Қызыл кітап жайлы
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
1.Қызыл кітапқа жалпы сипаттама.
2. Қазақстан қорықтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім:
1.Қызыл кітапқа жалпы сипаттама.
2. Қазақстан қорықтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
«Қызыл кітап» деген сөз 1966 жылы Табиғат және табиғат ресурстарын Қорғаудың Халықаралық Одағының (ТҚХО) түрлерді сақтап келу туралы Комиссиясы дүниежүзінде жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлері енгізілген «Red Data Book» - «Фактілердің қызыл кітабын» дайындап шығарғанда пайда болды ( кейіннен оған сирек өсімдіктер де тіркелген ). Сонымен қатар ТҚХО жер бетінен жойылып кеткен өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің Қара тізімін де қоса жүргізеді.
70 – жылдары дамыған елдерде ұлттық Қызыл кітаптар шыға бастады. Оларға халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген түрлермен қатар, сол елдің территориясында жойылып кету қаупінде тұрған түлер де кіргізілді.
Қазақстанда «Қызыл кітап» Республика – Үкіметінің 1978 жылдың 16 – қаңтарындағы қаулысы бойынша бекітілді ( Қазақ ССР Министрлер Советінің №90 - қаулысы ). Оның омыртқалы жануаларға арналған бірінші бөлімі 1979 жылдың қаңтар айында жарық көрді ( 1978 жылдың аяғында басылып шыққан еді). Бұл кітапқа омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілер - 37, құстар - 43, бауырмен жорғалаушылар -8, қосмекенділер –1 және балықтардың түрі тіркелді. 1981 жылы Республика Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық көрді. Оған өсімдіктердің – 307 түрі, оның ішінде: жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктер (288), жалаңаш тұқымдылар (2), қырыққұлақ тәрізділер (3), қыналар (3), саңырауқұлақтар (10), мүктер (1) сияқты өсімдіктер бар.
Қазақстан Ғылым Академиясы Зоология институтының бастамасымен Қызыл кітаптың екінші басылымы 1991 жылы дүниеге келіп, оған алғашқы рет омыртқасыз жәндіктер – насекомдар, молюскалар, құрттар енгізілді. Сирек кездесетін жануарлардың түрлері туралы жылдан – жылға жаңа мәліметтер жинау Қызыл кітаптың үшінші басылымының (1996) жарық көруіне алып келді. Осы басылыммен бір мезгілде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 13.09.1996 жылдың №1258 қаулысымен жаңадан Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы туралы «Ереже» бекітілді. Осы ережеге сәйкес Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы – республика территориясында кездесетін сирек, саны азайып және жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері туралы толық мәліметтер бар – негізгі құжат.
70 – жылдары дамыған елдерде ұлттық Қызыл кітаптар шыға бастады. Оларға халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген түрлермен қатар, сол елдің территориясында жойылып кету қаупінде тұрған түлер де кіргізілді.
Қазақстанда «Қызыл кітап» Республика – Үкіметінің 1978 жылдың 16 – қаңтарындағы қаулысы бойынша бекітілді ( Қазақ ССР Министрлер Советінің №90 - қаулысы ). Оның омыртқалы жануаларға арналған бірінші бөлімі 1979 жылдың қаңтар айында жарық көрді ( 1978 жылдың аяғында басылып шыққан еді). Бұл кітапқа омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілер - 37, құстар - 43, бауырмен жорғалаушылар -8, қосмекенділер –1 және балықтардың түрі тіркелді. 1981 жылы Республика Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық көрді. Оған өсімдіктердің – 307 түрі, оның ішінде: жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктер (288), жалаңаш тұқымдылар (2), қырыққұлақ тәрізділер (3), қыналар (3), саңырауқұлақтар (10), мүктер (1) сияқты өсімдіктер бар.
Қазақстан Ғылым Академиясы Зоология институтының бастамасымен Қызыл кітаптың екінші басылымы 1991 жылы дүниеге келіп, оған алғашқы рет омыртқасыз жәндіктер – насекомдар, молюскалар, құрттар енгізілді. Сирек кездесетін жануарлардың түрлері туралы жылдан – жылға жаңа мәліметтер жинау Қызыл кітаптың үшінші басылымының (1996) жарық көруіне алып келді. Осы басылыммен бір мезгілде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 13.09.1996 жылдың №1258 қаулысымен жаңадан Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы туралы «Ереже» бекітілді. Осы ережеге сәйкес Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы – республика территориясында кездесетін сирек, саны азайып және жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері туралы толық мәліметтер бар – негізгі құжат.
1.«Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен».
А.Ф.Ковшарь ( биология ғылымдарының докторы, профессор).
А.Ф.Ковшарь ( биология ғылымдарының докторы, профессор).
Жоспары:
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
1.Қызыл кітапқа жалпы сипаттама.
2. Қазақстан қорықтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қызыл кітап деген сөз 1966 жылы Табиғат және табиғат ресурстарын
Қорғаудың Халықаралық Одағының (ТҚХО) түрлерді сақтап келу туралы
Комиссиясы дүниежүзінде жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлері
енгізілген Red Data Book - Фактілердің қызыл кітабын дайындап
шығарғанда пайда болды ( кейіннен оған сирек өсімдіктер де тіркелген
). Сонымен қатар ТҚХО жер бетінен жойылып кеткен өсімдіктер мен
жануарлар түрлерінің Қара тізімін де қоса жүргізеді.
70 – жылдары дамыған елдерде ұлттық Қызыл кітаптар шыға бастады.
Оларға халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген түрлермен қатар, сол елдің
территориясында жойылып кету қаупінде тұрған түлер де кіргізілді.
Қазақстанда Қызыл кітап Республика – Үкіметінің 1978 жылдың 16 –
қаңтарындағы қаулысы бойынша бекітілді ( Қазақ ССР Министрлер Советінің
№90 - қаулысы ). Оның омыртқалы жануаларға арналған бірінші бөлімі
1979 жылдың қаңтар айында жарық көрді ( 1978 жылдың аяғында басылып
шыққан еді). Бұл кітапқа омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен
түршелері, оның ішінде: сүтқоректілер - 37, құстар - 43, бауырмен
жорғалаушылар -8, қосмекенділер –1 және балықтардың түрі тіркелді.
1981 жылы Республика Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық көрді.
Оған өсімдіктердің – 307 түрі, оның ішінде: жоғары сатыдағы гүлді
өсімдіктер (288), жалаңаш тұқымдылар (2), қырыққұлақ тәрізділер (3),
қыналар (3), саңырауқұлақтар (10), мүктер (1) сияқты өсімдіктер бар.
Қазақстан Ғылым Академиясы Зоология институтының бастамасымен Қызыл
кітаптың екінші басылымы 1991 жылы дүниеге келіп, оған алғашқы рет
омыртқасыз жәндіктер – насекомдар, молюскалар, құрттар енгізілді. Сирек
кездесетін жануарлардың түрлері туралы жылдан – жылға жаңа мәліметтер
жинау Қызыл кітаптың үшінші басылымының (1996) жарық көруіне алып
келді. Осы басылыммен бір мезгілде Қазақстан Республикасы Министрлер
Кабинетінің 13.09.1996 жылдың №1258 қаулысымен жаңадан Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы туралы Ереже бекітілді. Осы ережеге
сәйкес Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы – республика
территориясында кездесетін сирек, саны азайып және жойылып кету
қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері туралы толық мәліметтер
бар – негізгі құжат.
1.Қызыл кітапқа жалпы сипаттама.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар және өсімдіктер
деп аталатын 2 томнан тұрады.Әрбір том бір кітап немесе бірнеше
бөлім болып басылып шығуы мүмкін.Жануарларға арналған том 3 мәрте (
1978,1991,1996) басылып шықты.Бірақ омыртқасыз жәндіктер тек екінші
басылымға ғана енді, ал олар туралы үшінші басылым дайындалып
жатыр. Қызыл кітаптың соңғы басылымына тіркелген әрбір жануарлар
қазіргі кездегі санының жағдайына, тіршілігінің зерттелуіне қарай жалпы
қабылданған 5 категорияның біріне жатқызылды. 1- жойылып бара жатқандар;
2 - саны кеміп бара жатқандар; 3 - сирек кездесетіндер; 4 -
анықталмағандар; 5 - саны қайта қапына келгендер.
60 – жылдың ортасында, ал біздің елде 1978 жылы жарық көрген Қызыл
кітап жануарлар мен өсімдіктерді қорғау жұмыстарына екінші тұрғыдан
қарауға негізделген. Бұл Қазақстанда таралу аймағының барлығында
ерекше қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің
қысқаша сипаттамасы берілгентізім. Республиканың жануарлар әлемінде
оларды қорғаудың басты шаралары – түрдің таралу аймағының үлкен
бөлігінде оның өміршеңділігін қамтамасыз ету. Қызыл кітаптардың
қорғауға қажетті шараларды қарастыруға арналған бөлімдерінде келешекте
қорықтар құру жайында ұсыныстар болды. Бұл көпшілік жағдайда
дұрыста бола бермейді.
Қазақстанда Қызыл кітаптың бірінші басылымы 1978 жылдың соңында
жарық көрді. Бұл Омыртқалы жануарлар бөлімі еді, оған жануарлардың
87 түрі мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілердің - 31,құстардың -
43, бауырмен жорғалаушылардың - 8, қосмекенділердің – 1 және балықтардың
түрі мен түршелері тіркелді. 13 жыл өткен соң, 1991 жылғы
Республикалық Қызыл кітаптың екінші басылымына омыртқалылардың 129
түрлері мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілердің - 42, құстардың -
58, бауырмен жорғалаушылардың - 10, қосмекенділердің – 3 және
балықтардың түрлері мен түршелері енді.
1996 жылы жарық көрген үшінші басылымда, екінші басылыммен
салыстырғанда, түрлер санына аздаған өзгерістер енгізілді,ең бастысы –
ол көрсеткіші кеміді.Онда балықтың түрі ( түршелері, популяциялары),
қосмекенділердің - 3, бауырмен жорғалаушылардың - 10, құстардың - 56
және сүтқоректілердің 40 түрі (түршелері) қалды. Осы екі басылымды
салыстырып қарасақ, 2 - басылымдағы құстар мен сүтқоректілер
қатарларын қайта қарау арқылы тізім саны кемігенін байқаймыз. Бұл
тізімді Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті 1995 жылы 21
тамызда бекітілген.
Қазақстан Қызыл кітабаның үшінші басылымына тіркелген сирек кездесетін
омыртқалы жануарларды территориялық жағынан қорғау қалай қамтамасыз
етіледі ? Шындығына келгенде, балықтар мен қосмекенділердің түрі мен
түршелерінің бірде - бір қорғалатын территориялардағы өзен – көл
айдындарында кездеспейді. Сирек кездесетін бауырмен жорғалаушылардың
10 түрінің үшеуі ғана қорықтар территориясында таралған. Олар: Ақсу –
Жабағылы қорығында мекендейтін аяқсыз кесіртке, сарыбауыр мен қызыл
теңбіл шұбар жылан, Үстірт қорығында кездесетін төртжолақты шұбар
жылан.
2. Қазақстан қорықтары.
Қорық сөзі өте көне, ол сонай Киев Рүсінің тұсында аң
аулауға ең қатал әмірмен тыйым салынған жерлерді белгілеу үшін
қолданылған. Қызыл кітап термині жақында, бар-жоғы 30 жыл бұрын
пайда болса да, мәселелерінің өткірлігі әрі пәрменділігі арқасында
ол Планетамыздағы биологиялық әртүрлілікті қорғау мәселесін
қарастырып, үлкен даңққа ие болды. Бұл тақырыпқа мақалалар
тасқынының легі, әсіресе бірқатар мемлекеттер биологиялық әртүрлілік
туралы Конвенцияға қол қойғаннаң кейінгі (Рио-де-Жанейро,1992) 2-3
жылда өсуіне байланысты, күшейе түсті. Бұл мақалаларда осы
ұғымдардың бір-біріне пара-пар еместігі жайында сәл-пәл болса да
ойлар жиі-жиі көріне бастады. Қалай болғанда да осылай болатыны
түсінікті. Бірақ бұл терминдер мазмұны жағынан әр түрлі. Өйткені,
олар биологиялық әртүрлілікті сақтауды екі - территориялық және
таксономиялық тұрғыдан қарастырады.
Қазақстан мен Орта Азияның басқа республикаларында қорықтар 1926
жылдан. Оңтүстік Қазақстандағы Батыс Тянь-Шань табиғатының үлгісі
(эталоны) ретінде бұл өңірде бірінші болып Ақсу-Жабағылы қорығы
ұтымдастырылған жылдан ашыла бастады. Екінші болып, Қостанай
облысының тың бидайықты далаларын, ең шеткі оңтүстіктегі қарағай
ормандарын және жануарлар дүниесіне өте бай далалық аймаққа тән
бірнеше көлдерді қорғауға алған Наурызым қорығы (1930 жылы құрылған)
ашылды. Одан әрі Солтүстік Тянь-Шань, оның әр түрлі белдеуімен
қоса табиғатының эталондық учаскелерімен таныстыру мақсатымен Іле
Алатауы жотасының орталық бөлігінде орналасқан Алматы қорығы
құрылды(1931ж.). Төртінші қорық - Көкшетау облысының далалары,
гранитті тас сілемдерінде өсетін қарағайлы-қайыңды ормандары мен
айдан көлдерін (Бурабай, Шортанды, Шабақты) қорғауға арналған
Бурабай қорығы. Бұл қорық бар-жоғы 15 жыл жұмыс істеп, 1951
жылы таратылды. Бесінші, Барсакелмес қорығы, 1939 жылдан Арал
теңізіндегі осы аттас аралда жұмыс істейді. Алтыншы қорық,
Қорғалжын қорығы 1958 жылы құрылды, негізінен, Орталық Қазақстандағы
(Ақмола облысы) Теңгіз және Қорғалжын көлдерінің су айдынын және
оларға жақын жатқантың даланың аздаған учаскелерін алып жатыр. Бұл
жерлер су құстарының, соның ішінде Азияның ең терістігінде
қоқиқаздар тобы орналасқан нағыз қанаттылар базары. Келесі қорық -
Марқакөл, осы аттас көл мен Оңтүстік Алтайдың таулы тайгасымен
таныстыратын, 20 жылдан астам уақыттан кейін, 1976 жылы
ұйымдастырылды, ал шөлді өлкедегі Үстірт қорығы 1984 жылы құрылған,
ол Үстірттің батыс тік жарларының ең биігінде орналасқан. Батыс
Алтай тайгасының қол тимеген учаскелерін қорғау үшін осы аттас
қорық 1992 жылы ұйымдастырылды. Тентек өзенінің 12,5 мың га
атырауы қорғауға алынып, соңғы есеппен Алакөл қорығы 1998 жылы
құрылды.
Өкінішке орай, айтылған қорықтардың көпшілігі орман-аңшылық және
аңшылық-қорық деп аталатын шаруашылықтар болып бірнеше рет қайта
құрылды. Бұл кезде олардың территориялары көп өзгеріске ұшырап,тіпті
бір жерден екінші жерге ауыстырылды (мысалы, Алматы қорығы ) . Тек
Ақсу-Жабағылы қорығы ғана 75 жылдан аса Батыс Тянь-Шань
табиғатының эталонын қорғау қызметін бұлжытпай орындап келеді.
Табиғат эталоны термині - жай бейнелі сөз емес. Ол қорықтар
құрудың негізгі мақсатын білдіреді. Бұл барлық табиғи комплекстерді
адам баласының қызметі араласпаған күйінде эталондық учаскелер
ретінде сақтау деген сөз. Осындай эталондық учаскелерде
экосистемалардың даму бағыты мен қарқыны зерттеліп, мал жайылған
немесе шөп шабылған көршілес осындай учаскелерде болып жатқан
өзгерістермен салыстыру - адам баласының шаруашылық қызметі өздері
пайдаланатын табиғат ресурстары мен барлық табиғат комплекстеріне
қалай әсер етеді деген сұраққа жауап беруге тиіс. Биологиялық
әртүрлілікті сақтау міндеті маңызды болғанымен де, бұл жерде ол
комплексті қорғаудан кейін екінші орында тұрады.
Айтылғандарды мына мысал арқылы түсіндіруге болады: Наурызым
қорығы үшін өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жеке топтарының
күрделі жүйелі өзара қарым-қатынасымен қоса барлық көл комплексін
сақтау ол жерде ұялайтын сирек кездесетін түр - бұйра бірқазанының
санын көбейткеннен әлде қайда маңызды болып табылады. Екінші
жағынан, түрді сақтап қалу мәселесінде сол қорықта ұялайтын 40
шақты бірқазанды ғана қорғап қалу емес, оны шешуде қорғалмайтын
басқа көлдердегі олардың маңызы зор. Өйткені Наурызым көлдерінде
бірқазандар санының шектен тыс көбеюі тіпті қорық комплексіне зиян
келтірген болар еді.
Қорыта айтқанда, республикамыздың барлық территориясының 0,3%-ға
жуық аумағын алып жатқан Қазақстан қорықтары кейбір бірен-саран
жағдайларда болмаса, жануарлардың (сол сияқты өсімдіктердің) сирек
кездесетін түрлеріне байланысты мәселелерді шеше алмайды. Болашақта
сонау 1975 жылы Қазақстан Ғылым академиясы ұсынған және келешекте
қорғалатын табиғат территорияларының Бас жүйесіне енген жаңа
қорықтар желісін құру жоспары іске асқан кезде ғана олардың сирек
және жойылып бара жатқан түрлерді қорғаудағы рөлі бірнеше мәрте
өседі. Бірақ ол кезде де қорықтар қорғау ісіне территориялық
тұрғыдан қарайтын болғандықтан, екінші таксономиялық тұрғыдан шешу
мәселелерін алмастыра алмайды.
Бұл тұрғыдан қараудың екінші мәні сол, ол жануарлардың (және
өсімдіктердің) таралу аймағы (ареалы) адам баласының шаруашылық және
басқа да атқарылатын қызметіне көп жағдайда сәйкес келеді. Ал,
түрді (туысты, түршені немесе кез-келген басқа да экологиялық
таксонды) толықтай қорғау тек оның саны көп болғанда ғана емес,
өзінің табиғи таралуының үлкен бөлігінде мекендегенде ғана, яғни
оның таралу ауданы кең көлемде болып, ол жерде түрдің географиялық
өзгеру процестері жүре алатын жағдайда ғана жүзеге аса алады. Бұл
жағдай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
1.Қызыл кітапқа жалпы сипаттама.
2. Қазақстан қорықтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қызыл кітап деген сөз 1966 жылы Табиғат және табиғат ресурстарын
Қорғаудың Халықаралық Одағының (ТҚХО) түрлерді сақтап келу туралы
Комиссиясы дүниежүзінде жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлері
енгізілген Red Data Book - Фактілердің қызыл кітабын дайындап
шығарғанда пайда болды ( кейіннен оған сирек өсімдіктер де тіркелген
). Сонымен қатар ТҚХО жер бетінен жойылып кеткен өсімдіктер мен
жануарлар түрлерінің Қара тізімін де қоса жүргізеді.
70 – жылдары дамыған елдерде ұлттық Қызыл кітаптар шыға бастады.
Оларға халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген түрлермен қатар, сол елдің
территориясында жойылып кету қаупінде тұрған түлер де кіргізілді.
Қазақстанда Қызыл кітап Республика – Үкіметінің 1978 жылдың 16 –
қаңтарындағы қаулысы бойынша бекітілді ( Қазақ ССР Министрлер Советінің
№90 - қаулысы ). Оның омыртқалы жануаларға арналған бірінші бөлімі
1979 жылдың қаңтар айында жарық көрді ( 1978 жылдың аяғында басылып
шыққан еді). Бұл кітапқа омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен
түршелері, оның ішінде: сүтқоректілер - 37, құстар - 43, бауырмен
жорғалаушылар -8, қосмекенділер –1 және балықтардың түрі тіркелді.
1981 жылы Республика Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық көрді.
Оған өсімдіктердің – 307 түрі, оның ішінде: жоғары сатыдағы гүлді
өсімдіктер (288), жалаңаш тұқымдылар (2), қырыққұлақ тәрізділер (3),
қыналар (3), саңырауқұлақтар (10), мүктер (1) сияқты өсімдіктер бар.
Қазақстан Ғылым Академиясы Зоология институтының бастамасымен Қызыл
кітаптың екінші басылымы 1991 жылы дүниеге келіп, оған алғашқы рет
омыртқасыз жәндіктер – насекомдар, молюскалар, құрттар енгізілді. Сирек
кездесетін жануарлардың түрлері туралы жылдан – жылға жаңа мәліметтер
жинау Қызыл кітаптың үшінші басылымының (1996) жарық көруіне алып
келді. Осы басылыммен бір мезгілде Қазақстан Республикасы Министрлер
Кабинетінің 13.09.1996 жылдың №1258 қаулысымен жаңадан Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы туралы Ереже бекітілді. Осы ережеге
сәйкес Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы – республика
территориясында кездесетін сирек, саны азайып және жойылып кету
қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері туралы толық мәліметтер
бар – негізгі құжат.
1.Қызыл кітапқа жалпы сипаттама.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар және өсімдіктер
деп аталатын 2 томнан тұрады.Әрбір том бір кітап немесе бірнеше
бөлім болып басылып шығуы мүмкін.Жануарларға арналған том 3 мәрте (
1978,1991,1996) басылып шықты.Бірақ омыртқасыз жәндіктер тек екінші
басылымға ғана енді, ал олар туралы үшінші басылым дайындалып
жатыр. Қызыл кітаптың соңғы басылымына тіркелген әрбір жануарлар
қазіргі кездегі санының жағдайына, тіршілігінің зерттелуіне қарай жалпы
қабылданған 5 категорияның біріне жатқызылды. 1- жойылып бара жатқандар;
2 - саны кеміп бара жатқандар; 3 - сирек кездесетіндер; 4 -
анықталмағандар; 5 - саны қайта қапына келгендер.
60 – жылдың ортасында, ал біздің елде 1978 жылы жарық көрген Қызыл
кітап жануарлар мен өсімдіктерді қорғау жұмыстарына екінші тұрғыдан
қарауға негізделген. Бұл Қазақстанда таралу аймағының барлығында
ерекше қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің
қысқаша сипаттамасы берілгентізім. Республиканың жануарлар әлемінде
оларды қорғаудың басты шаралары – түрдің таралу аймағының үлкен
бөлігінде оның өміршеңділігін қамтамасыз ету. Қызыл кітаптардың
қорғауға қажетті шараларды қарастыруға арналған бөлімдерінде келешекте
қорықтар құру жайында ұсыныстар болды. Бұл көпшілік жағдайда
дұрыста бола бермейді.
Қазақстанда Қызыл кітаптың бірінші басылымы 1978 жылдың соңында
жарық көрді. Бұл Омыртқалы жануарлар бөлімі еді, оған жануарлардың
87 түрі мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілердің - 31,құстардың -
43, бауырмен жорғалаушылардың - 8, қосмекенділердің – 1 және балықтардың
түрі мен түршелері тіркелді. 13 жыл өткен соң, 1991 жылғы
Республикалық Қызыл кітаптың екінші басылымына омыртқалылардың 129
түрлері мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілердің - 42, құстардың -
58, бауырмен жорғалаушылардың - 10, қосмекенділердің – 3 және
балықтардың түрлері мен түршелері енді.
1996 жылы жарық көрген үшінші басылымда, екінші басылыммен
салыстырғанда, түрлер санына аздаған өзгерістер енгізілді,ең бастысы –
ол көрсеткіші кеміді.Онда балықтың түрі ( түршелері, популяциялары),
қосмекенділердің - 3, бауырмен жорғалаушылардың - 10, құстардың - 56
және сүтқоректілердің 40 түрі (түршелері) қалды. Осы екі басылымды
салыстырып қарасақ, 2 - басылымдағы құстар мен сүтқоректілер
қатарларын қайта қарау арқылы тізім саны кемігенін байқаймыз. Бұл
тізімді Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті 1995 жылы 21
тамызда бекітілген.
Қазақстан Қызыл кітабаның үшінші басылымына тіркелген сирек кездесетін
омыртқалы жануарларды территориялық жағынан қорғау қалай қамтамасыз
етіледі ? Шындығына келгенде, балықтар мен қосмекенділердің түрі мен
түршелерінің бірде - бір қорғалатын территориялардағы өзен – көл
айдындарында кездеспейді. Сирек кездесетін бауырмен жорғалаушылардың
10 түрінің үшеуі ғана қорықтар территориясында таралған. Олар: Ақсу –
Жабағылы қорығында мекендейтін аяқсыз кесіртке, сарыбауыр мен қызыл
теңбіл шұбар жылан, Үстірт қорығында кездесетін төртжолақты шұбар
жылан.
2. Қазақстан қорықтары.
Қорық сөзі өте көне, ол сонай Киев Рүсінің тұсында аң
аулауға ең қатал әмірмен тыйым салынған жерлерді белгілеу үшін
қолданылған. Қызыл кітап термині жақында, бар-жоғы 30 жыл бұрын
пайда болса да, мәселелерінің өткірлігі әрі пәрменділігі арқасында
ол Планетамыздағы биологиялық әртүрлілікті қорғау мәселесін
қарастырып, үлкен даңққа ие болды. Бұл тақырыпқа мақалалар
тасқынының легі, әсіресе бірқатар мемлекеттер биологиялық әртүрлілік
туралы Конвенцияға қол қойғаннаң кейінгі (Рио-де-Жанейро,1992) 2-3
жылда өсуіне байланысты, күшейе түсті. Бұл мақалаларда осы
ұғымдардың бір-біріне пара-пар еместігі жайында сәл-пәл болса да
ойлар жиі-жиі көріне бастады. Қалай болғанда да осылай болатыны
түсінікті. Бірақ бұл терминдер мазмұны жағынан әр түрлі. Өйткені,
олар биологиялық әртүрлілікті сақтауды екі - территориялық және
таксономиялық тұрғыдан қарастырады.
Қазақстан мен Орта Азияның басқа республикаларында қорықтар 1926
жылдан. Оңтүстік Қазақстандағы Батыс Тянь-Шань табиғатының үлгісі
(эталоны) ретінде бұл өңірде бірінші болып Ақсу-Жабағылы қорығы
ұтымдастырылған жылдан ашыла бастады. Екінші болып, Қостанай
облысының тың бидайықты далаларын, ең шеткі оңтүстіктегі қарағай
ормандарын және жануарлар дүниесіне өте бай далалық аймаққа тән
бірнеше көлдерді қорғауға алған Наурызым қорығы (1930 жылы құрылған)
ашылды. Одан әрі Солтүстік Тянь-Шань, оның әр түрлі белдеуімен
қоса табиғатының эталондық учаскелерімен таныстыру мақсатымен Іле
Алатауы жотасының орталық бөлігінде орналасқан Алматы қорығы
құрылды(1931ж.). Төртінші қорық - Көкшетау облысының далалары,
гранитті тас сілемдерінде өсетін қарағайлы-қайыңды ормандары мен
айдан көлдерін (Бурабай, Шортанды, Шабақты) қорғауға арналған
Бурабай қорығы. Бұл қорық бар-жоғы 15 жыл жұмыс істеп, 1951
жылы таратылды. Бесінші, Барсакелмес қорығы, 1939 жылдан Арал
теңізіндегі осы аттас аралда жұмыс істейді. Алтыншы қорық,
Қорғалжын қорығы 1958 жылы құрылды, негізінен, Орталық Қазақстандағы
(Ақмола облысы) Теңгіз және Қорғалжын көлдерінің су айдынын және
оларға жақын жатқантың даланың аздаған учаскелерін алып жатыр. Бұл
жерлер су құстарының, соның ішінде Азияның ең терістігінде
қоқиқаздар тобы орналасқан нағыз қанаттылар базары. Келесі қорық -
Марқакөл, осы аттас көл мен Оңтүстік Алтайдың таулы тайгасымен
таныстыратын, 20 жылдан астам уақыттан кейін, 1976 жылы
ұйымдастырылды, ал шөлді өлкедегі Үстірт қорығы 1984 жылы құрылған,
ол Үстірттің батыс тік жарларының ең биігінде орналасқан. Батыс
Алтай тайгасының қол тимеген учаскелерін қорғау үшін осы аттас
қорық 1992 жылы ұйымдастырылды. Тентек өзенінің 12,5 мың га
атырауы қорғауға алынып, соңғы есеппен Алакөл қорығы 1998 жылы
құрылды.
Өкінішке орай, айтылған қорықтардың көпшілігі орман-аңшылық және
аңшылық-қорық деп аталатын шаруашылықтар болып бірнеше рет қайта
құрылды. Бұл кезде олардың территориялары көп өзгеріске ұшырап,тіпті
бір жерден екінші жерге ауыстырылды (мысалы, Алматы қорығы ) . Тек
Ақсу-Жабағылы қорығы ғана 75 жылдан аса Батыс Тянь-Шань
табиғатының эталонын қорғау қызметін бұлжытпай орындап келеді.
Табиғат эталоны термині - жай бейнелі сөз емес. Ол қорықтар
құрудың негізгі мақсатын білдіреді. Бұл барлық табиғи комплекстерді
адам баласының қызметі араласпаған күйінде эталондық учаскелер
ретінде сақтау деген сөз. Осындай эталондық учаскелерде
экосистемалардың даму бағыты мен қарқыны зерттеліп, мал жайылған
немесе шөп шабылған көршілес осындай учаскелерде болып жатқан
өзгерістермен салыстыру - адам баласының шаруашылық қызметі өздері
пайдаланатын табиғат ресурстары мен барлық табиғат комплекстеріне
қалай әсер етеді деген сұраққа жауап беруге тиіс. Биологиялық
әртүрлілікті сақтау міндеті маңызды болғанымен де, бұл жерде ол
комплексті қорғаудан кейін екінші орында тұрады.
Айтылғандарды мына мысал арқылы түсіндіруге болады: Наурызым
қорығы үшін өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жеке топтарының
күрделі жүйелі өзара қарым-қатынасымен қоса барлық көл комплексін
сақтау ол жерде ұялайтын сирек кездесетін түр - бұйра бірқазанының
санын көбейткеннен әлде қайда маңызды болып табылады. Екінші
жағынан, түрді сақтап қалу мәселесінде сол қорықта ұялайтын 40
шақты бірқазанды ғана қорғап қалу емес, оны шешуде қорғалмайтын
басқа көлдердегі олардың маңызы зор. Өйткені Наурызым көлдерінде
бірқазандар санының шектен тыс көбеюі тіпті қорық комплексіне зиян
келтірген болар еді.
Қорыта айтқанда, республикамыздың барлық территориясының 0,3%-ға
жуық аумағын алып жатқан Қазақстан қорықтары кейбір бірен-саран
жағдайларда болмаса, жануарлардың (сол сияқты өсімдіктердің) сирек
кездесетін түрлеріне байланысты мәселелерді шеше алмайды. Болашақта
сонау 1975 жылы Қазақстан Ғылым академиясы ұсынған және келешекте
қорғалатын табиғат территорияларының Бас жүйесіне енген жаңа
қорықтар желісін құру жоспары іске асқан кезде ғана олардың сирек
және жойылып бара жатқан түрлерді қорғаудағы рөлі бірнеше мәрте
өседі. Бірақ ол кезде де қорықтар қорғау ісіне территориялық
тұрғыдан қарайтын болғандықтан, екінші таксономиялық тұрғыдан шешу
мәселелерін алмастыра алмайды.
Бұл тұрғыдан қараудың екінші мәні сол, ол жануарлардың (және
өсімдіктердің) таралу аймағы (ареалы) адам баласының шаруашылық және
басқа да атқарылатын қызметіне көп жағдайда сәйкес келеді. Ал,
түрді (туысты, түршені немесе кез-келген басқа да экологиялық
таксонды) толықтай қорғау тек оның саны көп болғанда ғана емес,
өзінің табиғи таралуының үлкен бөлігінде мекендегенде ғана, яғни
оның таралу ауданы кең көлемде болып, ол жерде түрдің географиялық
өзгеру процестері жүре алатын жағдайда ғана жүзеге аса алады. Бұл
жағдай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz