ССР кеңесінің Мемлекетке қарсы қылмыстар
үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заң қабылданды. Осы заңға сәйкес 1926
жылғы ҚК-тің Контрреволюциялық қылмыстар бөлімі Аса қауіпті мемлекетке
қарсы қылмыстар деп алмастырылды, ал ССР Кеңесінің басқару тәртібіне
қарсы қылмыстар бөлімі Басқа да мемлекетке қарсы қылмыстар бөліміне
өзгертілді. Жалпыкеңестік заңның баптары ешқандай өзгеріссіз 1959 жылғы
ҚазССР-нің ҚК-не енгізілді.
Жаңа заңның Аса қауіпті мемлекетке қарсы қылмыстар бөліміне
біріншіден, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын 18 құрамды 10-ға дейін
түсірді. Келесідей құрамдар декриминализациялауға ұшырады:
контрреволюциялық іріткі, қарулы көтерілістер, кеңес территориясына қарулы
бандылардың басып кіруі, ССР Кеңесінің құрамынан кеңестік республикаларды
күштеп бөліп шығару. Екіншіден, еліне опасыздық жасаған, диверсия, шпионаж
және басқа да қылмыс құрамының анықтамасы өзгеріске ұшырады. Үшіншіден,
көптегер қылмыс құрамының санкция мөлшері төмендетілді. Төртіншіден, шетел
өкілдеріне қарсы террористік акт және соғысты үгіттеу деп аталатын (1958
жылғы Заңның 8 бабы) жаңа қылмыс құрамы енгізілді.
Басқа да мемлекетке қарсы қылмыстар деп аталатын бөлім 18 қылмыс
құрамынан тұрды. Жоғарыда аталған заңмен салыстырғанда көптеген қысқартулар
болса да, кейбір құрамдарға толықтырулар енгізілді. Олар қылмыс түрлері
болғанымен де, мемлекеттік қылмыстар қатарына толығымен енбеген еді.
Оларға: мемлекеттік құпияны жариялау, мемлекеттік құпиялары бар құжаттарды
жоғалту және т.б. Сонымен қатар кейбір қылмыстардың құрамын анықтап берді
(жаппай тәртіпсіздік, мемлекеттік құпияны жариялау, мемлекеттік құпиялары
бар құжаттарды жоғалту, контрабанда және т.б.); кейбіреулерінің
жауапкершілігін жіктеп, біраз өзгерістер енгізді.
Сонымен бірге жаңа қабылданған заң аса қауіпті мемлекеттік қылмыстар
мен басқа да мемлекетке қарсы қылмыстардың түсінігін нақты көрсеткен жоқ.
Осындай анықтама қылмыстық құқық ғылымымен қарастырылған еді[5].
Жалпы кеңестік заңның баптары ешқандай өзгеріссіз 1959 жылы Қазақ КСР
ҚК-нің Ерекше бөліміне енгізілген болатын, егер ҚР жаңа ҚК-сі қабылданбаса,
онда осы баптар өз күшін сақтап қалады.
Жоғарыда аталған және Қазақ КСР-нің ҚК-не аса маңызды өзгерістер
ментолықтырулар 1984 және 1989 жылдары енгізілген еді.
1977 жылы КСРО Конституциясының қабылдануы, аталған қылмыс
категориясымен күресудің шарттары өзгергендіктен 1984 жылы ҚК-ке біраз
өзгерістер енгізуді талап етті.
Сонымен, 1984 жылы 11-қаңтардағы КСРО Кеңесінің Жоғарғы Президиумының
Жарғысымен Заңның 1 (еліне опасыздық), 5 (диверсия), 7 (антикеңестік
насихат және үгіт) баптарының редакциясы өзгеріске ұшырады және жаңа
баптар, яғни 13-1 (шетелдік ұйымдарға мемлекеттік құпияны құрайтын
ақпараттарды беру) бабына қылмыстық жауапкершілік көрсетілген.
1984 жылы 4-маусымдағы Қазақ КСР-нің Жоғарғы Президиумының Жарғысына
сәйкес, ҚК-тің 50, 54, 56 баптары редакциялық өзгеріске ұшырады және 62-1
қосымша толықтыру енгізілді. Аталған өзгерістер С.В. Дьяковтың, А.А.
Игнатьевтің, М.П. Карпушиннің монографиясында толық ашылып, талданды.
1985 жылдың сәуір айынан бастап қоғамдық-экономикалық және саяси
қатынастарды реформалаудың жаңа кезеңі басталды. Осы орайда, мемлекетке
қарсы қылмыстармен күрестің заңи тұрғыдан реформалауда бірге жүзеге асты.
Алғашқы қадам 1989 жылы ҚК-гі 7 баптың толық күшінің жойылуы (антикеңестік
насихат пен үгіт үшін қылмыстық жауапкершілік). Насихат пен үгіттің орнына
мемлекеттік немесе қоғамдық құрылысты күшпен құлату немесе өзгерту,
территорияның біртұтастығын бұзу және мемлекетке қарсы қылмыстарды жүзеге
асыру туралы үндеу деп жарияланды. Осыған сәйкес тарихи саяси-идеологиялық
ауыртпалықты өзіне алған, қылмыстық әрекет үшін қылмыстық-құқықтық тыйымның
шегі тарылды.
Республиканың егемендік алуы мен дүниежүзілік қауымдастыққа тәуелсіз
субъект ретінде кіруі қылмыстық заңды реформалаудың жаңа кезеңімен
басталады. Сонымен қатар, 1997 жылы 16-маусымда қабылданған жаңа ҚР ҚК-сі
мемлекетке қарсы қылмыстармен күресуді арттыра түсуде[6].
ҚР ҚК-нің Мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар деп аталатын бөлімі өзінің жаңашылдығымен, яғни
біріктірілген қылмыстық-құқықтық тыйым салушылықпен ерекшеленеді.
Біріншіден, ҚР ҚК-нің Ерекше бөліміндегі аталған қылмыстар жүйесінің
орны. 1959 жылғы Қазақ КСР-ң ҚК-де мемлекеттік қылмыстар Ерекше бөлімді
ашушы орынға ие. Демократиялық бастаулардың дамуына сәйкес, қылмыстық
құқық құндылықтарының басқаша иерархиясын құруды талап етті немесе
қылмыстық заңмен қорғалатын құндылықтардың маңыздылығына қарай өзгеріске
ұшырады, яғни жеке тұлға, қоғам және мемлекет деп.
ҚР жаңа ҚК-нің Ерекше бөлімінде аталған қылмыс түрі 5 тарауға ие болды
(1-тарау Жеке адамға қарсы қылмыстар, 2-тарау Отбасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстар, 3-тарау Адамның және азаматтың
Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар, 4-тарау
Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардан кейін), осыдан
мемлекеттің жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы
атты конституциялық принцип іс жүзінде көрініс тапқан.
Екіншіден, 1959 жылғы Қазақ КСР-нің ҚК-гі мемлекетке қарсы қылмыстар
тарауы: аса қауіпті мемлекеттік қылмыстар және басқа да мемлекетке қарсы
қылмыстар деп екіге бөлінген. Бірақ, нағыз фактіге сүйенсек, екінші аталған
қылмастар тобы мемлекеттің мүддесіне қарағанда мемлекеттік басқару
жүйесінің әртүрлі саласындағы қолсұғушылықтан көрінеді (мысалы, мемлекеттік
шекараға қолсұғушылық, қорғаныс саласында, темір жол , әуе, су,
көліктерінің дұрыс жұмыс атқаруына, қаржы және қаражат жүйесінде және
т.с.с.).
Осыған байланысты, басқа да мемлекеттік қылмыстар тарауы жаңа ҚК-тің
Ерекше бөліміндегі тарауларға бөлініп тасталған, бағытталу объектісіне
сәйкес (мысалы, бандитизм (ҚК 237б.)) және жаппай тәртіпсіздіктер (ҚК
241б.) баптары қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар тарауына, ҚР-ның мемлекеттік шекарасына әдейі заңсыз өту (ҚК
330б.) бабыбасқару тәртібіне қарсы қылмыстар тарауына, ал ұшудың
халықаралық ережелерін бұзу (ҚК 306б.) бабы көліктегі қылмыстар тарауына
енгізілген) қылмыс түрлері қылмыстық-құқықта әртүрлі тарауларға бөлінді.
Үшіншіден, 1997 жылғы ҚР жаңа ҚК-сі жоғарыда аталған қылмыстың жаңа
түсінігін беріп, ол Мемлекеттің конституциялық құрылысына және
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар деген тарауда біріктірілген. Барлығы он
қылмыс құрамы, бесеуі алғашында аса қауіпті мемлекеттік қылмыстарға
қатарында болған, ал қалған екі құрам жаңадан енгізілді.
Мемлекеттік қылмыстар құрамының кемуі, қылмыс түрінің қоғамға
қауіптілік деңгейіне сәйкес ҚК-те жаңа тараулардың орын алуымен байқалды.
Төртіншіден, мемлекеттің конституциялық құрлысы және қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстардың тұжырымдамасы 1959 жылғы ҚК-ке қарағанда 1997 жылғы ҚК-
те идеологиясынан айрылған.
Бесіншіден, іс-әрекеттің криминализация және декриминализация процесі
қылмыстық заңдағы мемлекеттік қылмыстармен күресті реформалау кезеңімен
қабаттас жүрді. Өкіметті күшпен басып алу немесе өкіметті күшпен ұстап тұру
(ҚК 168б.) және қарулы бүлік (ҚК 169б.) баптарына қылмыстық жауапкершілік
көзделген. Зиян кестік үшін жауапкершілік және шетелге қашып кету және
шетелден қайтып келуден бас тарту, яғни еліне опасыздық жасаудың екі
формасы алынып тасталған.
Аталған қылмыстардың қысқаруы, оның қоғамға қауіптілік деңгейі
төмендеумен байланысты емес, жоғарыда аталғандай жаңа қабылданған ҚК-тің
ерекшелігі ретінде енді. Мемлекеттің және қоғамның жоғарғы құндылықтары
адам және азаматтың мүдделерін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
байланысты біраз өзгеріске ұшырады.
Бұл қылмыстардың тектік объектісі мемлекеттің конституциялық құрылыс
негіздері және қауіпсіздігі.
Қазіргі заман әдебиеттерінде конституциялыққұрылыс негіздеріне
конституциялық құқықтың реттеу объектісі болып табылатын принциптер
жүйесін, қоғамдық қатынастардың мәнін анықтау және регламенттеу жатады.
Конституциялық құрылыс негізі қоғамдық құрылыс, мемлекеттік билік, басқару
нысаны, мемлекеттік құрылыс, саяси режим және конституцияның барлық
мазмұндық-логикалық және заңды, оның дамуына байланысты қабылданатын
заңдарды өзіне бағындыруға байланысты ерекшеліктерді ескерілген.
ҚР-ның конституциялық құрылыс негізі ҚР Қонституциясының бірінші
бөлімінде анықталған. Мемлекеттік билік нысанын бекітіп, адам құқтары мен
бостандықтарын жоғары құндылық ретінде, ал мемлекеттік биліктің қайнар көзі
ретінде халықты таниды. ҚР-ның егемендігінің анықтайды, мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну принципін
бекітіп, идеологиялық және саяси сан-алуандылықты таниды, мемлекеттік және
жеке меншікті танып, оны қорғайды, Конституция және басқа да нормативтік-
құқықтық актінің жалпы бекітілген принциптер мен халықаралық құқық
нормалары және халықаралық шарттармен байланысын анықтайды.
Тектік объектінің екінші бөлігі, ол қауіпсіздік, яғни тұлғаның,
қоғамның және мемлекеттің ішкі және сыртқы қауіптерден өмірлік-маңызды
мүдделерін қорғау. Тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің прогрессивті даму
жиынтығы өмірлік-маңызды мүдделерді құрайды. Қауіпсіздіктің негізгі
объектілеріне: тұлға, оның құқықтыры мен бостандықтары; қоғам, оның
материалдық және рухани құндылықтары; мемлекет, оның конституциялық
құрылысы, егемендігі, қорғаныс қабілеті және территориясының
бөлінбейтіндігі жатады. Мемлекеттің өмірлік-маңызды мүдделеріне
(егемендігіне, қорғаныс қабілетіне, территориясының мызғымастығына) қарсы
қауіп-қатерлер әртүрлі жағдайлар мен факторлардың жиынтығынан тұрады.
Конституциялық құрылыс - әлеуметтік-құқықтық қатынастар мен
институттардың біртұтас жүйесі, адамгершілік және конституциялық
бұйрықтарға тікелей бағынатын, қоғамдық тәжірибеде адам, азаматтық қоғам
және мемлекет арасындағы құқықтық, әлеуметті, тұрақты құқықтық сананы
бекітуге негізделген.
Егемендік – мемлекет ішіндегі мемлекеттік биліктің үстемдігі және
сыртқы саяси салада тәуелсіздікке ие болу. Мемлекеттік биліу үшін, сонымен
қатар мемлекет үшін де егемендік ол дербестік пен тәуелсіздіктің ең маңызды
қасиеті.
Қорғаныс – экономикалық, әскери, әлеуметтік-адамгершілік потенциалдың
жағдайы. Сырттан мемлекеттің егемендігіне және территориясына
қолсұғушылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әдіс.
Территорияға қолсұғылмаушылық, ол ҚР-ның территориясының ажырамас
бүтіндігі және мемлекеттік шекараның – құрлықтағы, су және әуесінің
бөлінбестігі. ҚР мемлекеттік шекарасы туралы 1993 жылы 13 қаңтарында
қабылданған ҚР заңының 1 бабына сәйкес: ҚР мемлекеттік шекарасы дегеніміз
Қазақстан аумағының шегінен құрлығының, суын, жер қойнауын және осы сызық
бойынша тігінен өтетін жазықтық. Мемлекеттік шекара ҚР-ның Парламенті
бекіткен ҚР-ның халықаралық шарттармен белгіленді. Мемлекеттік шекара
туралы заң келесі учаскелерді бекітті: а) құрлықта; ә) көлде; б) өзендерде;
в) су қоймаларының гидротобы және басқа да жасанды су қоймалары; г)
теміржол және автокөлік көпірлері, плотина және басқа да құрылғылар,
өзенмен шекаралас өтетін учаскелер.
Кейбір қылмыстардың құрамында дербес белгісі болып қол сұғылып тұрған
зат болады. Осылай, шпионаж (ҚК 166б.) кезінде қылмыстың заты болып
мемлекеттік және әскери құпиялар, ал нақты анықталған кездерде (шетелдердің
барлаушылары) басқа да мәліметтер жатады. Ал ҚК-тің 170 бабың заты болып
өкіметті күшпен басып алу, күшпен ұстап тұру, мемлекеттің қауіпсіздігі
немесе конституциялық құрылысты өзгерту туралы, яғни ҚР-ның бір тұтастығын
және территориялық тұтастығының бұзылуына байланысты құжаттар болып
табылады. Диверсия (ҚК 171б.) қылмыс заты болып кәсіпорындарда,
құрылғыларда, хабар таратудың жолдары мен құралдары, байланыс құралдары
және халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін объектілер. Сонымен қатар,
қылмыс заты болып мемлекеттік құпияны құрайтын құжаттар, заттар да болуы
мүмкін (ҚК 173б.).
Мемлекеттің конституциялық құрлысы мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың барлығының объективтік жағы әрекет арқылы сипатталады.
Мемлекеттің құпияларды заңсыз алу, жария ету (ҚК 172б.), мемлекеттік
құпиялары бар құжаттарды, заттарды жоғалту (ҚК 173б.), жұмылдыруға
шақырудан жалтару (ҚК 174б.) қылмыстары әрекет немесе әрекетсіздік арқылы
да жасалуы мүмкін. Мемлекеттік құпияны жария ету, мемлекеттік құпиялығы бар
құжаттарды жоғалту, қылмыстық құрамын бағалау, сонымен қатар диверсияның үш
формасы: заң шығарушымен, материалды ретінде құрастырылған, ал қалған
формальді құрам болып табылады, яғни қылмыс бір зардаптың тууынан емес,
заңға қайшы әрекеттердің басталуынан-ақ біткен болып есептеледі.
Мемлекеттік құпияны жария ету және мемлекеттік құпиялалары бар
құжаттарды жоғалту қылмысынан басқа; барлық қылмыстар тобының субъективті
жағы кінәнің қасақана формасымен, соның ішінде тікелей қасақаналықпен
жасалады. Материалдық құрамға: іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік сипатын
ұғыну, қоғамға қауіпті зардапты болжау немесе қашып құтылу еместігі және
оны тілеу, ал формальді құрамға – тұлғаның жасайтын іс-әрекетінің қоғамға
қаншалықты зардап әкелетінін ұғынуы және оны іс жүзіне асыруды арман ету
жатады. Кейбір құрамдар субъективті жақтың міндетті белгісі ретінде
мақсатты да көрсетеді: (ҚК 165б.) ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігін әлсірету, бұзу; (ҚК 167б.) мемлекеттік немесе басқа да саяси
қызметін тоқтату; (ҚК 170б.) конституциялық құрылысты өзгерту немесе бұзу,
ҚР территориясының біртұтастығын күшпен бұзу; (ҚК 171б.) ҚР-ның
экономикалық қауіпсіздігі және қорғаныс қабілетін бұзу, мемлекет немесе
қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау арнайы мотивпен жасалады, ол
жәбірленушінің мемлекеттік немесе басқа да саяси қайраткерден кек алу
құлшынысынан (ҚК 167б.). Мемлекеттік құпиялары бар құжаттарды жоғалтудың
құрамы кінәнің байқаусыздық формасымен жасалады.
Мемлекеттің конституциялық құрлысы мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың субъектісі болып есі дұрыс, 16 жасқа толған адам болады.
Кейбір қылмыстар арнайы субъектіні талап етеді: ҚР азаматы (ҚК 165б.),
шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам (ҚК 166б.), мемлекеттік құпия сеніп
тапсырылған немесе жұмыс бабына сәйкес белгілі болған тұлға (ҚК 172б.).
Мемлекеттің конституциялық құрлысы мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың тікелей объектісіне байланысты, келесідей саралауға болады:
1) ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне бағытталған қылмыстар:
мемлекеттік опасыздық (ҚК 165б.) және шпионаж (ҚК 166б.).
2) ҚР-ның саяси жүйесіне қол сұғатын қылмыстар: мемлекеттік және қоғам
қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚК 167б.), өкіметті күшпен
басып алу немесе ұстап тұру (ҚК 168б.), қарулы бүлік (ҚК 169б.), ҚР-
ның конституциялық құрылысын күшпен құлатуға немесе өзгертеге не оның
аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру (ҚК 170б.).
3) ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне бағытталған
қылмастар: диверсия (ҚК 171б.).
4) Мемлекеттік құпияның сақталуын бұзуға бағытталған қылмыстар:
мемлекеттік құпияларды заңсыз алу, жария ету (ҚК 172б.), мемлекеттік
құпиялары бар құжаттарды, заттарды жоғалту (ҚК 173б.).
5) ҚР-ның қарулы күштерін толтыру ережесіне қарсы қылмыстар: жұмылдыруға
шақырудан жалтару (ҚК 174б.)[7].
2. ҚР ҚК 5 бөліміндегі қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы (қылмыс
құрамы)
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі теорияда қылмыс құрамының элементтері болып
танылатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективтік жағы, субъектісі және субъективтік жағы. Сонымен, бұл
элементтердің жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс
екінші бір қылмыстан ажыратылады.
Қылмыс объектісі дегеніміз қылмыстық қол сұғушылық нәтижесінде зиян
тигізілетін немесе тигізілуі мүмкін және осы қол сұғушылыұтан Қылмыстық
кодекстің 2-бабының 1-ші бөлігінде көрсетілген: адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделері, қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған
орта, Қазақстан Республикасының конститусиялық құрылысы мен аумақтық
тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері және
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі.
Қылмыстың объективтік жағы дегеніміз қылмыс объектісіне зиян тигізетін
немесе зиян тигізу қаупін туғызатын, сонмыен қатар белгілі бір шартты
жағдайда осы зянды тигізетін қылмыстық заңмен қарастырылған қоғамға қауіпті
әрекеттердің немесе әрекетсіздіктің сыртқы сипаттамасы. Сонымен қатар
қылмыстың объективті жағының белгілеріне қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктен және қоғамға қауіпті зардаптан басқа қоғамға қауіпті әрекет
пен қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себептік байланыстар, қылмыс
жасаудың әдісі, құралдары мен қарулары, орны, уақыты және қылмыстың жасалу
жағдайлары жатады.
Қылмыстың субъектісі болып ақыл есі дұрыс, яғни қылмыс жасаған сәтінде
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға қабілеттілігі бар, заңда белгіленген жасқа
толған жеке тұлға танылады. Қылмыстық жауаптылық көзделетін жас шамасы
Қылмыстық кодекстің 15-бабында анықталған.
Қылмыс құрамының субъективтік жағы қылмыскердің қоғамға қауіпті
әрекетіне немесе әрекетсіздігіне олардан туатын қоғамға қауіпті
зардаптарына байланыстыпсихикалық қатынасын сипаттайтын жағдайлар болып
табылады. Оған кінә және оныңнысандары, қылмыстың жасалу мақсаты мен
себептері жатады. Аталған белгілер Қылмыстық кодекстің 19,20,21-баптарында
анықталған[8].
165-бап. Мемлекеттік опасыздық
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік опасыздықты ең ауыр
қылмыстардың біріне жатқызған. Қазақстан Республикасы Конституциясы 47-
бабының 2-тармағында Республика Президентіне өз міндеттерін орындауы
кезіндегі іс-әрекеттері үшін жауаптылық тек мемлекеттік опасыздық жасаған
жағдайда жүктелетіні және ол үшін оны Парламенттің қызметтен алуы мүмкін
екені айтылған. Бұрынғы ҚК бабының атауы өзгеруіне басқа себептермен қоса
осы негіздеме себеп болды.
Әдетте, мемлекеттік опасыздық Қазақстан Республикасының азаматы
Қазақстан Республикасының сыртқы жауымен (республикаға қарсы әлсірету,
барлау әрекеттерімен айналысатын шетелдік мемлекет, шетелдік ұйым) бірлесе
өз мемлекетіне қарсы жүргізетін дұшпандық әрекет деп белгіленген. Бұл
Қазақстан Республикасының азаматы мен шетелдік мемлекеттер өкілдерінің
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы
бағытталған қылмыстарға қатысуының өзіндік түрі.
Бұл жағдайда негізгі қауіп сырттан – шетелдік мемлекеттен төнеді, ал
Қазақстан Республикасының азаматы сыртқы жаудың Қазақстан Республикасына
қарсы дұшпандық әрекетіне көмектесе отырып, өз мемлекетіне опасыздық
жасайды, оның мүдделерін сатады. Опасыздықтың мәні міне осында.
Мемлекеттің опасыздықтың тікелей объектісі – Қазақстан Республикасының
сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігі.
Тікелей объектінің ауқымдылығы мен күрделілігі, ең алдымен, субъект
аталған қоғамдық қатынастарға нұқсан келтіре отырып жасайтын іс-әрекеттің
ерекшелігі мен сан алуандығына байланысты екені талай рет атап көрсетілді.
Өкімет билігін басып алу мақсатындағы қаскүнемдік сияқты іс-әрекеттің (1959
жылғы Қаз.КСР ҚК 50-бабы) мемлекеттік опасыздық ұғымынан алып тасталуы
қылмыс объектісін анықтауда бұрын жол беріліп келген дәлсіздікті жойды.
Мемлекеттік опасыздықтың объективті жағының 1997 жылғы ҚК 165-бабында
сипатталуы оны Қазақстан Республикасының нақ сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігі деп белгілеуге негіз болады.
Қылмыстың заты – мемлекеттік немесе әскери құпия болып табылатын
мәліметтер немесе шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша жиналып, Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігі нұқсан келтіретіндей
етіп пайдалануы мүмкін басқа да, мәліметтер.
Мемлекеттік опасыздықтың объективті жағы төменде көрсетілген іс-
әрекеттердің кез-келген түрімен сипатталады:
1) соғыс немес қарулы жанжал кезінде жау жағына өту;
2) шпиондық жасау;
3) мемлекеттік құпияларды жатқа беру;
4) Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет;
5) шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өілдеріне
басқадай жәрдемдесу.
Заң опасыздық әрекеттердің (қалыптасқан дәстүр бойынша, олар мемлкеттік
опасыздық түрлері деп аталуы керек) толық тізбесін береді, оны үстемелдеуге
болмайды және олардың бәрін тек белсенді іс-қимылдар жолымен ғана жасауға
болады.
Мемлекеттік опасыздықтың жаңа құрамында 1959 жылғы Қаз. КСР ҚК 50-бапта
айқындалған, шетелге қашу және шетелден қайтып оралудан бас тарту сияқты іс-
әрекеттер жоқ екенін атап көрсету керек.
Осындай қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің мемлекеттік опасыздық құрамынан
алып тасталған себебі – бұл қылмыстық-құқықтық тыйымдар Қазақстан
Республикасы Конституциясының 21-бабына қайшы келеді, ол бапта емін-еркін
жүріп-тұру және тұрғылықты жерді таңдау құқығына кепілдік берілген.
Мемлекеттік опасыздықтың түрлерін жеке-жеке алып қаралық.
1) Соғыс немесе қарулы жанжал кезінде жау жағына өту – Қазақстан
Республикасы азаматының соғыс немесе қарулы жанжал кезінде әскери
қарсыласқа көмек көрсету. Мемлекеттік опасыздықтың объективтік жағының
міндетті белгілері қатарына мыналар жатады:
а) Жау жағына өтудің ерекше жағдайы – соғыс немесе қарулы жанжал жағдайы;
б) Қазақстан Республикасының азаматының әскери қарсыласпен байланыс жасауы;
в) Байланыс жасау мақсаты - әскери қарсылыққа көмек көрсету;
Заңмен көрініп отырғандай, осылайша өту тек соғыс уақытында немес
жауынгерлік жағдайда, яғни жау, әскери қарсылас, дұшпан ұғымдары
айқын жағдайда ғана мүмкін. Сонымен, әңгіме сөздің саяси мағынасындағы
қарсылас жайында емес, ол нақты әскери дұшпан жайында болып отыр.
Соғыс уақыты деп әскери іс-әрекеттердің іс жүзінде аяқталуы
аралығындағы кезеңді түсінген жөн. Қарулы жанжал кезінде қарсыласпен қарулы
қақтығыс, мысалы: мемлекеттік шекарада қарулы шайқас болады.
Байланыс жасау дегеніміз - әскери қарсылас пен Қазақстан Республикасы
азаматының үйлесімді дұшпандық әрекет жасауы, екі жақты байланыс орнату.
Осылайша байланыс жасау әдістері сан алуан болуы мүмкін: жау армиясына
немесе әскерилендірілген құрамаларға қызметке кіру, дұшпанның барлау немесе
полиция органдарында жұмыс істеу, болашақта біздің мемлекетке дұшпандық
әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында жаудың барлау-диверсиялық мектептерінде
оқу, дұшпан мемлекеттің агенттеріне әр түрлі көмек көрсету, жау уақытша
басып алған аумақта оның әскери немесе азаматтық өкімет орындарымен
байланыс жасау мен жазалау органдарына қызметке кіру және қызмет ету
жолымен көмек көрсету, Қазақстан Республикасының астыртын – патриоттық және
партизандық іс-қимыл жасайтын азаматтарын аңду мен ұстап беру, бейбіт
халыққа қарсы жазалау операциялары мен жаппай зұлымдықтарға әскери дұшпан
жағында қатысу, басып алынған жерлерде мемлекет мүлкі мен басқа да мүлікті
талан-таражға салу ісіне қатысу.
Алайда, жау жағына шығу түрлеріне қарамастан ҚК 165-бабы бойынша
жауаптылық тек жағына шығу дұшпан мемлекетке көмек көрсету үшін жүзеге
асырылған жағдайда ғана жүктелуі мүмкін. Егер адам жау жағына майдан шебі
арқылы басқа себептермен (құқық бұзғаны үшін қудалаудан жалтару, әлдебіреу
жағында соғысқа қатыспау мақсатымен, қорқақтығымен байланысты) өткен болса,
мемлекеттік опасыздық үшін жауаптылық қолданылмайды.
Жау жағына шығу әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібінің
бұзылуына: жауға соғыс жүргізу құралдарын беруге немесе тастап кетуге (ҚК
383-бабы), тұтқынға өз еркімен берілуге (ҚК 384-бабы) байланысты болуы
мүмкін. Осы қылмыстарды әдейілеп болса да, бірақ жауға жәрдемдесу
мақсатынсыз жасауды мемлекеттік опасыздық деп санауға болмайды, ол әскери
қылмысқа жатқызылады.
Тұтқыннан құтылу мақсатымен немесе Қазақстан Республикасының пайдасына
патриоттық іс-әрекетпен шұғылдану үшін әскери дұшпан қатарына кіретін
Қазақстан Республикасы азаматының іс-әрекеті де жау жағына шығу түріндегі
мемлекеттік опасыздық болып табылмайды.
Жау жағына шығу әскери дұшпанға нақты жәрдем көрсету мақсатымен онымен
байланыс орнатылған сәттен бастан аяқталған қылмыс деп саналады.
2) Мемлекеттік опасыздықтың нысаны ретінде шпиондық жасау ҚК 166-
бабында көзделген шпиондық жасаудан өзгеше. Өйткені шпиондық жасау
түріндегі мемлекеттік опасыздықтың объективтік жағы заң шығарушы сипаттаған
шпиондық жасаудың объективтік жағына толық сәйкес келеді немесе ҚК 166-
бабындағы сипаттамаға дөп келеді, сондықтан осы қылмысқа талдау жасау
кезінде қаралады.
3) Мемлекеттік құпияны жатқа беру – мемлекеттік құпияны құрайтын
мәліметтерді Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдік мемлекет немесе
шетелдік ұйым өкілдеріне әдейі хабарлауы.
Мемлекеттік опасыздықтың бұл түрінің объективтік жағы мынау:
а) Қазақстан Республикасының азаматында мемлекеттік құпиясы бар
мәліметтердің қылмыс жасау ниеті пайда болғанға дейінболуы;
б) Сол мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың
өкілдеріне беру.
Көріп отырғанымыздай, заң шығарушы жаңа ҚК-те бір жағынан, осы
опасыздық әрекет мәнін тарылтса, екінші жағынан, сол мәліметтер алынатын
көздерді ұлғайтты.
Мемлекеттік құпия ұғымына 1993 жылғы 19 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құпияларын қорғау туралы Қазақстан
Республикасының Заңында айқындала берілген.
Мемлекеттік құпияны кез келген әдіспен (ауызша немесе жазбаша,
техникалық байланыс арналары арқылы беру, сызбалар, схемалар, диаграммалар,
карталар, жоспарлар, жұмыс істейтін модельдер, приборлар немесе үлгілер
беру, құпия қарумен, шифлармен, приборлармен және т.б. танысуға мүмкіндік
жолымен) өз ынтасымен де, шетелдік барлаудың ұсынысы бойынша да, өз еркімен
де, мәжбүрлеумен де (ҚК 36-бабының ережелері қолданылады), бейбіт уақытта
да, соғыс кезінде де беруге болады.
Мемлекеттік құпияны жария етудің шпиондық жасаудан айырмашылығы –
кінәлі адам қызметіне немесе жұмысына қатысты мәліметтерді хабарлайды
немесе береді, сондықтан оның сол мәліметтерді жинауы немесе ұрлауы қажет
емес. Мемлекеттік опасыздықтың бұл түрлері қылмыс заты бойынша да өзгеше.
Құпияны жария ету кезінде қылмыс заты мемлекеттік құпия болып табылатын
мәліметтер мен Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігіне нұқсан келтіретіндей етіп пайдалануы мүмкін кез келген басқа
да мәліметтер болуы мүмкін.
Мемлекеттік құпияны жария ету, әдетте, бір жолғы сипатта болатынын, ал
егер белгілі бір жүйе орын алатын болса, өкіметтің қатыстылығы (жалдау
кезіндегідей) және осы қылмыс субъекті мен арнаулы қызмет орнының
қызметкері арасында бағыныстылық жоқ екенін кейбір заңгерлер дұрыс атап
көрсеткен.
Мемлекеттік құпияны жатқа беру оны құрайтын мәліметтер шетелдік
мемлекетке, шетледік ұйымға немесе олардың өкілдеріне өткен сәттен бастап
аяқталған деп саналады. Қазақстан Республикасының азаматын мемлекеттік
құпияны құрайтын сондай мәліметтерді шетелдік мемлекеттердің өкілдері екен
деп қателескен адамдарға (мысалы, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің оперқызметкеріне) беріп жатқан кезінде ұстау оқиғаларын осы
түрдегі мемлекеттік опасыздық жасауға әрекеттену деп есептеу керек. Әдетте,
опасыздық жасауға әрекеттенерден бұрын әзірлік жүргізіледі (шетелдік
мемлекеттің өкілдерімен байланыс орнатылады, мемлекеттік құпияны құрайтын
мәліметтер берілетін орын мен жағдайлар туралы келісіледі, мәліметтердің
берілетін жеріне қалай жеткізілетіні белгіленеді және т.б.).
4) Шетелдік мемлекеттің, шетелдік ұйымның немесе олардың өкілдерінің
Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізуіне басқадай көмек
көрсету – Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігін
бүлдіру немесе әлсірету мақсатымен олардың барлау жүргізуіне және басқа да
зиянкестік әрекет жасауына жәрдемдесуге бағытталған, мемлекеттік
опасыздықтың басқа нысандарымен қамтылған түрлі қарекеттер. Жинақтап
қорытылған түрінде мемлекеттік опасыздықтың бұл нысаны жалпы опасыздық
мәнін білдіреді, ал қалған нысандарының бәрі іс жүзінде оның нақтыланған
түр-түрі болып табылады.
Көмек көрсету іс жүзінде Қазақстан Республикасы азаматының шетелдік
мемлекет немесе мемлекеттік емес ұйымдар өкілдерімен қатынас орнатумен және
олардың тапсыруы бойынша:
а) мемлекеттің конституциялық құрылысы мен қауіпсіздігінің негіздеріне
қарсы басқа (мемлекеттіп опасыздықтан бөлек) қылмыстар;
б) аталған қылмыстардың белгілері байқалмайтын, бірақ Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіретін
әрекеттер жасайтынымен байланысты.
Бірінші жағдайда кінәлі адамның іс-әрекеттері қылмыстардың (мемлекеттік
опасыздық пен осы нысандағы нақты қылмыс, мемлекет немесе қоғам
қайраткерінің өміріне қастандық жасау, диверсия, қарулы бүлік және т.б.)
жиынтығы бойынша дәрежеленеді.
Екінші жағдайда іс-әрекеттердің түр-түрі көп және олардың түпкілікті
тізбесі жоқ. Олардың бәріне тән белгі – Қазақстан Республикасының сыртқы
қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы бағытталғандығы. Нақты айтқанда, мұның
көріністері, мәселен, мынадай болуы мүмкін: шетелдік барлау агенттеріне
пана беру, оларды жалған құжаттармен, азық-түлік өнімдерімен, көлік
құралдарымен қамтамасыз ету, оларға тұрғын үй мен жұмыс, сонымен бірге
мемлекеттік құпияны білуге мүмкіндік беретін жұмыс іздеп табу, шетелдік
арнаулы қызмет үшін агентура жалдау, жасырын кездесетін пәтерлер сайлау
және т.б.
Жау жағына өтуден шетелдік мемлекеттің шетелдік ұйымның немесе олардың
өкілдерінің Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекеттер жасауына
көмек көрсету түріндегі опасыздықтың айырмашылығы – ол, әдетте, бейбіт
уақытта жасалады. Егер мұндай әрекеттер соғыс кезінде жасалса, онда көмек
біздің мемлекетпен соғыспайтын жаққа көрсетіледі.
Қылмыс жасалды деп дұшпандық әрекетпен айналысуға келісім берілген
сәттен бастап емес, ал Қазақстан Республикасының азаматы шетелдік
мемлекеттің, шетелдік ұйымның немесе олардың өкілдерінің сондай әрекет
жасауына іс жүзінде көмек көрсеткен сәттен бастап саналады.
Шетелдік мемлекеттің және шетелдік ұйымның өкілдері дегеніміз – олардың
ресми адамдары (үкімет делегацияларының, дипломатиялық өкілдіктердің
қызметкерлері, шетелдік арнаулы қызмет орындарының қызметкерлері, шетелдік
мемлекеттік емес ұйымдардың мүшелері және т.б.), сондай-ақ олардың
тапсырмаларын орындайтын басқа адамдар.
Мемлекеттік опасыздықтың субъективтік жағы тек тікелей қасақаналықпен
сипатталады: Қазақстан Республикасының азаматы ҚК 165-бабында көзделген
опасыздық әрекеттердің біріне баратынын түсінеді, сонда да болса сол
әрекетті жасағысы келеді. Сонымен бірге арнайы мақсат – Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігін бүлдіру мен әлсірету
мақсатын көздейді.
Опасыздық әрекеттердің себептері әртүрлі болуы мүмкін: саяси,
пайдакүнемдік, шетелдік мемлекеттің азаматтығын алу ниеті, Қазақстан
Республикасын тастап кету жолымен қылмыстық жауаптылықтан жалтаруға ұмтылу
және т.б. Қылмысқы баға беру үшін олардың мазмұнының маңызы жоқ, бірақ жаза
белгілеу кезінде ескерілуі мүмкін.
Мемлекеттік опасыздықтың субъектісі – тек Қазақстан Республикасының 16
жасқа толған азаматы ғана болуы мүмкін. Мемлекеттік опасыздықтың нысаны
ретінде мемлекеттік құпияны жария ететін арнайы субъект – жұмыс ерекшелігі
бойынша мемлекеттік құпияны білетін адам. Ал қылмысқа қатысушылар және дем
берушілер (орындаушылардан басқалары) шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдар болуы мүмкін.
ҚК 165-бабында ескерту бар, онда заң шығарушы мемлекеттік опасызыдық
(сондай-ақ, шпиондық жасаған және өкіметті күшпен басып алған немесе күшпен
ұстап тұрған) адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босатудың арнайы
негіздемесін көздеген. Кінәлі адам жасаған қылмысы үшін қылмыстық
жауаптылықтан екі жағдайда босатылады. Біріншіден, оның мемлекеттік
органдарға ерікті (өз еркімен) және дер кезінде (қоғамға қауіпті зардаптар
басталғанға дейін) хабарлауы немесе өзгеше жолмен (ол мемлекеттік
органдардың көмегінсіз дербес әрекет жасайды) Қазақстан Республикасының
мүдделеріне залал келтіруді болдырмауға жәрдемдесуі қажет.
Мемлекеттік опасыздық үшін қылмыстық жауаптылықтан босатудың екінші
негіздемесі – Қазақстан Республикасы азаматының іс-әрекеттерінде өзге
(мемлекеттік опасыздықтан басқа) қылмыс құрамының болмауы.
ҚК 165-бабына ескертуде атап көрсетілген негіздемелер бар болған
жағдайда Қазақстан Республикасының азаматын мемлекеттік опасыздық үшін
қылмыстық жауаптылықтан босату міндетті (құқық қорғау органдарының қарап
шешуіне қарамастан) және сөзсіз (кінәлі адамның жүріс-тұрысына немесе басқа
жағдайларға қарай өзгертілмейді) болып табылады.
166-бап. Шпиондық жасау.
Шпиондық жасау – Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігіне, мемлекеттік опасыздық сияқты, бірақ іштен емес, ал сырттан
қол сұғатын қылмыс, өйткені ол шетелдік арнаулы қызметтер агенттерінің
кәсіби әрекеттеріне қатысты.
Шпиондық жасау – шетелдік мемлекеттің арнаулы қызметтері Қазақстан
Республикасына қарсы бүлдіру әректінде қолданатын аса қауіпті құралдардың
бірі, оның қоғамдық қауіпті болатын себебі – шпиондық жасау салдарынан
Қазақстан Республикасының маңызды мемлекеттік құпиялар сыртқа шығып кетуі
мүмкін.
Бұл қылмыстың тікелей объектісі мемлекеттік опасыздық кезіндегідей.
Шпиондық жасау заты мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметттер, сондай-ақ
шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша жиналатын басқа да мәліметтер болуы
мүмкін. Мемлекеттік құпияның жария етілуі Қазақстан Республикасының
қорғаныс қабілеті, қауіпсіздігі, экономикалық және саяси мүдделері үшін
ауыр зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін ақпарат жатады. Мемлекеттік құпия
болып табылатын ақпаратқа ерекше маңызды және өте құпия деген шектеу
белгісі соғылады. Шпиондық жасауға қарсы күрес тәжірибесі басқа да
мәліметтер, егер шетелдік арнаулы қызметті қызықтыратын болса, іс жүзінде
шегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Мемлекеттің конституциалық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың түсінігі және заңнаманың дамуына салыстырмалы анализ.
2. ҚР ҚК 5 бөліміндегі қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
(қылмыс құрамы).
3. Мемлекеттің конституциалық құрылысына қарсы қылмыстарды дәрежелеу
мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Республиканың егемендік алуына және дербес субъект ретінде дүниежүзілік
қоғамдастыққа кіруіне байланысты елде қылмыстық заңды, соның ішінде
мемлекеттік қылмысқа қарсы күресу жөніндегі заңды реформалаудың жаңа кезеңі
басталып, ол 1997 жылғы 16 шілде айында Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексін қабылдаумен аяқталады.
ҚР-ның жаңа ҚК-де бұл қылмыстарға (жеке адамға қарсы қылмыстардан – 1
тарау, отбасына және кәмелетке жасы толмағандарға қарсы қылмыстардан – 2
тарау, адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстардан – 3 тарау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардан – 4 тарау, кейінгі бесінші тарау берілген), сол арқылы
мемлекеттің ең басты қазынасы – адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы
деген конституциялық принципті баянды еткен[1].
Тікелей объектіге (оның жоғарғы аталған түрлеріне) байланысты
конституциялық құрылыс пен қауіпсіздік негіздеріне қарсы барлық қылмыстарды
(белгілі бір шарттылықпен) былайша жіктеуге болады:
1. ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы бағытталған
қылмыстар: мемлекеттік опасыздық (ҚК 165-б) және шпионаж (ҚК 166-
б);
2. ҚР-ның саяси жүйесіне қарсы бағытталған қылмыстар: мемлекеттік
немесе қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚК 167-б),
өкіметті күшпен басып алу немес өкіметті күшпен ұстап тұру (ҚК
168-б), қарулы бүлік (ҚК 169-б), ҚР-ның конституциялық құылысын
күшпен құлатуға немес өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын
күшпен бұзуға шақыру (ҚК 170-б);
3. ҚР-ның қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне қарсы бағытталған
қылмыстар: диверсия (ҚК 171-б);
4. Мемлекеттік құпияның сақталуына қол сұғатын қылмыстар: (ҚК 172,
173-б);
5. ҚР Қарулы Күштерін жасақтау тәртібіне қарсы қылмыстар (ҚК 174-
б)[2].
Кезінде мемлекеттік қылмыстар деп аталған бұл қылмыстық әрекеттердің
жалпы саны шамалы ғана болғанымен, мемлекеттің конституциялық құрылысы және
қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстарға қолданылатын жауапкершілік
мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сонымен қатар, елде болып жатқан ауыр кризистік жағдайларда, саяси
қақтығыстардың өршуі, жиі болатын ұлтаралық конфликлер, мемлекеттің жаңа
экономикалық қатынастарды қалыптастырудағы теңгерімсіздік кезінде
мемлекеттің конституциялық құрылысы және қауіпсіздігін қылмыстық-құқықық
әдіспен қорғау актуалды мәселелер қаарына жаады.
Мемлекеттік институардың әлсіреуі, кейде құқық қорғау органдарының және
арнайы қызметтің ақылға сыйымсыз реформалары қылмыстың (әсіресе ұйымдасқан
қлмыс нысаны) өсуімен бір кезде қабатас болды, бүлікшілерді белсендіруге
сәйкес көтеріліске үндеу; билік талаптарына бағынбау нәтижесінде жаппай
тәртіпсіздік орнату; заңды жолмен билікке сайланған және басқа да әртүрлі
дәрежедегі мемлекет қайраткерлеріне қарсы шығу және олардың орнына елдің
конституциялық құрылысын өзгерту пиғылы бар басқа адамдарды тағайындау;
ұлтаралық, нәсілдік және діни қақтығыстарды туғызуға бағытталған.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, мемлекеттің конституциялық
құрылысы мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар менің курстық жұмысымның
мақсаты ретінде қаралады. Мемлекет қызметінің, мемлекеттің констиуциялық
құрылысы ҚР Конституциясының 1 бөліміндегі ережелерде бекітілген.
Конституциялық құрылыс негіздері сипаттамасының ерекшелігі ҚР-да әрекет
ететін барлық заңдар мен нормативтік-құқықтық актілердің бастапқы
нормативтік базасы болып табылуында. Сондықтан, менің ойымша ҚР
констиуциялық құрылыс негізін анықтау үшін ҚР Конституциясының 1 бөлімін
қарастыру маңызды орынға ие.
Ал мемлекеттің констиуциялық құрылысына және қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың қылмыстық заңнамадағы даму тарихы сонау 1497 жылдан бастау
алады және қазіргі ҚК-те де көрініс тапқан. ҚК-тің 5 тарауы біраз өзгеріске
ұшырауда, нәтижесінде аталған қылмыстардың даму кезеңін курстық жұмысымда
қамтуды орынды деп ойлаймын.
1. Мемлекеттің конституциялық құрылыс негіздері мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың түсінігі және заңнаманың дамуына салыстырмалы анализ.
Қазақстанның тарихи даму жолы күрделі және де экономикалық қарым-
қатынастардың қайталанбас этаптарында, саяси басқару нысанында, қоғамдағы
рухани-адамгершілік атмосфераның әрқилы болуымен смпатталады. Бірақ,
көптеген зерттеушілердің пікірінше осы тарихи даму нысанының көптігіне
қарамастан заңдылық әрқашан сақталуда.
Мемлекеттік биліктің тұрақтылығы мен нығайуының факторы ретінде,
конституция негізін қорғау, жеке тұлға мен қоғамның қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін, мемлекеттік және қоғамдық құрылысқа қол сұғушылық үшін
қылмыстық заңнамада жауапкершілік көзделген. Сонымен, қылмыстық заңнама
әрқашанда билік институттарын, саяси күрестің нәтижесі ретіндегі қоғамның
экономикалық және әлеуметтік даму бағытын қорғайды.
Өткен жылдарды саралау кезінде ешқандай иллюзиялар болмау қажет. Егер
қоғамға тоталитарлық режим таңылып, қолдау тапса, онда әрекет ететін барлық
заңдар міндетті түрде осы билік режимін қолдауға тура келді. Ал осы
әрекеттер іс жүзіне аспағанда, онда біздің тарихымыз жаппай қатерлер мен
адасушылықтардың шынжырына айналар еді. Осыдан кейінгі ұрпақтар тапжылмай
кінәліларды іздеп және табар. Бірақ, біз өткен қайғылы тарих беттерін
ақтамауымыз керек, өйткені есте қалған кінәсіз зардап шеккендерді мазақ
еткенмен тең. Егер сол кездегі заңдар ешбір бұзушылықсыз қолданылса, онда
заңдар ақаусыз түрде осы заңдарды қолданған нақты бір адамды кінәлі деп
тани алмайды (мысалы, тергеушіні). Өкінішке орай, репрессия кезінде
мемлекеттік биліктің ешбір жауапкершіліксіз, сол кезеңдегі заңдарды бұзу
фактілерінің көптілігімен белгілі болды[3].
Мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстар мемлекеттің пайда болуы және дамуымен тығыз байланысты, бірақ
қылмыстық заңнаманың даму тенденциясындағы мемлекеттке қарсы қылмыстар тек
1917 жылдың қазан айынан ғана басталады, яғни қоғамдық-экономикалық
формацияның ауысуымен байланысты.
Революциядан кейінгі бірінші кезеңдегі уақытша заңдарда тап
тартыстарының шиеленісуі, жоғарғы таптардың өкілдері барлық күштерімен,
саяси қарсыластарын өздерінің құқықтық басымдылығынкөрсетуге тырысты. Тап
аралық күрестер келесідей іс-әрекеттерден көрініс тапты, ол астыртын
әрекет, бүлікшілік, террористікжәне диверсиялық актілер, контрреволюциялық
іріткі және басқа да осындай іс-әрекеттерден тұрды. Осы іс-әрекеттер сол
кездегі Кеңес үкіметінде контрреволюциялық қылмыстарға теңелген еді және ол
үшін заңға сәйке қатал қылмыстық жауапкершілік көзделген болатын. Оған,
мысалы: №1. 22-қараша 1917 жылғы сот туралы декрет, ХКК-нің 1917 жылғы 26-
қарашадағы халыққа жолдауында Каледин, Корнилов, Дутовтың
контрреволюциялық көтерілістеріне Орталық Рададан қарсы күрес, ЖОАК-тің
кассациалық бөлімінің қаулысы Революциалық трибуналдардың соттылығы (1918
ж.) және т.б. 1919 жылы 20-қарашада бекітілген Революциалық әскери
трибунал туралы ережеде контрреволюциялық қылмыстардың құрамы тізіміде
көрсетілді.
Кеңес үкіметінің заңнамасында мемлекетке қарсы қылмыс түсінігі алғаш
рет Кеңестердің 11-ші Съезінде 1917 жылы 26-қазанда өткен Уақытша үкіметтің
министрлерін қамауға алу туралы хабарландыруда көрініс тапты.
Хабарландыруда келесі жағдай бекітілді, ол: Керенскийге көрсетілген кез-
келген көмек, мемлекеттік қылмыстардың ауыр түрі ретінде жазаланады
делінген.
Осыған орай, алғашында контрреволюциялық қылмыстар мемлекеттік
қылмыстар қатарына енген болатын.
Сол кездегі қылмыстық заңнаманың ерекшелігі келесідей еді: ол біркелкі
терминологиялық және әртүрлі декреттерден, қаулылардан, үндеулерден,
нұсқаулардан алынған болатын, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық норманың
диспозициялық және санкциялық көзқарасынан өзгеше сипатқа ие. Қылмыстық-
құқық нормасының диспозиция маңыздылығы жағынан қарапайым: яғни тек
қылмыстың атауы, қоғамға қауіпті әрекеттің белгілері көрініс тапты. Мысалы:
1919 жылғы 23-қыркүйектегі Халық комиссарларының Патшалық және
буржуазиялық құрылыс кезінде бұрынғы көмекшілер немесе маңызды лауазымды
иеленген капиталистерді міндетті тіркеуден өткізу туралы декретте
мемлекеттік опасыздық үшін жауапкершілік көрсетілген, бірақ осы қылмыстың
нақты түсінігі мен юридикалық белгілері белгіленбеген. Қылмыстық заңның көп
санкциаларында революциалық заңның барлық ауырлығымен жауапкершілікке
тартылады делінген. Ол Әділеттілікті таптық қарсыластарына деген
артықшылықтарының басым болуына әкелді.
Ең бірінші кодификациаланған РСФСР-дің қылмыстық заңы 1922 жылы
қабылданған. Аталған Кодекс мемлекеттік қылмыстарды екі түрге бөлді:
контрреволюциялық қылмыстар және басқару жүйесіне қарсы қылмыстар.
Сонымен қатар алғашқы рет Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімі бір жүйеге
келтірілді және контрреволюциялық қылмыстар арнайы бір бөлімге ие болды.
Кодекс контрреволюциялық қылмыстарға (37 б.) жалпы түсінік берді,
Пролетарлық революцияның жұмысшы-шаруа Кеңесінің және РСФСР-дің
Конститутциясына негізделген жұмысшы-шаруа Үкіметін құлатуға бағытталған
әртүрлі іс-әрекеттер, сонымен қатар буржуазияны алмастыруға келген теңдікті
қабылдамайтын буржуазияның сол бөлігіне көмек көрсету әрекеттері,
капиталистіктің орнына коммунистік жүйенің жеке меншігі және оны блокада,
шпионаж, ақпаратты қаржыландыру т.с.с әрекеттермен құлату және осы
қылмыстардың нақты құрамын жүйелендірілді (ең алдымен, кеңес билігіне қарсы
қарулы көтеріліске шығу, террористік және диверсиялық актілер және т.б.).
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар бөлімі 31 баптан тұрды (74-104 б.б.).
РСФСР-дің ҚК-нің 74 бабында басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың жалпы
түсінігі берілген еді. Осындай қылмыстарға: жаппай тәртіпсіздік, бандитизм,
әскери борышын өтеуден жалтару, жалған ақша жасау, контрабанда, шет
мемлекеттерге заңсыз кету және РСФСР-дің шекарасына заңсыз өту т.с.с.
1925 жылы 14 тамызда КСРО Орталық Атқарушы Комитеті және Халық
Комиссарларының Кеңесі шпионаж, сонымен қатар жариялауға жатпайтын
экономикалық ақпаратты жинау және таратуға байланысты қылмыстық
жауапкершілік туралы қаулы қабылдады.
Қылмыстық заңдағы контрреволюциялық қылмыстардың әрі қарай дамуы 1927
жылғы 25-ақпандағы КСРО ОАҚ-нің 3 сессиясының 3-ші шақырылымында
қабылданған мемлекетке қарсы қылмыстар туралы ережеде көрінді
(контрреволюциялық және Кеңес ССР-нің басқару тәртібіне қауіпті қылмыстар).
Аталған Ереже және 1924 жылғы КСРО мен одақтас республикалардың қылмыстық
заңның негізгі бастаулары күшіне енгеннен бастап қабылданды. Аталған
құжаттан жалпы мемлекетке қарсы қылмыстар көлемі едәуір қысқарды.
Оларға бұрынғыдай контрреволюциялық қылмыстарынан басқа, басқару
тәртібіне қарсы қылмыстардың барлығы емес, тек ССР Кеңесіне өте қауіпті деп
танылғандары ғана енді. Осы Ереженің нормалары 1926 жылғы РСФСР-дің ҚК-не
түгелдей енді.
ҚК-те контрреволюциялық қылмыстар (51бап) толық сипатқа ие болды. 1926
жылы РСФСР-дің ҚК-де көзделген контрреволюциялық қылмыстар тарихи аспектіде
тұрақтылық танытты (еліне опасыздық, шпионаж, террористік және диверсиялық
актілерді, контрреволюциялық үгіт немесе насихат, сонымен қатар
контрреволюциялық іс-әрекетті ұйымдастыру, контрреволюциялық іріткі,
контрреволюциялық қылмыс туралы жеткізбеу және т.б., барлығы 14 қылмыс
құрамы).
ССР Кеңесіне аса қауіпті қылмыстар атты бөлімі 13 нормадан тұрды,
оларға: жаппай тәртіпсіздік, бандитизм, әскери қызметке шақырылғаннан
жалтару, жұмылдыруға шақырудан жалтару, жалған ақша жасау, сараланған
контрабанда және т.б.)[4].
Арнайы әдебиеттерде көрсетілгендей, 1922 және 1996 жылғы Қылмыстық
Кодекстегі айырмашылықтар келесіден көрінеді, яғни заң шығарушы саяси
қылмыс құрамының жалпы және арнайы белгілеріне негізделіп қана қоймай, осы
қолсұғушылықтың қауіптілік дәрежесінеде мән берген.
Келесі 1927 жылғы Ережеге бірнеше рет толықтырулар енгізілген болатын.
Осылай, 1929 жылы 21-қарашада КСРО ОАҚ-нің Президиумы жұмысшы табы мен
шаруалардың жау лагеріне қашып кеткен және кеңес одағына ұайтудан бас
тартқан лауазымды тұлғаларды, шетелдегі КСРО азаматтарын – заңнан тыс деп
жариялау туралы қаулы қабылдады.
Аталған заң қайтып оралу әрекетінің өзгерген арнайы түрін алдын-ала
болжады. Осыған байланысты шетелдегі лауазымды тұлғалардың КСРО-ға қайтып
оралмауы, қандай негізде болмаса да заңға сәйкес опасыздық деп сараланатын
болды және олардың барлық мүліктері тәркіленіп, 24 сағаттың ішінде оның
жеке тұлғасы анықталып, ату жазасы қолданылған.
Осы нормативтік актінің 6 бабы заңдылық принципінің бұзылуына әкелді,
яғни осы әрекетті жасағанның жағдайын нашарлататын заңның кері күші болды.
Контрреволюциялық қылмыстармен күресудің репрессивті әдісі 30-шы
жылдары кең етек алды. Біріншіден, сот органдарынан тыс азаматтарды қуғынға
ұшырату. Екіншіден, әскер қызметкерлерінің жауапкершілігін күшейту (КСРО
ОАК-нің 1934 жылғы 8-маусымдағы Қаулысы). Сонымен Еліне опасыздық жасағаны
үшін (58-1) мүлігі тәркіленіп, ату жазасы қолданылды. Сонымен қатар КСРО
ОАК-нің 1937 жылғы 2-қарашада шпионаж, диверсиялық актілер жасағаны үшін 25
жылға бас бостандығынан айырды, бірақ сол кезде бас бостандығынан айырудың
максималды мерзімі 10 жылды құраған еді.
Ұлы Отан соғысы кезеңінде Кеңес мемлекетінің сот органдары неміс-
фашистерімен басып алынған жерлерде құрылған полиция және басқа да
құрылымдарда қызмет атқаратын және тек жаудың территориясына өтіп кеткен
адамдарды аса қаталдықпен соттады. Осыған сәйкес 1943 жылдың 19-сәуірде
КСРО ПВС қаулысының қабылдануына себепші болды. Мұнда неміс-фашистік
қылмыскерлерге және олардың көмекшілеріне, кеңес халқына қарсы іс-әрекеттер
жасағандарға қатаң жаза қабылдауды бекітті.
Қылмыстық заңдағы мемлекеттік қылмыстардың келесі кодификациясы 50-ші
жылдардың аяғында жүргізілді. Елдегі әлеуметтік-саяси өзгерістер мен
жалпыкеңестік заңның негізі болып қаланды.
1958 жылдың 25-желтоқсанында ССР кеңесінің Мемлекетке қарсы қылмыстар
үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заң қабылданды. Осы заңға сәйкес 1926
жылғы ҚК-тің Контрреволюциялық қылмыстар бөлімі Аса қауіпті мемлекетке
қарсы қылмыстар деп алмастырылды, ал ССР Кеңесінің басқару тәртібіне
қарсы қылмыстар бөлімі Басқа да мемлекетке қарсы қылмыстар бөліміне
өзгертілді. Жалпыкеңестік заңның баптары ешқандай өзгеріссіз 1959 жылғы
ҚазССР-нің ҚК-не енгізілді.
Жаңа заңның Аса қауіпті мемлекетке қарсы қылмыстар бөліміне
біріншіден, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын 18 құрамды 10-ға дейін
түсірді. Келесідей құрамдар декриминализациялауға ұшырады:
контрреволюциялық іріткі, қарулы көтерілістер, кеңес территориясына қарулы
бандылардың басып кіруі, ССР Кеңесінің құрамынан кеңестік республикаларды
күштеп бөліп шығару. Екіншіден, еліне опасыздық жасаған, диверсия, шпионаж
және басқа да қылмыс құрамының анықтамасы өзгеріске ұшырады. Үшіншіден,
көптегер қылмыс құрамының санкция мөлшері төмендетілді. Төртіншіден, шетел
өкілдеріне қарсы террористік акт және соғысты үгіттеу деп аталатын (1958
жылғы Заңның 8 бабы) жаңа қылмыс құрамы енгізілді.
Басқа да мемлекетке қарсы қылмыстар деп аталатын бөлім 18 қылмыс
құрамынан тұрды. Жоғарыда аталған заңмен салыстырғанда көптеген қысқартулар
болса да, кейбір құрамдарға толықтырулар енгізілді. Олар қылмыс түрлері
болғанымен де, мемлекеттік қылмыстар қатарына толығымен енбеген еді.
Оларға: мемлекеттік құпияны жариялау, мемлекеттік құпиялары бар құжаттарды
жоғалту және т.б. Сонымен қатар кейбір қылмыстардың құрамын анықтап берді
(жаппай тәртіпсіздік, мемлекеттік құпияны жариялау, мемлекеттік құпиялары
бар құжаттарды жоғалту, контрабанда және т.б.); кейбіреулерінің
жауапкершілігін жіктеп, біраз өзгерістер енгізді.
Сонымен бірге жаңа қабылданған заң аса қауіпті мемлекеттік қылмыстар
мен басқа да мемлекетке қарсы қылмыстардың түсінігін нақты көрсеткен жоқ.
Осындай анықтама қылмыстық құқық ғылымымен қарастырылған еді[5].
Жалпы кеңестік заңның баптары ешқандай өзгеріссіз 1959 жылы Қазақ КСР
ҚК-нің Ерекше бөліміне енгізілген болатын, егер ҚР жаңа ҚК-сі қабылданбаса,
онда осы баптар өз күшін сақтап қалады.
Жоғарыда аталған және Қазақ КСР-нің ҚК-не аса маңызды өзгерістер
ментолықтырулар 1984 және 1989 жылдары енгізілген еді.
1977 жылы КСРО Конституциясының қабылдануы, аталған қылмыс
категориясымен күресудің шарттары өзгергендіктен 1984 жылы ҚК-ке біраз
өзгерістер енгізуді талап етті.
Сонымен, 1984 жылы 11-қаңтардағы КСРО Кеңесінің Жоғарғы Президиумының
Жарғысымен Заңның 1 (еліне опасыздық), 5 (диверсия), 7 (антикеңестік
насихат және үгіт) баптарының редакциясы өзгеріске ұшырады және жаңа
баптар, яғни 13-1 (шетелдік ұйымдарға мемлекеттік құпияны құрайтын
ақпараттарды беру) бабына қылмыстық жауапкершілік көрсетілген.
1984 жылы 4-маусымдағы Қазақ КСР-нің Жоғарғы Президиумының Жарғысына
сәйкес, ҚК-тің 50, 54, 56 баптары редакциялық өзгеріске ұшырады және 62-1
қосымша толықтыру енгізілді. Аталған өзгерістер С.В. Дьяковтың, А.А.
Игнатьевтің, М.П. Карпушиннің монографиясында толық ашылып, талданды.
1985 жылдың сәуір айынан бастап қоғамдық-экономикалық және саяси
қатынастарды реформалаудың жаңа кезеңі басталды. Осы орайда, мемлекетке
қарсы қылмыстармен күрестің заңи тұрғыдан реформалауда бірге жүзеге асты.
Алғашқы қадам 1989 жылы ҚК-гі 7 баптың толық күшінің жойылуы (антикеңестік
насихат пен үгіт үшін қылмыстық жауапкершілік). Насихат пен үгіттің орнына
мемлекеттік немесе қоғамдық құрылысты күшпен құлату немесе өзгерту,
территорияның біртұтастығын бұзу және мемлекетке қарсы қылмыстарды жүзеге
асыру туралы үндеу деп жарияланды. Осыған сәйкес тарихи саяси-идеологиялық
ауыртпалықты өзіне алған, қылмыстық әрекет үшін қылмыстық-құқықтық тыйымның
шегі тарылды.
Республиканың егемендік алуы мен дүниежүзілік қауымдастыққа тәуелсіз
субъект ретінде кіруі қылмыстық заңды реформалаудың жаңа кезеңімен
басталады. Сонымен қатар, 1997 жылы 16-маусымда қабылданған жаңа ҚР ҚК-сі
мемлекетке қарсы қылмыстармен күресуді арттыра түсуде[6].
ҚР ҚК-нің Мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар деп аталатын бөлімі өзінің жаңашылдығымен, яғни
біріктірілген қылмыстық-құқықтық тыйым салушылықпен ерекшеленеді.
Біріншіден, ҚР ҚК-нің Ерекше бөліміндегі аталған қылмыстар жүйесінің
орны. 1959 жылғы Қазақ КСР-ң ҚК-де мемлекеттік қылмыстар Ерекше бөлімді
ашушы орынға ие. Демократиялық бастаулардың дамуына сәйкес, қылмыстық
құқық құндылықтарының басқаша иерархиясын құруды талап етті немесе
қылмыстық заңмен қорғалатын құндылықтардың маңыздылығына қарай өзгеріске
ұшырады, яғни жеке тұлға, қоғам және мемлекет деп.
ҚР жаңа ҚК-нің Ерекше бөлімінде аталған қылмыс түрі 5 тарауға ие болды
(1-тарау Жеке адамға қарсы қылмыстар, 2-тарау Отбасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстар, 3-тарау Адамның және азаматтың
Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар, 4-тарау
Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардан кейін), осыдан
мемлекеттің жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы
атты конституциялық принцип іс жүзінде көрініс тапқан.
Екіншіден, 1959 жылғы Қазақ КСР-нің ҚК-гі мемлекетке қарсы қылмыстар
тарауы: аса қауіпті мемлекеттік қылмыстар және басқа да мемлекетке қарсы
қылмыстар деп екіге бөлінген. Бірақ, нағыз фактіге сүйенсек, екінші аталған
қылмастар тобы мемлекеттің мүддесіне қарағанда мемлекеттік басқару
жүйесінің әртүрлі саласындағы қолсұғушылықтан көрінеді (мысалы, мемлекеттік
шекараға қолсұғушылық, қорғаныс саласында, темір жол , әуе, су,
көліктерінің дұрыс жұмыс атқаруына, қаржы және қаражат жүйесінде және
т.с.с.).
Осыған байланысты, басқа да мемлекеттік қылмыстар тарауы жаңа ҚК-тің
Ерекше бөліміндегі тарауларға бөлініп тасталған, бағытталу объектісіне
сәйкес (мысалы, бандитизм (ҚК 237б.)) және жаппай тәртіпсіздіктер (ҚК
241б.) баптары қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар тарауына, ҚР-ның мемлекеттік шекарасына әдейі заңсыз өту (ҚК
330б.) бабыбасқару тәртібіне қарсы қылмыстар тарауына, ал ұшудың
халықаралық ережелерін бұзу (ҚК 306б.) бабы көліктегі қылмыстар тарауына
енгізілген) қылмыс түрлері қылмыстық-құқықта әртүрлі тарауларға бөлінді.
Үшіншіден, 1997 жылғы ҚР жаңа ҚК-сі жоғарыда аталған қылмыстың жаңа
түсінігін беріп, ол Мемлекеттің конституциялық құрылысына және
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар деген тарауда біріктірілген. Барлығы он
қылмыс құрамы, бесеуі алғашында аса қауіпті мемлекеттік қылмыстарға
қатарында болған, ал қалған екі құрам жаңадан енгізілді.
Мемлекеттік қылмыстар құрамының кемуі, қылмыс түрінің қоғамға
қауіптілік деңгейіне сәйкес ҚК-те жаңа тараулардың орын алуымен байқалды.
Төртіншіден, мемлекеттің конституциялық құрлысы және қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстардың тұжырымдамасы 1959 жылғы ҚК-ке қарағанда 1997 жылғы ҚК-
те идеологиясынан айрылған.
Бесіншіден, іс-әрекеттің криминализация және декриминализация процесі
қылмыстық заңдағы мемлекеттік қылмыстармен күресті реформалау кезеңімен
қабаттас жүрді. Өкіметті күшпен басып алу немесе өкіметті күшпен ұстап тұру
(ҚК 168б.) және қарулы бүлік (ҚК 169б.) баптарына қылмыстық жауапкершілік
көзделген. Зиян кестік үшін жауапкершілік және шетелге қашып кету және
шетелден қайтып келуден бас тарту, яғни еліне опасыздық жасаудың екі
формасы алынып тасталған.
Аталған қылмыстардың қысқаруы, оның қоғамға қауіптілік деңгейі
төмендеумен байланысты емес, жоғарыда аталғандай жаңа қабылданған ҚК-тің
ерекшелігі ретінде енді. Мемлекеттің және қоғамның жоғарғы құндылықтары
адам және азаматтың мүдделерін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
байланысты біраз өзгеріске ұшырады.
Бұл қылмыстардың тектік объектісі мемлекеттің конституциялық құрылыс
негіздері және қауіпсіздігі.
Қазіргі заман әдебиеттерінде конституциялыққұрылыс негіздеріне
конституциялық құқықтың реттеу объектісі болып табылатын принциптер
жүйесін, қоғамдық қатынастардың мәнін анықтау және регламенттеу жатады.
Конституциялық құрылыс негізі қоғамдық құрылыс, мемлекеттік билік, басқару
нысаны, мемлекеттік құрылыс, саяси режим және конституцияның барлық
мазмұндық-логикалық және заңды, оның дамуына байланысты қабылданатын
заңдарды өзіне бағындыруға байланысты ерекшеліктерді ескерілген.
ҚР-ның конституциялық құрылыс негізі ҚР Қонституциясының бірінші
бөлімінде анықталған. Мемлекеттік билік нысанын бекітіп, адам құқтары мен
бостандықтарын жоғары құндылық ретінде, ал мемлекеттік биліктің қайнар көзі
ретінде халықты таниды. ҚР-ның егемендігінің анықтайды, мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну принципін
бекітіп, идеологиялық және саяси сан-алуандылықты таниды, мемлекеттік және
жеке меншікті танып, оны қорғайды, Конституция және басқа да нормативтік-
құқықтық актінің жалпы бекітілген принциптер мен халықаралық құқық
нормалары және халықаралық шарттармен байланысын анықтайды.
Тектік объектінің екінші бөлігі, ол қауіпсіздік, яғни тұлғаның,
қоғамның және мемлекеттің ішкі және сыртқы қауіптерден өмірлік-маңызды
мүдделерін қорғау. Тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің прогрессивті даму
жиынтығы өмірлік-маңызды мүдделерді құрайды. Қауіпсіздіктің негізгі
объектілеріне: тұлға, оның құқықтыры мен бостандықтары; қоғам, оның
материалдық және рухани құндылықтары; мемлекет, оның конституциялық
құрылысы, егемендігі, қорғаныс қабілеті және территориясының
бөлінбейтіндігі жатады. Мемлекеттің өмірлік-маңызды мүдделеріне
(егемендігіне, қорғаныс қабілетіне, территориясының мызғымастығына) қарсы
қауіп-қатерлер әртүрлі жағдайлар мен факторлардың жиынтығынан тұрады.
Конституциялық құрылыс - әлеуметтік-құқықтық қатынастар мен
институттардың біртұтас жүйесі, адамгершілік және конституциялық
бұйрықтарға тікелей бағынатын, қоғамдық тәжірибеде адам, азаматтық қоғам
және мемлекет арасындағы құқықтық, әлеуметті, тұрақты құқықтық сананы
бекітуге негізделген.
Егемендік – мемлекет ішіндегі мемлекеттік биліктің үстемдігі және
сыртқы саяси салада тәуелсіздікке ие болу. Мемлекеттік биліу үшін, сонымен
қатар мемлекет үшін де егемендік ол дербестік пен тәуелсіздіктің ең маңызды
қасиеті.
Қорғаныс – экономикалық, әскери, әлеуметтік-адамгершілік потенциалдың
жағдайы. Сырттан мемлекеттің егемендігіне және территориясына
қолсұғушылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әдіс.
Территорияға қолсұғылмаушылық, ол ҚР-ның территориясының ажырамас
бүтіндігі және мемлекеттік шекараның – құрлықтағы, су және әуесінің
бөлінбестігі. ҚР мемлекеттік шекарасы туралы 1993 жылы 13 қаңтарында
қабылданған ҚР заңының 1 бабына сәйкес: ҚР мемлекеттік шекарасы дегеніміз
Қазақстан аумағының шегінен құрлығының, суын, жер қойнауын және осы сызық
бойынша тігінен өтетін жазықтық. Мемлекеттік шекара ҚР-ның Парламенті
бекіткен ҚР-ның халықаралық шарттармен белгіленді. Мемлекеттік шекара
туралы заң келесі учаскелерді бекітті: а) құрлықта; ә) көлде; б) өзендерде;
в) су қоймаларының гидротобы және басқа да жасанды су қоймалары; г)
теміржол және автокөлік көпірлері, плотина және басқа да құрылғылар,
өзенмен шекаралас өтетін учаскелер.
Кейбір қылмыстардың құрамында дербес белгісі болып қол сұғылып тұрған
зат болады. Осылай, шпионаж (ҚК 166б.) кезінде қылмыстың заты болып
мемлекеттік және әскери құпиялар, ал нақты анықталған кездерде (шетелдердің
барлаушылары) басқа да мәліметтер жатады. Ал ҚК-тің 170 бабың заты болып
өкіметті күшпен басып алу, күшпен ұстап тұру, мемлекеттің қауіпсіздігі
немесе конституциялық құрылысты өзгерту туралы, яғни ҚР-ның бір тұтастығын
және территориялық тұтастығының бұзылуына байланысты құжаттар болып
табылады. Диверсия (ҚК 171б.) қылмыс заты болып кәсіпорындарда,
құрылғыларда, хабар таратудың жолдары мен құралдары, байланыс құралдары
және халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін объектілер. Сонымен қатар,
қылмыс заты болып мемлекеттік құпияны құрайтын құжаттар, заттар да болуы
мүмкін (ҚК 173б.).
Мемлекеттің конституциялық құрлысы мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың барлығының объективтік жағы әрекет арқылы сипатталады.
Мемлекеттің құпияларды заңсыз алу, жария ету (ҚК 172б.), мемлекеттік
құпиялары бар құжаттарды, заттарды жоғалту (ҚК 173б.), жұмылдыруға
шақырудан жалтару (ҚК 174б.) қылмыстары әрекет немесе әрекетсіздік арқылы
да жасалуы мүмкін. Мемлекеттік құпияны жария ету, мемлекеттік құпиялығы бар
құжаттарды жоғалту, қылмыстық құрамын бағалау, сонымен қатар диверсияның үш
формасы: заң шығарушымен, материалды ретінде құрастырылған, ал қалған
формальді құрам болып табылады, яғни қылмыс бір зардаптың тууынан емес,
заңға қайшы әрекеттердің басталуынан-ақ біткен болып есептеледі.
Мемлекеттік құпияны жария ету және мемлекеттік құпиялалары бар
құжаттарды жоғалту қылмысынан басқа; барлық қылмыстар тобының субъективті
жағы кінәнің қасақана формасымен, соның ішінде тікелей қасақаналықпен
жасалады. Материалдық құрамға: іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік сипатын
ұғыну, қоғамға қауіпті зардапты болжау немесе қашып құтылу еместігі және
оны тілеу, ал формальді құрамға – тұлғаның жасайтын іс-әрекетінің қоғамға
қаншалықты зардап әкелетінін ұғынуы және оны іс жүзіне асыруды арман ету
жатады. Кейбір құрамдар субъективті жақтың міндетті белгісі ретінде
мақсатты да көрсетеді: (ҚК 165б.) ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігін әлсірету, бұзу; (ҚК 167б.) мемлекеттік немесе басқа да саяси
қызметін тоқтату; (ҚК 170б.) конституциялық құрылысты өзгерту немесе бұзу,
ҚР территориясының біртұтастығын күшпен бұзу; (ҚК 171б.) ҚР-ның
экономикалық қауіпсіздігі және қорғаныс қабілетін бұзу, мемлекет немесе
қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау арнайы мотивпен жасалады, ол
жәбірленушінің мемлекеттік немесе басқа да саяси қайраткерден кек алу
құлшынысынан (ҚК 167б.). Мемлекеттік құпиялары бар құжаттарды жоғалтудың
құрамы кінәнің байқаусыздық формасымен жасалады.
Мемлекеттің конституциялық құрлысы мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың субъектісі болып есі дұрыс, 16 жасқа толған адам болады.
Кейбір қылмыстар арнайы субъектіні талап етеді: ҚР азаматы (ҚК 165б.),
шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам (ҚК 166б.), мемлекеттік құпия сеніп
тапсырылған немесе жұмыс бабына сәйкес белгілі болған тұлға (ҚК 172б.).
Мемлекеттің конституциялық құрлысы мен қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстардың тікелей объектісіне байланысты, келесідей саралауға болады:
1) ҚР-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне бағытталған қылмыстар:
мемлекеттік опасыздық (ҚК 165б.) және шпионаж (ҚК 166б.).
2) ҚР-ның саяси жүйесіне қол сұғатын қылмыстар: мемлекеттік және қоғам
қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚК 167б.), өкіметті күшпен
басып алу немесе ұстап тұру (ҚК 168б.), қарулы бүлік (ҚК 169б.), ҚР-
ның конституциялық құрылысын күшпен құлатуға немесе өзгертеге не оның
аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру (ҚК 170б.).
3) ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне бағытталған
қылмастар: диверсия (ҚК 171б.).
4) Мемлекеттік құпияның сақталуын бұзуға бағытталған қылмыстар:
мемлекеттік құпияларды заңсыз алу, жария ету (ҚК 172б.), мемлекеттік
құпиялары бар құжаттарды, заттарды жоғалту (ҚК 173б.).
5) ҚР-ның қарулы күштерін толтыру ережесіне қарсы қылмыстар: жұмылдыруға
шақырудан жалтару (ҚК 174б.)[7].
2. ҚР ҚК 5 бөліміндегі қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы (қылмыс
құрамы)
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі теорияда қылмыс құрамының элементтері болып
танылатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективтік жағы, субъектісі және субъективтік жағы. Сонымен, бұл
элементтердің жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс
екінші бір қылмыстан ажыратылады.
Қылмыс объектісі дегеніміз қылмыстық қол сұғушылық нәтижесінде зиян
тигізілетін немесе тигізілуі мүмкін және осы қол сұғушылыұтан Қылмыстық
кодекстің 2-бабының 1-ші бөлігінде көрсетілген: адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделері, қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған
орта, Қазақстан Республикасының конститусиялық құрылысы мен аумақтық
тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері және
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі.
Қылмыстың объективтік жағы дегеніміз қылмыс объектісіне зиян тигізетін
немесе зиян тигізу қаупін туғызатын, сонмыен қатар белгілі бір шартты
жағдайда осы зянды тигізетін қылмыстық заңмен қарастырылған қоғамға қауіпті
әрекеттердің немесе әрекетсіздіктің сыртқы сипаттамасы. Сонымен қатар
қылмыстың объективті жағының белгілеріне қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктен және қоғамға қауіпті зардаптан басқа қоғамға қауіпті әрекет
пен қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себептік байланыстар, қылмыс
жасаудың әдісі, құралдары мен қарулары, орны, уақыты және қылмыстың жасалу
жағдайлары жатады.
Қылмыстың субъектісі болып ақыл есі дұрыс, яғни қылмыс жасаған сәтінде
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға қабілеттілігі бар, заңда белгіленген жасқа
толған жеке тұлға танылады. Қылмыстық жауаптылық көзделетін жас шамасы
Қылмыстық кодекстің 15-бабында анықталған.
Қылмыс құрамының субъективтік жағы қылмыскердің қоғамға қауіпті
әрекетіне немесе әрекетсіздігіне олардан туатын қоғамға қауіпті
зардаптарына байланыстыпсихикалық қатынасын сипаттайтын жағдайлар болып
табылады. Оған кінә және оныңнысандары, қылмыстың жасалу мақсаты мен
себептері жатады. Аталған белгілер Қылмыстық кодекстің 19,20,21-баптарында
анықталған[8].
165-бап. Мемлекеттік опасыздық
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік опасыздықты ең ауыр
қылмыстардың біріне жатқызған. Қазақстан Республикасы Конституциясы 47-
бабының 2-тармағында Республика Президентіне өз міндеттерін орындауы
кезіндегі іс-әрекеттері үшін жауаптылық тек мемлекеттік опасыздық жасаған
жағдайда жүктелетіні және ол үшін оны Парламенттің қызметтен алуы мүмкін
екені айтылған. Бұрынғы ҚК бабының атауы өзгеруіне басқа себептермен қоса
осы негіздеме себеп болды.
Әдетте, мемлекеттік опасыздық Қазақстан Республикасының азаматы
Қазақстан Республикасының сыртқы жауымен (республикаға қарсы әлсірету,
барлау әрекеттерімен айналысатын шетелдік мемлекет, шетелдік ұйым) бірлесе
өз мемлекетіне қарсы жүргізетін дұшпандық әрекет деп белгіленген. Бұл
Қазақстан Республикасының азаматы мен шетелдік мемлекеттер өкілдерінің
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы
бағытталған қылмыстарға қатысуының өзіндік түрі.
Бұл жағдайда негізгі қауіп сырттан – шетелдік мемлекеттен төнеді, ал
Қазақстан Республикасының азаматы сыртқы жаудың Қазақстан Республикасына
қарсы дұшпандық әрекетіне көмектесе отырып, өз мемлекетіне опасыздық
жасайды, оның мүдделерін сатады. Опасыздықтың мәні міне осында.
Мемлекеттің опасыздықтың тікелей объектісі – Қазақстан Республикасының
сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігі.
Тікелей объектінің ауқымдылығы мен күрделілігі, ең алдымен, субъект
аталған қоғамдық қатынастарға нұқсан келтіре отырып жасайтын іс-әрекеттің
ерекшелігі мен сан алуандығына байланысты екені талай рет атап көрсетілді.
Өкімет билігін басып алу мақсатындағы қаскүнемдік сияқты іс-әрекеттің (1959
жылғы Қаз.КСР ҚК 50-бабы) мемлекеттік опасыздық ұғымынан алып тасталуы
қылмыс объектісін анықтауда бұрын жол беріліп келген дәлсіздікті жойды.
Мемлекеттік опасыздықтың объективті жағының 1997 жылғы ҚК 165-бабында
сипатталуы оны Қазақстан Республикасының нақ сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігі деп белгілеуге негіз болады.
Қылмыстың заты – мемлекеттік немесе әскери құпия болып табылатын
мәліметтер немесе шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша жиналып, Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігі нұқсан келтіретіндей
етіп пайдалануы мүмкін басқа да, мәліметтер.
Мемлекеттік опасыздықтың объективті жағы төменде көрсетілген іс-
әрекеттердің кез-келген түрімен сипатталады:
1) соғыс немес қарулы жанжал кезінде жау жағына өту;
2) шпиондық жасау;
3) мемлекеттік құпияларды жатқа беру;
4) Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет;
5) шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өілдеріне
басқадай жәрдемдесу.
Заң опасыздық әрекеттердің (қалыптасқан дәстүр бойынша, олар мемлкеттік
опасыздық түрлері деп аталуы керек) толық тізбесін береді, оны үстемелдеуге
болмайды және олардың бәрін тек белсенді іс-қимылдар жолымен ғана жасауға
болады.
Мемлекеттік опасыздықтың жаңа құрамында 1959 жылғы Қаз. КСР ҚК 50-бапта
айқындалған, шетелге қашу және шетелден қайтып оралудан бас тарту сияқты іс-
әрекеттер жоқ екенін атап көрсету керек.
Осындай қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің мемлекеттік опасыздық құрамынан
алып тасталған себебі – бұл қылмыстық-құқықтық тыйымдар Қазақстан
Республикасы Конституциясының 21-бабына қайшы келеді, ол бапта емін-еркін
жүріп-тұру және тұрғылықты жерді таңдау құқығына кепілдік берілген.
Мемлекеттік опасыздықтың түрлерін жеке-жеке алып қаралық.
1) Соғыс немесе қарулы жанжал кезінде жау жағына өту – Қазақстан
Республикасы азаматының соғыс немесе қарулы жанжал кезінде әскери
қарсыласқа көмек көрсету. Мемлекеттік опасыздықтың объективтік жағының
міндетті белгілері қатарына мыналар жатады:
а) Жау жағына өтудің ерекше жағдайы – соғыс немесе қарулы жанжал жағдайы;
б) Қазақстан Республикасының азаматының әскери қарсыласпен байланыс жасауы;
в) Байланыс жасау мақсаты - әскери қарсылыққа көмек көрсету;
Заңмен көрініп отырғандай, осылайша өту тек соғыс уақытында немес
жауынгерлік жағдайда, яғни жау, әскери қарсылас, дұшпан ұғымдары
айқын жағдайда ғана мүмкін. Сонымен, әңгіме сөздің саяси мағынасындағы
қарсылас жайында емес, ол нақты әскери дұшпан жайында болып отыр.
Соғыс уақыты деп әскери іс-әрекеттердің іс жүзінде аяқталуы
аралығындағы кезеңді түсінген жөн. Қарулы жанжал кезінде қарсыласпен қарулы
қақтығыс, мысалы: мемлекеттік шекарада қарулы шайқас болады.
Байланыс жасау дегеніміз - әскери қарсылас пен Қазақстан Республикасы
азаматының үйлесімді дұшпандық әрекет жасауы, екі жақты байланыс орнату.
Осылайша байланыс жасау әдістері сан алуан болуы мүмкін: жау армиясына
немесе әскерилендірілген құрамаларға қызметке кіру, дұшпанның барлау немесе
полиция органдарында жұмыс істеу, болашақта біздің мемлекетке дұшпандық
әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында жаудың барлау-диверсиялық мектептерінде
оқу, дұшпан мемлекеттің агенттеріне әр түрлі көмек көрсету, жау уақытша
басып алған аумақта оның әскери немесе азаматтық өкімет орындарымен
байланыс жасау мен жазалау органдарына қызметке кіру және қызмет ету
жолымен көмек көрсету, Қазақстан Республикасының астыртын – патриоттық және
партизандық іс-қимыл жасайтын азаматтарын аңду мен ұстап беру, бейбіт
халыққа қарсы жазалау операциялары мен жаппай зұлымдықтарға әскери дұшпан
жағында қатысу, басып алынған жерлерде мемлекет мүлкі мен басқа да мүлікті
талан-таражға салу ісіне қатысу.
Алайда, жау жағына шығу түрлеріне қарамастан ҚК 165-бабы бойынша
жауаптылық тек жағына шығу дұшпан мемлекетке көмек көрсету үшін жүзеге
асырылған жағдайда ғана жүктелуі мүмкін. Егер адам жау жағына майдан шебі
арқылы басқа себептермен (құқық бұзғаны үшін қудалаудан жалтару, әлдебіреу
жағында соғысқа қатыспау мақсатымен, қорқақтығымен байланысты) өткен болса,
мемлекеттік опасыздық үшін жауаптылық қолданылмайды.
Жау жағына шығу әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібінің
бұзылуына: жауға соғыс жүргізу құралдарын беруге немесе тастап кетуге (ҚК
383-бабы), тұтқынға өз еркімен берілуге (ҚК 384-бабы) байланысты болуы
мүмкін. Осы қылмыстарды әдейілеп болса да, бірақ жауға жәрдемдесу
мақсатынсыз жасауды мемлекеттік опасыздық деп санауға болмайды, ол әскери
қылмысқа жатқызылады.
Тұтқыннан құтылу мақсатымен немесе Қазақстан Республикасының пайдасына
патриоттық іс-әрекетпен шұғылдану үшін әскери дұшпан қатарына кіретін
Қазақстан Республикасы азаматының іс-әрекеті де жау жағына шығу түріндегі
мемлекеттік опасыздық болып табылмайды.
Жау жағына шығу әскери дұшпанға нақты жәрдем көрсету мақсатымен онымен
байланыс орнатылған сәттен бастан аяқталған қылмыс деп саналады.
2) Мемлекеттік опасыздықтың нысаны ретінде шпиондық жасау ҚК 166-
бабында көзделген шпиондық жасаудан өзгеше. Өйткені шпиондық жасау
түріндегі мемлекеттік опасыздықтың объективтік жағы заң шығарушы сипаттаған
шпиондық жасаудың объективтік жағына толық сәйкес келеді немесе ҚК 166-
бабындағы сипаттамаға дөп келеді, сондықтан осы қылмысқа талдау жасау
кезінде қаралады.
3) Мемлекеттік құпияны жатқа беру – мемлекеттік құпияны құрайтын
мәліметтерді Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдік мемлекет немесе
шетелдік ұйым өкілдеріне әдейі хабарлауы.
Мемлекеттік опасыздықтың бұл түрінің объективтік жағы мынау:
а) Қазақстан Республикасының азаматында мемлекеттік құпиясы бар
мәліметтердің қылмыс жасау ниеті пайда болғанға дейінболуы;
б) Сол мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың
өкілдеріне беру.
Көріп отырғанымыздай, заң шығарушы жаңа ҚК-те бір жағынан, осы
опасыздық әрекет мәнін тарылтса, екінші жағынан, сол мәліметтер алынатын
көздерді ұлғайтты.
Мемлекеттік құпия ұғымына 1993 жылғы 19 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құпияларын қорғау туралы Қазақстан
Республикасының Заңында айқындала берілген.
Мемлекеттік құпияны кез келген әдіспен (ауызша немесе жазбаша,
техникалық байланыс арналары арқылы беру, сызбалар, схемалар, диаграммалар,
карталар, жоспарлар, жұмыс істейтін модельдер, приборлар немесе үлгілер
беру, құпия қарумен, шифлармен, приборлармен және т.б. танысуға мүмкіндік
жолымен) өз ынтасымен де, шетелдік барлаудың ұсынысы бойынша да, өз еркімен
де, мәжбүрлеумен де (ҚК 36-бабының ережелері қолданылады), бейбіт уақытта
да, соғыс кезінде де беруге болады.
Мемлекеттік құпияны жария етудің шпиондық жасаудан айырмашылығы –
кінәлі адам қызметіне немесе жұмысына қатысты мәліметтерді хабарлайды
немесе береді, сондықтан оның сол мәліметтерді жинауы немесе ұрлауы қажет
емес. Мемлекеттік опасыздықтың бұл түрлері қылмыс заты бойынша да өзгеше.
Құпияны жария ету кезінде қылмыс заты мемлекеттік құпия болып табылатын
мәліметтер мен Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігіне нұқсан келтіретіндей етіп пайдалануы мүмкін кез келген басқа
да мәліметтер болуы мүмкін.
Мемлекеттік құпияны жария ету, әдетте, бір жолғы сипатта болатынын, ал
егер белгілі бір жүйе орын алатын болса, өкіметтің қатыстылығы (жалдау
кезіндегідей) және осы қылмыс субъекті мен арнаулы қызмет орнының
қызметкері арасында бағыныстылық жоқ екенін кейбір заңгерлер дұрыс атап
көрсеткен.
Мемлекеттік құпияны жатқа беру оны құрайтын мәліметтер шетелдік
мемлекетке, шетледік ұйымға немесе олардың өкілдеріне өткен сәттен бастап
аяқталған деп саналады. Қазақстан Республикасының азаматын мемлекеттік
құпияны құрайтын сондай мәліметтерді шетелдік мемлекеттердің өкілдері екен
деп қателескен адамдарға (мысалы, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің оперқызметкеріне) беріп жатқан кезінде ұстау оқиғаларын осы
түрдегі мемлекеттік опасыздық жасауға әрекеттену деп есептеу керек. Әдетте,
опасыздық жасауға әрекеттенерден бұрын әзірлік жүргізіледі (шетелдік
мемлекеттің өкілдерімен байланыс орнатылады, мемлекеттік құпияны құрайтын
мәліметтер берілетін орын мен жағдайлар туралы келісіледі, мәліметтердің
берілетін жеріне қалай жеткізілетіні белгіленеді және т.б.).
4) Шетелдік мемлекеттің, шетелдік ұйымның немесе олардың өкілдерінің
Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізуіне басқадай көмек
көрсету – Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігін
бүлдіру немесе әлсірету мақсатымен олардың барлау жүргізуіне және басқа да
зиянкестік әрекет жасауына жәрдемдесуге бағытталған, мемлекеттік
опасыздықтың басқа нысандарымен қамтылған түрлі қарекеттер. Жинақтап
қорытылған түрінде мемлекеттік опасыздықтың бұл нысаны жалпы опасыздық
мәнін білдіреді, ал қалған нысандарының бәрі іс жүзінде оның нақтыланған
түр-түрі болып табылады.
Көмек көрсету іс жүзінде Қазақстан Республикасы азаматының шетелдік
мемлекет немесе мемлекеттік емес ұйымдар өкілдерімен қатынас орнатумен және
олардың тапсыруы бойынша:
а) мемлекеттің конституциялық құрылысы мен қауіпсіздігінің негіздеріне
қарсы басқа (мемлекеттіп опасыздықтан бөлек) қылмыстар;
б) аталған қылмыстардың белгілері байқалмайтын, бірақ Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіретін
әрекеттер жасайтынымен байланысты.
Бірінші жағдайда кінәлі адамның іс-әрекеттері қылмыстардың (мемлекеттік
опасыздық пен осы нысандағы нақты қылмыс, мемлекет немесе қоғам
қайраткерінің өміріне қастандық жасау, диверсия, қарулы бүлік және т.б.)
жиынтығы бойынша дәрежеленеді.
Екінші жағдайда іс-әрекеттердің түр-түрі көп және олардың түпкілікті
тізбесі жоқ. Олардың бәріне тән белгі – Қазақстан Республикасының сыртқы
қауіпсіздігі мен егемендігіне қарсы бағытталғандығы. Нақты айтқанда, мұның
көріністері, мәселен, мынадай болуы мүмкін: шетелдік барлау агенттеріне
пана беру, оларды жалған құжаттармен, азық-түлік өнімдерімен, көлік
құралдарымен қамтамасыз ету, оларға тұрғын үй мен жұмыс, сонымен бірге
мемлекеттік құпияны білуге мүмкіндік беретін жұмыс іздеп табу, шетелдік
арнаулы қызмет үшін агентура жалдау, жасырын кездесетін пәтерлер сайлау
және т.б.
Жау жағына өтуден шетелдік мемлекеттің шетелдік ұйымның немесе олардың
өкілдерінің Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекеттер жасауына
көмек көрсету түріндегі опасыздықтың айырмашылығы – ол, әдетте, бейбіт
уақытта жасалады. Егер мұндай әрекеттер соғыс кезінде жасалса, онда көмек
біздің мемлекетпен соғыспайтын жаққа көрсетіледі.
Қылмыс жасалды деп дұшпандық әрекетпен айналысуға келісім берілген
сәттен бастап емес, ал Қазақстан Республикасының азаматы шетелдік
мемлекеттің, шетелдік ұйымның немесе олардың өкілдерінің сондай әрекет
жасауына іс жүзінде көмек көрсеткен сәттен бастап саналады.
Шетелдік мемлекеттің және шетелдік ұйымның өкілдері дегеніміз – олардың
ресми адамдары (үкімет делегацияларының, дипломатиялық өкілдіктердің
қызметкерлері, шетелдік арнаулы қызмет орындарының қызметкерлері, шетелдік
мемлекеттік емес ұйымдардың мүшелері және т.б.), сондай-ақ олардың
тапсырмаларын орындайтын басқа адамдар.
Мемлекеттік опасыздықтың субъективтік жағы тек тікелей қасақаналықпен
сипатталады: Қазақстан Республикасының азаматы ҚК 165-бабында көзделген
опасыздық әрекеттердің біріне баратынын түсінеді, сонда да болса сол
әрекетті жасағысы келеді. Сонымен бірге арнайы мақсат – Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігін бүлдіру мен әлсірету
мақсатын көздейді.
Опасыздық әрекеттердің себептері әртүрлі болуы мүмкін: саяси,
пайдакүнемдік, шетелдік мемлекеттің азаматтығын алу ниеті, Қазақстан
Республикасын тастап кету жолымен қылмыстық жауаптылықтан жалтаруға ұмтылу
және т.б. Қылмысқы баға беру үшін олардың мазмұнының маңызы жоқ, бірақ жаза
белгілеу кезінде ескерілуі мүмкін.
Мемлекеттік опасыздықтың субъектісі – тек Қазақстан Республикасының 16
жасқа толған азаматы ғана болуы мүмкін. Мемлекеттік опасыздықтың нысаны
ретінде мемлекеттік құпияны жария ететін арнайы субъект – жұмыс ерекшелігі
бойынша мемлекеттік құпияны білетін адам. Ал қылмысқа қатысушылар және дем
берушілер (орындаушылардан басқалары) шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдар болуы мүмкін.
ҚК 165-бабында ескерту бар, онда заң шығарушы мемлекеттік опасызыдық
(сондай-ақ, шпиондық жасаған және өкіметті күшпен басып алған немесе күшпен
ұстап тұрған) адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босатудың арнайы
негіздемесін көздеген. Кінәлі адам жасаған қылмысы үшін қылмыстық
жауаптылықтан екі жағдайда босатылады. Біріншіден, оның мемлекеттік
органдарға ерікті (өз еркімен) және дер кезінде (қоғамға қауіпті зардаптар
басталғанға дейін) хабарлауы немесе өзгеше жолмен (ол мемлекеттік
органдардың көмегінсіз дербес әрекет жасайды) Қазақстан Республикасының
мүдделеріне залал келтіруді болдырмауға жәрдемдесуі қажет.
Мемлекеттік опасыздық үшін қылмыстық жауаптылықтан босатудың екінші
негіздемесі – Қазақстан Республикасы азаматының іс-әрекеттерінде өзге
(мемлекеттік опасыздықтан басқа) қылмыс құрамының болмауы.
ҚК 165-бабына ескертуде атап көрсетілген негіздемелер бар болған
жағдайда Қазақстан Республикасының азаматын мемлекеттік опасыздық үшін
қылмыстық жауаптылықтан босату міндетті (құқық қорғау органдарының қарап
шешуіне қарамастан) және сөзсіз (кінәлі адамның жүріс-тұрысына немесе басқа
жағдайларға қарай өзгертілмейді) болып табылады.
166-бап. Шпиондық жасау.
Шпиондық жасау – Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен
егемендігіне, мемлекеттік опасыздық сияқты, бірақ іштен емес, ал сырттан
қол сұғатын қылмыс, өйткені ол шетелдік арнаулы қызметтер агенттерінің
кәсіби әрекеттеріне қатысты.
Шпиондық жасау – шетелдік мемлекеттің арнаулы қызметтері Қазақстан
Республикасына қарсы бүлдіру әректінде қолданатын аса қауіпті құралдардың
бірі, оның қоғамдық қауіпті болатын себебі – шпиондық жасау салдарынан
Қазақстан Республикасының маңызды мемлекеттік құпиялар сыртқа шығып кетуі
мүмкін.
Бұл қылмыстың тікелей объектісі мемлекеттік опасыздық кезіндегідей.
Шпиондық жасау заты мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметттер, сондай-ақ
шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша жиналатын басқа да мәліметтер болуы
мүмкін. Мемлекеттік құпияның жария етілуі Қазақстан Республикасының
қорғаныс қабілеті, қауіпсіздігі, экономикалық және саяси мүдделері үшін
ауыр зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін ақпарат жатады. Мемлекеттік құпия
болып табылатын ақпаратқа ерекше маңызды және өте құпия деген шектеу
белгісі соғылады. Шпиондық жасауға қарсы күрес тәжірибесі басқа да
мәліметтер, егер шетелдік арнаулы қызметті қызықтыратын болса, іс жүзінде
шегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz