Қазақ рулары және рулық таңбалары
КІРІСПЕ 3
І.тарау. Ұлы жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 11
П.тарау. Орта жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 28
Ш.тарау. Кіші жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 42
ІУ.тарау. Қазактың рулық таңбалары тарихи дерек
ретінде 55
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
І.тарау. Ұлы жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 11
П.тарау. Орта жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 28
Ш.тарау. Кіші жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 42
ІУ.тарау. Қазактың рулық таңбалары тарихи дерек
ретінде 55
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
Қай халықтың болмасын этникалык тарихы бірден-бір маңызды да күрделі мәселе болып табылады. Осы орайда қазақ халқының калыптасуында ерекше үлес коскан қазақ жеріндегі ру-тайпалардың құрылымы мен бөлінуін, рулардың таңбалары мен ұрандарын да айтамыз. Әрине, осы жерде жүмыстың такырыбы «Қазак рулары және рулық таңбалары» екенін айта келіп, әрбір рудың шығу тегі мен танбаларына тоқтала отырып, оның тарихи шежірелік дерек ретіндегі рөлі айтылып өтіледі. Сонымен бірге, әрбір рудың ұраны да өз алдына сыр шертетін дүние.
«Қазақ рулары және рулық таңбалары» өзекті де күрделі тың тақырып, жүмыс барысында такырыптың ғылыми маңыздылығы айтыла отырып, жүмыстың методологиялык негізі де көрсетіледі.
Н.А. Аристов өз еңбегінде: «Халыктың және тайпаның шығу тегін зерттегенде, олардың рулық күрылымын нашар білу басты кедергі болады», - деп әділ айтып өткен [1].
Жұмыстың мақсаты - жарияланған белгілі ғалымдардың еңбектеріндегі деректер мен елден жиналған материалдарға сүйене отырып, қазақ рулары мен рулық таңбаларының қазақ халкының қалыптасуына қосқан үлесі және қазақ тарихында алатын орнын ашып корсету.
Алда түрған киыншылыктарды сезіне отырып, жүмысымда қазақ рулары мен рулық таңбалары туралы қолда бар деректерд
негізге ала отырып, рулардың құрамын, территориялық орналасуын, таңбалары мен ұраны туралы жалпы түсінік беруді міндет етіп алдым.
«Қазақ рулары және рулық таңбалары» өзекті де күрделі тың тақырып, жүмыс барысында такырыптың ғылыми маңыздылығы айтыла отырып, жүмыстың методологиялык негізі де көрсетіледі.
Н.А. Аристов өз еңбегінде: «Халыктың және тайпаның шығу тегін зерттегенде, олардың рулық күрылымын нашар білу басты кедергі болады», - деп әділ айтып өткен [1].
Жұмыстың мақсаты - жарияланған белгілі ғалымдардың еңбектеріндегі деректер мен елден жиналған материалдарға сүйене отырып, қазақ рулары мен рулық таңбаларының қазақ халкының қалыптасуына қосқан үлесі және қазақ тарихында алатын орнын ашып корсету.
Алда түрған киыншылыктарды сезіне отырып, жүмысымда қазақ рулары мен рулық таңбалары туралы қолда бар деректерд
негізге ала отырып, рулардың құрамын, территориялық орналасуын, таңбалары мен ұраны туралы жалпы түсінік беруді міндет етіп алдым.
1. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. // Живая старина -СПб. 1896. Вып. 3-4. -С.289.
2. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. -Ташкент, 1925.
3. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, кырғыз-қазақ һэм хандар шежіресі. -Алматы, 2001.
4. Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. -Алматы, 2003.
5. Халид Қ. Тауарих Хамса (Бес тарих). -Алматы, 2002.
6. Уәлиханов Ш.ПІ. Шығармалар жинағы. І-том. -Алматы, 2005.
7. Тынышпаев М. История казахского народа. -Алматы, 2003.
8. Асфендияров С. История Казахстана. -Алматы, 2003.
9. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. -Алматы, 1997 г.
10. В.Востров, М.Муканов. Родоплеменной состав и расселение казахов. -Алматы, 1998 г.
11. М.Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. -Алматы, 2004.
12. Аристов Н.А. Опыт выснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды...// Живая старина, Вып. III -IV. СПб., 1894.-С.394.
13. Харузин А. Киргизы Букеевской Орды. Вып. 1-Й.
Москва, 1889.-С. 150.
14. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. -СПб., 1832. ч. III. -С. 134.
15. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. -Ташкент, 1889. Т.І.
16. Тынышпаев М. Материалы... -С.28-30.
17. Аманжолов С. Вопросы диалектологии... 12-14 бет.
18. Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Москва, 2004.
19. Аргынбаев Х.А., Востров В., Мұқанов СМ. Қазак шежіресі хақында. -Алматы, 2000.
20. Казахско-русские отношения в ХУ1-ХУШ вв. Сб.документов и материалов. -Алма-Ата, 2001. -С.407., док. №156.
21. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. -Алма-Ата, 2000. -С.24.
22. Прошлое Казахстана в источниках и материалах /Под.ред.проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. Алматы, 1997.-С 179.
23. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996. -С. 171.
24. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... -С.25.
25. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 2. Алма-Ата, 2005.-С 151.
26. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 6-бет.
27. Аманжолов С Вопросы диалектологии истории казахского языка. -Алматы, 2003. -С. 11.
28. Қазақтың көне тарихы. -Алматы, 1993. 62-бет.
29. Қазақ тарихнамасы. -Алматы: Жалын, 1997. 71-бет.
30. Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава кара-казахов Большой Орды и кара-киргизов. «Живая старина», год IV., вып. 3-4. -Спб, 1894 г.
31. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. -Ташкент, 1889. Т. I.
32. Марғұлан Ә.Х. Тамғалы тас сыры // Қазақ тарихы, 1993 №3.29-бет.
33. Қазақ шежіресі. -Алматы, 2004. 18-бет.
34. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. -М.Л., 2002. Т. I. -С. 29.
35. Қазақ шежіресі. Целиноград, 1991. 13-бет.
36. Валиханов Ч.Ч. Сборник сочинений... Т. I. -Алма-Ата, 1961.-С.540.
37. Валиханов Ч.Ч. Сборник сочинений... Т. П. -Алма-Ата, 1985. С. 51-49.
38. Аристов Н. Опыт ... ("Живая старина", год IV., вып. 3-4. Спб, 1894. С. 400).
39. Казахско-русские отношения в ХУШ-ХІХ вв. Сборник документов и материалов. Москва, 2004. С. 223.
40. Қазак шежіресі. Алматы, 2004. 23-6.
41. Қазақ шежіресі. Целиноград, 1991 ж. 12-бет.
42. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 54.
43. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 32.
44. Аристов Н. Опыт выяснения... 294-295-бет.
45. Қазак шежіресі. Алматы, 2004. 17-бет.
46. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 15-бет.
47. Қазактың көне тарихы. -Алматы, 2003. 87-бет.
48. Қүдайбердіұлы Ш. Түрік,кырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы, 2001. 35-бет.
49. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. Живая старина - СПб. 1896. Вып. 3-4. -С.403-404.
50. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1889. Т. I. -С.5.
51. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1889. Т. I.
52. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. Алматы, 2004. С.27.
53. Крассовский М. Область Сибирских киргизов. Спб., 1868.4.1.-С.15.
54. Валиханов Ч.Ч. Сборник сочинений... Т. I. Алма-Ата, 2001.С.205.
55. Құдайбердіұлы Ш. Түрік,қырғыз-қазақ һэм хандар шежіресі. Алматы, 2001. 34-35-бет.
56. Тынышпаев М. Материалы .... С.9.
57. Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. -Алматы, 1993.
58. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... Год шестой, СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 362.
59. Әбілғазы. Түрік шежіресі. -Алматы, 2002. 37-бет.
60. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Л. 1926. Т. II. С. 409.
61. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... С. 355.
62. Аманжолов С. // Қазақ тарихы, 2003 № 1. 15-бет.
63. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Л. 1926. Т. П. С. 411.
64. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. М.Л. Т. I. С. 126.
65. Құдайбердіұлы Ш. Түрікдыргыз-қазақ һэм хандар шежіресі. Алматы, 1991. 37-бет.
66. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. Алматы. С. 45.
67. Халид Құрбанғали. Тауарих Хамса: (Бес тар их). Алматы, 1992. 94-бет.
68. Кітапбаев Б. Шежіре. Алматы, 2004.1-бөлім. 5-бет.
69. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 65.
70. Тынышпаев М. Материалы .... С. 29.
71. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы, 2001. С. 71.
72. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 29.
73. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 29-бет.
74. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы. С. 98.
75. Құдайбердіұлы Ш. Түрікдыргыз-қазак һәм хандар
шежіресі. Алматы, 2001. 35-бет.
76. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 30-бет.
77. Тынышпаев М. История казахского народа. Алматы, 1993 г. С.94.
78. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 31 -бет.
79. Наушабаев Н. Манзумат Қазақия. Казань, 1913.. 27-бет.
80. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. С. 82.
81. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 42-бет.
82. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 35-бет.
83. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 18.
84. Қазақ шежіресі. Целиноград, 1991. 27-бет.
85. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. Алматы. С. 62.
86. Қазақ шежіресі. Алматы. 65-бет.
87. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қыргыз-қазақ һэм хандар шежіресі. 38-бет.
88. Қазақ шежіресі. Алматы. 65-бет.
89. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. С. 192.
90. Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. С. 81.
91. Бұл да сонда.
92. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или
киргиз-кайсацких орд и степей. С. 290.
93. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 82.
94. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 3.
95. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. С. 54.
96. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 34-бет.
97. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 67-бет.
98. Дэуренбекұлы Ж., Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. Алматы, 2002. 15-бет.
99. Досмұхамедұлы X. Аламан. Алматы, 1991 ж., 42-бет.
100. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 70-бет.
101. Дэуренбекұлы Ж. Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. Алматы, 2002. 16-бет.
102. Дәуренбекры Ж. Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. 26-бет.
103. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 37-бет.
104. Материалы по истории Казахской ССР. М.-Л. Т. IV, С. 500.
105. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 102.
106. Дэуренбекұлы Ж. Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. Алматы. 13-бет.
107. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 104.
108. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... 109.
109. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 34-бет.
110. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 88.
111. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 102.
112. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
113. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы. С. 15.
114. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 95.
115. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 29.
116. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 380.
117. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 106.
118. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
119. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы, 1997 г. С. 15.
120. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 380.
121. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
122. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4.
123. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 43-бет.
124. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 87-бет.
125. Қазак руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 38-бет.
126. Қазак шежіресі. Алматы, 2004. 88-бет.
127. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
128. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 90-бет.
129. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 97.
130. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
131. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 21.
132. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 385.
133. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 39-бет.
134. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
135. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 384.
136. Қазақтың көне тарихы. Алматы, 2003. 41 -б.
137. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы. С. 139.
138. Аристов Н.А. Опыт ... С.410.
139. Кузеев Р.Г. Происхождение ... С.98.
140. Ибраев М. Қазақтың ру таңбалары мен ұрандары. // Семей таңы 2001 18-мамыр 6-6.
141. СалғаринҚ. Таңба//Парасат2001. №10.
142. Ержанов Ж.Е. Сунақтардың этногенез! және Сунак қаласының тарихы. Алматы, 2000. 136-6.
143. Жүзге кірмейтін қазақ рулары. // Ана тілі 2003. 15-сәуір.
144. Ибадуллаева 3. Қазақ халқының құрамындағы қожа этникалык тобы // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы, №12, Алматы, 2000
2. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. -Ташкент, 1925.
3. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, кырғыз-қазақ һэм хандар шежіресі. -Алматы, 2001.
4. Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. -Алматы, 2003.
5. Халид Қ. Тауарих Хамса (Бес тарих). -Алматы, 2002.
6. Уәлиханов Ш.ПІ. Шығармалар жинағы. І-том. -Алматы, 2005.
7. Тынышпаев М. История казахского народа. -Алматы, 2003.
8. Асфендияров С. История Казахстана. -Алматы, 2003.
9. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. -Алматы, 1997 г.
10. В.Востров, М.Муканов. Родоплеменной состав и расселение казахов. -Алматы, 1998 г.
11. М.Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. -Алматы, 2004.
12. Аристов Н.А. Опыт выснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды...// Живая старина, Вып. III -IV. СПб., 1894.-С.394.
13. Харузин А. Киргизы Букеевской Орды. Вып. 1-Й.
Москва, 1889.-С. 150.
14. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. -СПб., 1832. ч. III. -С. 134.
15. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. -Ташкент, 1889. Т.І.
16. Тынышпаев М. Материалы... -С.28-30.
17. Аманжолов С. Вопросы диалектологии... 12-14 бет.
18. Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Москва, 2004.
19. Аргынбаев Х.А., Востров В., Мұқанов СМ. Қазак шежіресі хақында. -Алматы, 2000.
20. Казахско-русские отношения в ХУ1-ХУШ вв. Сб.документов и материалов. -Алма-Ата, 2001. -С.407., док. №156.
21. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. -Алма-Ата, 2000. -С.24.
22. Прошлое Казахстана в источниках и материалах /Под.ред.проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. Алматы, 1997.-С 179.
23. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996. -С. 171.
24. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... -С.25.
25. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 2. Алма-Ата, 2005.-С 151.
26. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 6-бет.
27. Аманжолов С Вопросы диалектологии истории казахского языка. -Алматы, 2003. -С. 11.
28. Қазақтың көне тарихы. -Алматы, 1993. 62-бет.
29. Қазақ тарихнамасы. -Алматы: Жалын, 1997. 71-бет.
30. Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава кара-казахов Большой Орды и кара-киргизов. «Живая старина», год IV., вып. 3-4. -Спб, 1894 г.
31. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. -Ташкент, 1889. Т. I.
32. Марғұлан Ә.Х. Тамғалы тас сыры // Қазақ тарихы, 1993 №3.29-бет.
33. Қазақ шежіресі. -Алматы, 2004. 18-бет.
34. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. -М.Л., 2002. Т. I. -С. 29.
35. Қазақ шежіресі. Целиноград, 1991. 13-бет.
36. Валиханов Ч.Ч. Сборник сочинений... Т. I. -Алма-Ата, 1961.-С.540.
37. Валиханов Ч.Ч. Сборник сочинений... Т. П. -Алма-Ата, 1985. С. 51-49.
38. Аристов Н. Опыт ... ("Живая старина", год IV., вып. 3-4. Спб, 1894. С. 400).
39. Казахско-русские отношения в ХУШ-ХІХ вв. Сборник документов и материалов. Москва, 2004. С. 223.
40. Қазак шежіресі. Алматы, 2004. 23-6.
41. Қазақ шежіресі. Целиноград, 1991 ж. 12-бет.
42. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 54.
43. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 32.
44. Аристов Н. Опыт выяснения... 294-295-бет.
45. Қазак шежіресі. Алматы, 2004. 17-бет.
46. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 15-бет.
47. Қазактың көне тарихы. -Алматы, 2003. 87-бет.
48. Қүдайбердіұлы Ш. Түрік,кырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы, 2001. 35-бет.
49. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. Живая старина - СПб. 1896. Вып. 3-4. -С.403-404.
50. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1889. Т. I. -С.5.
51. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1889. Т. I.
52. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. Алматы, 2004. С.27.
53. Крассовский М. Область Сибирских киргизов. Спб., 1868.4.1.-С.15.
54. Валиханов Ч.Ч. Сборник сочинений... Т. I. Алма-Ата, 2001.С.205.
55. Құдайбердіұлы Ш. Түрік,қырғыз-қазақ һэм хандар шежіресі. Алматы, 2001. 34-35-бет.
56. Тынышпаев М. Материалы .... С.9.
57. Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. -Алматы, 1993.
58. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... Год шестой, СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 362.
59. Әбілғазы. Түрік шежіресі. -Алматы, 2002. 37-бет.
60. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Л. 1926. Т. II. С. 409.
61. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... С. 355.
62. Аманжолов С. // Қазақ тарихы, 2003 № 1. 15-бет.
63. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Л. 1926. Т. П. С. 411.
64. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. М.Л. Т. I. С. 126.
65. Құдайбердіұлы Ш. Түрікдыргыз-қазақ һэм хандар шежіресі. Алматы, 1991. 37-бет.
66. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. Алматы. С. 45.
67. Халид Құрбанғали. Тауарих Хамса: (Бес тар их). Алматы, 1992. 94-бет.
68. Кітапбаев Б. Шежіре. Алматы, 2004.1-бөлім. 5-бет.
69. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 65.
70. Тынышпаев М. Материалы .... С. 29.
71. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы, 2001. С. 71.
72. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 29.
73. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 29-бет.
74. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы. С. 98.
75. Құдайбердіұлы Ш. Түрікдыргыз-қазак һәм хандар
шежіресі. Алматы, 2001. 35-бет.
76. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 30-бет.
77. Тынышпаев М. История казахского народа. Алматы, 1993 г. С.94.
78. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 31 -бет.
79. Наушабаев Н. Манзумат Қазақия. Казань, 1913.. 27-бет.
80. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. С. 82.
81. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 42-бет.
82. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 35-бет.
83. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 18.
84. Қазақ шежіресі. Целиноград, 1991. 27-бет.
85. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. Алматы. С. 62.
86. Қазақ шежіресі. Алматы. 65-бет.
87. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қыргыз-қазақ һэм хандар шежіресі. 38-бет.
88. Қазақ шежіресі. Алматы. 65-бет.
89. М. Муканов. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. С. 192.
90. Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. С. 81.
91. Бұл да сонда.
92. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или
киргиз-кайсацких орд и степей. С. 290.
93. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 82.
94. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 3.
95. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. С. 54.
96. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 34-бет.
97. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 67-бет.
98. Дэуренбекұлы Ж., Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. Алматы, 2002. 15-бет.
99. Досмұхамедұлы X. Аламан. Алматы, 1991 ж., 42-бет.
100. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 70-бет.
101. Дэуренбекұлы Ж. Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. Алматы, 2002. 16-бет.
102. Дәуренбекры Ж. Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. 26-бет.
103. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 37-бет.
104. Материалы по истории Казахской ССР. М.-Л. Т. IV, С. 500.
105. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 102.
106. Дэуренбекұлы Ж. Құттыбайұлы С. Алты ата Әлім. Алматы. 13-бет.
107. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 104.
108. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... 109.
109. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 34-бет.
110. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 88.
111. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 102.
112. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
113. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы. С. 15.
114. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 95.
115. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 29.
116. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 380.
117. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 106.
118. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
119. Аманжолов С. Вопросы диалектологии казахского языка. Алматы, 1997 г. С. 15.
120. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 380.
121. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
122. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4.
123. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 43-бет.
124. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 87-бет.
125. Қазак руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 38-бет.
126. Қазак шежіресі. Алматы, 2004. 88-бет.
127. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
128. Қазақ шежіресі. Алматы, 2004. 90-бет.
129. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной ... С. 97.
130. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
131. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 21.
132. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 385.
133. Қазақ руларының шежіресі. Целиноград, 1991. 39-бет.
134. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925 г. С. 30.
135. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей... СПб. 1896. Вып. 3-4. С. 384.
136. Қазақтың көне тарихы. Алматы, 2003. 41 -б.
137. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы. С. 139.
138. Аристов Н.А. Опыт ... С.410.
139. Кузеев Р.Г. Происхождение ... С.98.
140. Ибраев М. Қазақтың ру таңбалары мен ұрандары. // Семей таңы 2001 18-мамыр 6-6.
141. СалғаринҚ. Таңба//Парасат2001. №10.
142. Ержанов Ж.Е. Сунақтардың этногенез! және Сунак қаласының тарихы. Алматы, 2000. 136-6.
143. Жүзге кірмейтін қазақ рулары. // Ана тілі 2003. 15-сәуір.
144. Ибадуллаева 3. Қазақ халқының құрамындағы қожа этникалык тобы // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы, №12, Алматы, 2000
ҚАЗАҚСТАН РЕС11УБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИЯИСТРЛІП АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАК ҮЛТТЫҚ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УММВЕРСИТЕТІ
Тарих факультет! Арнайы тарихи пэндер және окыту технологиясы кафедрасы
Қазақ рулары және рулық таңбалары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент
Құсайынов Қ.
Орындаған: тарих және география
факультетінің 4 курс
студенті Абдиев Жасұлан
Қорғауға жіберілді Арнайы тарихи пәндер және оқыту технологиясы
кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор СМ. Сыздыков
2008 ж.
Алматы, 2008
М А 3 М ¥ Н Ы
КІРІСПЕ 3
І-тарау. Ұлы жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 11
П-тарау. Орта жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 28
Ш-тарау. Кіші жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 42
ІУ-тарау. Қазактың рулық таңбалары тарихи дерек
ретінде 55
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
КІРІСПЕ
Қай халықтың болмасын этникалык тарихы бірден-бір маңызды да күрделі
мәселе болып табылады. Осы орайда қазақ халқының калыптасуында ерекше үлес
коскан қазақ жеріндегі ру-тайпалардың құрылымы мен бөлінуін, рулардың
таңбалары мен ұрандарын да айтамыз. Әрине, осы жерде жүмыстың такырыбы
Қазак рулары және рулық таңбалары екенін айта келіп, әрбір рудың шығу
тегі мен танбаларына тоқтала отырып, оның тарихи шежірелік дерек ретіндегі
рөлі айтылып өтіледі. Сонымен бірге, әрбір рудың ұраны да өз алдына сыр
шертетін дүние.
Қазақ рулары және рулық таңбалары өзекті де күрделі тың тақырып,
жүмыс барысында такырыптың ғылыми маңыздылығы айтыла отырып, жүмыстың
методологиялык негізі де көрсетіледі.
Н.А. Аристов өз еңбегінде: Халыктың және тайпаның шығу тегін
зерттегенде, олардың рулық күрылымын нашар білу басты кедергі болады, -
деп әділ айтып өткен [1].
Жұмыстың мақсаты - жарияланған белгілі ғалымдардың еңбектеріндегі
деректер мен елден жиналған материалдарға сүйене отырып, қазақ рулары мен
рулық таңбаларының қазақ халкының қалыптасуына қосқан үлесі және қазақ
тарихында алатын орнын ашып корсету.
Алда түрған киыншылыктарды сезіне отырып, жүмысымда қазақ рулары мен
рулық таңбалары туралы қолда бар деректерд
негізге ала отырып, рулардың құрамын, территорияльп
орналасуын, таңбалары мен ұраны туралы жалпы түсінік беруді міндет етіп
алдым.
Қай халықты алсак та әрбір халықтың этникалық тарихында өз шешуін
күтіп отырған мэселелерінің ішінде негізгісі - шежіре болып табылады.
Шежіре сан ғасырлар бойы атадан балаға ауызша да, жазбаша да мұра ретінде
беріліп келе жатқан, шежірелерді қазак ойшылдары, ақындары мен жыраулары
білген.
Енді, осы жерде шежіре туралы терминді айта кетер болсақ, қазақта
шежіре араб тіліндегі шаджарат, бүтақ, тармақ деген мағына береді.
Шежіре халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын тарих ғылымының бір
тармағы. Өзінен бастап жеті атасына дейін білу әрбір қазақ азаматының
дәстүрлі борышы болған.
Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың камын жер, Жеті
атасын білмеген жетімдіктің салдары деген мэтелдер осының
айғағы болса керек. Қазак шежірелерінің зерттелу тарихына көз
жіберсек, кезінде оларды жазып алуға орыс ғалымдары
А.Левшин, В.Вельяминов-Зернов, Н.Аристов, Г.Потаниндер көп
үлес косқанын байкаймыз. Қазақ зиялылары топтаған
шежірелердің ішінде М.Х.Дулатидың, Қадырғали Жалаиридың
шежірелері, Ш.Уәлиханов жазып алған Ұлы жүз шежіресі,
Әбілғазының Түрік шежіресі, А.Ниязовтың Үш жүздің
шежіресі, М.Көпейұлының Қазак шежіресі,
Ш.Құдайбердіұлының Түрік, кырғыз-казақ һэм хандар шежіресі, Қүрбанғали
Халидтің Тауарих Хамсасы кымбат қазыналар болып табылады.
Ал, Кеңестік дэуірде шыққан кітаптардың ішінде С.Аманжоловтың
Вопросы диалектологии и истории казахского языка, В.Востров пен
М.Мұқановтың Родоплеменной состав и расселение казахов және М.Мұқановтың
Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза атты еңбектерінде
бірталай мәліметтер бар. Кеңес дәуірі кезінде жарык көріп, шежіре мәселесін
арнайы қозғаған ғылыми зерттеулердің ішінде М.Тынышпайұлының Материалы к
истории киргиз-казахского народа атты еңбегі айрықша сүбелі [2].
Шежіре ертеден, ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Оны игеру үшін
алдымен жеті атаға дейін білу керек және өз руындағы халық зердесінде із
қалдырған батырларды, ақындарды, олардан қалган ұлагатты сөздерді зердеде
ұстау керек.
Солай бола тұрса да кеңес дәуірі кезінде өз шежіреңді білу ескі
феодалдық дэуірдің сарқыншақтарын жандандыру деп қаралады. 1960-70 жылдарда
шежіре туралы мақала жазғандар, мақала жарияланған басылымдар қудаланды.
Соның салдарынан біраз жылдар бойы жиналған шежірелер көзден таса да болып
келді. Бірақ, олар жойылып кеткен жоқ әрине, елімізде тәуелсіздік туы
желбіреген алғашқы жылдары-ақ шежірелердің біразы өңделіп шығарылды. Мысалы
Ш.Құдайбердіұлының 1911 жылы Орынборда жарык көрген шежіресі [3],
М.Көпейұлының [4], Қ.Халидтің [5] шежірелері 90-жылдардың басында-ақ баспа
мен баспасөз беттерінде жарыққа шығарыла бастады.
Халық тарихында шежіре көп. Олардың біразы ру-
тайпалардың ертедегі тарихынан бері қарай ата тек таратуға арналған. Сондай
шежіренің біреуі, Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттык қозғалыстың көсемі
Амангелді Иманұлының өзі шыккан Бегімбет руының шежіресін жасап, оның 1700
жылдан-1898 жылға дейінгі аралығын таратып, қағазға түсірген.
Жалпы қазак шежіресінің негізгі нүскасына
Ш.Ш. Уәлихановтың Қазак шежіресі, Ұлы жүз шежіресі [6],
орыстың этнограф ғалымдары Н.А.Аристов пен
П.П.Румянцевтардың басшылығымен Жетісу облысының Лепсі, Қапал, Жаркент,
Верный уездерінің шаруашылықтарын тексеру барысында жинакталып, 1911-13
жылдары Ташкентте жарияланған материалдар және этнографиялық карталармен
бірге берілген шежірелерді жаткызуға болады.
М.Тынышпаевтың История казахского народа [7], С.Асфендияровтың
История Казахстана [8] деп аталатын еңбектері де өте құнды. Бұл
еңбектерде Үш жүздің құрылуы, Үш жүзге кіретін рулардың этникалық құрамы,
таңбалары мен ұрандары жайлы айтылған.
С.Аманжоловтың Вопросы диалектологии и истории казахского языка [9]
деп аталатын еңбегінде үш жүздің рулық күрылымына, этникалык тарихына,
соның ішінде ежелгі ірі-ірі тайпалардың этникасына токтала отырып, ұрандары
мен таңбалары айтылып өтеді.
В.Востров пен М.Мұкановтың Родоплеменной состав и расселение
казахов [10] деп аталатын еңбегінде үш жүздің
руларының этникалық құрамы мен тарихы, территориялық
орналасуы барынша көрсетілген. Сондай-ақ М.Мұқановтың Этнический состав и
расселение казахов Среднего жуза [11] деген еңбегінде де Орта жүз
казақтарының территориялық орналасуы мен этникалық тарихы араб, парсы,
қытай деректері мен архив материалдарына сүйене отырып жазылған.
Баспасөз бетіндегі материалдарда да бұл тақырыптар тыс қалмайды.
Олардың бірқатарына Ш.Әмірбековтың Қазақ жүздерінің пайда болуы,
Д.Ахметовтың Қазақ шежіресі, Т.Елеужановтың Таңбамызды танимыз ба?,
Қ.Салғариннің Таңба, т.б. еңбектері көптеп саналады.
Шежіре қазақ халқын үш жүзге бөледі. Жүз деген сөз жақ, бағыт,
бөлік деген мағынаны білдіреді. Қазақстан территориясы Жетісу, Орталық
Қазакстан және Батыс Қазақстан болып үш түрлі шаруашылық аймақка бөлінген
еді де, олардың әрқайсысының өз жайылымдары мен өз қыстаулары болды.
Қазақ шежірелерінің барлығында мынадай мазмүн баяндалады: Қазақтың
арғы атасы - Алаш, Алаштан - Қазак туған. Қазақтың - Бекарыс, Ақарыс,
Жанарыс деген үш ұлы болыпты. Бекарыс ұрпақгарын Ұлы жүз деп атап, оған -
Үйсін, Қаңлы, Шапырашты, Жалайыр, Албан, Суан, Дулат т.б. руларды
кіргізеді.
Ақарыс ұрпақтарын Орта жүз деп атап, одан - Арғын, Найман, Қоңырат,
Қыпшақ, Керей, Уақ руларын таратады.
Жанарыстың ұрпақтарын Кіші жүз деп атап, одан - Алшын, ал Алшыннан -
Әлімұлы, Байұлы рулары мен Жеті руды таратады. Ал, енді осы аталып өткен
қазақ руларының рулық
таңбалары мен ұрандарына келер болсақ, бұл мэселе әлі де болса өз зерттеуін
күтіп түрған күрделі мәселелердің бірі. Қазак руларының рулық таңбалары мен
ұрандары жайында сөз еткенде ең алдымен XIX ғасырдағы орыс зерттеушілерінің
деректеріне сүйенеміз.
Н.А. Аристов Опыт выянения этнического состава киргиз-казахов Большой
Орды... [12] деп аталатын еңбегінде Ұлы жүздің рулары мен олардың
таңбалары жөнінде айтса, А.Харузин Киргизы Букеевской Орды [13] деп
аталатын еңбегінде Кіші жүздің руларының таңбаларын А.И.Левшин мен А.Мейер
деректері бойынша айтып өтеді.
Сондай-ақ А.И.Левшин [14], Н.И.Гродеков [15], М.Тынышпаев [16],
САманжолов [17] еңбектерінде де рулық таңбалар мен ұрандар барынша
көрсетілген.
Әр түрлі рулардың таңбалары туралы мәліметті Р.Г.Кузеевтің
Происхождение башкирского народа деген еңбегінде көруге болады [18].
Соңгы жылдары жарық көрген еңбектерінің ішінде, әсіресе, қазақ
шежіресі, қазақ рулары мен таңбалары, ұраны жайлы мол тарихи дерек беретін
Х.Арғынбаев, В.Востров, М.]\түқановтың біріккен Қазақ шежіресі хақында
атты еңбегі мол маглүмат беретін сүбелі де, гылыми жүйеленген қымбатты
еңбек. [19]
Жалпы халықтың этникалық тарихы адамзат қоғамы тарихындағы аса
маңызды және күрделі аспект болып табылатынын және осы күрделі мэселені
шешу этнография ғылымында халықтың этникалық тарихы мен
этногенезіне
байланысты екенін Ю.В.Бромлей өзінің Этнос и этнография деген еңбегінде
айтқан болатын.
Сонымен, осы. Қазақ рулары және рулық таңбалары деп аталатын жұмыс 4
тараудан тұрады.
I - тарау - Ұлы жүз рулары және олардың этникалык
құрамы. Рулық таңбалары, - деп аталады. Мұнда негізінен Ұлы
жүзге кіретін рулардың этникалық тарихы, орналасуы және
олардың рулық таңбалары мен ұрандарына тоқталып, қазақ
халқының қалыптасуында үлкен үлес қосқан негізгі рулар
айтылады.
II - тарау - Орта жүз рулары, этникалық құрамы және
рулық таңбалары, - деп аталады. Мұнда құрамы мен рулық
таңбаларына қоса Орта жүз руларының этникалық тарихы мен
ұрандары да айтылып өтеді.
III. - тарау - Кіші жүз рулары, этникалық құрамы және рулық таңбалары, -
деп аталғандықтан, мұнда да Кіші жүз құрамына кіретін рулардың этникалық
құрамы, орналасуы, таратылуы, таңбалары мен ұрандары айтылады.
IV. - тарау - Қазақтың рулық таңбалары тарихи дерек, -деп аталынды. Мұнда
зерттеушілердің (А.И.Левшиннің, М.Тынышпаев, САманжолов, Н.И. Гродеков
т.б.) рулық таңба белгілері салыстырылады және кесте бойынша ататек кестесі
жасалып көрсетіледі.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келгенде, қазақ халқын
калыптастырған ру-тайпалардың көпшілігі ежелгі заманнан Орта Азия мен
Қазақстанның кең даласында, шығыста
Баркөлден бастап, батыста Каспий теңізі, Еділ өзеніне дейінгі ұлан-байтақ
өңірде көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес ру-тайпалар еді.
Қазақ халқы ғасырлар бойы тарихи даму барысында осы ру-тайпалардан құралып,
халық болып қалыптасқан. Бұл тек бір дэуірдің ғана жемісі емес, сан
ғасырлық дамудың туындысы дей келіп, Үш жүз руларының шығу тарихына,
орналасуына, олардың таңбалары мен ұрандарына тоқталып өтейік.
I - тарау. Ұлы жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары.
Қазақ жүздерінің ішінде Ұлы жүз рулары мен тайпаларының қалыптасуында
үзақ уақыттық, көп ғасырлық, күрделі тарихы бар. Соңғы уақытқа дейін қандай
тайпалар мен Ұлы жүзден қандай рулардың таралатыны туралы толық шежіре жоқ,
өйткені қазақ халқының бұрынғы алдыңғы қатарлы, саналы адамдарды өздерінің
ой-өрісіне шақ, өз халқының ауызша айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа сақталып
келген ауызша тарихын (шежіресін) жасап қалдырды. Шежірешілер - аталардың
істеген игіліктерін де, өмірлерінде кездескен оқиғаларды да, іс-әрекеттерін
де білген. Кейін жазбаның шығуына байланысты, ол шежірелер қағаз бетіне
түскен. XVII ғ. дейін ауыздан-ауызға, біреуден-біреуге айтылып
келгендіктен, аталар тегі жөнінде де, олардың басынан кешірген іс-
әрекеттері жөнінде де асырып айту да, не жасырып қалу да болды.
Ең бірінші Ұлы жүздің рулық құрылымы туралы орыс деректеріне
сүйенеміз. Тевкелевтің деректерінде Ұлы жүз қазақтарының ру тайпалық
құрамы: Үлкен Орда да 10 ру, барлығы Үйсін деп аталады, ал одан өзіндік
аттар былай бөлінеді: Ботбай үйсін, Шымыр үйсін, Жаныс үйсін, Сиқым үйсін,
Абдан-суан үйсін, Сары үйсін, Шанышқылы үйсін, Қаңлы үйсін, Жалайыр [20],
- деп жазылған.
Бірақ бұл жерде басқа да ежелгі және ірі тайпалардың, мысалы: Ысты,
Ошақты, Шапырашты, Сіргелі, Тілік, Қоралас т.б.
үлкен рулардың қалып кеткенін түсінеміз.
Ұлы жүздің тайпалары туралы мәлімет берілген тағы бір құжат 1825 жылы
жазылған. Онда Ұлы жүз қазақтары жалпы Үйсін аталғанымен 5 руға бөлінеді.
Олар: Дулат, Албан, Суан, Жалайыр, Шапырашты [21] деп көрсетілген. Құжатта
5 үлкен тайпаны ру деп көрсеткен, ал шынына келсек бұл тайпаның өзі бірнеше
руға бөлінеді, сондықтан да Ұлы жүздің құрамы туралы толық деректен алшақ
бұл құжатта қаңлы, сіргелі, шанышқылы, ысты, ошақты, сары үйсін сияқты
тайпалар көрсетілмеген. Елеулі кемшіліктеріне қарамастан бұл деректер біз
үшін аса қүнды, өйткені бұлар бірінші болып Ұлы жүздің пайда болғаннан
кейінгі құрамына енген тайпалар туралы біршама түсінік береді.
Ұлы жүздің ру-тайпалық құрылымы туралы революцияға дейінгі
зерттеушілер - П.И. Рычков, А.Левшин, Ш. Уәлиханов, А. Харузин, В.В.
Радлов, Н.А. Аристов т.б. еңбектерінде көрсетілген. П.И. Рычков өзінің
История Оренбургская деп аталатын еңбегінде Ұлы жүз туралы айта келіп,
былай деп жазады: Знатнейшие в ней роды: янышский, зыкымский, чомарский,
зюйский, калынский, чаны-чидинский, абмансуйский, сиынский... [22].
Мұнда бастапқы 3 руды: жаныс, сиқым, шымырды дулат тайпасынан, ал одан
кейін үйсін, қаңлы, шанышқылы, албан, суан және ысты тайпалары келеді. П.И.
Рычков Тевкелевтің мәліметтерін қолданғанға ұқсайды.
Келесі бір Ұлы жүздің құрылымы туралы 1832 ж. А. Левшиннің жазған
тарихи еңбегінде былай көрсетіледі:
Үлкен орда үйсіндер, тулатайлар мен сарғамдардан тұрды, кейіннен оларға
Орта ордадан қоңыраттар қосылды [23]. А. Левшиннің үйсін, тулатай және
сарғамнан Ұлы жүздің барлық тайпалары өрбіді, - деген ойы теріс екенін В.
Востров пен М. Мұқанов өз еңбектерінде жазып өтеді [24].
Левшиннің еңбегі бойынша: Ұлы жүз рулары:
1. Ботпай, шымыр, жаныс, сиқым, абдан, суан, сары сулы,
шанышқылы, қаңлы, жалайыр.
2. Қоңырат ұрпақтары мынадай рулардан түрады: байлар-жанжар,
Оразгелді, күлжеғаш, бошман, тоқболат, жаманбай, қаракөсе,
жетімдер, қүйсқансыз.
Ш.Ш. Уәлиханов өзінің Қырғыз шежіресі мақаласында Ұлы жүзді негізгі
4 ру - дулат, албан, суан, жалайыр қүрайды және олар жалпылай айтқанда
үйсін деп аталады. Үйсін Ұлы жүз қазақтарының түп атасы болып келеді.
Онда Төбейден - үйсін, үйсіннен Қойылдыр (қатаған, шанышқылы), мекрейлі
(жалайыр), майқы (ақбақ), қоғам (қаңлы) тайпаларын өрбітеді [25].
Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің Түрік, қырғыз-қызық һәм хандар шежіресі
атты еңбегінде Ұлы жүздің руларын көрсеткен, ол А. Левшиннің еңбегін
негізге алған болса керек. Осыған байланысты қоңырат тайпасы Ұлы жүзге
емес, Орта жүзге кіретінін айта кеткен жөн.
Ұлы жүздің руларының шежіресін М. Тынышбайұлы өз еңбегінде былай
таратады:
1. Үйсін (дулат, албан, суан, сарыүйсін, шапырашты, ошақты,
ысты, сіргелі);
2. жалайыр;
3. қаңлы, шанышқылы.
Ұлы жүз бірлестігі Жетісу жерінде Шу және Талас, Сыр, Іле өзендерінің
кең алқаптарында көне заманнан қалыптасқан [27].
Ал С Аманжоловтың еңбегінде Ұлы жүз мынадай 23 тайпа-рудан: үйсін,
қаңлы, сары үйсін,дулат, шанышқылы, ысты, тілік, жаныс, ошақты, бекболат,
жалайыр, бестаңбалы, шымыр, шынқожа, қоралас, суан, абдан (албан), ботпай,
сэмбет, тулатай, сіргелі, шымылдан құралады деп көрсеткен [28].
Көптеген деректермен танысып, Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы, Мойынқұм
ауылының көзіқарақты қариялары Әділұлы Әлібек пен Сейдалыұлы Сейіттің Ұлы
жүз руларын тарқатқан шежірелерін салыстыра келе Ұлы жүздің ата-тек
кестесін былай көрсетемін:
Ұлы жүз Ақарыс
Ұраны: қауға беріп малға кой Таңбасы: нэл таңбасы Л
Кейкі
Төбей
1
Бақыраш
1
Бэйтерек
- Қоғам
1
14
Котан
- Үйсін
Қаңлы
Шанышқылы (қатаған)
Майқы
Ойсыл
Үйсіл
Сіргелі
Сақал
Ақсақал ■ (Абак)
Қараша би
1
■ Жансакал (Тарақ)
т
Жалайыр
Байдулы
Бэйдібек
Сарыбәйбішеден Сыланды анадан Домалақ анадан
Байтоқты Жарықшақ
Жалмамбет
Сары үйсін шапырашты ысты ошақты Дулат Албан Суан
Алүйсін Қараүйсін
Бұдан біз шежірелерде айтылып жүрген Ұлы жүз - Үйсін бірлестігі деген
атаудың түп төркіні қайдан шыққанына көз жеткізгендей боламыз. Қазақтың
байырғы аңыз-шежірелері мен жазба әдебиетінде үйсін атауы 2 түрлі: тар
және кең мағынада қолданылады. Тар мағынада үйсін қазақтың Ұлы жүзінің
құрамындағы тайпаның аты. Ал кең мағынада Үйсін Іле алқабы мен Жетісу
өңірін және Оңтүстік Қазақстанды мекендеген Ұлы жүз тайпаларының жалпы аты.
Үйсіндер туралы деректер осыдан екі ғасыр бұрынғы ханзу тіліндегі жылнамада
кездеседі [28].
Үйсін деген атау үй және сін (шең) деген екі сөз. Көне заманда ол
сөздердің әрқайсысында жеке мағына болып, бертін келе қосылып, бірі түбір,
екіншісі жүрнақ болып жеткен. Ескі түрікмен тілінде үйшек бір нәрсенің
үйілген топталған жері деген мағынасы осы күнге дейін сақталған. Сондыктан
Үйсін сөзі ру, тайпалардың жиналған жері, мемлекеті деп үғуға болады.
Өйткені Мұндағы үй сөзінің мағынасы да қазіргі түсініктен басқашарақ, ол
сөз көне заманда бір атадан тараған кіші ру, -дегенді білдірген [29].
XIX ғасырдағы орыс ғалымы Н. Аристовтың шежірелік деректері бойынша
Үйсінді Майқы биден таратады.
Майқы би
Қаңлы
Бақтияр
Қырық жүз
Мың жүз
Ойсыл
Үйсін
I
Сіргелі
Ақсақал (Абақ)
Жансақал (Тарақ)
Байтулы
Қараша-
Бэйдібек
қызынан
Сарыбәйбішеден Байтоқты
Сыланды ана Зерщтен
Домалақ ана Нұриладан
і
Жақып
қалша
(жездем
Қалша) Сары үйсін
і
Сыйлықсары Жолмамбет Албан Суан Дулат (жиен)
Ошақты
Шапырашты Ысты
Ұлы жүздің негізін қүраған тайпалар Бэйдібектің балалары [30]
Осы жұмысымды жазу барысында көптеген шежіре таратушылардың
еңбектеріне қарағанда шежіреге керекті деректі тарихи мәліметтер
жазылмаған, бірыңғай шежіре, түсінік кіріспе сөзде айтылмаған. Көп
еңбектерде тарихи деректерден гөрі,
аңызға сүйенушілік байқалады. Шежірені қаншалақты дұрыс жаздым дегенменде
жетіспеушілік, болмаса артық кетушілік табылады.
Ұлы жүздегі Сары үйсін руының рулық құрылымы туралы деректер жоктың
касы. Қолда бар шежірелер Сары үйсін руын -Жақып, Қалша деп таратады.
Мекендері - Жетісуда, Сарытауқұм, Мойынқұмда. Жақыптан тараған Қырықтың көп
бөлігі Өзбекстанда - Ферғана, Самарқан жерлеріне мекендеп, сіңісіп кеткен.
Қазақ шежіресінде Сары үйсін руының ата тек тестесі былай берілген.
Сары үйсін
Мырзақыз
Қалша Жақып
Ұраны - Байтоқ Таңбасы £ Абак - Ашамай
Бисары
Қайқы
- Сопы
Жансары Жанбөрі Жандосай Күнке Есенжар Қырық
Рулардың шығу тегі туралы аңыздар, халық арасында тараған шежірелер еш
жаңалық енгізбейді, тек одан сайын шиеленістіре түседі. Сары үйсін
руының шығу тегі, рулық
Жүман —Есенаман
V ЛГ ЛТ
құрылымы туралы шежірелерді әлі де зерттеп, толықтыру кажет.
Үйсіндер - Ұлы жүздің үлкен ұлысы. Дулат, албан, суан, жалайыр,
шанышқылы т.б. тайпалар осы Ұлы жүз үйсінінен тарайды.
Гродековтың еңбегінде жалайыр ұраны - Бақтияр, таңбасы Лі
(тарақтаңба) ія, Шанышқылы ұраны - Айрылмас, таңбасы 4- (қолтаңба), суан
таңбасы ц , Албан таңбасы р [31].
Орта ғасырда қазақ таңбаларынан жиі кездесетіні - үйсін таңбасы $ ^£ }
З^і [32] ту, ағынсу формасындағы таңбалар.
Жалайырлар. Қазақ шежіресінде Жалайыр көбіне Үйсін Майқыдан таралып,
бержағы Үйсін-Жансақал (Тарақ) болып жалғасады. Жалайыр тайпасы туралы ең
алғаш рет Рашид-ад-Дин олардың ертеден саны көп және оның әркайсысының үрім-
бүгақтарының өзінің жетекші көсемдері болғанын айтады. Ол: Шыңғысханның
қол астына бағынған кездерде олардан көптеген қолбасшылар, бектер мен
билер, Тұран мен Иран елдерінің көсемдері шықты... деп жазды [33]. Сондай-
ақ Жалайырдың этникалық тарихы туралы XIII ғасырда жалайырлар түркі
түқымдас емес моңғол түқымдас болды [34], - дейді. Монғол тілдес жалайыр
деген пікірді жақтаған Бартольд болды. Ш. Уәлихановта өз кезеңінде осы
теорияны қолданды. Н.А. Аристов өз еңбегінде жалайырлар аралас түріктік-
монғолдық деп көрсетті. С. Аманжоловта жалайыр тайпасының құрамының негізі
түріктік деп көрсетті. (Бұл шындыққа келеді).
Тынышпаев көрсеткендей жалайыр тайпасы он үш болғанымен, он екі рудан
түрады.
М. Тынышпаевтың таратуы бойынша жалайырдан Манак, одан Шуманақ,
Сырмақ, Шуманақтан: Орақты, Мырза, Қарашапан, Маңғытай, Күшік, Қәлпе,
Ақбұйым, Сыпатай, ал Сырмактан: Қайшылы, Балғалы, Арықтыным, Байшегір,
Сиыршы таратылады [35].
Ш. Уәлиханов жалайырды 12 атаға: Андос, Мырза, Күшік, Сыпатай;
Ақбұйым, Қарашапан, Сиыршы, Арықтыным, Байшегір, Қалпе, Балғалы деп бөледі
[36].
Жалайыр тайпасының таңбалық белгісі ПІ ; УЛ немесе (Гродеков,
Аманжолов бойынша) және Т7 (Тынышпаев бойынша). Тайпаның ұраны Аманжолов
бойынша - Бөрібай, Тынышпаев бойынша - Бақтияр және Қобылан. Жалайыр
негізінен Іле мен Қаратас өзендері аралығын, Балкаш төңірегін мекендейді.
Ұлы жүздегі келесі бір тайпа - Дулаттар.
Рашид-ад-Диннің Джами-ат-тауарих атты еңбегінде дулаттарды монгол
тектес дейді. Ш. Уәлиханов өзінің Қырғыз шежіресі деп аталатын еңбегінде
осы пікірге қосылып, былай деп жазды: Дулаты, суваны и уйсуны встречаются
в Сборнике летописей Рашид Эддина под именеме Дуглат, Уйшини являются в
числе 10 племен монгольских... [37].
В.В. Бартольдта дулаттарды монголдар деп көрсеткен. Бірақ бұл пікірге
XIX г. аягында Н.А. Аристов қарсы пікір, дулаттардың түркі тектес екенін
айтты. Бұл теория қазак халқының этникалық тарихын зерттеушілердің
барлығына қазірге дейін таралуда. Ол былай деп жазды: ... что на
основании
именника болгарских князей, а также и других обстоятельств, можно
предполагать, что дулу существовал еще до нашей әры [40].
Қытай жазбаларында дулу деген атпен белгілі болғанға ұқсайды, қытай
тарихшылары өздеріне бейімдеп дулу деп жазған атау, парсы тілінде
дұғлат, дукулат түрінде де көрініс берген.
Дулаттар 4 руға: Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жанысқа бөлінеді. Негізінен
Жамбыл, Алматы, Шымкент облыстарын мекендейді.
Орыс жазба деректерінде 1748 ж. Тевкелевтің құруы бойынша Ұлы жүз
қазақтарының ру-тайпалық құрамы былай деп көрсетіледі: Ұлы жүз 10 рудан
тұрады және оның қатарына дулат тайпасының төрт руы кіреді. Келесі бір 1825
жылы деректе дулат тайпасы және оның рулары туралы былай жазған: что
старший жуз делиться на 5 родов, которые в свою очередь, распадается на
волости, организованные по родовым названиям. Род дулат делится в частности
на волости Чымыр, Джаныс, Сыйкым, Ботбай, Кашакаран, Ысты, Кукрек и
Куралаш [39].
Дулат тайпасы 4 рудан: ботбай, шымыр, сыйкым, жаныстан тұрады.
Дулаттардың ұраны - Бақтияр (барлық деректерде), таңбасы (дөңгелек болып
табылады, бұл Гродеков, Аманжолов, қытай деректері бойынша, ал Тынышпаев
дулат таңбасын былай - (абақ) көрсеткен. Ал әр рудың таңбалары
дулаттардағыдай дөңгелек болғанымен өзіндік ерекшелігі болган. Ұрандары
Ботбай, Самен болған.
Бірінші таңба көсеу түрінде берілген. Ал екінші үш жүзде де кездесетін
тікбүрыш. Ұраны Сиқым, Ребек, Жаныс руының таңбасы дулат тайпасында өте
ерекшесі, ол мынадай—^(Гродеков, Аманжолов бойынша). Ұраны Жаныс, Төле.
Шымыр руының таңбасы Гродеков бойынша С, Аманжоловта - Ү, Тынышпаевта
- Ү , әр түрлі көрсетілгенмен, үш таңба да бір-бірімен өте жақын.
Албан, Суан. VI-VII ғасырлардағы тарихи деректерде Дулу бірлестігіне
Иубан кауымдастығындағы Албан мен Суан тайпаларының да кіргенін айтады.
Олардың таңбалары мен атауларына қарап-ақ көнеден туыс тайпалар екенін
ажырату да қиын емес. Екеуінің елдік аты да көне түріктік Алп (Алып), Суб
(Су) сөздеріне ел, мекен мағынасын білдіретін ан сөзі қосылу арқылы
жасалған сыңайлы. Яғни, Албан (Алып тау елі), Суан (Су елі).
Албанның таңбалық белгісі •? (Гродеков, Аманжолов бойынша),
Р (Тынышпаев бойынша), Суанның таңбалық белгісі \ (барлық материалдар
бойынша). Жалпы Албан, суан таңбаларын дулат тайпасының таңбаларына
жақындығы бар. Албан-Сары, Шыбыл деген екі руға бөлінеді.
Суан да - Байтүгел, Тоқарыстан деген екі руға бөлінген. Ш. Уәлиханов
пен Н. Аристов жазбалары бойынша, Бәйдібектің үшінші әйелінен Жарықшақ,
одан: Дулат, Албан Суанды таратқан, ал Бәйдібектің екінші Зеріп деген
әйелінен Жалмамбет, одан Шапырашты, Ошақты, Ыстыны таратады.
Шапырашты. Шапырашты тайпасын Аристов 5 руға: Икей,
Иісқожа, Шабыл, Асыл, айқымға бөледі. Ал М. Тынышбайұлы шапырашты тайпасын
6 руға: Икей, Шабыл, Асыл, Еміл, Төретұқым, Айқым деп бөледі.
Шапырашты таңбасы Л - (Тұмар), Ү (Ай) бұл Тынышпаев бойынша, ал С.
Аманжоловта мынадай У, ұраны барлық деректерде - Қарасай.
Ошақты. М. Тынышпайұлы Ошактыдан - Байыл, Аталық, Қоңыр, Тасжүрек деп
таратады. Таңбасы барлық деректерде А (тұмар). Ошақты мен Шапырашты елдері
таңбаларының ұқсас болуы (түмар) - олардың тегі бір екенін көрсетеді.
Ысты. М. Тынышпайұлы Ойық, Тілік деп екі руға бөлген. Гродеков бойынша
тайпалық таңбасы (көсеу).
Ойык руы Тынышпаев бойынша (көсеу), Гродековта 00 (көз). Ұраны
барлық деректерде - Жауатар деп көрсетілген.
Сіргелі. Сіргелі қазақтың барлық шежіре деректеріне карағанда Үйсінмен
бірге туған. Диқанбай батыр шежіресі бойынша Майқы биден Бақтияр, одан -
Үйсін - Сіргелі М. Тынышпаев бойынша Сіргеліден - Сүлгетай, Тұтамғалы,
Үштаңбалы, Батырлар, Қарабатыр, Жаңай, Бозеке деген атауларды бөледі.
Сіргелілер ұраны - Тоғанас. (Гродеков, Аманжолов, Тынышпаев бойынша),
Бақтияр (Шмидт бойынша).
Таңбасы £_, ~Н~) X. арнайы лайықталған (томаға кию) ботамен, бұзаудың
басына кигізілген деген мағына береді. Осындай кигізілу сірге деп
аталады. Тағы сіргелерде мынадай таңбалар + (ашамай, мұндай таңба Орта
жүздің Керей, Кіші
жүздің Тему руында кездеседі), Ф (курай таңба), V (үштаңбалы)
көрсетілген.
Қаңлылар - қазақтың халық болып қалыптасуына өзекті ұйытқы болған
негізгі тайпалардың бірі, қазақтың тарихи шежіре деректері қаңлыны Ұлы
жүзден таратады. Сырдария бойындағы қаңлылармен Жетісу өлкесіндегі
қаңлылар негізінен кара қаңлы, сары қаңлы болып екі арыс елге бөлінген.
Олар Ұлы жүз Төбейдің немересі Бәйтеректен таратылады. Бэйтеректен Каңлы,
одан Қанкөжек, одан Келдібек, Келдібектің бірінші әйелінен сары қаңлы,
екінші әйелі Қанқызынан қара қаңлы ұрпақтары тарайды.
Ш. Уәлихановтың келтірген шежіресі бойынша қаңлы тайпасының негізін
қүраған Төбейдің баласы Қоғам деп көрсеткен [43].
Аристовтың Диқанбай батырдың сөзінен жазып алып келтірген шежіресінде
Қаңлы Майқының баласы, сонда Қоғамның ағасының баласы болып тұр Мұнда [44].
Қытай деректерінде Үйсін ордасымен қатар өмір сүрген халықтардың бірі
Қаңлы аталады. Сырдың орта алабы мен Қаратау төңірегін мекендеген Қаңлылар
қазақ қауымының құралуына көп үлес қосқан ежелгі тайпа. Қазақ ғалымдары Ә.
Қайдари мен Әбдірахман ұлы оны қаң (өзен), оғлы (ұланы) - өзен
адамдары деген мағына ретінде түсіндіреді. Қаңлылар біздің заманымызға
дейінгі II ғасырда Кенгют деген атпен белгілі болып, Сырдария өзенінің
бойын жайлады. Самарканд, Бұкара, Хорезм жерлері қаңлыларға қарады.
Қаңлылар жерімен XIII ғ. ортасында жүріп өткен
саяхатшылар Плано Карпини мен Гильом де Рубрук олардың Сырдарияның төменгі
ағысы мен Қарақұмда жайлағанын жазады [45].
Сыр бойындағы қалалар сары қаңлының бес баласы (Ақбота, Арынқожа,
Телқожа, Омыртқа, Миям) мен қара қаңлының алты баласынан (Тоғызбек, Онбай,
Тоғанай, Бака, Бадырақ, Қара) өрбіген ұрпақ деп есептесе, Жетісу қаңлылары
өздерін Сары қаңлының бес баласы (Әлсейіт, Түрке, Шоқпар, Құйсқансыз,
Шанышқылы) мен қара қаңлының алты баласынан (Ерезен, Қоспан, Еңке, Тайта,
Оразымбет, Бақа) таратады. Шежіре деректерін салыстырғанда Сыр бойы
қаңлылары Жетісу қаңлыларының арғы атасы болып шығады [46].
Тарихи аңыздар мен рауаяттарда қаңлы деген аттың шығу тегі Оғыз
ханмен байланыстырылады. Оғызнама дастанында: Оғыз хан бір соғыста
жеңіске жетіп, көп олжа алады. Мүны алып жүре алмайтын болғанда, Оғыз
ханның серіктері ішінен кемеңгер, әрі шебер Бармақылық (үйсін) арба жасап,
олжаларды алып жүреді. Арбадан қаң-қаң деген үн шықкандықтан, арба
қанға деп аталып, оны жасаған адамға қаңлы деген ат беріледі. Бұл аңыз
парсы тарихшысы Рашид-ад-Диннің Жами-ат-тауарих және Әбілғазының Түрік
шежіресі атты еңбектерінде де бар. Рашид-ад-Динде Оғыз ханның жорығында
арбаны олжаға түсірген тайпа қаңлы деп аталса, Әбілғазының шығармасында
осы арбаны жасаған адам қаңлы деп аталды [47].
Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы шежіресінде: Қаңлы деген
арбалы деген сөз, ұйғыр ішінен қаңлы атанған, бұлар бұрын бек көп ел
болған..., - деп жазады [48].
Бірақ бұл аңыздарда тарихи жазба деректермен салыстырғанда, арасы
шалғай жатқандығы байкалады. Оғыз тайпалары VIII ғасырдың ортасынан бастап,
Сырдарияның төменгі алқабы мен Қаратау өңіріне келе бастаған. Орхон
ескерткіштерінде шығыс түрік қағандығы құрамына енген оғыз тайпалары шығыс
Монғолияда еді. Олар тоғыз-оғыздар болатын. IX ғасырдың соңы мен X ғасырдың
ортасында Арал теңізі және Каспий теңізі маңындағы территорияларда Оғыз
одағы құрылады. X ғасырда Сырдарияның төменгі бойындағы алқаптарда Оғыз
мемлекеті ұйымдасты, мемлекет орталығы Янгикент болды. Ал қаңлылардың
сырдарияның орта ағысымен Қаратау өңірін мекендеуі Бұдан мың жыл бұрынғы
іс. Орыстардың жазба деректерінде ең алғашқылардың бірі болып қаңлы тайпасы
туралы П. Рынков көрсеткен. Бұл деректер XVIII ғ. І-ші жартысына
жатқызылады. Сондай-ақ қаңлы тайпасының Ұлы жүзге жататыны туралы М.
Тевкелевтің, А. Левшиннің еңбектерінен көруге болады.
Орыстардың шығыстанушы ғалымдарының ішінде қаңлы тайпалары туралы
пысыкталған деректер Н. Аристовтың шығармасында көп. Н. Аристов қаңлы
этнонимін талдай келе, канка (Авеста мен Махабхарата) және кангюй
(өзге деректерден) сөздерінен бастау алады деп есептейді [49].
Қаңлылардың ұраны - айрылмас, Бақтияр, Бәйтерек. Бұл ұранды
қазақтың байырғы шежіре деректеріндегі Ұлы жүз
Төбейдің ұрпақтары, қаңлылардың арғы аталарының аттары болып
табылады [50].
Қаңлылардың тайпалық таңбасы 2 түрлі, бірі - (көсеу) таңба
(Аманжолов, Тынышпаев, Гродеков бойынша), енді бірі ^г (ай күн таңба) бұл
қытай деректерінде.
Тарихи деректерге қарағанда, ерте заманда қаңлылар ай, күн, отқа
табынған екен. Олардың таңбасының ай, күн, от көсейтін көсеу болуы ерте
замандағы діни наным-сенімінен туған болса керек.
Қаңлылардың заманымыздан бұрынғы Ш-ғасырдан бастап, осы заманға дейін
Сырдария алабы мен Жетісу өңірін мекен етіп келген ежелгі ел есептеледі.
Қилы-қилы замандарда осы өңірде болған сұрапыл соғыстар мен ел іргесі
шайқалған кездерде каңлылар өзбек, қырғыз, қарақалпақ т.б. халықтардың
құрамына қосылды. Алайда, олардың негізігі бөлігі атамекенінде қалып, қаңлы
деген атын сақтай отырып, қазақ халқының қалыптасуында елеулі орын алды.
Қорытындылай келгенде, ертеден Жетісу жерін Шу, Талас, Сыр, Іле
өзендірінің кең алкаптарын мекендеп өздерін Ұлы жүз деп атаған қазақ рулары
ертеден келе жатқан қазақ халқын қалыптастыруға өз үлестерін қосқан
этникалық топтар. Бұл күнде қазақтар құдандалық жағдайларға байланысты
болмаса, ру сұраса бермейді, ата дәстүрді де аттамайды - бірін-бірі
жатсынбайды.
II - тарау. Орта жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары.
ХУ-ғасырдың екініші жартысында Қазақстанда қазақ халқының қалыптасуы,
қазақ хандығының пайда болуы мен Үш жүздің қүрылу процессі жүріп жатқанда
Қазақстан территориясы Жетісу, Орталық және Солтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан болып үш түрлі шаруашылық аймаққа бөлінді де, олардың
әрқайсысының өз жайылымдары, қыстаулары болды.
Сырдария, Қаратау, Мойынқұм өңіріндегі қыстауларда түрып, Тобыл, Нұра,
Сарысу өзендері бойын жайлайтын және Орталық Қазақстанның далалы аймақтарын
мекендейтін тайпалар өздерін Орта жүз деп атады. Оларға қыпшақтар,
арғындар, наймандар, керейлер, қоңыраттар, уақтар т.б. тайпалар кірді.
Орта жүздің территориясы батысында Кіші жүзбен шекаралас Арал теңізі -
Ырғыз - Торғай өзендерінен шығыстағы Ертіс өзенінің бассейнінен Алтай мен
Тарбағатай жоталарына дейінгі жерлерге созылып жатыр. Оңтүстігі Сырдария
алқабы -Шу өзені - Балхаш көлінен - солтүстікте шекарасы Томск және Тюмень
губерниясының шекарасына дейін созылып жатты [51].
М. Кроссовский жазбасы бойынша Орта жүз Ертіс бойынан Орынбор
даласының шығысына дейін және Ишем, Ертістен Шу өзені мен Балқаш көліне
дейін созылады [52] және осы территорияларды мекендеген тайпалар туралы Ш.
Уәлиханов былай жазды: Орта жүз тайпалары: Арғын, Найман, Керей,
Уақтар осы территорияларда, Қаратау ауданында Бөген, Шаян, Арыс өзендерінің
бойында қоңыраттар өмір сүріп, Орта жүз тайпасының одағын қүрды ... [53].
Ал Шәкәрім Қүдайбердіұлы шежіресінде: 1220 жыл шамасында бұрынғы
қырғыз жерінің, яғни Сарыарқаның күншығысымен оң түс арасында арғын,
найман, керей деген елдер араласып, көшіп жүрді. Онан кейінгі кезде әз
Тәуке хан түсында ол жақты қалмақ жеңіп алып, қазақ ауғанда және араласып
кетті. Және 1723 жылы қалмақтан жеңіліп ақтабан шүбырынды да тіпті былығып
араласты. Онан соң керей мен найман қайта келіп қытай жеріне дейін кіргенде
және араласты. Осы күнде Орта жүз қазақтары Лепсі, Қапал уездерінде, олар
Жетісу облысында және Семей, Ақмола облыстарында түгел бар және Сырдария,
Торғай облыстарында бір бөлегі бар және Қытайға қараған қызай, байжігіттер
бар. Орысқа қарағанның ең күншығыс жақ шетінде керейдің көбі бар..., - деп
жазған [54].
Енді, Орта жүз руларының ата-тек кестесін шежірелерге сүйене отырып
былай көрсетемін.
Орта жүз Ұраны: Қалам беріп дауға қой
Бекарыс Таңбасы: П босаға
(Қарашора)
I А I I I I 1
Қарақожа Ақтамберді Дарақожа Аққожа Есімқожа Қасымқожа
I
Арғын Қыпшақ Қоңырат Найман Керей Тарақты (жиен)
Уақ
Орта жүз тарақтымен қосылып жеті арыс ел атанған.
Шежірелерден білетініміз Тарақты Арғынның жиені екен, Арғын өлер
алдында кыздан туғанның қиығы жоқ деп Тарақтыны ноқта ағасы етіп сайлап
кетеді де, содан бері арғын балаларына тарақты ноқта ағасы болған, -
деседі. Ұраны - Жауқашар, таңбасы: Л7 тарак.
Орта жүзде аға арыстың бірі - Арғын. М.
Тынышбайұлының есебі бойынша, 1917 жылдың карсаңында
қазақтың ең саны көп руы арғын болған (890 мыңнан астам) [55].
Алайда осыншама кесек ұлыс бола түра, арғын атауы көне
шығармаларда өзімен эуелде қанаттаса қоныстанған найман,
керей, қыпшақ, қоңырат елдерінің атауы сиякты анық күйде көп
ұшыраса бермейді. М.Ж. Көпейұлы шежіресі мен Жамбыл
облысы, Мойынқұм ауданы, Мойынқұм ауылының тұрғыны Әділ-ұлы Әлібек қарияның
таратуымен Арғын руының шежіре кестесін көрсетемін.
Арғын Ұраны: Ақжол
Таңбасы: (00) көз.
Бәйбішеден тоқалы токалы
Ақсопы
■ Қарасопы Танбысопы
Қотан Ботан Сарысопы
■4 ►
Нэдірсопы
Мейрамсопы
Қоныстары: шығыстан батысқа қарай Ертіс, Торғай өзендерінің аралығын,
Сарыарқаны жайлаған [56].
Ұрандары - Ақжол, Қарақожа (Тынышпаев шежіресінде), таңбасы - 00, ОСГ
(көз таңба) бұл да Тынышпаевтың шежіресінде.
Гродеков, Аманжолов, Аристовтардың еңбектерінде Арғын руының ұраны -
Акжол, таңбасы (00) көз, - [57] деп көрсетілген.
Бар шежірелерді бір-бірімен салыстыра отырып, ең жөн деп табылатын
деректерді сұрыптап, Арғын руының шежіресін жаздым.
Керейлер тарихы туралы деректер осы уақытқа дейін талас тудырып
келеді. Бір зерттеушілер Керейлер - Монғол тектес десе, біреулері түркілер
дейді. Ортағасырлық жазба деректерде (Монғолдардың қүпия шежіресі,
Монғолдардың алтын тарихы, сияқты кітаптарда Керей атауы керейт
түрінде берілген. Парсы және түрік тіліндегі Жами-ат-тауарих, Түрік
шежіресі сияқты кітаптарда да керейт деп кездеседі. Көне түркі тілінде
т қосымшасы лар, лер деген мағынада жүмсалған, демек керейт -
керейлер деген сөз. Керей ұлысы атының тегі мен мағынасы жөнінде
зерттеушілер әртүрлі жорамал айтқан. Рашид-ад-Дин өзінің Жамиғ-ат-тауарих
атты еңбегінде былай баяндайды: Ерте заманда бір хан болыпты, оның жеті
ұлы бар екен. Ұлдарының өң-түсі өңкей кер болғандықтан керейлер атанған
екен. Кейін бұл балалар өсіп-өрбіп, тайпа ел болыпты да керей сол
тайпаның атына айналыпты. Ең ақырында керей хан шыққан ру ғана аталатын
болған. Басқа тайпалар осы ханға бағынған.
Осыған ұқсас сөз Әбілғазының Түрік шежіресінде де көрсетіледі. Ол:
Керейттің мағынасы - қара баран деген. Бір кісінің жеті баласы бар еді,
барлығы да кара болды, сондықтан оларды керейттер деп, олардан туғандарды
да керейттер деп атап кетті [58].
XIX ғасырда Алтай аймағындағы керей тайпасынан шыққан шежіреші Мэши
керей ұлысының арғы тегін мынадай сегіз тайпадан таратады: шөп, сеп байлау,
қойлау, елдей, күлдей, изен, жусан. Осы тайпалардың аты VII-VIII ғғ. Жұңғо
жылнамаларында да бар.
Қазақ шежіресінде керейді: Абақ керей және Ашамайлы керей деп
аталатын екі үлкен тармаққа бөледі. Абақтан тараған ұрпақтар он екі арыс
ел; Жантекей, Жэдік, Қарақас, Ителі, ІПүбарайғыр, Шеруші, Шимойын, Меркіт,
Молқы, Көнсадақ, Жастабан, Құлтайболат.
Ашамайлы керей: Сибан Балта, Көшебе, Тарышы деген рулардан қүралған.
Семей, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Омбы, Ақмола облыстарын мекендейді.
Бұлардың бәрі Орта жүздегі керейлер. Бұдан басқа Кіші жүзде де керей
тайпасы бар, тегінде олар да керей ұлысының бір бөлігі болған.
Әйгілі шығыс зерттеушісі Грумм-Гржимайло керейлер IX ғасырдан бастап
тарихта эйгілі болған десе [59], Н. Аристов керейлердің саны X ғасырда 900
мың адамға жеткен дейді [60].
Ашамайлы атауы ашамай таңбасынан X (түйеге салынған
таңба) шыққан. Абақ керей таңбасы Ш ортасы бөлінген параллепипед түрінде
болады. Жалпы керей таңбасы крест X (барлық деректерде), Тынышпаевта таңба
Х1\ осылай кездеседі. Ұраны Гродековта - Ақжол, Тынышпаевта - Қарақожа,
Жаубасар. Тынышпаев Ашамалйы тайпасының ұраны - Ашамай деген, жалпы
тайпалық ұран болған жоқ.
Наймандар. Қазақ халкының құрамындағы байырғы тайпа, көне жүрттардың
бірі - наймандар. Найман туралы деректер, оны эуелде Хинганнан Карпатқа
дейін созылып жатқан Ұлы Даланың, Ертіс пен Орхон өзендері аралығында
ежелден көшіп жүрген тайпалар қатарына жатқызған. Найман деген сөз туралы
да әртүрлі сөз бар. Профессор Березин найман деген сөз монғолша сегіз
деген сөз сегіз ру ел болғандықтан айтылған дейді. Аристов найман деген
Кату ни өзенінің бір айрыгы еді, со л өзен атымен қойылған дейді. Монғолда
найман деген сөз бар, бірақ бұл дэлел бола алмайды, өйткені бұл бойынша
монғолдар руларын нөмірлеген болып шыгады, ал монгол тарихында мұндай оқига
болған емес. Найман руының монғолдардан қашық екенінің тагы бір дэлелі
найман Алтай түріктерінен-(ойраттық) тілінде най тату, манн - кісі,
яғни тату кісі деген магынада қолданылатын сөз. Тіпті ары барсақ, манн
- қол деген сөз. Міне осы дэлелдерге Караганда найман ежелден түркі
тектес деген пікір дүрысырақ [61].
Қытай мен Монғолдардың жазба деректері бойынша түркі тектес байырғы
тайпаның бірі - Наймандар шыгысында -керейлер мен, солтүстігінде - қырғыз
хакастарымен, батысында қаңлылармен, оңтүстігінде ұйғырлармен шектескен
[62].
Наймандардың 4 қүбыласын бірдей түркі тектес тайпалардың қоршап жатуы,
оларды монгол тектес тайпа еді деп келтірген пікірлердің қисынсыз екеніне
дэлел болса керек. Н.Аристов, С. Аманжолов, М. Мұқанов, Қ. Сартқожаұлы
сияқты галым зерттеушілер найманның түркі тектес екенін дәлелдеген. Әйгілі
тарихшы Рашид-ад-Дин Найман, Керей, Меркіт, Қырғыз, Қыпшақ сияқты
тайпалардың дербес мемлекет қүрганын, олардың монғолдарға мүлде қатысы жоқ,
түркі тектес тайпалар екенін жазды [63].
Ш. Құдайбердіұлы шежіресінде Наймандардың ата-тек кестесі былай
берілген:
Найман Ұраны: Қаптағай
Таңбасы: (0) шөміш
Өкіреш
і , ,
I I I
Домбауыл (Терістаңбалы) Сүгірше Саржомарт
Домбауыл ұрпақгары жылқысына теріс жағынан таңба басып терістаңбалы
атанды [65].
Шежірелерді салыстыра келе Наймандардың ата-тек кестесін біршама толық
та, дүрыс берген М. Мұқановтың еңбегі, онда
Найманнан
Мүрын
Төртуыл
Матай
Аталық
Кенже
Садыр
Терістаңбалы (Елата)
Мэмбет Рысқұл
Саржомарт Төлегетай -Қаракерей
Балталы Бағаналы Көк жарлы Бура Қаратай
деп көрсеткен [66].
Тарбағатай аймағының Шэуешек каласында өмір сүрген тарихшы және қазақ
шежіресін көп жинаған Құрбанғали Халидтің Тауарих Хамса [67] атты
еңбегінде Наймандардың таралуын былай жазған.
Найман
ІПүбартай (ұрпақ қалмаған)
Өкіреш Сүгірше
Қытай
Телегетай
Қаракерей
Төртуыл
Садыр
Матай
Гродеков, Аманжолов, Тынышпаев еңбектерінде де Найман руының ұраны -
Қаптағай, ал таңбалары Гродеков пен Аманжоловта - V , Тынышпаевта (шөміш)
- О", ) , V.
Шежірелерді салыстырып қарағанда Найман руының таңбасына көбіне (О-)
шөміш таңба кездеседі.
Б. Кітапбаев өз шежіресінде Найманнан Белгібай, одан Төлегетай
(Қаракерей, Садыр, Матай, Төртуіл), Сүгірші (Балталы, Бағаналы, Ергенекті),
Елатадан (Кетбұға мен Келбұға) деп таратады да, Тоғыз таңбалы найман деп
аталғанын көрсетеді [68].
В. Востов, М. Мұқановтың еңбегінде Кетбұға руының таңбасы ^
терістаңбалы, Ергенекті руының таңбасын И $£. (Сарыжомарт руы таңбасына
байланысты осылай аталып кеткен [69], сонымен қатар М. Тынышпаев еңбегінде
) ай таңбалы болып кездеседі. Бағаналы руының аты да ; Ү^ ^ ^ таңбасымен
байланысты (бағана таңбасы) аталған, [70] Ү}\ У Гродековта таңбасы Девшинде
бағаналы руының таңбасы ү, Аманжолов бойынша таңбалары осылай көрсетілген
[71]; У;УЦ**.
Балталы руының таңбасы Р немесе ^(балта), Матай руынікі һ (Тынышпаев
бойынша), Гродековта п7 осылай көрсетілген. Тынышпаевта қаракерей
руының таңбасы Т, садыр руыныкі 0,71 таңбалары осы көрсетілген, ұрандары:
Қаракерейдікі - Қабанбай, Матайдыкі - Бөрібай, Садыр руыныкі - Алдияр деп
жазылған [72].
Қыпшақтар - қазақ халқы мен қазақ тілінің қалыптасуына ерекше үлес
қоскан, тарихи деректерде коне замандардан-ақ белгілі тайпа. Қыпшақтар IX
ғасырға дейін Жайықтан шығысқа
карай Ертіске дейінгі аралықта мекендеген. 890 - жылы қыпшақтар Жайықтан
өтіп печенегртег шабуыл жасап, оларды екіге: Шығыс және Батыс бөлікке бөліп
тастайды. 900-1200 жылдары қыпшақтар Еділден Днепрге дейін қоныстанып,
Ресейдің оңтүстік жағына шабуылдап түрады. 1223 жылы Қалқа өзенінің
жағасында монғолдармен соғыста жеңіліс тапты.
Монғолдар келгенге дейін Ресейдің оңтүстігіндегі ең саны көп тайпа
қыпшақтар болғандықтан, орыстар Алтын Орданы кейде Қыпшақ Ордасы, ал
Түркістан жерін - Дешті-Қыпшақ (яғни қыпшақ даласы) деп атады. XIV ғ.
Қыпшақтар Еділдің орта ағысынан Сырдарияның аяғына дейін көшіп жүрді. Ерте
кездегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИЯИСТРЛІП АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАК ҮЛТТЫҚ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УММВЕРСИТЕТІ
Тарих факультет! Арнайы тарихи пэндер және окыту технологиясы кафедрасы
Қазақ рулары және рулық таңбалары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент
Құсайынов Қ.
Орындаған: тарих және география
факультетінің 4 курс
студенті Абдиев Жасұлан
Қорғауға жіберілді Арнайы тарихи пәндер және оқыту технологиясы
кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор СМ. Сыздыков
2008 ж.
Алматы, 2008
М А 3 М ¥ Н Ы
КІРІСПЕ 3
І-тарау. Ұлы жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 11
П-тарау. Орта жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 28
Ш-тарау. Кіші жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары 42
ІУ-тарау. Қазактың рулық таңбалары тарихи дерек
ретінде 55
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
КІРІСПЕ
Қай халықтың болмасын этникалык тарихы бірден-бір маңызды да күрделі
мәселе болып табылады. Осы орайда қазақ халқының калыптасуында ерекше үлес
коскан қазақ жеріндегі ру-тайпалардың құрылымы мен бөлінуін, рулардың
таңбалары мен ұрандарын да айтамыз. Әрине, осы жерде жүмыстың такырыбы
Қазак рулары және рулық таңбалары екенін айта келіп, әрбір рудың шығу
тегі мен танбаларына тоқтала отырып, оның тарихи шежірелік дерек ретіндегі
рөлі айтылып өтіледі. Сонымен бірге, әрбір рудың ұраны да өз алдына сыр
шертетін дүние.
Қазақ рулары және рулық таңбалары өзекті де күрделі тың тақырып,
жүмыс барысында такырыптың ғылыми маңыздылығы айтыла отырып, жүмыстың
методологиялык негізі де көрсетіледі.
Н.А. Аристов өз еңбегінде: Халыктың және тайпаның шығу тегін
зерттегенде, олардың рулық күрылымын нашар білу басты кедергі болады, -
деп әділ айтып өткен [1].
Жұмыстың мақсаты - жарияланған белгілі ғалымдардың еңбектеріндегі
деректер мен елден жиналған материалдарға сүйене отырып, қазақ рулары мен
рулық таңбаларының қазақ халкының қалыптасуына қосқан үлесі және қазақ
тарихында алатын орнын ашып корсету.
Алда түрған киыншылыктарды сезіне отырып, жүмысымда қазақ рулары мен
рулық таңбалары туралы қолда бар деректерд
негізге ала отырып, рулардың құрамын, территорияльп
орналасуын, таңбалары мен ұраны туралы жалпы түсінік беруді міндет етіп
алдым.
Қай халықты алсак та әрбір халықтың этникалық тарихында өз шешуін
күтіп отырған мэселелерінің ішінде негізгісі - шежіре болып табылады.
Шежіре сан ғасырлар бойы атадан балаға ауызша да, жазбаша да мұра ретінде
беріліп келе жатқан, шежірелерді қазак ойшылдары, ақындары мен жыраулары
білген.
Енді, осы жерде шежіре туралы терминді айта кетер болсақ, қазақта
шежіре араб тіліндегі шаджарат, бүтақ, тармақ деген мағына береді.
Шежіре халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын тарих ғылымының бір
тармағы. Өзінен бастап жеті атасына дейін білу әрбір қазақ азаматының
дәстүрлі борышы болған.
Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың камын жер, Жеті
атасын білмеген жетімдіктің салдары деген мэтелдер осының
айғағы болса керек. Қазак шежірелерінің зерттелу тарихына көз
жіберсек, кезінде оларды жазып алуға орыс ғалымдары
А.Левшин, В.Вельяминов-Зернов, Н.Аристов, Г.Потаниндер көп
үлес косқанын байкаймыз. Қазақ зиялылары топтаған
шежірелердің ішінде М.Х.Дулатидың, Қадырғали Жалаиридың
шежірелері, Ш.Уәлиханов жазып алған Ұлы жүз шежіресі,
Әбілғазының Түрік шежіресі, А.Ниязовтың Үш жүздің
шежіресі, М.Көпейұлының Қазак шежіресі,
Ш.Құдайбердіұлының Түрік, кырғыз-казақ һэм хандар шежіресі, Қүрбанғали
Халидтің Тауарих Хамсасы кымбат қазыналар болып табылады.
Ал, Кеңестік дэуірде шыққан кітаптардың ішінде С.Аманжоловтың
Вопросы диалектологии и истории казахского языка, В.Востров пен
М.Мұқановтың Родоплеменной состав и расселение казахов және М.Мұқановтың
Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза атты еңбектерінде
бірталай мәліметтер бар. Кеңес дәуірі кезінде жарык көріп, шежіре мәселесін
арнайы қозғаған ғылыми зерттеулердің ішінде М.Тынышпайұлының Материалы к
истории киргиз-казахского народа атты еңбегі айрықша сүбелі [2].
Шежіре ертеден, ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Оны игеру үшін
алдымен жеті атаға дейін білу керек және өз руындағы халық зердесінде із
қалдырған батырларды, ақындарды, олардан қалган ұлагатты сөздерді зердеде
ұстау керек.
Солай бола тұрса да кеңес дәуірі кезінде өз шежіреңді білу ескі
феодалдық дэуірдің сарқыншақтарын жандандыру деп қаралады. 1960-70 жылдарда
шежіре туралы мақала жазғандар, мақала жарияланған басылымдар қудаланды.
Соның салдарынан біраз жылдар бойы жиналған шежірелер көзден таса да болып
келді. Бірақ, олар жойылып кеткен жоқ әрине, елімізде тәуелсіздік туы
желбіреген алғашқы жылдары-ақ шежірелердің біразы өңделіп шығарылды. Мысалы
Ш.Құдайбердіұлының 1911 жылы Орынборда жарык көрген шежіресі [3],
М.Көпейұлының [4], Қ.Халидтің [5] шежірелері 90-жылдардың басында-ақ баспа
мен баспасөз беттерінде жарыққа шығарыла бастады.
Халық тарихында шежіре көп. Олардың біразы ру-
тайпалардың ертедегі тарихынан бері қарай ата тек таратуға арналған. Сондай
шежіренің біреуі, Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттык қозғалыстың көсемі
Амангелді Иманұлының өзі шыккан Бегімбет руының шежіресін жасап, оның 1700
жылдан-1898 жылға дейінгі аралығын таратып, қағазға түсірген.
Жалпы қазак шежіресінің негізгі нүскасына
Ш.Ш. Уәлихановтың Қазак шежіресі, Ұлы жүз шежіресі [6],
орыстың этнограф ғалымдары Н.А.Аристов пен
П.П.Румянцевтардың басшылығымен Жетісу облысының Лепсі, Қапал, Жаркент,
Верный уездерінің шаруашылықтарын тексеру барысында жинакталып, 1911-13
жылдары Ташкентте жарияланған материалдар және этнографиялық карталармен
бірге берілген шежірелерді жаткызуға болады.
М.Тынышпаевтың История казахского народа [7], С.Асфендияровтың
История Казахстана [8] деп аталатын еңбектері де өте құнды. Бұл
еңбектерде Үш жүздің құрылуы, Үш жүзге кіретін рулардың этникалық құрамы,
таңбалары мен ұрандары жайлы айтылған.
С.Аманжоловтың Вопросы диалектологии и истории казахского языка [9]
деп аталатын еңбегінде үш жүздің рулық күрылымына, этникалык тарихына,
соның ішінде ежелгі ірі-ірі тайпалардың этникасына токтала отырып, ұрандары
мен таңбалары айтылып өтеді.
В.Востров пен М.Мұкановтың Родоплеменной состав и расселение
казахов [10] деп аталатын еңбегінде үш жүздің
руларының этникалық құрамы мен тарихы, территориялық
орналасуы барынша көрсетілген. Сондай-ақ М.Мұқановтың Этнический состав и
расселение казахов Среднего жуза [11] деген еңбегінде де Орта жүз
казақтарының территориялық орналасуы мен этникалық тарихы араб, парсы,
қытай деректері мен архив материалдарына сүйене отырып жазылған.
Баспасөз бетіндегі материалдарда да бұл тақырыптар тыс қалмайды.
Олардың бірқатарына Ш.Әмірбековтың Қазақ жүздерінің пайда болуы,
Д.Ахметовтың Қазақ шежіресі, Т.Елеужановтың Таңбамызды танимыз ба?,
Қ.Салғариннің Таңба, т.б. еңбектері көптеп саналады.
Шежіре қазақ халқын үш жүзге бөледі. Жүз деген сөз жақ, бағыт,
бөлік деген мағынаны білдіреді. Қазақстан территориясы Жетісу, Орталық
Қазакстан және Батыс Қазақстан болып үш түрлі шаруашылық аймақка бөлінген
еді де, олардың әрқайсысының өз жайылымдары мен өз қыстаулары болды.
Қазақ шежірелерінің барлығында мынадай мазмүн баяндалады: Қазақтың
арғы атасы - Алаш, Алаштан - Қазак туған. Қазақтың - Бекарыс, Ақарыс,
Жанарыс деген үш ұлы болыпты. Бекарыс ұрпақгарын Ұлы жүз деп атап, оған -
Үйсін, Қаңлы, Шапырашты, Жалайыр, Албан, Суан, Дулат т.б. руларды
кіргізеді.
Ақарыс ұрпақтарын Орта жүз деп атап, одан - Арғын, Найман, Қоңырат,
Қыпшақ, Керей, Уақ руларын таратады.
Жанарыстың ұрпақтарын Кіші жүз деп атап, одан - Алшын, ал Алшыннан -
Әлімұлы, Байұлы рулары мен Жеті руды таратады. Ал, енді осы аталып өткен
қазақ руларының рулық
таңбалары мен ұрандарына келер болсақ, бұл мэселе әлі де болса өз зерттеуін
күтіп түрған күрделі мәселелердің бірі. Қазак руларының рулық таңбалары мен
ұрандары жайында сөз еткенде ең алдымен XIX ғасырдағы орыс зерттеушілерінің
деректеріне сүйенеміз.
Н.А. Аристов Опыт выянения этнического состава киргиз-казахов Большой
Орды... [12] деп аталатын еңбегінде Ұлы жүздің рулары мен олардың
таңбалары жөнінде айтса, А.Харузин Киргизы Букеевской Орды [13] деп
аталатын еңбегінде Кіші жүздің руларының таңбаларын А.И.Левшин мен А.Мейер
деректері бойынша айтып өтеді.
Сондай-ақ А.И.Левшин [14], Н.И.Гродеков [15], М.Тынышпаев [16],
САманжолов [17] еңбектерінде де рулық таңбалар мен ұрандар барынша
көрсетілген.
Әр түрлі рулардың таңбалары туралы мәліметті Р.Г.Кузеевтің
Происхождение башкирского народа деген еңбегінде көруге болады [18].
Соңгы жылдары жарық көрген еңбектерінің ішінде, әсіресе, қазақ
шежіресі, қазақ рулары мен таңбалары, ұраны жайлы мол тарихи дерек беретін
Х.Арғынбаев, В.Востров, М.]\түқановтың біріккен Қазақ шежіресі хақында
атты еңбегі мол маглүмат беретін сүбелі де, гылыми жүйеленген қымбатты
еңбек. [19]
Жалпы халықтың этникалық тарихы адамзат қоғамы тарихындағы аса
маңызды және күрделі аспект болып табылатынын және осы күрделі мэселені
шешу этнография ғылымында халықтың этникалық тарихы мен
этногенезіне
байланысты екенін Ю.В.Бромлей өзінің Этнос и этнография деген еңбегінде
айтқан болатын.
Сонымен, осы. Қазақ рулары және рулық таңбалары деп аталатын жұмыс 4
тараудан тұрады.
I - тарау - Ұлы жүз рулары және олардың этникалык
құрамы. Рулық таңбалары, - деп аталады. Мұнда негізінен Ұлы
жүзге кіретін рулардың этникалық тарихы, орналасуы және
олардың рулық таңбалары мен ұрандарына тоқталып, қазақ
халқының қалыптасуында үлкен үлес қосқан негізгі рулар
айтылады.
II - тарау - Орта жүз рулары, этникалық құрамы және
рулық таңбалары, - деп аталады. Мұнда құрамы мен рулық
таңбаларына қоса Орта жүз руларының этникалық тарихы мен
ұрандары да айтылып өтеді.
III. - тарау - Кіші жүз рулары, этникалық құрамы және рулық таңбалары, -
деп аталғандықтан, мұнда да Кіші жүз құрамына кіретін рулардың этникалық
құрамы, орналасуы, таратылуы, таңбалары мен ұрандары айтылады.
IV. - тарау - Қазақтың рулық таңбалары тарихи дерек, -деп аталынды. Мұнда
зерттеушілердің (А.И.Левшиннің, М.Тынышпаев, САманжолов, Н.И. Гродеков
т.б.) рулық таңба белгілері салыстырылады және кесте бойынша ататек кестесі
жасалып көрсетіледі.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келгенде, қазақ халқын
калыптастырған ру-тайпалардың көпшілігі ежелгі заманнан Орта Азия мен
Қазақстанның кең даласында, шығыста
Баркөлден бастап, батыста Каспий теңізі, Еділ өзеніне дейінгі ұлан-байтақ
өңірде көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес ру-тайпалар еді.
Қазақ халқы ғасырлар бойы тарихи даму барысында осы ру-тайпалардан құралып,
халық болып қалыптасқан. Бұл тек бір дэуірдің ғана жемісі емес, сан
ғасырлық дамудың туындысы дей келіп, Үш жүз руларының шығу тарихына,
орналасуына, олардың таңбалары мен ұрандарына тоқталып өтейік.
I - тарау. Ұлы жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары.
Қазақ жүздерінің ішінде Ұлы жүз рулары мен тайпаларының қалыптасуында
үзақ уақыттық, көп ғасырлық, күрделі тарихы бар. Соңғы уақытқа дейін қандай
тайпалар мен Ұлы жүзден қандай рулардың таралатыны туралы толық шежіре жоқ,
өйткені қазақ халқының бұрынғы алдыңғы қатарлы, саналы адамдарды өздерінің
ой-өрісіне шақ, өз халқының ауызша айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа сақталып
келген ауызша тарихын (шежіресін) жасап қалдырды. Шежірешілер - аталардың
істеген игіліктерін де, өмірлерінде кездескен оқиғаларды да, іс-әрекеттерін
де білген. Кейін жазбаның шығуына байланысты, ол шежірелер қағаз бетіне
түскен. XVII ғ. дейін ауыздан-ауызға, біреуден-біреуге айтылып
келгендіктен, аталар тегі жөнінде де, олардың басынан кешірген іс-
әрекеттері жөнінде де асырып айту да, не жасырып қалу да болды.
Ең бірінші Ұлы жүздің рулық құрылымы туралы орыс деректеріне
сүйенеміз. Тевкелевтің деректерінде Ұлы жүз қазақтарының ру тайпалық
құрамы: Үлкен Орда да 10 ру, барлығы Үйсін деп аталады, ал одан өзіндік
аттар былай бөлінеді: Ботбай үйсін, Шымыр үйсін, Жаныс үйсін, Сиқым үйсін,
Абдан-суан үйсін, Сары үйсін, Шанышқылы үйсін, Қаңлы үйсін, Жалайыр [20],
- деп жазылған.
Бірақ бұл жерде басқа да ежелгі және ірі тайпалардың, мысалы: Ысты,
Ошақты, Шапырашты, Сіргелі, Тілік, Қоралас т.б.
үлкен рулардың қалып кеткенін түсінеміз.
Ұлы жүздің тайпалары туралы мәлімет берілген тағы бір құжат 1825 жылы
жазылған. Онда Ұлы жүз қазақтары жалпы Үйсін аталғанымен 5 руға бөлінеді.
Олар: Дулат, Албан, Суан, Жалайыр, Шапырашты [21] деп көрсетілген. Құжатта
5 үлкен тайпаны ру деп көрсеткен, ал шынына келсек бұл тайпаның өзі бірнеше
руға бөлінеді, сондықтан да Ұлы жүздің құрамы туралы толық деректен алшақ
бұл құжатта қаңлы, сіргелі, шанышқылы, ысты, ошақты, сары үйсін сияқты
тайпалар көрсетілмеген. Елеулі кемшіліктеріне қарамастан бұл деректер біз
үшін аса қүнды, өйткені бұлар бірінші болып Ұлы жүздің пайда болғаннан
кейінгі құрамына енген тайпалар туралы біршама түсінік береді.
Ұлы жүздің ру-тайпалық құрылымы туралы революцияға дейінгі
зерттеушілер - П.И. Рычков, А.Левшин, Ш. Уәлиханов, А. Харузин, В.В.
Радлов, Н.А. Аристов т.б. еңбектерінде көрсетілген. П.И. Рычков өзінің
История Оренбургская деп аталатын еңбегінде Ұлы жүз туралы айта келіп,
былай деп жазады: Знатнейшие в ней роды: янышский, зыкымский, чомарский,
зюйский, калынский, чаны-чидинский, абмансуйский, сиынский... [22].
Мұнда бастапқы 3 руды: жаныс, сиқым, шымырды дулат тайпасынан, ал одан
кейін үйсін, қаңлы, шанышқылы, албан, суан және ысты тайпалары келеді. П.И.
Рычков Тевкелевтің мәліметтерін қолданғанға ұқсайды.
Келесі бір Ұлы жүздің құрылымы туралы 1832 ж. А. Левшиннің жазған
тарихи еңбегінде былай көрсетіледі:
Үлкен орда үйсіндер, тулатайлар мен сарғамдардан тұрды, кейіннен оларға
Орта ордадан қоңыраттар қосылды [23]. А. Левшиннің үйсін, тулатай және
сарғамнан Ұлы жүздің барлық тайпалары өрбіді, - деген ойы теріс екенін В.
Востров пен М. Мұқанов өз еңбектерінде жазып өтеді [24].
Левшиннің еңбегі бойынша: Ұлы жүз рулары:
1. Ботпай, шымыр, жаныс, сиқым, абдан, суан, сары сулы,
шанышқылы, қаңлы, жалайыр.
2. Қоңырат ұрпақтары мынадай рулардан түрады: байлар-жанжар,
Оразгелді, күлжеғаш, бошман, тоқболат, жаманбай, қаракөсе,
жетімдер, қүйсқансыз.
Ш.Ш. Уәлиханов өзінің Қырғыз шежіресі мақаласында Ұлы жүзді негізгі
4 ру - дулат, албан, суан, жалайыр қүрайды және олар жалпылай айтқанда
үйсін деп аталады. Үйсін Ұлы жүз қазақтарының түп атасы болып келеді.
Онда Төбейден - үйсін, үйсіннен Қойылдыр (қатаған, шанышқылы), мекрейлі
(жалайыр), майқы (ақбақ), қоғам (қаңлы) тайпаларын өрбітеді [25].
Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің Түрік, қырғыз-қызық һәм хандар шежіресі
атты еңбегінде Ұлы жүздің руларын көрсеткен, ол А. Левшиннің еңбегін
негізге алған болса керек. Осыған байланысты қоңырат тайпасы Ұлы жүзге
емес, Орта жүзге кіретінін айта кеткен жөн.
Ұлы жүздің руларының шежіресін М. Тынышбайұлы өз еңбегінде былай
таратады:
1. Үйсін (дулат, албан, суан, сарыүйсін, шапырашты, ошақты,
ысты, сіргелі);
2. жалайыр;
3. қаңлы, шанышқылы.
Ұлы жүз бірлестігі Жетісу жерінде Шу және Талас, Сыр, Іле өзендерінің
кең алқаптарында көне заманнан қалыптасқан [27].
Ал С Аманжоловтың еңбегінде Ұлы жүз мынадай 23 тайпа-рудан: үйсін,
қаңлы, сары үйсін,дулат, шанышқылы, ысты, тілік, жаныс, ошақты, бекболат,
жалайыр, бестаңбалы, шымыр, шынқожа, қоралас, суан, абдан (албан), ботпай,
сэмбет, тулатай, сіргелі, шымылдан құралады деп көрсеткен [28].
Көптеген деректермен танысып, Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы, Мойынқұм
ауылының көзіқарақты қариялары Әділұлы Әлібек пен Сейдалыұлы Сейіттің Ұлы
жүз руларын тарқатқан шежірелерін салыстыра келе Ұлы жүздің ата-тек
кестесін былай көрсетемін:
Ұлы жүз Ақарыс
Ұраны: қауға беріп малға кой Таңбасы: нэл таңбасы Л
Кейкі
Төбей
1
Бақыраш
1
Бэйтерек
- Қоғам
1
14
Котан
- Үйсін
Қаңлы
Шанышқылы (қатаған)
Майқы
Ойсыл
Үйсіл
Сіргелі
Сақал
Ақсақал ■ (Абак)
Қараша би
1
■ Жансакал (Тарақ)
т
Жалайыр
Байдулы
Бэйдібек
Сарыбәйбішеден Сыланды анадан Домалақ анадан
Байтоқты Жарықшақ
Жалмамбет
Сары үйсін шапырашты ысты ошақты Дулат Албан Суан
Алүйсін Қараүйсін
Бұдан біз шежірелерде айтылып жүрген Ұлы жүз - Үйсін бірлестігі деген
атаудың түп төркіні қайдан шыққанына көз жеткізгендей боламыз. Қазақтың
байырғы аңыз-шежірелері мен жазба әдебиетінде үйсін атауы 2 түрлі: тар
және кең мағынада қолданылады. Тар мағынада үйсін қазақтың Ұлы жүзінің
құрамындағы тайпаның аты. Ал кең мағынада Үйсін Іле алқабы мен Жетісу
өңірін және Оңтүстік Қазақстанды мекендеген Ұлы жүз тайпаларының жалпы аты.
Үйсіндер туралы деректер осыдан екі ғасыр бұрынғы ханзу тіліндегі жылнамада
кездеседі [28].
Үйсін деген атау үй және сін (шең) деген екі сөз. Көне заманда ол
сөздердің әрқайсысында жеке мағына болып, бертін келе қосылып, бірі түбір,
екіншісі жүрнақ болып жеткен. Ескі түрікмен тілінде үйшек бір нәрсенің
үйілген топталған жері деген мағынасы осы күнге дейін сақталған. Сондыктан
Үйсін сөзі ру, тайпалардың жиналған жері, мемлекеті деп үғуға болады.
Өйткені Мұндағы үй сөзінің мағынасы да қазіргі түсініктен басқашарақ, ол
сөз көне заманда бір атадан тараған кіші ру, -дегенді білдірген [29].
XIX ғасырдағы орыс ғалымы Н. Аристовтың шежірелік деректері бойынша
Үйсінді Майқы биден таратады.
Майқы би
Қаңлы
Бақтияр
Қырық жүз
Мың жүз
Ойсыл
Үйсін
I
Сіргелі
Ақсақал (Абақ)
Жансақал (Тарақ)
Байтулы
Қараша-
Бэйдібек
қызынан
Сарыбәйбішеден Байтоқты
Сыланды ана Зерщтен
Домалақ ана Нұриладан
і
Жақып
қалша
(жездем
Қалша) Сары үйсін
і
Сыйлықсары Жолмамбет Албан Суан Дулат (жиен)
Ошақты
Шапырашты Ысты
Ұлы жүздің негізін қүраған тайпалар Бэйдібектің балалары [30]
Осы жұмысымды жазу барысында көптеген шежіре таратушылардың
еңбектеріне қарағанда шежіреге керекті деректі тарихи мәліметтер
жазылмаған, бірыңғай шежіре, түсінік кіріспе сөзде айтылмаған. Көп
еңбектерде тарихи деректерден гөрі,
аңызға сүйенушілік байқалады. Шежірені қаншалақты дұрыс жаздым дегенменде
жетіспеушілік, болмаса артық кетушілік табылады.
Ұлы жүздегі Сары үйсін руының рулық құрылымы туралы деректер жоктың
касы. Қолда бар шежірелер Сары үйсін руын -Жақып, Қалша деп таратады.
Мекендері - Жетісуда, Сарытауқұм, Мойынқұмда. Жақыптан тараған Қырықтың көп
бөлігі Өзбекстанда - Ферғана, Самарқан жерлеріне мекендеп, сіңісіп кеткен.
Қазақ шежіресінде Сары үйсін руының ата тек тестесі былай берілген.
Сары үйсін
Мырзақыз
Қалша Жақып
Ұраны - Байтоқ Таңбасы £ Абак - Ашамай
Бисары
Қайқы
- Сопы
Жансары Жанбөрі Жандосай Күнке Есенжар Қырық
Рулардың шығу тегі туралы аңыздар, халық арасында тараған шежірелер еш
жаңалық енгізбейді, тек одан сайын шиеленістіре түседі. Сары үйсін
руының шығу тегі, рулық
Жүман —Есенаман
V ЛГ ЛТ
құрылымы туралы шежірелерді әлі де зерттеп, толықтыру кажет.
Үйсіндер - Ұлы жүздің үлкен ұлысы. Дулат, албан, суан, жалайыр,
шанышқылы т.б. тайпалар осы Ұлы жүз үйсінінен тарайды.
Гродековтың еңбегінде жалайыр ұраны - Бақтияр, таңбасы Лі
(тарақтаңба) ія, Шанышқылы ұраны - Айрылмас, таңбасы 4- (қолтаңба), суан
таңбасы ц , Албан таңбасы р [31].
Орта ғасырда қазақ таңбаларынан жиі кездесетіні - үйсін таңбасы $ ^£ }
З^і [32] ту, ағынсу формасындағы таңбалар.
Жалайырлар. Қазақ шежіресінде Жалайыр көбіне Үйсін Майқыдан таралып,
бержағы Үйсін-Жансақал (Тарақ) болып жалғасады. Жалайыр тайпасы туралы ең
алғаш рет Рашид-ад-Дин олардың ертеден саны көп және оның әркайсысының үрім-
бүгақтарының өзінің жетекші көсемдері болғанын айтады. Ол: Шыңғысханның
қол астына бағынған кездерде олардан көптеген қолбасшылар, бектер мен
билер, Тұран мен Иран елдерінің көсемдері шықты... деп жазды [33]. Сондай-
ақ Жалайырдың этникалық тарихы туралы XIII ғасырда жалайырлар түркі
түқымдас емес моңғол түқымдас болды [34], - дейді. Монғол тілдес жалайыр
деген пікірді жақтаған Бартольд болды. Ш. Уәлихановта өз кезеңінде осы
теорияны қолданды. Н.А. Аристов өз еңбегінде жалайырлар аралас түріктік-
монғолдық деп көрсетті. С. Аманжоловта жалайыр тайпасының құрамының негізі
түріктік деп көрсетті. (Бұл шындыққа келеді).
Тынышпаев көрсеткендей жалайыр тайпасы он үш болғанымен, он екі рудан
түрады.
М. Тынышпаевтың таратуы бойынша жалайырдан Манак, одан Шуманақ,
Сырмақ, Шуманақтан: Орақты, Мырза, Қарашапан, Маңғытай, Күшік, Қәлпе,
Ақбұйым, Сыпатай, ал Сырмактан: Қайшылы, Балғалы, Арықтыным, Байшегір,
Сиыршы таратылады [35].
Ш. Уәлиханов жалайырды 12 атаға: Андос, Мырза, Күшік, Сыпатай;
Ақбұйым, Қарашапан, Сиыршы, Арықтыным, Байшегір, Қалпе, Балғалы деп бөледі
[36].
Жалайыр тайпасының таңбалық белгісі ПІ ; УЛ немесе (Гродеков,
Аманжолов бойынша) және Т7 (Тынышпаев бойынша). Тайпаның ұраны Аманжолов
бойынша - Бөрібай, Тынышпаев бойынша - Бақтияр және Қобылан. Жалайыр
негізінен Іле мен Қаратас өзендері аралығын, Балкаш төңірегін мекендейді.
Ұлы жүздегі келесі бір тайпа - Дулаттар.
Рашид-ад-Диннің Джами-ат-тауарих атты еңбегінде дулаттарды монгол
тектес дейді. Ш. Уәлиханов өзінің Қырғыз шежіресі деп аталатын еңбегінде
осы пікірге қосылып, былай деп жазды: Дулаты, суваны и уйсуны встречаются
в Сборнике летописей Рашид Эддина под именеме Дуглат, Уйшини являются в
числе 10 племен монгольских... [37].
В.В. Бартольдта дулаттарды монголдар деп көрсеткен. Бірақ бұл пікірге
XIX г. аягында Н.А. Аристов қарсы пікір, дулаттардың түркі тектес екенін
айтты. Бұл теория қазак халқының этникалық тарихын зерттеушілердің
барлығына қазірге дейін таралуда. Ол былай деп жазды: ... что на
основании
именника болгарских князей, а также и других обстоятельств, можно
предполагать, что дулу существовал еще до нашей әры [40].
Қытай жазбаларында дулу деген атпен белгілі болғанға ұқсайды, қытай
тарихшылары өздеріне бейімдеп дулу деп жазған атау, парсы тілінде
дұғлат, дукулат түрінде де көрініс берген.
Дулаттар 4 руға: Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жанысқа бөлінеді. Негізінен
Жамбыл, Алматы, Шымкент облыстарын мекендейді.
Орыс жазба деректерінде 1748 ж. Тевкелевтің құруы бойынша Ұлы жүз
қазақтарының ру-тайпалық құрамы былай деп көрсетіледі: Ұлы жүз 10 рудан
тұрады және оның қатарына дулат тайпасының төрт руы кіреді. Келесі бір 1825
жылы деректе дулат тайпасы және оның рулары туралы былай жазған: что
старший жуз делиться на 5 родов, которые в свою очередь, распадается на
волости, организованные по родовым названиям. Род дулат делится в частности
на волости Чымыр, Джаныс, Сыйкым, Ботбай, Кашакаран, Ысты, Кукрек и
Куралаш [39].
Дулат тайпасы 4 рудан: ботбай, шымыр, сыйкым, жаныстан тұрады.
Дулаттардың ұраны - Бақтияр (барлық деректерде), таңбасы (дөңгелек болып
табылады, бұл Гродеков, Аманжолов, қытай деректері бойынша, ал Тынышпаев
дулат таңбасын былай - (абақ) көрсеткен. Ал әр рудың таңбалары
дулаттардағыдай дөңгелек болғанымен өзіндік ерекшелігі болган. Ұрандары
Ботбай, Самен болған.
Бірінші таңба көсеу түрінде берілген. Ал екінші үш жүзде де кездесетін
тікбүрыш. Ұраны Сиқым, Ребек, Жаныс руының таңбасы дулат тайпасында өте
ерекшесі, ол мынадай—^(Гродеков, Аманжолов бойынша). Ұраны Жаныс, Төле.
Шымыр руының таңбасы Гродеков бойынша С, Аманжоловта - Ү, Тынышпаевта
- Ү , әр түрлі көрсетілгенмен, үш таңба да бір-бірімен өте жақын.
Албан, Суан. VI-VII ғасырлардағы тарихи деректерде Дулу бірлестігіне
Иубан кауымдастығындағы Албан мен Суан тайпаларының да кіргенін айтады.
Олардың таңбалары мен атауларына қарап-ақ көнеден туыс тайпалар екенін
ажырату да қиын емес. Екеуінің елдік аты да көне түріктік Алп (Алып), Суб
(Су) сөздеріне ел, мекен мағынасын білдіретін ан сөзі қосылу арқылы
жасалған сыңайлы. Яғни, Албан (Алып тау елі), Суан (Су елі).
Албанның таңбалық белгісі •? (Гродеков, Аманжолов бойынша),
Р (Тынышпаев бойынша), Суанның таңбалық белгісі \ (барлық материалдар
бойынша). Жалпы Албан, суан таңбаларын дулат тайпасының таңбаларына
жақындығы бар. Албан-Сары, Шыбыл деген екі руға бөлінеді.
Суан да - Байтүгел, Тоқарыстан деген екі руға бөлінген. Ш. Уәлиханов
пен Н. Аристов жазбалары бойынша, Бәйдібектің үшінші әйелінен Жарықшақ,
одан: Дулат, Албан Суанды таратқан, ал Бәйдібектің екінші Зеріп деген
әйелінен Жалмамбет, одан Шапырашты, Ошақты, Ыстыны таратады.
Шапырашты. Шапырашты тайпасын Аристов 5 руға: Икей,
Иісқожа, Шабыл, Асыл, айқымға бөледі. Ал М. Тынышбайұлы шапырашты тайпасын
6 руға: Икей, Шабыл, Асыл, Еміл, Төретұқым, Айқым деп бөледі.
Шапырашты таңбасы Л - (Тұмар), Ү (Ай) бұл Тынышпаев бойынша, ал С.
Аманжоловта мынадай У, ұраны барлық деректерде - Қарасай.
Ошақты. М. Тынышпайұлы Ошактыдан - Байыл, Аталық, Қоңыр, Тасжүрек деп
таратады. Таңбасы барлық деректерде А (тұмар). Ошақты мен Шапырашты елдері
таңбаларының ұқсас болуы (түмар) - олардың тегі бір екенін көрсетеді.
Ысты. М. Тынышпайұлы Ойық, Тілік деп екі руға бөлген. Гродеков бойынша
тайпалық таңбасы (көсеу).
Ойык руы Тынышпаев бойынша (көсеу), Гродековта 00 (көз). Ұраны
барлық деректерде - Жауатар деп көрсетілген.
Сіргелі. Сіргелі қазақтың барлық шежіре деректеріне карағанда Үйсінмен
бірге туған. Диқанбай батыр шежіресі бойынша Майқы биден Бақтияр, одан -
Үйсін - Сіргелі М. Тынышпаев бойынша Сіргеліден - Сүлгетай, Тұтамғалы,
Үштаңбалы, Батырлар, Қарабатыр, Жаңай, Бозеке деген атауларды бөледі.
Сіргелілер ұраны - Тоғанас. (Гродеков, Аманжолов, Тынышпаев бойынша),
Бақтияр (Шмидт бойынша).
Таңбасы £_, ~Н~) X. арнайы лайықталған (томаға кию) ботамен, бұзаудың
басына кигізілген деген мағына береді. Осындай кигізілу сірге деп
аталады. Тағы сіргелерде мынадай таңбалар + (ашамай, мұндай таңба Орта
жүздің Керей, Кіші
жүздің Тему руында кездеседі), Ф (курай таңба), V (үштаңбалы)
көрсетілген.
Қаңлылар - қазақтың халық болып қалыптасуына өзекті ұйытқы болған
негізгі тайпалардың бірі, қазақтың тарихи шежіре деректері қаңлыны Ұлы
жүзден таратады. Сырдария бойындағы қаңлылармен Жетісу өлкесіндегі
қаңлылар негізінен кара қаңлы, сары қаңлы болып екі арыс елге бөлінген.
Олар Ұлы жүз Төбейдің немересі Бәйтеректен таратылады. Бэйтеректен Каңлы,
одан Қанкөжек, одан Келдібек, Келдібектің бірінші әйелінен сары қаңлы,
екінші әйелі Қанқызынан қара қаңлы ұрпақтары тарайды.
Ш. Уәлихановтың келтірген шежіресі бойынша қаңлы тайпасының негізін
қүраған Төбейдің баласы Қоғам деп көрсеткен [43].
Аристовтың Диқанбай батырдың сөзінен жазып алып келтірген шежіресінде
Қаңлы Майқының баласы, сонда Қоғамның ағасының баласы болып тұр Мұнда [44].
Қытай деректерінде Үйсін ордасымен қатар өмір сүрген халықтардың бірі
Қаңлы аталады. Сырдың орта алабы мен Қаратау төңірегін мекендеген Қаңлылар
қазақ қауымының құралуына көп үлес қосқан ежелгі тайпа. Қазақ ғалымдары Ә.
Қайдари мен Әбдірахман ұлы оны қаң (өзен), оғлы (ұланы) - өзен
адамдары деген мағына ретінде түсіндіреді. Қаңлылар біздің заманымызға
дейінгі II ғасырда Кенгют деген атпен белгілі болып, Сырдария өзенінің
бойын жайлады. Самарканд, Бұкара, Хорезм жерлері қаңлыларға қарады.
Қаңлылар жерімен XIII ғ. ортасында жүріп өткен
саяхатшылар Плано Карпини мен Гильом де Рубрук олардың Сырдарияның төменгі
ағысы мен Қарақұмда жайлағанын жазады [45].
Сыр бойындағы қалалар сары қаңлының бес баласы (Ақбота, Арынқожа,
Телқожа, Омыртқа, Миям) мен қара қаңлының алты баласынан (Тоғызбек, Онбай,
Тоғанай, Бака, Бадырақ, Қара) өрбіген ұрпақ деп есептесе, Жетісу қаңлылары
өздерін Сары қаңлының бес баласы (Әлсейіт, Түрке, Шоқпар, Құйсқансыз,
Шанышқылы) мен қара қаңлының алты баласынан (Ерезен, Қоспан, Еңке, Тайта,
Оразымбет, Бақа) таратады. Шежіре деректерін салыстырғанда Сыр бойы
қаңлылары Жетісу қаңлыларының арғы атасы болып шығады [46].
Тарихи аңыздар мен рауаяттарда қаңлы деген аттың шығу тегі Оғыз
ханмен байланыстырылады. Оғызнама дастанында: Оғыз хан бір соғыста
жеңіске жетіп, көп олжа алады. Мүны алып жүре алмайтын болғанда, Оғыз
ханның серіктері ішінен кемеңгер, әрі шебер Бармақылық (үйсін) арба жасап,
олжаларды алып жүреді. Арбадан қаң-қаң деген үн шықкандықтан, арба
қанға деп аталып, оны жасаған адамға қаңлы деген ат беріледі. Бұл аңыз
парсы тарихшысы Рашид-ад-Диннің Жами-ат-тауарих және Әбілғазының Түрік
шежіресі атты еңбектерінде де бар. Рашид-ад-Динде Оғыз ханның жорығында
арбаны олжаға түсірген тайпа қаңлы деп аталса, Әбілғазының шығармасында
осы арбаны жасаған адам қаңлы деп аталды [47].
Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы шежіресінде: Қаңлы деген
арбалы деген сөз, ұйғыр ішінен қаңлы атанған, бұлар бұрын бек көп ел
болған..., - деп жазады [48].
Бірақ бұл аңыздарда тарихи жазба деректермен салыстырғанда, арасы
шалғай жатқандығы байкалады. Оғыз тайпалары VIII ғасырдың ортасынан бастап,
Сырдарияның төменгі алқабы мен Қаратау өңіріне келе бастаған. Орхон
ескерткіштерінде шығыс түрік қағандығы құрамына енген оғыз тайпалары шығыс
Монғолияда еді. Олар тоғыз-оғыздар болатын. IX ғасырдың соңы мен X ғасырдың
ортасында Арал теңізі және Каспий теңізі маңындағы территорияларда Оғыз
одағы құрылады. X ғасырда Сырдарияның төменгі бойындағы алқаптарда Оғыз
мемлекеті ұйымдасты, мемлекет орталығы Янгикент болды. Ал қаңлылардың
сырдарияның орта ағысымен Қаратау өңірін мекендеуі Бұдан мың жыл бұрынғы
іс. Орыстардың жазба деректерінде ең алғашқылардың бірі болып қаңлы тайпасы
туралы П. Рынков көрсеткен. Бұл деректер XVIII ғ. І-ші жартысына
жатқызылады. Сондай-ақ қаңлы тайпасының Ұлы жүзге жататыны туралы М.
Тевкелевтің, А. Левшиннің еңбектерінен көруге болады.
Орыстардың шығыстанушы ғалымдарының ішінде қаңлы тайпалары туралы
пысыкталған деректер Н. Аристовтың шығармасында көп. Н. Аристов қаңлы
этнонимін талдай келе, канка (Авеста мен Махабхарата) және кангюй
(өзге деректерден) сөздерінен бастау алады деп есептейді [49].
Қаңлылардың ұраны - айрылмас, Бақтияр, Бәйтерек. Бұл ұранды
қазақтың байырғы шежіре деректеріндегі Ұлы жүз
Төбейдің ұрпақтары, қаңлылардың арғы аталарының аттары болып
табылады [50].
Қаңлылардың тайпалық таңбасы 2 түрлі, бірі - (көсеу) таңба
(Аманжолов, Тынышпаев, Гродеков бойынша), енді бірі ^г (ай күн таңба) бұл
қытай деректерінде.
Тарихи деректерге қарағанда, ерте заманда қаңлылар ай, күн, отқа
табынған екен. Олардың таңбасының ай, күн, от көсейтін көсеу болуы ерте
замандағы діни наным-сенімінен туған болса керек.
Қаңлылардың заманымыздан бұрынғы Ш-ғасырдан бастап, осы заманға дейін
Сырдария алабы мен Жетісу өңірін мекен етіп келген ежелгі ел есептеледі.
Қилы-қилы замандарда осы өңірде болған сұрапыл соғыстар мен ел іргесі
шайқалған кездерде каңлылар өзбек, қырғыз, қарақалпақ т.б. халықтардың
құрамына қосылды. Алайда, олардың негізігі бөлігі атамекенінде қалып, қаңлы
деген атын сақтай отырып, қазақ халқының қалыптасуында елеулі орын алды.
Қорытындылай келгенде, ертеден Жетісу жерін Шу, Талас, Сыр, Іле
өзендірінің кең алкаптарын мекендеп өздерін Ұлы жүз деп атаған қазақ рулары
ертеден келе жатқан қазақ халқын қалыптастыруға өз үлестерін қосқан
этникалық топтар. Бұл күнде қазақтар құдандалық жағдайларға байланысты
болмаса, ру сұраса бермейді, ата дәстүрді де аттамайды - бірін-бірі
жатсынбайды.
II - тарау. Орта жүз рулары, олардың этникалық құрамы.
Рулық таңбалары.
ХУ-ғасырдың екініші жартысында Қазақстанда қазақ халқының қалыптасуы,
қазақ хандығының пайда болуы мен Үш жүздің қүрылу процессі жүріп жатқанда
Қазақстан территориясы Жетісу, Орталық және Солтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан болып үш түрлі шаруашылық аймаққа бөлінді де, олардың
әрқайсысының өз жайылымдары, қыстаулары болды.
Сырдария, Қаратау, Мойынқұм өңіріндегі қыстауларда түрып, Тобыл, Нұра,
Сарысу өзендері бойын жайлайтын және Орталық Қазақстанның далалы аймақтарын
мекендейтін тайпалар өздерін Орта жүз деп атады. Оларға қыпшақтар,
арғындар, наймандар, керейлер, қоңыраттар, уақтар т.б. тайпалар кірді.
Орта жүздің территориясы батысында Кіші жүзбен шекаралас Арал теңізі -
Ырғыз - Торғай өзендерінен шығыстағы Ертіс өзенінің бассейнінен Алтай мен
Тарбағатай жоталарына дейінгі жерлерге созылып жатыр. Оңтүстігі Сырдария
алқабы -Шу өзені - Балхаш көлінен - солтүстікте шекарасы Томск және Тюмень
губерниясының шекарасына дейін созылып жатты [51].
М. Кроссовский жазбасы бойынша Орта жүз Ертіс бойынан Орынбор
даласының шығысына дейін және Ишем, Ертістен Шу өзені мен Балқаш көліне
дейін созылады [52] және осы территорияларды мекендеген тайпалар туралы Ш.
Уәлиханов былай жазды: Орта жүз тайпалары: Арғын, Найман, Керей,
Уақтар осы территорияларда, Қаратау ауданында Бөген, Шаян, Арыс өзендерінің
бойында қоңыраттар өмір сүріп, Орта жүз тайпасының одағын қүрды ... [53].
Ал Шәкәрім Қүдайбердіұлы шежіресінде: 1220 жыл шамасында бұрынғы
қырғыз жерінің, яғни Сарыарқаның күншығысымен оң түс арасында арғын,
найман, керей деген елдер араласып, көшіп жүрді. Онан кейінгі кезде әз
Тәуке хан түсында ол жақты қалмақ жеңіп алып, қазақ ауғанда және араласып
кетті. Және 1723 жылы қалмақтан жеңіліп ақтабан шүбырынды да тіпті былығып
араласты. Онан соң керей мен найман қайта келіп қытай жеріне дейін кіргенде
және араласты. Осы күнде Орта жүз қазақтары Лепсі, Қапал уездерінде, олар
Жетісу облысында және Семей, Ақмола облыстарында түгел бар және Сырдария,
Торғай облыстарында бір бөлегі бар және Қытайға қараған қызай, байжігіттер
бар. Орысқа қарағанның ең күншығыс жақ шетінде керейдің көбі бар..., - деп
жазған [54].
Енді, Орта жүз руларының ата-тек кестесін шежірелерге сүйене отырып
былай көрсетемін.
Орта жүз Ұраны: Қалам беріп дауға қой
Бекарыс Таңбасы: П босаға
(Қарашора)
I А I I I I 1
Қарақожа Ақтамберді Дарақожа Аққожа Есімқожа Қасымқожа
I
Арғын Қыпшақ Қоңырат Найман Керей Тарақты (жиен)
Уақ
Орта жүз тарақтымен қосылып жеті арыс ел атанған.
Шежірелерден білетініміз Тарақты Арғынның жиені екен, Арғын өлер
алдында кыздан туғанның қиығы жоқ деп Тарақтыны ноқта ағасы етіп сайлап
кетеді де, содан бері арғын балаларына тарақты ноқта ағасы болған, -
деседі. Ұраны - Жауқашар, таңбасы: Л7 тарак.
Орта жүзде аға арыстың бірі - Арғын. М.
Тынышбайұлының есебі бойынша, 1917 жылдың карсаңында
қазақтың ең саны көп руы арғын болған (890 мыңнан астам) [55].
Алайда осыншама кесек ұлыс бола түра, арғын атауы көне
шығармаларда өзімен эуелде қанаттаса қоныстанған найман,
керей, қыпшақ, қоңырат елдерінің атауы сиякты анық күйде көп
ұшыраса бермейді. М.Ж. Көпейұлы шежіресі мен Жамбыл
облысы, Мойынқұм ауданы, Мойынқұм ауылының тұрғыны Әділ-ұлы Әлібек қарияның
таратуымен Арғын руының шежіре кестесін көрсетемін.
Арғын Ұраны: Ақжол
Таңбасы: (00) көз.
Бәйбішеден тоқалы токалы
Ақсопы
■ Қарасопы Танбысопы
Қотан Ботан Сарысопы
■4 ►
Нэдірсопы
Мейрамсопы
Қоныстары: шығыстан батысқа қарай Ертіс, Торғай өзендерінің аралығын,
Сарыарқаны жайлаған [56].
Ұрандары - Ақжол, Қарақожа (Тынышпаев шежіресінде), таңбасы - 00, ОСГ
(көз таңба) бұл да Тынышпаевтың шежіресінде.
Гродеков, Аманжолов, Аристовтардың еңбектерінде Арғын руының ұраны -
Акжол, таңбасы (00) көз, - [57] деп көрсетілген.
Бар шежірелерді бір-бірімен салыстыра отырып, ең жөн деп табылатын
деректерді сұрыптап, Арғын руының шежіресін жаздым.
Керейлер тарихы туралы деректер осы уақытқа дейін талас тудырып
келеді. Бір зерттеушілер Керейлер - Монғол тектес десе, біреулері түркілер
дейді. Ортағасырлық жазба деректерде (Монғолдардың қүпия шежіресі,
Монғолдардың алтын тарихы, сияқты кітаптарда Керей атауы керейт
түрінде берілген. Парсы және түрік тіліндегі Жами-ат-тауарих, Түрік
шежіресі сияқты кітаптарда да керейт деп кездеседі. Көне түркі тілінде
т қосымшасы лар, лер деген мағынада жүмсалған, демек керейт -
керейлер деген сөз. Керей ұлысы атының тегі мен мағынасы жөнінде
зерттеушілер әртүрлі жорамал айтқан. Рашид-ад-Дин өзінің Жамиғ-ат-тауарих
атты еңбегінде былай баяндайды: Ерте заманда бір хан болыпты, оның жеті
ұлы бар екен. Ұлдарының өң-түсі өңкей кер болғандықтан керейлер атанған
екен. Кейін бұл балалар өсіп-өрбіп, тайпа ел болыпты да керей сол
тайпаның атына айналыпты. Ең ақырында керей хан шыққан ру ғана аталатын
болған. Басқа тайпалар осы ханға бағынған.
Осыған ұқсас сөз Әбілғазының Түрік шежіресінде де көрсетіледі. Ол:
Керейттің мағынасы - қара баран деген. Бір кісінің жеті баласы бар еді,
барлығы да кара болды, сондықтан оларды керейттер деп, олардан туғандарды
да керейттер деп атап кетті [58].
XIX ғасырда Алтай аймағындағы керей тайпасынан шыққан шежіреші Мэши
керей ұлысының арғы тегін мынадай сегіз тайпадан таратады: шөп, сеп байлау,
қойлау, елдей, күлдей, изен, жусан. Осы тайпалардың аты VII-VIII ғғ. Жұңғо
жылнамаларында да бар.
Қазақ шежіресінде керейді: Абақ керей және Ашамайлы керей деп
аталатын екі үлкен тармаққа бөледі. Абақтан тараған ұрпақтар он екі арыс
ел; Жантекей, Жэдік, Қарақас, Ителі, ІПүбарайғыр, Шеруші, Шимойын, Меркіт,
Молқы, Көнсадақ, Жастабан, Құлтайболат.
Ашамайлы керей: Сибан Балта, Көшебе, Тарышы деген рулардан қүралған.
Семей, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Омбы, Ақмола облыстарын мекендейді.
Бұлардың бәрі Орта жүздегі керейлер. Бұдан басқа Кіші жүзде де керей
тайпасы бар, тегінде олар да керей ұлысының бір бөлігі болған.
Әйгілі шығыс зерттеушісі Грумм-Гржимайло керейлер IX ғасырдан бастап
тарихта эйгілі болған десе [59], Н. Аристов керейлердің саны X ғасырда 900
мың адамға жеткен дейді [60].
Ашамайлы атауы ашамай таңбасынан X (түйеге салынған
таңба) шыққан. Абақ керей таңбасы Ш ортасы бөлінген параллепипед түрінде
болады. Жалпы керей таңбасы крест X (барлық деректерде), Тынышпаевта таңба
Х1\ осылай кездеседі. Ұраны Гродековта - Ақжол, Тынышпаевта - Қарақожа,
Жаубасар. Тынышпаев Ашамалйы тайпасының ұраны - Ашамай деген, жалпы
тайпалық ұран болған жоқ.
Наймандар. Қазақ халкының құрамындағы байырғы тайпа, көне жүрттардың
бірі - наймандар. Найман туралы деректер, оны эуелде Хинганнан Карпатқа
дейін созылып жатқан Ұлы Даланың, Ертіс пен Орхон өзендері аралығында
ежелден көшіп жүрген тайпалар қатарына жатқызған. Найман деген сөз туралы
да әртүрлі сөз бар. Профессор Березин найман деген сөз монғолша сегіз
деген сөз сегіз ру ел болғандықтан айтылған дейді. Аристов найман деген
Кату ни өзенінің бір айрыгы еді, со л өзен атымен қойылған дейді. Монғолда
найман деген сөз бар, бірақ бұл дэлел бола алмайды, өйткені бұл бойынша
монғолдар руларын нөмірлеген болып шыгады, ал монгол тарихында мұндай оқига
болған емес. Найман руының монғолдардан қашық екенінің тагы бір дэлелі
найман Алтай түріктерінен-(ойраттық) тілінде най тату, манн - кісі,
яғни тату кісі деген магынада қолданылатын сөз. Тіпті ары барсақ, манн
- қол деген сөз. Міне осы дэлелдерге Караганда найман ежелден түркі
тектес деген пікір дүрысырақ [61].
Қытай мен Монғолдардың жазба деректері бойынша түркі тектес байырғы
тайпаның бірі - Наймандар шыгысында -керейлер мен, солтүстігінде - қырғыз
хакастарымен, батысында қаңлылармен, оңтүстігінде ұйғырлармен шектескен
[62].
Наймандардың 4 қүбыласын бірдей түркі тектес тайпалардың қоршап жатуы,
оларды монгол тектес тайпа еді деп келтірген пікірлердің қисынсыз екеніне
дэлел болса керек. Н.Аристов, С. Аманжолов, М. Мұқанов, Қ. Сартқожаұлы
сияқты галым зерттеушілер найманның түркі тектес екенін дәлелдеген. Әйгілі
тарихшы Рашид-ад-Дин Найман, Керей, Меркіт, Қырғыз, Қыпшақ сияқты
тайпалардың дербес мемлекет қүрганын, олардың монғолдарға мүлде қатысы жоқ,
түркі тектес тайпалар екенін жазды [63].
Ш. Құдайбердіұлы шежіресінде Наймандардың ата-тек кестесі былай
берілген:
Найман Ұраны: Қаптағай
Таңбасы: (0) шөміш
Өкіреш
і , ,
I I I
Домбауыл (Терістаңбалы) Сүгірше Саржомарт
Домбауыл ұрпақгары жылқысына теріс жағынан таңба басып терістаңбалы
атанды [65].
Шежірелерді салыстыра келе Наймандардың ата-тек кестесін біршама толық
та, дүрыс берген М. Мұқановтың еңбегі, онда
Найманнан
Мүрын
Төртуыл
Матай
Аталық
Кенже
Садыр
Терістаңбалы (Елата)
Мэмбет Рысқұл
Саржомарт Төлегетай -Қаракерей
Балталы Бағаналы Көк жарлы Бура Қаратай
деп көрсеткен [66].
Тарбағатай аймағының Шэуешек каласында өмір сүрген тарихшы және қазақ
шежіресін көп жинаған Құрбанғали Халидтің Тауарих Хамса [67] атты
еңбегінде Наймандардың таралуын былай жазған.
Найман
ІПүбартай (ұрпақ қалмаған)
Өкіреш Сүгірше
Қытай
Телегетай
Қаракерей
Төртуыл
Садыр
Матай
Гродеков, Аманжолов, Тынышпаев еңбектерінде де Найман руының ұраны -
Қаптағай, ал таңбалары Гродеков пен Аманжоловта - V , Тынышпаевта (шөміш)
- О", ) , V.
Шежірелерді салыстырып қарағанда Найман руының таңбасына көбіне (О-)
шөміш таңба кездеседі.
Б. Кітапбаев өз шежіресінде Найманнан Белгібай, одан Төлегетай
(Қаракерей, Садыр, Матай, Төртуіл), Сүгірші (Балталы, Бағаналы, Ергенекті),
Елатадан (Кетбұға мен Келбұға) деп таратады да, Тоғыз таңбалы найман деп
аталғанын көрсетеді [68].
В. Востов, М. Мұқановтың еңбегінде Кетбұға руының таңбасы ^
терістаңбалы, Ергенекті руының таңбасын И $£. (Сарыжомарт руы таңбасына
байланысты осылай аталып кеткен [69], сонымен қатар М. Тынышпаев еңбегінде
) ай таңбалы болып кездеседі. Бағаналы руының аты да ; Ү^ ^ ^ таңбасымен
байланысты (бағана таңбасы) аталған, [70] Ү}\ У Гродековта таңбасы Девшинде
бағаналы руының таңбасы ү, Аманжолов бойынша таңбалары осылай көрсетілген
[71]; У;УЦ**.
Балталы руының таңбасы Р немесе ^(балта), Матай руынікі һ (Тынышпаев
бойынша), Гродековта п7 осылай көрсетілген. Тынышпаевта қаракерей
руының таңбасы Т, садыр руыныкі 0,71 таңбалары осы көрсетілген, ұрандары:
Қаракерейдікі - Қабанбай, Матайдыкі - Бөрібай, Садыр руыныкі - Алдияр деп
жазылған [72].
Қыпшақтар - қазақ халқы мен қазақ тілінің қалыптасуына ерекше үлес
қоскан, тарихи деректерде коне замандардан-ақ белгілі тайпа. Қыпшақтар IX
ғасырға дейін Жайықтан шығысқа
карай Ертіске дейінгі аралықта мекендеген. 890 - жылы қыпшақтар Жайықтан
өтіп печенегртег шабуыл жасап, оларды екіге: Шығыс және Батыс бөлікке бөліп
тастайды. 900-1200 жылдары қыпшақтар Еділден Днепрге дейін қоныстанып,
Ресейдің оңтүстік жағына шабуылдап түрады. 1223 жылы Қалқа өзенінің
жағасында монғолдармен соғыста жеңіліс тапты.
Монғолдар келгенге дейін Ресейдің оңтүстігіндегі ең саны көп тайпа
қыпшақтар болғандықтан, орыстар Алтын Орданы кейде Қыпшақ Ордасы, ал
Түркістан жерін - Дешті-Қыпшақ (яғни қыпшақ даласы) деп атады. XIV ғ.
Қыпшақтар Еділдің орта ағысынан Сырдарияның аяғына дейін көшіп жүрді. Ерте
кездегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz