Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Кіріспе
Негізді бөлім
1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы
2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қызметінің құқықтық негіздері.
а)Жоғарғы Сот өкілеттігі.
б)Жоғарғы Соттың құрамы мен құрылымы.
в)Жоғарғы Сот төрағасы.
г)Жоғарғы Сот алқалары.
Негізді бөлім
1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы
2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қызметінің құқықтық негіздері.
а)Жоғарғы Сот өкілеттігі.
б)Жоғарғы Соттың құрамы мен құрылымы.
в)Жоғарғы Сот төрағасы.
г)Жоғарғы Сот алқалары.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Ремпубликасының Тәуелсіздік тарихында Жоғарғы Соттың алатын орны ерекше. Қазіргі кезде сот саласында көптеген реформалар жүргізіліп жатыр сондықтан Жоғарғы Сотың тарихын білу бүгінгі күндегі аса өзекті мәселелердің бірі. ҚР Жоғарғы Соты республикадағы барлық сот жүйесін басқарады және барлық төменгі тұрған соттардың қызметіне сот қадағалауын жүзеге асырады. Сол себептен де оның құрамы мен қызметін білу өзекті.
Деректік негізі: негізгі дерек көзі ҚР Конституциясы.-Алматы, 1995."Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоксандығы №132-ІІ Қазақстан Республикасының заңы.
Тарихнамасы: Высший судебный орган СССР/ Л:Н. Смирновтың және т.б редакциялығымен шыққан.-М, 1984; М.М.Алиев "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары". Астана, 2004ж. Шыққан еңбегінің 7-тарауын ҚР Жоғары Соттының қызметтімен құқықтық негіздерін баяндаған. Онда Жоғарғы Соттын өкілеттілігі мен құрылымы, судьялардың сайлау ережесі көрсетілген. Верховный суд Республики Казахстан / М.С. Нәрікбаевтың редакциялығымен.- Алматы, 1998 атап өтсек болады. Сүлейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. 1-б-Алматы, 1999. Нарикбаев М. Дорога к провосудию-Алматы, 1997. Ғалам торда Жоғарғы Соттқа байланысты Қайрат Мамидың сайты бар.
Мақсат міндетері: Жоғарғы Соттың тарихын қызметін білу болашақта реформалар жасау үшін маңызды.
Деректік негізі: негізгі дерек көзі ҚР Конституциясы.-Алматы, 1995."Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоксандығы №132-ІІ Қазақстан Республикасының заңы.
Тарихнамасы: Высший судебный орган СССР/ Л:Н. Смирновтың және т.б редакциялығымен шыққан.-М, 1984; М.М.Алиев "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары". Астана, 2004ж. Шыққан еңбегінің 7-тарауын ҚР Жоғары Соттының қызметтімен құқықтық негіздерін баяндаған. Онда Жоғарғы Соттын өкілеттілігі мен құрылымы, судьялардың сайлау ережесі көрсетілген. Верховный суд Республики Казахстан / М.С. Нәрікбаевтың редакциялығымен.- Алматы, 1998 атап өтсек болады. Сүлейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. 1-б-Алматы, 1999. Нарикбаев М. Дорога к провосудию-Алматы, 1997. Ғалам торда Жоғарғы Соттқа байланысты Қайрат Мамидың сайты бар.
Мақсат міндетері: Жоғарғы Соттың тарихын қызметін білу болашақта реформалар жасау үшін маңызды.
1.ҚР Конституциясы.-Алматы, 1995.
2."Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоксандығы №132-ІІ Қазақстан Республикасының заңы.
3.М.М.Алиев "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары". Астана, 2004ж.
4.Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Оқулық; Алматы 2003.
5.Верховный суд Республики Казахстан / М.С. Нәрікбаевтың редакциялығымен.- Алматы, 1998.
6.Сүлейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. 1-б-Алматы, 1999.
2."Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоксандығы №132-ІІ Қазақстан Республикасының заңы.
3.М.М.Алиев "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары". Астана, 2004ж.
4.Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Оқулық; Алматы 2003.
5.Верховный суд Республики Казахстан / М.С. Нәрікбаевтың редакциялығымен.- Алматы, 1998.
6.Сүлейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. 1-б-Алматы, 1999.
Жоспар
Кіріспе
Негізді бөлім
1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы
2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қызметінің құқықтық негіздері.
а)Жоғарғы Сот өкілеттігі.
б)Жоғарғы Соттың құрамы мен құрылымы.
в)Жоғарғы Сот төрағасы.
г)Жоғарғы Сот алқалары.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Ремпубликасының Тәуелсіздік тарихында
Жоғарғы Соттың алатын орны ерекше. Қазіргі кезде сот саласында көптеген
реформалар жүргізіліп жатыр сондықтан Жоғарғы Сотың тарихын білу бүгінгі
күндегі аса өзекті мәселелердің бірі. ҚР Жоғарғы Соты республикадағы барлық
сот жүйесін басқарады және барлық төменгі тұрған соттардың қызметіне сот
қадағалауын жүзеге асырады. Сол себептен де оның құрамы мен қызметін білу
өзекті.
Деректік негізі: негізгі дерек көзі ҚР Конституциясы.-Алматы,
1995."Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі
туралы" 2000 жылғы 25 желтоксандығы №132-ІІ Қазақстан Республикасының заңы.
Тарихнамасы: Высший судебный орган СССР Л:Н. Смирновтың және т.б
редакциялығымен шыққан.-М, 1984; М.М.Алиев "Қазақстан Республикасының сот
жүйесі және құқық қорғау органдары". Астана, 2004ж. Шыққан еңбегінің 7-
тарауын ҚР Жоғары Соттының қызметтімен құқықтық негіздерін баяндаған. Онда
Жоғарғы Соттын өкілеттілігі мен құрылымы, судьялардың сайлау ережесі
көрсетілген. Верховный суд Республики Казахстан М.С. Нәрікбаевтың
редакциялығымен.- Алматы, 1998 атап өтсек болады. Сүлейменова Г.Ж. Суд и
судебная власть в РК. 1-б-Алматы, 1999. Нарикбаев М. Дорога к провосудию-
Алматы, 1997. Ғалам торда Жоғарғы Соттқа байланысты Қайрат Мамидың сайты
бар.
Мақсат міндетері: Жоғарғы Соттың тарихын қызметін білу болашақта
реформалар жасау үшін маңызды.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотты.
Орындаған: Құндызбай Д.Қ.
Тексерген: Қозыбакова Ф.А
Алматы 2010 ж
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы
Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ мемлекетінің ел болып
еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен бірге қайнасып,
бойына сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан заңдар үлгісі
– билер бітімі сот ісін биік беделге жеткізгенін дәлелдейді.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі
аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан
ғасырды артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ,
Қарахан, Оғыз, Алтын Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда
үстемдік құрған ұлыстар мен мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел
басқаруда, келелі кеңес айтуда өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл
жөнінде Еуразия тарихын терең зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте
парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ
ұлысының да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер
үкімі құқықтық нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі
ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі
– бір, түп атасы – Майқы би деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде
жатыр.
Еліміздегі билер сотының осы Майқы биден бастау алатыны – тарихи
шындық. Содан бері Қазақ елінде қалыптасқан билер бітімі әр кезеңдегі
мемлекеттік құрылым-жүйеге қарай дамып, өркендеп отырды. XVI
ғасырдағы Қасым хан шығарған Қасым ханның қасқа жолы деген заң
жарлығы (1511 – 1523 жылдары билік құрған), Есім хан (1598 – 1628
жылдар аралығында билік құрған) жарлық еткен Есім ханның ескі жолы
өз дәуіріндегі заң-жарғылардың, мемлекеттік құқықтардың жинақталған
озық үлгісіне айналды.
Ғасырдан ғасырға жалғасқан осындай дәстүрлі құқықтық әдет-ғұрып,
заңдарды мемлекет мүддесіне сай жаңаша жасаған, хан біткеннің қазығы
болған XVII – XVIII ғасырдағы Әз Тәуке ханның (1680 – 1717 жылдар
аралығында билік құрған) Жеті Жарғы заңдар ережесінің маңызы зор
болды.
Сегіз ғасырдан астам уақыт осындай ерекшелігімен халық мүддесіне,
ұлттық салт-дәстүрге қызмет етіп келген көне заңдар ережесі, билер
соты 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өз күшін жоймай, дәстүрлі
қазақ заң құқықтарының нормалық жиынтығы болып келген еді. Жаңа
социалистік қоғам үстемдік құрған 1917 – 1922 жылдар аралығында билер
соты талай мәрте айтыс-тартысқа түсіп, ескіліктің қалдығы есебінде
ұлттық, мемлекеттік маңызын жоюға әкеп соқты.
1922 жылдың соңы Кеңестер еліндегі барлық республикалар үшін үлкен
жаңалық әкелді. Яғни осы жылдың 31 желтоқсаны күні одақтас
республикалар құрылып, Советтік Социалистік Республикалар Одағының
салтанат құрған датасы тарихи құжат болып бекіді. Осы негізбен барлық
Одақтас республикалар мeмлeкeттiк мәртебелерін белгілеп, қайта
құрылды. Соған орай сот, заң шығару орындарын, басқару билігін
одақтық саясат негізіне сай қайта жүйелеп, бекітті. Сот құрылымдары
да Бүкілодақтық Атқару комитетінде қаралып, бip жүйеге түсірілді.
Төменгі сатыдан алып қарағанда халық соттары негізгі сот құрылымы деп
танылды. Одан кейін губерниялық соттар тұрды. Әpбip одақтас
республикалардың Жоғарғы Соты құрылып, КСРО Жоғарғы Сотына мәлімет
бepiп, бip орталыққа бағынған заңдылық негізінде сот icін жүргізуді
үрдіске айналдырды. Сөйтіп, КСРО-дағы барлық сот жүйесі одақтық
маңызға ие болды.
1923 жылдың алғашқы айларында барлық одақтас республикаларда Жоғарғы
Сот құру туралы Бүкілодақтық Атқару комитетінің нұсқаулары шықты.
Осыған орай РСФСР Жоғарғы Сотының 1923 жылдың 10 cәyipі күнгі N 31-шi
бұйрығында (§ 8) былай деп көрсетілген:
"... При сем объявляются для руководства типовые штаты для отделений
Верховного Суда в г.г. Чита и Оренбурге, утвержденные постановлением
Президиума Верховного Суда от 10 февраля с.г. и Центр. Штат. Комиссии
при НКТ впредь до фактического обследования в количестве 52 штатных
единиц. Приложение: штаты ". § 9: "При сем объявляется для
руководства штат Туркестанского Отделения Верховного Суда в
количестве 57 штатных единиц, утвержденный постановлением Президиума
Верховного Суда от 17 марта с.г. Приложение: штат Туркестанского
отделения, — деп қазіргі Қазақстан аймағына тән Жоғарғы Соттың штат
кестесін анықтап берген. Осы бұйрықта (§ 7) БОАК-тың 1923 жылдың 28
наурызы күнгі қаулысы бойынша Түркістан Республикасы Жоғарғы Сотының
бөліміне Төраға болып Шарафутдинов, оның орынбасарлығына Гайлис
тағайындалғанын атап көрсеткен.
Сонымен, БОАК-тың 1923 жылдың 11 сәуірі күнгі қаулысымен РСФСР
құрамында Қырғыз (Қазақ) бөлімінің Жоғарғы Соты құрылды. БОАК-тың
(ВЦИК) Төрағасы М.Калинин, хатшысы Т.Сафронов қол қойып, бекіткен
"РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің ережесі туралы" N 0268
тарихи құжатын толығымен келтірейік:
"1. Қырғыз Жоғарғы Сотының бөлімі мынадай құрамда іс атқарсын: а)
Төралқа, б) Қылмыстық істер жөніндегі кассациялық алқа, в) Қылмыстық
істер жөніндегі сот алқасы.
2. Жоғарғы Сот бөлімінің төралқасы: бөлім төрағасы, қылмыстық істер
жөніндегі кассациялық және сот істері алқаларының төрағаларынан
құрылсын.
3. Төралқа:
а) Жоғарғы Сот бөліміндегі сот мүшелерінің міңдетін айқындап, бөліп
береді;
б) Арнайы тағайындалған сот құрамымен сот ісі жөніндегі алқа ісін
жеке-дара қарайды;
в) Жоғарғы Сот бөлімі бойынша мәліметтерді жинақтап және де сот
алқасының мәліметтерін қарап, бекітеді;
г) Республика Прокурорының ұсынысы бойынша облыстық соттарды арнайы
тексеруді тағайындап, осы тексеру қорытындысын тыңдап бекітеді;
д) Республика Прокурорының жеке хабарлауымен әрі тексеру қорытындысы
есебімен Қырғыз (Қазақ) Жоғарғы Соты бөліміндегі сот мүшелері,
облыстық соттың төрағалары, олардың орынбасарлары үстінен өндірістік
тәртіптілік ісін қозғайды.
Ескерту: РСФСР Жоғарғы Соты жанындағы Қырғыз республикасы
Прокурорының орынбасары төралқа мөжілісіне кеңесу құқығы бойынша
міндетті түрде қатысады.
4. Жоғарғы Сот бөлімінің Төрағасы бөлімдегі барлық жұмыстарға
басшылық жасайды.
Төраға және оның орынбасары барлык алқадағы қаралатын сот істеріне
төрағалык ету құқығын өзіне қабылдай алады.
5. Қылмыстық істер жөніндегі кассациялык алқа РСФСР Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 437-447-баптарын негізге алып әрекет етеді.
Сонымен қатар, бұл облыстық соттардағы кассациялық инстанциядағы
қылмыстық істерге де қатысты.
6. Кассациялық алқаның сот мәжілісінің құрамы төрағалық етуші және
екі мүшеден түрады (үш тұлға).
Жоғарғы Сот бөліміндегі кассациялық алқа жанында Прокурордың
көмекшісі тіркеледі.
7. Қырғыз (Қазақ) Кеңестік Социалистік Республикасына қатысты сот
ісін РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 448 және 449-баптары
бойынша сот алқасы жүргізеді.
Сот алқасындағы сот мәжілісінің құрамы үш тұлғадан тұрады: Төрағалық
етуші және сот алқасы жанындағы Жоғарғы Сот өкілі мен прокурордың
көмекшісі.
8. Жоғарғы Соттың бөлімі "Сот құрылымы туралы ережеде" көрсетілген
60-баптың 1,2-тармағына сәйкес пленум өткізбейді. Ондай құқық РСФСР
Жоғарғы Сотына ғана берілген.
9. Жоғарғы Соттың бөлімінде тәртіптілік алқасы болмайды. Ондай
құқықпен қызметті төралқа карайды (3-баптың "Д" тармағы).
10. Жоғарғы Сот бөлімінің құрамын бекітіп, тағайындау "Сот құрылымы
туралы ереженің" 58-бабына сәйкес жүргізіледі,' — деп көрсетілген.
1923 жылғы 11 сәуірде құрылған РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ)
бөлімінің алғашқы Төрағасы болып 1921 жылдың қазан айынан Жоғарғы
Революциялық трибуналдың Төрағасы қызметін атқарып келген Нығмет
Нұрмақов тағайындалды Қазақстандағы сот құрылымына, Әділет
министрлігі мен Бас прокуратураның қалыптасуына айтарлықтай үлес
қосқан халқымыздың біртуар ұлы Нығмет Нұрмақов туралы атап айтқан
жөн.
Жоғарғы Сот Төрағасы қызметінен кейін Қазақ АССР-нің Әділет министрі
әрі Бас прокуроры болған Н.Нұрмақов 1924 жылдың соңында Республика
Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы (қазіргі Премьер-министрдің
орны) болып тағайындалған. Одан кейін 1931-1937 жылдары Москвада
БОАК-тың төралқасыңда бөлім меңгерушісі болды. Халық үшін туған
осындай аяулы азамат 1937 жылы сталиндік репрессияның құрбандығына
ұшырауы өкінішті-ақ.
1923 жылғы Жоғарғы Соттың құрамында 52 штаттық орын болған. Бірақ сот
кадрларының жетіспеуінен ұзын саны 29 адам ғана нақты қызмет
атқарған.
РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің бұл жылдардағы сот
істеріне қатысты атқарған қызметтерін жан-жақгы саралап беруге тарихи
архивтік құжаттар жеткілікті емес. Дегенмен, 1923 жылдың 18 тамызы
күні алғаш рет Жоғарғы Соттың Қырғыз (Қазақ) бөлімінің төралқасы
өзінің тікелей бұйрығымен сот алқасының негізгі құрамын бекіткені
туралы сот алқасы төрағасының орынбасары А.А.Голубцовтың жасаған
баяндамасы сақталған. Онда 1923 жылдың 1 каңтарынан бастап сот
алкасының төрағасы болып П.В.Алексеев тағайындалғаны, басқа алқа
мүшелері жоқ болғаны айтылған. 1923 жылдың 18 тамыздағы Жоғарғы Сот
төралқасының бұйрығынан кейін ғана аталған сот алқасының мүшелері
бекітіліп, өз жұмыстарын ойдағыдай атқарып, сот ісін жетілдірген.
Ал, Жоғарғы Соттың Қырғыз (Қазақ) бөліміне бұл кезде И.И.Кочкин
уақытша тағайыңдалып, төрағалық еткен. Жоғарыдағы аты аталған алқа
мүшелерінен басқа Т.А.Арыстанбеков, М.Н.Демме сот алқаларына басшылық
жасап, іс жүргізу талабын күшейте түсті.
РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің 1924 жылғы атқарған
қызметі жайлы айтар болсақ, бұл кезең кеңестік социалистік жүйе
өзінің мемлекеттік билігін одан сайын күшейткен тұс болатын.
Социалистік қоғамға тән заңдылық нормаларын жүзеге асыру үшін
соттарға "қырағылық таныту" тапсырылды. Ел ішіндегі "жат
элементтерді" жоюдағы тап күресінің саяси мәніне негізделген заңдарды
тиянақты түрде қолдануды барлык сатылардағы соттардан талап етті.
1924 жылдың 1 наурызынан бастап РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ)
бөлімінің төрағасы болып Тілеужан Мұқашев тағайындалған. Т.Мұқашев
Қазақстандағы сот, прокуратура ісіне еңбегі сіңген заңгер еді. Ол да
сталиндік қуғын-сүргіннен аман кетпеді. 1924 жылдан 1925 жылдың
маусымына дейін Жоғарғы Соттың Төрағасы, 1926-1928 жылдары Орал
губерниялык сотының төрағасы, одан кейін сол Орал округінің
прокуроры, кейін Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімінде алқа мүшесі, 1937
жылы Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төрағасының орынбасары болған.
Т.Мұқашев РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің 1924 жылғы бір
жылдық жұмысы туралы есепті баяндамасында РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз
(Казақ) бөлімінің сот ісін жүргізудегі ролі мен құзыры туралы айтып
өткен. Онда Жоғарғы Сот — республикадағы ең жоғарғы құзыретті құқығы
бар сот ұйымы ретінде Қазақстан аумағында барлық сатыдағы соттарға
бақылау жасайтыны айтылған. Сондай-ақ, губерниялық және халық
соттарының қылмыстық істер жөніндегі шығарған шешімдеріне риза
болмаған талапкерлер шағымын қарауға, әскери көлік (транспорттық)
трибуналы мен мемлекеттік аса маңызды істерді қарайтын бірінші
сатыдағы соттан басқа барлық соттардың кез-келген ісін қадағалау
тәртібімен бақылап, қарауға құқықты делінген.
Төралқа құрамы Жоғарғы Сот бөлімінің Төрағасынан және сот алқасы мен
қылмыстық істер жөніндегі кассациялық алқадан тұрды. Ал, атқаратын
қызметі: а) "алқа мүшелері арасындағы жеке-жеке орындайтын
міндеттерін бөліп беру, б) губерниялық соттардың қарамағындағы
судьяларды тағайындау, в) өндірістік тәртіп жөнінде іс қозғап қарау,
г) арнайы бұйрықтар мен инструкцияларды қарап бекіту", — деп
көрсетілген.
1924 жылы Төралқа мәжілісі 31 рет шақырылып, 77 әртүрлі істерді
қараған. Оның ішінде ұйымдастыру мәселесіне қатысты 11 іс,
губерниялық соттарды тексеру жөнінде 7 баяндама, губерниялық
соттардың тәртіптілік алқасы қараған шешім туралы 6, өндірістік
тәртіптілік мәселесі жөнінде 4, ішкі циркуляр және түрлі
түсіндірмелер, губерниялық соттарды тексерушілер туралы 3, қазақ
тілінде іс жүргізуді жеделдету жөнінде 6, сот алқалары атқарған істер
туралы 3, Жоғарғы Соттың ережесі туралы 5, соттарды қызметке
тағайындау және ауыстыру жөнінде 6, өзге де ұйымдық жұмыстар туралы
10 іс қарап, шешім қабылданған. Соның ішінде қазақша іс жүргізу
мәселесі өте баяу орындалған. Сотта қазақша іс қарайтын судьялар өте
аз болған, үлттық кадр жоққа тән еді.
Т.Мұқашевтің жыл қорытындысында жасаған баяндамасында назар
аударарлық нәрсе — 1924 жылы қазіргі Қазақстан территориясында
Ақмола, Семей, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай, Орынбор, Орал губерниясы және
Адай уезі болған. Одан кейін Жетісу, Сырдария губерниялары және
Қарақалпақ Автономиялық облысы қосылған. Осыншама ұлан-ғайыр
аймақтағы барлық соттармен етене жұмыс жасау Жоғарғы Соттың Қазақ
бөліміне жүктелген. Нақты айтқанда 2.845.273 шаршы метр аймақта
шашыраңқы жатқан 6.216.672 халықтың құқықтарын қорғауда 4 губерниялық
сот, 3 облыстық сот және губерниялық сот дәрежесіндегі Адай уездік
соты жұмыс жасаған.
Қазақстан үшін 1925 жыл елеулі оқиғаларға толы болды. Мемлекеттік
құрылым жүйелерінде ішінара өзгерістер, территориялық басқаруда
бірігулер жүріп жатты. Ең маңыздысы патшалық дәуірден жаңсақ аталып
келе жатқан ұлтымыздың төл атауы — "Қазақ" сөзі өз орнын тапты. Бұдан
былай "Қырғыз" атауы қолданылмайтын болды. Сонымен қатар, бұрын
Ресейдің басқару билігімен қазақ халқы екіге бөлініп, оңтүстік
облыстар Түркістан өлкесіне (республикасына) қарап келген еді. 1924
жылы Жетісу, Сырдария облыстары Қазақ АССР-нің қүрамына енді.
Бұл жылдары РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі де өзінің сот құрылымы
жөніндегі ережесін қайта қарап, бекітудің жобасын жасады. Бұған
бірден-бір себеп болған нәрсе — 1925 жылға дейін Жоғарғы Соттың Казақ
бөлімінде азаматгық сот істерін қарайтын алка болмаған еді. Азаматтық
істер губерниялық (облыстық) соттарда ғана қаралып, шағымдану тәртібі
мен наразылық келтіру тікелей РСФСР Жоғарғы Сотына жіберілетін.
Одақтас республика дәрежесіндегі Қазақ АССР-нің Жоғарғы Сотында
азаматтық істер жөнінде сот алқасының міндетті түрде қажет екенін
сезінген БОАК-тың Төралқасы 1925 жылғы 1 маусымдағы мәжілісінде
"РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі жанынан азаматтық сот істері
жөніндегі алқа және кассациялық алқа құру туралы" мәселені тыңдап,
қаулы алған. Онда:
"1. РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің жанынан:
а) Азаматтық істер жөніндегі кассациялық алқа белгілі мақсатпен
құрылсын;
2. РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің 1923 жылғы 11 сәуірдегі
БОАК-тың төралқасы бекіткен ережесіне жеке баптармен өзгерістер мен
толықтырулар енгізу РСФСР Жоғарғы Сотына тапсырылсын. Аталған сот
алқасының құзыреттік шегін, сондай-ақ қаншалықты талап құны
мөлшерінде іс қарайтынын анықтасын.
3 РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің ережесі туралы жоба мәтініндегі
өзгерістерді БОАК-тың төралқасы мен РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесіне
ұсынсын4, — делінген. РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің 1925 жылы 24
тамыз күнгі өткен төралқа мәжілісінің № 9 хаттамасында: БОАК-тың 1923
жылғы 11 сәуірдегі және 1925 жылдың 1 маусымындағы қаулыларына сәйкес
ережедегі 1-баптың "б", "в" тармақтары мынандай редакцияда жазылды:
б) Қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және азаматтық істер
жөніндегі сот алқасы.
... 2) 2-баптағы "бөлімнің төрағасы" деген сөзден кейін "Қылмыстық
істер жөніндегі кассациялық сот алқасының және Азаматтық сот істері
жөніндегі кассациялық алқаның төрағалары деп жазылсын", — делінген.
Сондай-ақ, сот істеріне қатысты басқа да толықтырулар енгізген.
РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімі ережесінің жаңа жобасы мемлекеттік
заң орындарының барлығында талқыланып, бекітілді. Ережеге енгізілген
ең басты толықтыру — Азаматтық сот істері жөніндегі алқа және
кассациялық алқа сатыларын Қазақ АССР-і Жоғарғы Сотының құрамына
енгізу болды.
Сол 1925 жылғы БОАК-тың төралқасы қарап, қаулы алған жобадағы
ереженің 6-бабында:
"... Жоғарғы Сот Қазақ бөлімінің азаматтық істер жөніндегі
кассациялық алқа сатылары Қазақ Советтік Социалистік
Республикасындағы облыстық және губерниялық соттардың азаматтық істер
бойынша жіберген талап кұнын 10000 сомнан асырмайды. Егер іске
қатысты талап құны 10000 сомнан асса, кассациялық шағым мен қадағалау
тәртібі бұрынғыдай РСФСР Жоғарғы Сотында тікелей қаралады5, —
делінген. Азаматтық сот алқасына жататын барлық сот істерінің
талапкерлері және жауапкерлері болып ҚазОАК Халық Комиссарлар Кеңесі,
Халық комиссариаттары мен оған теңестірілген орталық басқармалар,
губерниялық, облыстық атқару комитеттері және астананың қалалық
кеңесі танылды. Осы жобамен келіскен БОАК пен РСФСР Халық Комиссарлар
Кеңесі 1926 жылғы 18 қаңтарда "РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің
ережесі туралы" қаулысын шығарды.
РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінде азаматтық істер жөніндегі сот
алқасының құрылуына айтарлықтай үлес қосып, тиісті мемлекеттік атқару
орындарынан талап етуде Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімінің Төрағасы
Мырзағұл Атаниязовтың сіңірген еңбегі зор. 1925 жылдың маусым айынан
1927 жылдың каңтарына дейін Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімін басқарған ол
бұған дейін Ақтөбе губерниялық трибуналының әскери алқасында
төрағаның орынбасары, төраға (1921-1922 жылдар) болған. Одан кейін
1922 жылы Қазақ АССР-нің Әділет Халық Комиссары лауазымын атқарған
білікті заңгер ретінде республикаға кеңінен танылған маман еді. 1937
жылы сталиндік репрессияға М.Атаниязов та ұшырады...
Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімі өзіне тән жүйесі мен құрылымын бір арнаға
түсірген кезі 1926 жылмен шектеледі. Кеңестік социалистік заңдардың
бағыт-бағдарына сүйеніп іс жүргізген соттар 1926 жылдан 1936 жылдар
аралығында кеңестік социализм құру жолындағы коммунистік қоғамға
лайықты заңдарды міндеттілікпен орындады, соған лайықты сот
шешімдерін шығарып отырды.
1936 жылы кеңестік қоғамдағы мемлекеттік құрылым жүйесіндегі
заңдылықтар Кеңестердің Бүкілодақтық VIII төтенше съезі бекіткен жаңа
Конституциямен нығайтылды. Бұл кезде Қазақстанда да мемлекеттік
басқару жүйесінде өзгерістер болып жатты. Автономиялық республикадан
жеке одақтас республика болып құрылды. Одан кейін республиканың жеке
мемлекеттік құрылымы, билік жүргізу, заң шығару, оны орындайтын өз
республикасына тән Конституциясы қабылданды.
1936 жылы 9 шілдеде ҚазОАК-тың төралқасы Л.И.Мирзоянның төрағалық
етуімен конституциялық комиссия құрылды. 1937 жылы 3 ақпанда ҚазОАК
"Қазақ ССР-нің Конституциясы туралы" мәселе қарады. Комиссия талдап,
пысықтаған Конституция жобасын көріп, енді еңбекшілер мен халық
арасында кеңінен талқылау керек деп шешті.
1937 жылы 26 наурызда Бүкілқазақстандық Кеңестердің X съезі "Кеңестік
Социалистік Қазақстанның жаңа Конституциясын" қабылдау туралы қаулы
алды.6 СССР Конституциясының "IX тарауы мен Қазақ ССР
Конституциясының VII тарауы сот ұйымдары мен прокуратура қызметін
үйымдастыру, құру тәртібіне арналған. Қазақ ССР-інің Конституциясы
бойынша сот жүйесі әкімшілік бөліністегі еңбекші депутаттардың
кеңестік ұйымына негізделіп құрылды. Азаматтық, қылмыстық істерді
қарайтын халық соттарының учаскесі барлық ауданда болды. Бүл ең
төменгі сатыдағы сот ұйымы болып есептелінді. Бұдан кейінгі сатыда
облыстық соттар тұрды. Ол облыс көлеміндегі азаматтық, қылмыстық
істерді қарап, шешім кабылдады және халық сотының шешімдері мен
үкімдері бойынша келіп түскен қассациялық шағым мен наразылықтарды
қарап, билік айтты.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты — республикадағы ең жоғарғы сот үйымы
болып танылды. Өзінен төменгі соттар қарап, шешім қабылдаған істер
бойынша шыққан үкімдерді наразылық келтіру тәртібімен қайта қарауға
мүмкіндік алды. Сондай-ақ, соттардың кассациялық шағымды қарау
барысында күшінде қалдырылған шешімдерді немесе кассациялық шағым
заңда көрсетілген мезгілде сотқа берілмесе, оны наразылық келтіріп,
қайта қарау құқығын иеленді.
1936 жылғы СССР және Қазақ ССР-нің негізгі заңдары принциптеріне
сәйкес халық соттарының судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және
тең сайлау құқығымен жабық дауыста 3 жыл мерзімге сайлады. Халық
соттарына судьялардың кандидаттарын, халық заседательдерін ұсынуға
еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары, коммунистік партия ұйымы, кәсіподақ
ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болды. Облыстық соттың судьяларын
еңбекшілердің облыстық депутаттарының кеңесі 5 жыл мерзімге сайлады.
Ал, Жоғарғы Соттың судьяларын Казақ ССР-нің Жоғарғы Советі 5 жылға
сайлады.
Конституцияда "сот ісін жүргізу тілі" қазақ тілінде, жекелеген
аудандарда, яғни орыс, ұйғыр, өзбек ұлты басым жерлерде халық санының
басымдылығына қарай белгіленді. Іс материадары толығымен қажетті
тілге аудармашы арқылы тәржімаланып берілді. Әр ұлттың өкілі сотта өз
ана тілінде жауап беруге құқықты деп көрсетілді.
Қазақстан өз алдына жеке республика болып одақтас республикалармен
теңестірілген соң жарияланған алғашқы Конституция сот істерін
жетілдіруде көптеген заң шараларын жүзеге асыруға септігін тигізді.
Атап айтқанда, халық соттарының ықпалы артып, оларды ұйымдастыру
барлық аудандарда кеңінен өрістеді. Мәселен, 1936 жылы Қазақстан
бойынша 223 халық сотының учаскесі іс жүргізсе, Конституция
жарияланған 1937 жылдың соңына қарай халық соттарының саны 240-қа
жетті. Ал, 1938 жылы Қазақстан бойынша 287 халық соттарының учаскесі
192 аудан бойынша сот ісін жүргізген. Облыстық соттардың саны 1937
жылы 8 ғана болса, жаңадан құрылған облыстардың есебінен 1940 жылы
14-ке жеткен.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты Конституциядағы 85-баптың талабына сай
республикадағы барлық сот істеріне билік етті. Аталған бапта: "Қазақ
ССР-нің Жоғарғы Соты — Қазақ ССР-індегі ең жоғарғы сот ұйымы болып
табылады. Қазақ ССР-нің Жоғарғы Сотына Қазақ ССР-індегі және облыстық
сот ұйымдарындағы барлық сот істері мен қызметтерін қадағалау
жүктелген", — деп көрсетілген. Мұндағы еске сақтар бір нәрсе —
Қазақстан территориясындағы арнайы соттардың сот ісін, қызметтерін
қадағалау КСРО Жоғарғы Сотының қарауында болған.
Республика Жоғарғы Сотының құрамын Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі 5
жылға сайлап, бекітті. Оның құрамына Төраға, төрағаның орынбасары,
Жоғарғы Соттың мүшелері және халық заседательдері енді. Қазақ ССР
Жоғарғы Сотының құрамында қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және
азаматтық істер жөніндегі сот алқасы іс жүргізді.
Аталған екі сот алқасы Жоғарғы Соттағы тең дәрежедегі, өз еркімен іс
жүргізетін ұйым болып табылды. Өзінен төменгі сатыдағы соттардың
ұйғарымдары мен шешімдерін, үкімдерін қадағалау тәртібімен заңды
күшіне енген істерді қайта қарауды жүзеге асырды. Сондай-ақ, Қазақ
ССР Жоғарғы Сотының Төрағасы мен Қазақ ССР Бас прокурорының
наразылығымен облыстық соттардың заңды күшіне енбеген ұйғарымдары мен
шешімдеріне, үкімдеріне наразылық келтірілген шағымдар бойынша істі
қайта қарауға құқық берілді. Мұның мынадай ішкі себептері болды.
1938 жылы "Сот құрылымы туралы" шыққан жаңа заңдағы ережелерге
байланысты облыстық соттардың іс қарау құзырындағы төралқа мен пленум
өткізу қысқартылып, қадағалау тәртібі Республика Жоғарғы Соты мен
КСРО Жоғарғы Сотының қарауына берілген еді. Оған қоса облыстық соттың
құзырындағы сот басқармасы қызметі де жойылған болатын. Қысқасын
айтқанда, 1938 жылғы "Сот құрылымы туралы" заңға байланысты
Қазақстандағы барлық соттар "белгіленген тәртіп" шеңберінде ғана сот
істерімен айналысты.
1939 жылы Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясы Жоғарғы
Соттың судьялығына 25 мүше, 43 халық заседательдерін сайлап, бекітті.
"Ел басына күн туған" Ұлы Отан соғысы жылдарында КСРО-дағы барлық
соттар әскери жағдайға көшірілді. Өйткені соғыс басталысымен сот
ұйымдарын тез арада қайта құрып, соғыс жылдарының талаптарына сай
қызмет жасауды жеделдете түсті. Осындай қиын кезеңге байланысты 1941
жылғы 22 маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы "Әскери жағдай
туралы" жарлығын шығарды. Бұл қоғамдық тәртіп пен мемлекет
қауіпсіздігін сақтаудың негізгі бағдары болып есептелді. Соғыс
қимылдары жүріп жатқан аудандардағы барлық сот ұйымдары қорғанысқа
көшіп, майдандағы Әскери кеңестерге, Әскери округтерге қарады. Ал,
соғыс майданынан тысқары жатқан аймақтар әскери соғыс жағдайына
кірмеді. Қазақстандағы соттардың барлығы тылдағы ел тыныштығы мен
халық байлығын талан-таражға түсірмей, майданға азық-түлік,
киім-кешек жөнелтудегі социалистік зандылықтардың дүрыс сақталып, ел
ішінде спекуляция мен мемлекет мүлкін жымқырудың етек алмауын
кадағалады. Бұл тұрғыдан халық соттары ерекше қызмет көрсетті. Соғыс
жылдарында Қазақстандағы халық соттары да белсенділік танытты.
Мемлекетке, қоғамға аса кауіпті сатқындық ниеттегі қылмыскерлерді,
соғыстан қашқандарды, жаудың жеңетіні туралы өсек-аяң таратқандарды
сотқа тартып, тиісті кесім шығарып отырды.
Соғыс жылдарының алғашқы кезеңіңде Қазақстандағы халық соттары
білікті кадрлары мен судьяларын майданға аттандыруға тура келді. Атап
айтқанда, Кеңес әскерінің қатарына 1942 жылы 130 халық сотының
судьясы, 31 облыстық соттың мүшесі соғыска аттанса, 1943 жылы 77
халық сотының судьясы, 13 облыстық сот мүшесі майдан шебіне кеткен.
Олардың орнын майданнан жараланып қайтқан заң мамандары, өзге де
партия ұйымының қызметкерлері ауыстырған...
Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталуына байланысты 1945 жылғы 23
маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесі әскер қатарыңдағы жасы егде
жауынгерлерді босату туралы заң қабылдады. Бұл бейбіт өмірге көшкен
еліміздегі қалпына келтіру жұмыстарында еңбек етіп жаткан еңбекшілер
санын көбейте түсті.
Соғыс жылдарынан кейінгі бейбіт өмірде соғыс жағдайына негізделген
төтенше ұйымдар, арнайы соттарға тән құқықтық актілер күшін жоя
бастады. Әскери жағдайға көшірілген өндіріс орындары қайтадан халық
шаруашылығына ауыстырылды. Соғыс жылдарында әкімшілік жазаға
тартылғандардың көбі рақымшылық заңы бойынша жазасы жеңілдетілді.
Істеген қылмыс түрлерінің жеңілдігіне қарай сотталған азаматтар да
жазадан босатылды. 1947 жылы 26 мамырдағы социалистік гуманизмнің
салтанат құруына орай бейбіт өмірде өлім жазасын қолдануды қысқарту
үшін "Өлім жазасын жою туралы" Жарлық шықты. Мұның өзі халықтың
жабырқаңқы көңілін бір көтеріп тастады.
Ұлы Отан соғысы елге үлкен ауыртпалық әкелгені тарихтан белгілі.
Соғыс жылдары ер-азаматтардың жаппай майданға аттану салдарынан сот
қызметіне, судьялыққа арнайы заң мамандығы жоқ кадрлар лажсыздан
алынған болатын. Бұл үрдіс соғыстан кейінгі жылдары да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізді бөлім
1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы
2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қызметінің құқықтық негіздері.
а)Жоғарғы Сот өкілеттігі.
б)Жоғарғы Соттың құрамы мен құрылымы.
в)Жоғарғы Сот төрағасы.
г)Жоғарғы Сот алқалары.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Ремпубликасының Тәуелсіздік тарихында
Жоғарғы Соттың алатын орны ерекше. Қазіргі кезде сот саласында көптеген
реформалар жүргізіліп жатыр сондықтан Жоғарғы Сотың тарихын білу бүгінгі
күндегі аса өзекті мәселелердің бірі. ҚР Жоғарғы Соты республикадағы барлық
сот жүйесін басқарады және барлық төменгі тұрған соттардың қызметіне сот
қадағалауын жүзеге асырады. Сол себептен де оның құрамы мен қызметін білу
өзекті.
Деректік негізі: негізгі дерек көзі ҚР Конституциясы.-Алматы,
1995."Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі
туралы" 2000 жылғы 25 желтоксандығы №132-ІІ Қазақстан Республикасының заңы.
Тарихнамасы: Высший судебный орган СССР Л:Н. Смирновтың және т.б
редакциялығымен шыққан.-М, 1984; М.М.Алиев "Қазақстан Республикасының сот
жүйесі және құқық қорғау органдары". Астана, 2004ж. Шыққан еңбегінің 7-
тарауын ҚР Жоғары Соттының қызметтімен құқықтық негіздерін баяндаған. Онда
Жоғарғы Соттын өкілеттілігі мен құрылымы, судьялардың сайлау ережесі
көрсетілген. Верховный суд Республики Казахстан М.С. Нәрікбаевтың
редакциялығымен.- Алматы, 1998 атап өтсек болады. Сүлейменова Г.Ж. Суд и
судебная власть в РК. 1-б-Алматы, 1999. Нарикбаев М. Дорога к провосудию-
Алматы, 1997. Ғалам торда Жоғарғы Соттқа байланысты Қайрат Мамидың сайты
бар.
Мақсат міндетері: Жоғарғы Соттың тарихын қызметін білу болашақта
реформалар жасау үшін маңызды.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотты.
Орындаған: Құндызбай Д.Қ.
Тексерген: Қозыбакова Ф.А
Алматы 2010 ж
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы
Тарихтың тереңіне бой тартсақ, қазіргі Қазақ мемлекетінің ел болып
еңсе көтерген дәуірден бергі табиғи болмыс-бітімімен бірге қайнасып,
бойына сінген әдет ғұрып, салт-санасынан екшеліп шыққан заңдар үлгісі
– билер бітімі сот ісін биік беделге жеткізгенін дәлелдейді.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі
аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан
ғасырды артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ,
Қарахан, Оғыз, Алтын Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда
үстемдік құрған ұлыстар мен мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел
басқаруда, келелі кеңес айтуда өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл
жөнінде Еуразия тарихын терең зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте
парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ
ұлысының да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер
үкімі құқықтық нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі
ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі
– бір, түп атасы – Майқы би деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде
жатыр.
Еліміздегі билер сотының осы Майқы биден бастау алатыны – тарихи
шындық. Содан бері Қазақ елінде қалыптасқан билер бітімі әр кезеңдегі
мемлекеттік құрылым-жүйеге қарай дамып, өркендеп отырды. XVI
ғасырдағы Қасым хан шығарған Қасым ханның қасқа жолы деген заң
жарлығы (1511 – 1523 жылдары билік құрған), Есім хан (1598 – 1628
жылдар аралығында билік құрған) жарлық еткен Есім ханның ескі жолы
өз дәуіріндегі заң-жарғылардың, мемлекеттік құқықтардың жинақталған
озық үлгісіне айналды.
Ғасырдан ғасырға жалғасқан осындай дәстүрлі құқықтық әдет-ғұрып,
заңдарды мемлекет мүддесіне сай жаңаша жасаған, хан біткеннің қазығы
болған XVII – XVIII ғасырдағы Әз Тәуке ханның (1680 – 1717 жылдар
аралығында билік құрған) Жеті Жарғы заңдар ережесінің маңызы зор
болды.
Сегіз ғасырдан астам уақыт осындай ерекшелігімен халық мүддесіне,
ұлттық салт-дәстүрге қызмет етіп келген көне заңдар ережесі, билер
соты 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өз күшін жоймай, дәстүрлі
қазақ заң құқықтарының нормалық жиынтығы болып келген еді. Жаңа
социалистік қоғам үстемдік құрған 1917 – 1922 жылдар аралығында билер
соты талай мәрте айтыс-тартысқа түсіп, ескіліктің қалдығы есебінде
ұлттық, мемлекеттік маңызын жоюға әкеп соқты.
1922 жылдың соңы Кеңестер еліндегі барлық республикалар үшін үлкен
жаңалық әкелді. Яғни осы жылдың 31 желтоқсаны күні одақтас
республикалар құрылып, Советтік Социалистік Республикалар Одағының
салтанат құрған датасы тарихи құжат болып бекіді. Осы негізбен барлық
Одақтас республикалар мeмлeкeттiк мәртебелерін белгілеп, қайта
құрылды. Соған орай сот, заң шығару орындарын, басқару билігін
одақтық саясат негізіне сай қайта жүйелеп, бекітті. Сот құрылымдары
да Бүкілодақтық Атқару комитетінде қаралып, бip жүйеге түсірілді.
Төменгі сатыдан алып қарағанда халық соттары негізгі сот құрылымы деп
танылды. Одан кейін губерниялық соттар тұрды. Әpбip одақтас
республикалардың Жоғарғы Соты құрылып, КСРО Жоғарғы Сотына мәлімет
бepiп, бip орталыққа бағынған заңдылық негізінде сот icін жүргізуді
үрдіске айналдырды. Сөйтіп, КСРО-дағы барлық сот жүйесі одақтық
маңызға ие болды.
1923 жылдың алғашқы айларында барлық одақтас республикаларда Жоғарғы
Сот құру туралы Бүкілодақтық Атқару комитетінің нұсқаулары шықты.
Осыған орай РСФСР Жоғарғы Сотының 1923 жылдың 10 cәyipі күнгі N 31-шi
бұйрығында (§ 8) былай деп көрсетілген:
"... При сем объявляются для руководства типовые штаты для отделений
Верховного Суда в г.г. Чита и Оренбурге, утвержденные постановлением
Президиума Верховного Суда от 10 февраля с.г. и Центр. Штат. Комиссии
при НКТ впредь до фактического обследования в количестве 52 штатных
единиц. Приложение: штаты ". § 9: "При сем объявляется для
руководства штат Туркестанского Отделения Верховного Суда в
количестве 57 штатных единиц, утвержденный постановлением Президиума
Верховного Суда от 17 марта с.г. Приложение: штат Туркестанского
отделения, — деп қазіргі Қазақстан аймағына тән Жоғарғы Соттың штат
кестесін анықтап берген. Осы бұйрықта (§ 7) БОАК-тың 1923 жылдың 28
наурызы күнгі қаулысы бойынша Түркістан Республикасы Жоғарғы Сотының
бөліміне Төраға болып Шарафутдинов, оның орынбасарлығына Гайлис
тағайындалғанын атап көрсеткен.
Сонымен, БОАК-тың 1923 жылдың 11 сәуірі күнгі қаулысымен РСФСР
құрамында Қырғыз (Қазақ) бөлімінің Жоғарғы Соты құрылды. БОАК-тың
(ВЦИК) Төрағасы М.Калинин, хатшысы Т.Сафронов қол қойып, бекіткен
"РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің ережесі туралы" N 0268
тарихи құжатын толығымен келтірейік:
"1. Қырғыз Жоғарғы Сотының бөлімі мынадай құрамда іс атқарсын: а)
Төралқа, б) Қылмыстық істер жөніндегі кассациялық алқа, в) Қылмыстық
істер жөніндегі сот алқасы.
2. Жоғарғы Сот бөлімінің төралқасы: бөлім төрағасы, қылмыстық істер
жөніндегі кассациялық және сот істері алқаларының төрағаларынан
құрылсын.
3. Төралқа:
а) Жоғарғы Сот бөліміндегі сот мүшелерінің міңдетін айқындап, бөліп
береді;
б) Арнайы тағайындалған сот құрамымен сот ісі жөніндегі алқа ісін
жеке-дара қарайды;
в) Жоғарғы Сот бөлімі бойынша мәліметтерді жинақтап және де сот
алқасының мәліметтерін қарап, бекітеді;
г) Республика Прокурорының ұсынысы бойынша облыстық соттарды арнайы
тексеруді тағайындап, осы тексеру қорытындысын тыңдап бекітеді;
д) Республика Прокурорының жеке хабарлауымен әрі тексеру қорытындысы
есебімен Қырғыз (Қазақ) Жоғарғы Соты бөліміндегі сот мүшелері,
облыстық соттың төрағалары, олардың орынбасарлары үстінен өндірістік
тәртіптілік ісін қозғайды.
Ескерту: РСФСР Жоғарғы Соты жанындағы Қырғыз республикасы
Прокурорының орынбасары төралқа мөжілісіне кеңесу құқығы бойынша
міндетті түрде қатысады.
4. Жоғарғы Сот бөлімінің Төрағасы бөлімдегі барлық жұмыстарға
басшылық жасайды.
Төраға және оның орынбасары барлык алқадағы қаралатын сот істеріне
төрағалык ету құқығын өзіне қабылдай алады.
5. Қылмыстық істер жөніндегі кассациялык алқа РСФСР Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 437-447-баптарын негізге алып әрекет етеді.
Сонымен қатар, бұл облыстық соттардағы кассациялық инстанциядағы
қылмыстық істерге де қатысты.
6. Кассациялық алқаның сот мәжілісінің құрамы төрағалық етуші және
екі мүшеден түрады (үш тұлға).
Жоғарғы Сот бөліміндегі кассациялық алқа жанында Прокурордың
көмекшісі тіркеледі.
7. Қырғыз (Қазақ) Кеңестік Социалистік Республикасына қатысты сот
ісін РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 448 және 449-баптары
бойынша сот алқасы жүргізеді.
Сот алқасындағы сот мәжілісінің құрамы үш тұлғадан тұрады: Төрағалық
етуші және сот алқасы жанындағы Жоғарғы Сот өкілі мен прокурордың
көмекшісі.
8. Жоғарғы Соттың бөлімі "Сот құрылымы туралы ережеде" көрсетілген
60-баптың 1,2-тармағына сәйкес пленум өткізбейді. Ондай құқық РСФСР
Жоғарғы Сотына ғана берілген.
9. Жоғарғы Соттың бөлімінде тәртіптілік алқасы болмайды. Ондай
құқықпен қызметті төралқа карайды (3-баптың "Д" тармағы).
10. Жоғарғы Сот бөлімінің құрамын бекітіп, тағайындау "Сот құрылымы
туралы ереженің" 58-бабына сәйкес жүргізіледі,' — деп көрсетілген.
1923 жылғы 11 сәуірде құрылған РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ)
бөлімінің алғашқы Төрағасы болып 1921 жылдың қазан айынан Жоғарғы
Революциялық трибуналдың Төрағасы қызметін атқарып келген Нығмет
Нұрмақов тағайындалды Қазақстандағы сот құрылымына, Әділет
министрлігі мен Бас прокуратураның қалыптасуына айтарлықтай үлес
қосқан халқымыздың біртуар ұлы Нығмет Нұрмақов туралы атап айтқан
жөн.
Жоғарғы Сот Төрағасы қызметінен кейін Қазақ АССР-нің Әділет министрі
әрі Бас прокуроры болған Н.Нұрмақов 1924 жылдың соңында Республика
Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы (қазіргі Премьер-министрдің
орны) болып тағайындалған. Одан кейін 1931-1937 жылдары Москвада
БОАК-тың төралқасыңда бөлім меңгерушісі болды. Халық үшін туған
осындай аяулы азамат 1937 жылы сталиндік репрессияның құрбандығына
ұшырауы өкінішті-ақ.
1923 жылғы Жоғарғы Соттың құрамында 52 штаттық орын болған. Бірақ сот
кадрларының жетіспеуінен ұзын саны 29 адам ғана нақты қызмет
атқарған.
РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің бұл жылдардағы сот
істеріне қатысты атқарған қызметтерін жан-жақгы саралап беруге тарихи
архивтік құжаттар жеткілікті емес. Дегенмен, 1923 жылдың 18 тамызы
күні алғаш рет Жоғарғы Соттың Қырғыз (Қазақ) бөлімінің төралқасы
өзінің тікелей бұйрығымен сот алқасының негізгі құрамын бекіткені
туралы сот алқасы төрағасының орынбасары А.А.Голубцовтың жасаған
баяндамасы сақталған. Онда 1923 жылдың 1 каңтарынан бастап сот
алкасының төрағасы болып П.В.Алексеев тағайындалғаны, басқа алқа
мүшелері жоқ болғаны айтылған. 1923 жылдың 18 тамыздағы Жоғарғы Сот
төралқасының бұйрығынан кейін ғана аталған сот алқасының мүшелері
бекітіліп, өз жұмыстарын ойдағыдай атқарып, сот ісін жетілдірген.
Ал, Жоғарғы Соттың Қырғыз (Қазақ) бөліміне бұл кезде И.И.Кочкин
уақытша тағайыңдалып, төрағалық еткен. Жоғарыдағы аты аталған алқа
мүшелерінен басқа Т.А.Арыстанбеков, М.Н.Демме сот алқаларына басшылық
жасап, іс жүргізу талабын күшейте түсті.
РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің 1924 жылғы атқарған
қызметі жайлы айтар болсақ, бұл кезең кеңестік социалистік жүйе
өзінің мемлекеттік билігін одан сайын күшейткен тұс болатын.
Социалистік қоғамға тән заңдылық нормаларын жүзеге асыру үшін
соттарға "қырағылық таныту" тапсырылды. Ел ішіндегі "жат
элементтерді" жоюдағы тап күресінің саяси мәніне негізделген заңдарды
тиянақты түрде қолдануды барлык сатылардағы соттардан талап етті.
1924 жылдың 1 наурызынан бастап РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ)
бөлімінің төрағасы болып Тілеужан Мұқашев тағайындалған. Т.Мұқашев
Қазақстандағы сот, прокуратура ісіне еңбегі сіңген заңгер еді. Ол да
сталиндік қуғын-сүргіннен аман кетпеді. 1924 жылдан 1925 жылдың
маусымына дейін Жоғарғы Соттың Төрағасы, 1926-1928 жылдары Орал
губерниялык сотының төрағасы, одан кейін сол Орал округінің
прокуроры, кейін Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімінде алқа мүшесі, 1937
жылы Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төрағасының орынбасары болған.
Т.Мұқашев РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз (Қазақ) бөлімінің 1924 жылғы бір
жылдық жұмысы туралы есепті баяндамасында РСФСР Жоғарғы Соты Қырғыз
(Казақ) бөлімінің сот ісін жүргізудегі ролі мен құзыры туралы айтып
өткен. Онда Жоғарғы Сот — республикадағы ең жоғарғы құзыретті құқығы
бар сот ұйымы ретінде Қазақстан аумағында барлық сатыдағы соттарға
бақылау жасайтыны айтылған. Сондай-ақ, губерниялық және халық
соттарының қылмыстық істер жөніндегі шығарған шешімдеріне риза
болмаған талапкерлер шағымын қарауға, әскери көлік (транспорттық)
трибуналы мен мемлекеттік аса маңызды істерді қарайтын бірінші
сатыдағы соттан басқа барлық соттардың кез-келген ісін қадағалау
тәртібімен бақылап, қарауға құқықты делінген.
Төралқа құрамы Жоғарғы Сот бөлімінің Төрағасынан және сот алқасы мен
қылмыстық істер жөніндегі кассациялық алқадан тұрды. Ал, атқаратын
қызметі: а) "алқа мүшелері арасындағы жеке-жеке орындайтын
міндеттерін бөліп беру, б) губерниялық соттардың қарамағындағы
судьяларды тағайындау, в) өндірістік тәртіп жөнінде іс қозғап қарау,
г) арнайы бұйрықтар мен инструкцияларды қарап бекіту", — деп
көрсетілген.
1924 жылы Төралқа мәжілісі 31 рет шақырылып, 77 әртүрлі істерді
қараған. Оның ішінде ұйымдастыру мәселесіне қатысты 11 іс,
губерниялық соттарды тексеру жөнінде 7 баяндама, губерниялық
соттардың тәртіптілік алқасы қараған шешім туралы 6, өндірістік
тәртіптілік мәселесі жөнінде 4, ішкі циркуляр және түрлі
түсіндірмелер, губерниялық соттарды тексерушілер туралы 3, қазақ
тілінде іс жүргізуді жеделдету жөнінде 6, сот алқалары атқарған істер
туралы 3, Жоғарғы Соттың ережесі туралы 5, соттарды қызметке
тағайындау және ауыстыру жөнінде 6, өзге де ұйымдық жұмыстар туралы
10 іс қарап, шешім қабылданған. Соның ішінде қазақша іс жүргізу
мәселесі өте баяу орындалған. Сотта қазақша іс қарайтын судьялар өте
аз болған, үлттық кадр жоққа тән еді.
Т.Мұқашевтің жыл қорытындысында жасаған баяндамасында назар
аударарлық нәрсе — 1924 жылы қазіргі Қазақстан территориясында
Ақмола, Семей, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай, Орынбор, Орал губерниясы және
Адай уезі болған. Одан кейін Жетісу, Сырдария губерниялары және
Қарақалпақ Автономиялық облысы қосылған. Осыншама ұлан-ғайыр
аймақтағы барлық соттармен етене жұмыс жасау Жоғарғы Соттың Қазақ
бөліміне жүктелген. Нақты айтқанда 2.845.273 шаршы метр аймақта
шашыраңқы жатқан 6.216.672 халықтың құқықтарын қорғауда 4 губерниялық
сот, 3 облыстық сот және губерниялық сот дәрежесіндегі Адай уездік
соты жұмыс жасаған.
Қазақстан үшін 1925 жыл елеулі оқиғаларға толы болды. Мемлекеттік
құрылым жүйелерінде ішінара өзгерістер, территориялық басқаруда
бірігулер жүріп жатты. Ең маңыздысы патшалық дәуірден жаңсақ аталып
келе жатқан ұлтымыздың төл атауы — "Қазақ" сөзі өз орнын тапты. Бұдан
былай "Қырғыз" атауы қолданылмайтын болды. Сонымен қатар, бұрын
Ресейдің басқару билігімен қазақ халқы екіге бөлініп, оңтүстік
облыстар Түркістан өлкесіне (республикасына) қарап келген еді. 1924
жылы Жетісу, Сырдария облыстары Қазақ АССР-нің қүрамына енді.
Бұл жылдары РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі де өзінің сот құрылымы
жөніндегі ережесін қайта қарап, бекітудің жобасын жасады. Бұған
бірден-бір себеп болған нәрсе — 1925 жылға дейін Жоғарғы Соттың Казақ
бөлімінде азаматгық сот істерін қарайтын алка болмаған еді. Азаматтық
істер губерниялық (облыстық) соттарда ғана қаралып, шағымдану тәртібі
мен наразылық келтіру тікелей РСФСР Жоғарғы Сотына жіберілетін.
Одақтас республика дәрежесіндегі Қазақ АССР-нің Жоғарғы Сотында
азаматтық істер жөнінде сот алқасының міндетті түрде қажет екенін
сезінген БОАК-тың Төралқасы 1925 жылғы 1 маусымдағы мәжілісінде
"РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі жанынан азаматтық сот істері
жөніндегі алқа және кассациялық алқа құру туралы" мәселені тыңдап,
қаулы алған. Онда:
"1. РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің жанынан:
а) Азаматтық істер жөніндегі кассациялық алқа белгілі мақсатпен
құрылсын;
2. РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің 1923 жылғы 11 сәуірдегі
БОАК-тың төралқасы бекіткен ережесіне жеке баптармен өзгерістер мен
толықтырулар енгізу РСФСР Жоғарғы Сотына тапсырылсын. Аталған сот
алқасының құзыреттік шегін, сондай-ақ қаншалықты талап құны
мөлшерінде іс қарайтынын анықтасын.
3 РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің ережесі туралы жоба мәтініндегі
өзгерістерді БОАК-тың төралқасы мен РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесіне
ұсынсын4, — делінген. РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің 1925 жылы 24
тамыз күнгі өткен төралқа мәжілісінің № 9 хаттамасында: БОАК-тың 1923
жылғы 11 сәуірдегі және 1925 жылдың 1 маусымындағы қаулыларына сәйкес
ережедегі 1-баптың "б", "в" тармақтары мынандай редакцияда жазылды:
б) Қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және азаматтық істер
жөніндегі сот алқасы.
... 2) 2-баптағы "бөлімнің төрағасы" деген сөзден кейін "Қылмыстық
істер жөніндегі кассациялық сот алқасының және Азаматтық сот істері
жөніндегі кассациялық алқаның төрағалары деп жазылсын", — делінген.
Сондай-ақ, сот істеріне қатысты басқа да толықтырулар енгізген.
РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімі ережесінің жаңа жобасы мемлекеттік
заң орындарының барлығында талқыланып, бекітілді. Ережеге енгізілген
ең басты толықтыру — Азаматтық сот істері жөніндегі алқа және
кассациялық алқа сатыларын Қазақ АССР-і Жоғарғы Сотының құрамына
енгізу болды.
Сол 1925 жылғы БОАК-тың төралқасы қарап, қаулы алған жобадағы
ереженің 6-бабында:
"... Жоғарғы Сот Қазақ бөлімінің азаматтық істер жөніндегі
кассациялық алқа сатылары Қазақ Советтік Социалистік
Республикасындағы облыстық және губерниялық соттардың азаматтық істер
бойынша жіберген талап кұнын 10000 сомнан асырмайды. Егер іске
қатысты талап құны 10000 сомнан асса, кассациялық шағым мен қадағалау
тәртібі бұрынғыдай РСФСР Жоғарғы Сотында тікелей қаралады5, —
делінген. Азаматтық сот алқасына жататын барлық сот істерінің
талапкерлері және жауапкерлері болып ҚазОАК Халық Комиссарлар Кеңесі,
Халық комиссариаттары мен оған теңестірілген орталық басқармалар,
губерниялық, облыстық атқару комитеттері және астананың қалалық
кеңесі танылды. Осы жобамен келіскен БОАК пен РСФСР Халық Комиссарлар
Кеңесі 1926 жылғы 18 қаңтарда "РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінің
ережесі туралы" қаулысын шығарды.
РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінде азаматтық істер жөніндегі сот
алқасының құрылуына айтарлықтай үлес қосып, тиісті мемлекеттік атқару
орындарынан талап етуде Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімінің Төрағасы
Мырзағұл Атаниязовтың сіңірген еңбегі зор. 1925 жылдың маусым айынан
1927 жылдың каңтарына дейін Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімін басқарған ол
бұған дейін Ақтөбе губерниялық трибуналының әскери алқасында
төрағаның орынбасары, төраға (1921-1922 жылдар) болған. Одан кейін
1922 жылы Қазақ АССР-нің Әділет Халық Комиссары лауазымын атқарған
білікті заңгер ретінде республикаға кеңінен танылған маман еді. 1937
жылы сталиндік репрессияға М.Атаниязов та ұшырады...
Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімі өзіне тән жүйесі мен құрылымын бір арнаға
түсірген кезі 1926 жылмен шектеледі. Кеңестік социалистік заңдардың
бағыт-бағдарына сүйеніп іс жүргізген соттар 1926 жылдан 1936 жылдар
аралығында кеңестік социализм құру жолындағы коммунистік қоғамға
лайықты заңдарды міндеттілікпен орындады, соған лайықты сот
шешімдерін шығарып отырды.
1936 жылы кеңестік қоғамдағы мемлекеттік құрылым жүйесіндегі
заңдылықтар Кеңестердің Бүкілодақтық VIII төтенше съезі бекіткен жаңа
Конституциямен нығайтылды. Бұл кезде Қазақстанда да мемлекеттік
басқару жүйесінде өзгерістер болып жатты. Автономиялық республикадан
жеке одақтас республика болып құрылды. Одан кейін республиканың жеке
мемлекеттік құрылымы, билік жүргізу, заң шығару, оны орындайтын өз
республикасына тән Конституциясы қабылданды.
1936 жылы 9 шілдеде ҚазОАК-тың төралқасы Л.И.Мирзоянның төрағалық
етуімен конституциялық комиссия құрылды. 1937 жылы 3 ақпанда ҚазОАК
"Қазақ ССР-нің Конституциясы туралы" мәселе қарады. Комиссия талдап,
пысықтаған Конституция жобасын көріп, енді еңбекшілер мен халық
арасында кеңінен талқылау керек деп шешті.
1937 жылы 26 наурызда Бүкілқазақстандық Кеңестердің X съезі "Кеңестік
Социалистік Қазақстанның жаңа Конституциясын" қабылдау туралы қаулы
алды.6 СССР Конституциясының "IX тарауы мен Қазақ ССР
Конституциясының VII тарауы сот ұйымдары мен прокуратура қызметін
үйымдастыру, құру тәртібіне арналған. Қазақ ССР-інің Конституциясы
бойынша сот жүйесі әкімшілік бөліністегі еңбекші депутаттардың
кеңестік ұйымына негізделіп құрылды. Азаматтық, қылмыстық істерді
қарайтын халық соттарының учаскесі барлық ауданда болды. Бүл ең
төменгі сатыдағы сот ұйымы болып есептелінді. Бұдан кейінгі сатыда
облыстық соттар тұрды. Ол облыс көлеміндегі азаматтық, қылмыстық
істерді қарап, шешім кабылдады және халық сотының шешімдері мен
үкімдері бойынша келіп түскен қассациялық шағым мен наразылықтарды
қарап, билік айтты.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты — республикадағы ең жоғарғы сот үйымы
болып танылды. Өзінен төменгі соттар қарап, шешім қабылдаған істер
бойынша шыққан үкімдерді наразылық келтіру тәртібімен қайта қарауға
мүмкіндік алды. Сондай-ақ, соттардың кассациялық шағымды қарау
барысында күшінде қалдырылған шешімдерді немесе кассациялық шағым
заңда көрсетілген мезгілде сотқа берілмесе, оны наразылық келтіріп,
қайта қарау құқығын иеленді.
1936 жылғы СССР және Қазақ ССР-нің негізгі заңдары принциптеріне
сәйкес халық соттарының судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және
тең сайлау құқығымен жабық дауыста 3 жыл мерзімге сайлады. Халық
соттарына судьялардың кандидаттарын, халық заседательдерін ұсынуға
еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары, коммунистік партия ұйымы, кәсіподақ
ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болды. Облыстық соттың судьяларын
еңбекшілердің облыстық депутаттарының кеңесі 5 жыл мерзімге сайлады.
Ал, Жоғарғы Соттың судьяларын Казақ ССР-нің Жоғарғы Советі 5 жылға
сайлады.
Конституцияда "сот ісін жүргізу тілі" қазақ тілінде, жекелеген
аудандарда, яғни орыс, ұйғыр, өзбек ұлты басым жерлерде халық санының
басымдылығына қарай белгіленді. Іс материадары толығымен қажетті
тілге аудармашы арқылы тәржімаланып берілді. Әр ұлттың өкілі сотта өз
ана тілінде жауап беруге құқықты деп көрсетілді.
Қазақстан өз алдына жеке республика болып одақтас республикалармен
теңестірілген соң жарияланған алғашқы Конституция сот істерін
жетілдіруде көптеген заң шараларын жүзеге асыруға септігін тигізді.
Атап айтқанда, халық соттарының ықпалы артып, оларды ұйымдастыру
барлық аудандарда кеңінен өрістеді. Мәселен, 1936 жылы Қазақстан
бойынша 223 халық сотының учаскесі іс жүргізсе, Конституция
жарияланған 1937 жылдың соңына қарай халық соттарының саны 240-қа
жетті. Ал, 1938 жылы Қазақстан бойынша 287 халық соттарының учаскесі
192 аудан бойынша сот ісін жүргізген. Облыстық соттардың саны 1937
жылы 8 ғана болса, жаңадан құрылған облыстардың есебінен 1940 жылы
14-ке жеткен.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты Конституциядағы 85-баптың талабына сай
республикадағы барлық сот істеріне билік етті. Аталған бапта: "Қазақ
ССР-нің Жоғарғы Соты — Қазақ ССР-індегі ең жоғарғы сот ұйымы болып
табылады. Қазақ ССР-нің Жоғарғы Сотына Қазақ ССР-індегі және облыстық
сот ұйымдарындағы барлық сот істері мен қызметтерін қадағалау
жүктелген", — деп көрсетілген. Мұндағы еске сақтар бір нәрсе —
Қазақстан территориясындағы арнайы соттардың сот ісін, қызметтерін
қадағалау КСРО Жоғарғы Сотының қарауында болған.
Республика Жоғарғы Сотының құрамын Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі 5
жылға сайлап, бекітті. Оның құрамына Төраға, төрағаның орынбасары,
Жоғарғы Соттың мүшелері және халық заседательдері енді. Қазақ ССР
Жоғарғы Сотының құрамында қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және
азаматтық істер жөніндегі сот алқасы іс жүргізді.
Аталған екі сот алқасы Жоғарғы Соттағы тең дәрежедегі, өз еркімен іс
жүргізетін ұйым болып табылды. Өзінен төменгі сатыдағы соттардың
ұйғарымдары мен шешімдерін, үкімдерін қадағалау тәртібімен заңды
күшіне енген істерді қайта қарауды жүзеге асырды. Сондай-ақ, Қазақ
ССР Жоғарғы Сотының Төрағасы мен Қазақ ССР Бас прокурорының
наразылығымен облыстық соттардың заңды күшіне енбеген ұйғарымдары мен
шешімдеріне, үкімдеріне наразылық келтірілген шағымдар бойынша істі
қайта қарауға құқық берілді. Мұның мынадай ішкі себептері болды.
1938 жылы "Сот құрылымы туралы" шыққан жаңа заңдағы ережелерге
байланысты облыстық соттардың іс қарау құзырындағы төралқа мен пленум
өткізу қысқартылып, қадағалау тәртібі Республика Жоғарғы Соты мен
КСРО Жоғарғы Сотының қарауына берілген еді. Оған қоса облыстық соттың
құзырындағы сот басқармасы қызметі де жойылған болатын. Қысқасын
айтқанда, 1938 жылғы "Сот құрылымы туралы" заңға байланысты
Қазақстандағы барлық соттар "белгіленген тәртіп" шеңберінде ғана сот
істерімен айналысты.
1939 жылы Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясы Жоғарғы
Соттың судьялығына 25 мүше, 43 халық заседательдерін сайлап, бекітті.
"Ел басына күн туған" Ұлы Отан соғысы жылдарында КСРО-дағы барлық
соттар әскери жағдайға көшірілді. Өйткені соғыс басталысымен сот
ұйымдарын тез арада қайта құрып, соғыс жылдарының талаптарына сай
қызмет жасауды жеделдете түсті. Осындай қиын кезеңге байланысты 1941
жылғы 22 маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы "Әскери жағдай
туралы" жарлығын шығарды. Бұл қоғамдық тәртіп пен мемлекет
қауіпсіздігін сақтаудың негізгі бағдары болып есептелді. Соғыс
қимылдары жүріп жатқан аудандардағы барлық сот ұйымдары қорғанысқа
көшіп, майдандағы Әскери кеңестерге, Әскери округтерге қарады. Ал,
соғыс майданынан тысқары жатқан аймақтар әскери соғыс жағдайына
кірмеді. Қазақстандағы соттардың барлығы тылдағы ел тыныштығы мен
халық байлығын талан-таражға түсірмей, майданға азық-түлік,
киім-кешек жөнелтудегі социалистік зандылықтардың дүрыс сақталып, ел
ішінде спекуляция мен мемлекет мүлкін жымқырудың етек алмауын
кадағалады. Бұл тұрғыдан халық соттары ерекше қызмет көрсетті. Соғыс
жылдарында Қазақстандағы халық соттары да белсенділік танытты.
Мемлекетке, қоғамға аса кауіпті сатқындық ниеттегі қылмыскерлерді,
соғыстан қашқандарды, жаудың жеңетіні туралы өсек-аяң таратқандарды
сотқа тартып, тиісті кесім шығарып отырды.
Соғыс жылдарының алғашқы кезеңіңде Қазақстандағы халық соттары
білікті кадрлары мен судьяларын майданға аттандыруға тура келді. Атап
айтқанда, Кеңес әскерінің қатарына 1942 жылы 130 халық сотының
судьясы, 31 облыстық соттың мүшесі соғыска аттанса, 1943 жылы 77
халық сотының судьясы, 13 облыстық сот мүшесі майдан шебіне кеткен.
Олардың орнын майданнан жараланып қайтқан заң мамандары, өзге де
партия ұйымының қызметкерлері ауыстырған...
Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталуына байланысты 1945 жылғы 23
маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесі әскер қатарыңдағы жасы егде
жауынгерлерді босату туралы заң қабылдады. Бұл бейбіт өмірге көшкен
еліміздегі қалпына келтіру жұмыстарында еңбек етіп жаткан еңбекшілер
санын көбейте түсті.
Соғыс жылдарынан кейінгі бейбіт өмірде соғыс жағдайына негізделген
төтенше ұйымдар, арнайы соттарға тән құқықтық актілер күшін жоя
бастады. Әскери жағдайға көшірілген өндіріс орындары қайтадан халық
шаруашылығына ауыстырылды. Соғыс жылдарында әкімшілік жазаға
тартылғандардың көбі рақымшылық заңы бойынша жазасы жеңілдетілді.
Істеген қылмыс түрлерінің жеңілдігіне қарай сотталған азаматтар да
жазадан босатылды. 1947 жылы 26 мамырдағы социалистік гуманизмнің
салтанат құруына орай бейбіт өмірде өлім жазасын қолдануды қысқарту
үшін "Өлім жазасын жою туралы" Жарлық шықты. Мұның өзі халықтың
жабырқаңқы көңілін бір көтеріп тастады.
Ұлы Отан соғысы елге үлкен ауыртпалық әкелгені тарихтан белгілі.
Соғыс жылдары ер-азаматтардың жаппай майданға аттану салдарынан сот
қызметіне, судьялыққа арнайы заң мамандығы жоқ кадрлар лажсыздан
алынған болатын. Бұл үрдіс соғыстан кейінгі жылдары да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz