Туристік рекреациялық ресурстар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК . РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 «Кендірлі» туристік зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 «Үстірт» қорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 «Шақпақ . Ата» мешіті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Ландшафттарға экологиялық.экономикалық бағалау жүргізу ... ... ... ... ...12
2.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Орман ресурстарын бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАУ
3.1 Геоэкологиялық аудандау түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Маңғыстау шөл провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.3 Үстірт шөл провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК . РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 «Кендірлі» туристік зонасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 «Үстірт» қорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 «Шақпақ . Ата» мешіті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Ландшафттарға экологиялық.экономикалық бағалау жүргізу ... ... ... ... ...12
2.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Орман ресурстарын бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАУ
3.1 Геоэкологиялық аудандау түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Маңғыстау шөл провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.3 Үстірт шөл провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Маңғыстау – көне заманғы жер – Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны (облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық ескерткіштерінің 3/1 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы неғұрлым қызықтыларының бірі – Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан 10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны – Қызылқала. Таулы бөлігінің табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: «Бекет-Ата», «Шопан-Ата», «Қараман-Ата», «Сұлтан-епе» және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз. Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына, Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе үшкірлеріне бай. Шеркала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары – каньондар: «Тамшалы – көңілді тамшылар» - Форт-Шевченко қаласынан үш километр қашықтықта, «Саура» - Каспий теңізінің жағасында, «Ақмыш» - Қаратау тауында, «Сұлтан-епе-сай» - ескі Хивин жолы бойынша, «Жемсен-сай» - Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың 450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі. Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен, Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады, жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005 жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған «Stigl» спорттық-сауықтыру демалыс орталығы іске қосылды. «Stigl» спорттық-сауықтыру демалыс орталығы оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, «люксі», «жартылайлюксі», «стандарт» сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы, сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың 450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі. Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен, Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады, жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005 жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған «Stigl» спорттық-сауықтыру демалыс орталығы іске қосылды. «Stigl» спорттық-сауықтыру демалыс орталығы оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, «люксі», «жартылайлюксі», «стандарт» сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы, сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
1. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. - М: Изд. Аспект-пресс. 1995.-188 б.
2. Папенов К.В. Экономика и природопользование. М.: МГУ, 1997. - 240 б.
3. Методы определения ущерба экономическим способом. Нормативный документ ОНВ - 22/195. - Алма-Ата, 1991. - 220 б.
4. Нестеров П.П., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок. - М.: Закон и право. ЮНИТК, 1997.- 413 б.
5. Вальков В.Ф., Казеев К.Ш., Колесников С.И. Почвоведение. Учебник для вузов. М.: ИКЦ"МарТ". - Ростов н/Д.: Изд. Центр "МарТ", 2004. - 496 б.
6. Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв. Учебник для вузов. - М.: Высшая школа, 1981. - 400 б.
7. Глазовская М.А., Геннадиев А.Н. География почв с основами почвоведения. Учебник для вузов. - М.: МГУ. 1995. - 400 б.
8. Горбунова И.А., Науменко А.А. Лабораторные работы по почвоведению. Методическое пособие. - Алматы: КазГУ, 1996. - 37 б.
9. Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 384 б.
10. Методика определения платежей за загрязнение окружающей природной среды. ІІормативные документы Минэкобиоресурсов РК. - Алматы, 1994. - 24 б.
11. Бобылев С. И. Экологизация экономического развития. Учебное пособие. - М.: Наука, 1993. - 224 б.
12. Герасимович В. Н., Голуб А. А. Методология экономической оценки природных ресурсов -М.: Наука, 1988.- 135 б.
13. Временная типовая методика определения эффективности осуществления природоохранных мероприятий и оценки экономи-ческого ущерба, причиняемого народному хозяйству загрязнением окружающей среды. - М.: Экономика, 1986. - 256 б.
14. Экономические методы управления природопользовнаием. - М.: Наука, 1993. - 136 б.
15. Методика экономической оценки важнейших видов природных ресурсов в странах-членах СЭВ. - М.: Изд. СЭВ, 1985,- 265 б.
16. Белый А.В. Основы экологии и природопользования: курс лекций, - Алматы; Высшия школа бизнеса и права, 1999. - 115 б.
17. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. - Алматы, "Санат", 1995. 159 б.
18. Веденин Ю.А. Динамика рекреационных систем. - М.: Наука, 1982.
19. География рекреационных систем СССР /Под ред. В.С. Преображенского, В.М. Кривошеева.-М.: Наука, 1980.
20. Дмитровский. Туристские регионы мира. - Смоленск, 1999.
21. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1992.
22. Рекреационные системы / Под ред. Н.С. Мироненко, М. Бачварова. - М.: МГУ, 1986.
23. «Туризмология негіздері». Лабораториялық жұмыстар
24. Достайұлы Ж. Жалпы гидрология.- Алматы: Білім, 1996.- 254 б.
25. Михайлов В.Н., Добровольский А.Д. Жалпы гидрология.- М.:Высшая школа, 1991. - 368 б.
26. Турсунов А.А. Гидролого-экологические проблемы Республики Казахстан. / Гидроэкологические проблемы использования водных ресурсов Казахстана.-Алматы, 1998. – 3-30 б.
27. Сагимбаев Г. К. Экология и экономика. - Алматы.: Каржы-каражат, 1997. - 144 б.
28. Анцырцев А. А., Комарницкий Г. М., Панькова В. К. Практикум по курсу “Эколого-экономические основы природопользования”.- Новосибирск: Институт нар. хоз., 1994. - 75 б.
29. Методы определения ущерба экономическим способом. Нормативный документ ОНВ - 22/195. - Алма-Ата, 1991. - 220 б.
30. В.В Глюков. Т.В. Лисочкнна. Т.И. Экономические основы экологии - Спб, Специальная литература, 1995. - 280 б.
2. Папенов К.В. Экономика и природопользование. М.: МГУ, 1997. - 240 б.
3. Методы определения ущерба экономическим способом. Нормативный документ ОНВ - 22/195. - Алма-Ата, 1991. - 220 б.
4. Нестеров П.П., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок. - М.: Закон и право. ЮНИТК, 1997.- 413 б.
5. Вальков В.Ф., Казеев К.Ш., Колесников С.И. Почвоведение. Учебник для вузов. М.: ИКЦ"МарТ". - Ростов н/Д.: Изд. Центр "МарТ", 2004. - 496 б.
6. Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв. Учебник для вузов. - М.: Высшая школа, 1981. - 400 б.
7. Глазовская М.А., Геннадиев А.Н. География почв с основами почвоведения. Учебник для вузов. - М.: МГУ. 1995. - 400 б.
8. Горбунова И.А., Науменко А.А. Лабораторные работы по почвоведению. Методическое пособие. - Алматы: КазГУ, 1996. - 37 б.
9. Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 384 б.
10. Методика определения платежей за загрязнение окружающей природной среды. ІІормативные документы Минэкобиоресурсов РК. - Алматы, 1994. - 24 б.
11. Бобылев С. И. Экологизация экономического развития. Учебное пособие. - М.: Наука, 1993. - 224 б.
12. Герасимович В. Н., Голуб А. А. Методология экономической оценки природных ресурсов -М.: Наука, 1988.- 135 б.
13. Временная типовая методика определения эффективности осуществления природоохранных мероприятий и оценки экономи-ческого ущерба, причиняемого народному хозяйству загрязнением окружающей среды. - М.: Экономика, 1986. - 256 б.
14. Экономические методы управления природопользовнаием. - М.: Наука, 1993. - 136 б.
15. Методика экономической оценки важнейших видов природных ресурсов в странах-членах СЭВ. - М.: Изд. СЭВ, 1985,- 265 б.
16. Белый А.В. Основы экологии и природопользования: курс лекций, - Алматы; Высшия школа бизнеса и права, 1999. - 115 б.
17. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. - Алматы, "Санат", 1995. 159 б.
18. Веденин Ю.А. Динамика рекреационных систем. - М.: Наука, 1982.
19. География рекреационных систем СССР /Под ред. В.С. Преображенского, В.М. Кривошеева.-М.: Наука, 1980.
20. Дмитровский. Туристские регионы мира. - Смоленск, 1999.
21. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1992.
22. Рекреационные системы / Под ред. Н.С. Мироненко, М. Бачварова. - М.: МГУ, 1986.
23. «Туризмология негіздері». Лабораториялық жұмыстар
24. Достайұлы Ж. Жалпы гидрология.- Алматы: Білім, 1996.- 254 б.
25. Михайлов В.Н., Добровольский А.Д. Жалпы гидрология.- М.:Высшая школа, 1991. - 368 б.
26. Турсунов А.А. Гидролого-экологические проблемы Республики Казахстан. / Гидроэкологические проблемы использования водных ресурсов Казахстана.-Алматы, 1998. – 3-30 б.
27. Сагимбаев Г. К. Экология и экономика. - Алматы.: Каржы-каражат, 1997. - 144 б.
28. Анцырцев А. А., Комарницкий Г. М., Панькова В. К. Практикум по курсу “Эколого-экономические основы природопользования”.- Новосибирск: Институт нар. хоз., 1994. - 75 б.
29. Методы определения ущерба экономическим способом. Нормативный документ ОНВ - 22/195. - Алма-Ата, 1991. - 220 б.
30. В.В Глюков. Т.В. Лисочкнна. Т.И. Экономические основы экологии - Спб, Специальная литература, 1995. - 280 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Кендірлі туристік
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 5
1.2 Үстірт
қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Шақпақ – Ата
мешіті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...9
2 ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Ландшафттарға экологиялық-экономикалық бағалау
жүргізу ... ... ... ... ...12
2.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Орман ресурстарын бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАУ
3.1 Геоэкологиялық аудандау
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Маңғыстау шөл
провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 45
3.3 Үстірт шөл
провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 51
КІРІСПЕ
Маңғыстау – көне заманғы жер – Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек
кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары
мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны
(облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық
ескерткіштерінің 31 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман
ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы
неғұрлым қызықтыларының бірі – Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан
10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны – Қызылқала. Таулы бөлігінің
табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін
сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: Бекет-Ата, Шопан-Ата, Қараман-
Ата, Сұлтан-епе және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған
және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің
таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз.
Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі
бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына,
Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай
ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе
үшкірлеріне бай. Шеркала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар
тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары –
каньондар: Тамшалы – көңілді тамшылар - Форт-Шевченко қаласынан үш
километр қашықтықта, Саура - Каспий теңізінің жағасында, Ақмыш -
Қаратау тауында, Сұлтан-епе-сай - ескі Хивин жолы бойынша, Жемсен-сай -
Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың
450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі
мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері
Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан
өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі.
Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара
сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен,
Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-
Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады,
жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын
жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру
емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005
жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған
уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған Stigl спорттық-сауықтыру
демалыс орталығы іске қосылды. Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы
оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, люксі, жартылайлюксі,
стандарт сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер
орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және
балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы,
сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Облыс орталығы Ақтау қаласында екі яхта клубы жұмыс жасайды. Бұл
желкенді спорт жөніндегі балалар-жасөспірімдер спорт мектебі мен ересек
санаттағыларға араналған Бриз яхта-клубы. Клубтарда 20 яхта паркі бар,
яғни толық көлемде, негізінен жазғы кезеңде алады. Жаңаөзен қаласы
ауданындағы, Фетисов шығанағы ауданындағы теңіз жағасында Кендірлі
демалыс базасы орналасқан, жазғы демалыста оған барлық елден туристер
келеді, объектінің деңгейі мен комфорты әлемдік стандартқа сәйкес келеді.
Бұл ауданда жақын кезеңде республикалық балалардың сауықтыру лагері
құрылысын салу жоспарлануда.
Облыс орталығында тарихи-өлке тану мұражайы жұмыс жасайды,
коллекциясында 50 мыңнан астам экспонаттар, неғұрлым қызықтылары экспозиция
ретінде қойылған. Мұражай аймақтың тарихи-мәдени мұраларымен таныстырады.
Этнография залы қызықты, онда экспозиция-ларда 20 ғасырдың басына дейінгі
аймақ халқының тұрмысы мен негізгі жұмыспен қамтылуы көрініс тапқан.
Өзіндік қолданбалы өнер, қолөнер-шілердің ұлттық бұйымдары, ағаштан, сүйек
пен тастан жасалған шеберлер-дің бұрама өнерлерінің үлгілері қойылған.
Ақтау қаласында туристерді қабылдауға дайын, әртүрлі деңгейдегі 17
мейманхана бар. 2005 жылдың қазанында халықаралық стандарт деңгейіне сәйкес
келетін қызметтің барлық спектрін қарастыратын Renaissance Aktau Hotel
жаңа бес жұлдызды қонақ үй кешені пайдалануға берілді.
Осының бәрі Маңғыстау облысында туристік кластердің дамуына ықпалын
тигізеді. Осы жұмыстың мақсаты: Маңғыстау облысының туристік
мүмкіншіліктерін нақты айқындап, болашақ даму стратегиясын құруға
көмектесу.
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Кендірлі туристік зонасы
Маңғыстау облысында туристік кластерді дамыту бағдарламасы бойынша
Кендірлі туристік демалыс зонасын құру жобасы іске асырылуда. Әкім
кеңесшісі Роза Асанбаеваның айтуы бойынша, 2005 жылы IPK International
халықаралық консалтингтік компаниясы және Өнеркәсіп және Сауда Министрлігі
бірігіп облыс бойынша туристік кластері дамыту мүмкіншілігіне зерттеу
жүргізген. Және де бір қорытындыға келді: Маңғыстау облысының туристік
мүмкіншілігі – бұл өңделмеген алмаз, егер де бұны дұрыс өңдесе, ол
халықаралық туризм жұлдызына айналады.
Еуропадағы өткізілген сұраныс (5 мемлекеттің 3000 тұрғыны)
көрсеткендей, сұрастырылған адамдардың 60-63 пайызы Қазақстанның
табиғатына, 45 пайызы далалық сафариге қызығушылық білдірді. Сонымен қатар
шетел туристтеріне Каспий теңізінің жағалаулары да өте аттрактивті
көрінеді.
Суға түсіп, күннің астында жатам дейтіндерге біздер таң қаларлықтай жер
таптық – Кендірлі. Бұл жерде суға түсетін маусым жарты жылға дейін болады.
Айналаға бір километр жерде – шөл, жартастар және құм. Тек сол жерде ғана
оазис секілді жер бар. Сол жерде біздер Кендірлі туристік зонаны салуды
көздеп отырмыз – іскерлік орталығы бар, жағалаулық және теңіз ғимараттары
бар, және оған қатынайтын бөлімдері бар туристік қала. Оның жобасын
құрастыруды, тәжірибесі бар Medi және Akkanat Holding компанияларына
бұйырдық. Басты жобада көрсетілгендей, бастапқы туристік зонаның
территориясы 530 гектар, кейін кеңейтілуге 795 гектар жер бөлінген. Басты
жоба бойынша Кендірлі Актау және Жаңа Өзен қалаларымен тас жол және темір
жолдары арқылы байланысады. Сонымен қатар халықаралық әуежай, теміржол
вокзалы, автобус станциясы және тікұшақтарға арналған әуежай салыну
көзделіп отыр.
Бастапқы деңгейде, іскерлік қаланың тұрғындар саны жиырма мың адам
болса, кейін кеңейтілгенде елу мың адамға дейін жетеді. Жергілікті
басқарма, емхана, жеке қауіпсіздік бөлімдері, өрт сөндіру бөлімдері,
техникалық қамтамасыз ету орталықтары, жанармай құю станциялары және пошта
бөлімшелері салынады. Балалар үшін балабақшалар және ясли салынады.
Жергілікті тұрғындар және келген қонақтардың ыңғайы үшін банк және ақша
айырбастау орындары қызмет көрсетеді. Сауда орталықтары, дүкендер және
әлемдік фирмаларың бутиктері қала тұрғындары үшін әр түрлі тауар түрлерін
ұсынады. Сонымен қатар мұражайлар, парктер салынады. Рухани келісім
бақшасы деген діни орталықтың салынуы жобаланып отыр. Сол жерде әр түрлі
дін өкілдері өздерінің мешіттерін не шіркеулерін сала алады.
Курорттық зонада халықаралық стандартқа сай келетін емдік орталықтар,
жүзу бассейні, теннис корттары, спорттық алаңдар, гольф алаңдары
орналасады. Қысқы мерзімде курорттық зона бос тұрмас үшін, балалар мен
ересектерге арналған Диснейлэнд секілді үлкен ойын-сауықтыру кешені
тұрғызылады. Ойын – сауықтыру кешені 1250 гектар жерді алады. Осына мәдени
орталықтар, конгресс залдары, көрме үйі, клубтық және көп функционалды
бөлмелер, спорттық кешендер, және Формула – 1 авто жарыстардың трассалары
секілді трасса салынады.
Кендірлі туристік зонада жоғары деңгейде қызмет көрсетуді ұйымдастыра
отырып, біздер халықаралық деңгейде туризм, көңіл көтеру және спортта аты
шыққан фирмалары тартуды көздеп отырмыз.
Жағалау 5 шақырым бойында алты туристік – көңіл көтеру кешендерімен
бірігіп тұрады. Туристтерге 5 жұлызды, 4 жлдызды және 3 жұлдызды қонақ
үйлер қызмет көрсетеді. Туристік зонаның солтүстігінде ұзындығы 220 метрге
тең жоғары комфортты және әдемі қонақ үй салынады. Сонымен қатар,
Александрийский маяк деген атпен 500 орынға арналған 150 метрлік қонақ үй
салынады. Ол өзінің ішкі келбетімен ғана емес сыртқы келбетімен де көз
тартарлық. Ең жоғарғы бетінде 4 қыздың мүсіні бар, олар жылдың 4 мезгілін
білдіреді және олардың беті күнге қарап тұрады. Ал маяк үстінде бүркіт
мүсіні орналасады. Курорттық қонақ үйлермен жағалау арасында жеке меншік
үлкен үйлер орналасады, олар жасанды жасалған су каналдарының бойында
өздерінің қайық тұратын орындарымен болады. Туристік зонаның оңтүстік
бөлігінде жасанды арал салынады. Ол құрлықпен көпір арқылы байланысып, арал
ішінде президенттік вилла және тікұшақтарға арналған әуежай орналасады. Ал,
солтүстігінде қайықтарға (яхта) арналған орын болады, ол бастапқыда 500
қайық сыйдырады, ал кейін 1000 қайық сыйдырады.
Туристік зонаның шығыс бөлігінде табиғи парк салынады, онда атпен
жүруге арналған жол, зоопарк және зоопарк-сафари орналасады. Осы бөлігінде
өндірістік зона орналасады, автокөліктерді жөндеу орталықтары,
шеберханалар, орта және шағын бизнес зонасы болады.
Осы жобаны іске асыруда, 60 мың жұмыс орны пайда болады. Ішкі жалпы пайда
көрсеткіші 600 млн АҚШ долларына тең болады. Қазіргі таңда жүзге жуық шетел
инвесторлары қызығушылығын білдіріп отыр. Осы туристік зонаны дамыту үшін
2,3 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция қажет, оның ішінде 600 млн АҚШ
доллары мемлекеттік бюджеттен шығарылады.
1.2 Үстірт қорығы
Үстірт қорығы - Қазақстанның батыс өңіріндегі жалғыз қорық. 1984 жылы
ұйымдастырылған қорықтың негізгі мақсаты - шөлейт өңірдің табиғат дүниесін
табиғи күйінде сақтап қалу. Үстірт қорығының басқа қорықтардан бір
ерекшелігі, мұнда табиғи ландшафтың алуан түрі кездеседі. Үстірт жонының ең
қиыр оңтүстігі тақтайдай тегіс қыр бірден бітіп, шың-құзға айналады. Құз
етегі ұшы-қиырына көз жетпейтін, тіршілік белгісі жоқ Кендірлі сорына
ұласады. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созыла жайғасқан сордың батыс жиегін
бойлай құмдар мен тақырлы-тегістіктер кезектесе орналасқан.
Шың басынан зер сала қараған адамға осы жал-жал құмдар мен көкшіл-
сұр сор ішек-қарыны ақтарылып жатқан түйе малына ұқсайды. Табиғатпен етене
араласып, қыр- сырын толық меңгерген аталарымыз да, бұл аймақты Қарынжарық
ойы, Қарынжарық құмы деп атаған.
Қорық солтүстігінде Қараған Босаға тау аңғарларынан басталады. Үстірт
жонына шығар басты асулардың бірі, Ұлы Жібек жолының ескі сүрлемі- Сенек-
Қоңырат жолы, қорықтың табиғи шекарасы іспетті. Қараған Босаға тауына кіре
берісте, ерекше жаралған домалақ төбе басында, Адайдың ХІХ ғасырдың орта
тұсында ерлігімен көзге түскен батырлары Балуанияз бен Тұрмамбет жерленген.
Сенек – Қоңырат жолынан оңтүстікке қарай, солтүстік беткейі жатағандау,
оңтүстік беткейі тік құлама шың болып келетін Мәмек таулары батыстан
шығысқа созыла орналасқан. Мәмек таулары қарақұйрық пен арқардың негізгі
жайылымы, мекені. Шың басына орналастырылған тарихи ескерткіштердің бір
парасы–арандар, бұл маңайда аңшылық өнерінің дамығандығын көрсетеді.
Арандар-дала тұрғындарының географиялық, геометриялық және биологиялық
білімдерінің нәтижесі. Бұл өз алдына зерттеуді қажет ететін құпиясы мол,
жеке тақырып.
Мәмек таулары шығысында оңтүстікке қарай иіле жалғасқан Көкесем
шатқалдарына ұласады. Көкесем – қорық аумағындағы жер бедері, табиғаты
жөнінен ерекше жаратылған аумақ. Қорық аумағындағы тауларда негізінен бор
дәуірінің тау жыныстары басым болып келеді, ал Көкесем шатқалдарының
негізгі тау жыныстары дәуірінің геологиялық құрылымынан түзілген. Топырақ
жамылғысы қызғылт-жасыл түсті саз.
Көкесем – қорық аумағындағы бірден-бір тұщы сулы өңір. Тау үстіндегі
құдық адам баласының нәпақасы болса, етектегі тамшы бұлақ – осы маңайдағы
жан – жануарлардың тіршілік көзі.
Қорықтағы табиғи ескерткіштердің бірі – Қарамая тау жоталары. Болжамда
жасы жетпіс миллион жылдан асатын, мұхит түбіндегі вулкандық қозғалыстардың
жерінен пайда болған тау жоталарының көркемдігіне көз тойғысыз. Шығыстан
батысқа созыла орналасқан тау-түсі мен тұрпатына байланысты Қарамая деп
аталады. Шығыстан солтүстігіне орай батыс беткейіне дейін сазды, оңтүстігі
Кендірлі сорымен шектесіп жатқан тау жоталары Үстірт арқарының негізгі
тұрақ – мекені.
Көкесемнен оңтүстікке қарай, сордың шығыс бетін қоршай орналасқан биік
кереге шыңдар- Кендірлі, Елшібек таулары деп аталады. Кендірлі тау алқабы –
оазистік мекен. Мұндағы бұлақтардың ірілері Кендірлі бұлағы және кіші
Кендірлі көзі. Мұнан басқа тау етегінде әр түрлі ызалар, жылымшылап ағатын
су көздері кездеседі.
Елшібек шыңдарының тау аңғарлары арасында Сарыбұлақ бұлағы, Қансу су
көзі- өз алдына зерттеуді қажет ететін нысандар.
Үстірт шыңдары оңтүстікке қарай аласарып барып, қорық аумағындағы ірі су
көзі - Өнере бұлағына тіреледі.
Өсімдіктері. Жер бедері мен топырағының әртүрлі болуына байланысты,
қорықтың өсімдіктер дүниесі де сан-алуан болып келген. Қорық аумағында 43
тұқымдас, 163 туыстан тұратын өсімдіктердің 263 түрі кездеседі. Олардың 5
түрі қызыл кітапқа енген (кәдімгі жұмсақ жеміс, майда қатыран, берік
сүттіген, хиуа сораңы, бор рияңы).
Қорықта өсетін өсімдіктердің ішінде – сәндік, дәрілік, тағамдық, бояу
беретін, жемшөптер және улы шөптер кездеседі. Дәрілік өсімдіктерден:
жантақ, қылша, ақтікен, ақ, қара жусандар, изен, мия, адыраспан, татар
рауғашы, киікоты кездеседі. Киік оты өзінің әдемі иісімен және емдік
қасиетімен өте құнды болып есептеледі. Қорық жерінде өсетін сәндік
өсімдіктер- қызғалдақтар, сарғалдақтар және қойжелкектер гүлдеген кезде,
қорық табиғаты жайнай түседі.
Жануарлары. Үстірт қорығы аумағында жануарлардан: сүт қоректілердің 29
түрі, бауырымен жорғалаушылардың 15 түрі, қосмекенділердің 1 түрі,
омыртқасыздардың 300-ге жуық түрі және құстардың 110-ға жуық түрі
кездеседі.
Қорық аумағында өте сирек кездесетін, саны азайып бара жатқандықтан
қорғауға алынып, Қызыл кітапқа енгізілген жануарлардың 8 түрі: арқар,
қарақұйрық, қарақұлақ, мәлін, шағыл мысығы, итаю, шұбар күзен, ақбауыр
жарқанат, ал құстардың 10 түрі – бүркіт, үкі, ителгі, жұртшы, дала қыраны,
жорға дуадақ, қарабауыр бұлдырық, қарабай, жыланжегіш қыран, лашын, ал
бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі: төрт жолақты қара шұбар жылан бар.
Үстірт қорығының ұйымдастырылуына негізгі себепші болған, Оңтүстік-Батыс
Үстірттің эндемигі – Үстірт арқарының Маңғыстауда жойылып кету қаупі бар
еді. Бүгінгі күні Үстірт қорығының аумағында 2 мыңға жуық Үстірт арқары
кездеседі.
Қызыл кітапқа енген, қорық аумағында мекендейтін қарақұйрықтар – 250
бас шамасында. Мысықтар тұқымдасы, жыртқыштар отрядына жататын қарақұлақ,
сабаншы, шағыл мысығы қорықтың Қарынжарық құмында кездеседі. Сүтқоректілер
класы, сусарлар тұқымдасына жататын итаю (31 бас), Қазақстанда тек қана
Маңғыстау жерінде бар.
Табиғи-тарихи ескерткіштері. Қорық аумағында табиғи-тарихи ескерткіштер
де кездеседі. Географиялық орналасуына, геологиялық құрылымына қарай ерекше
жаратылған Қарамая тауы мен Көкесем шатқалдары – басқа еш жерде
қайталанбайтын құбылыстар. Көкесем шатқалдары-қорық аумағындағы тұщы су
көздері бар, табиғаты әсем, ерекше түзілімді мекен атауы. Үстірт жонының
батысқа еңкіштей құлаған, қатты тілімденген шатқал сайлары – тау табиғатын
ажарландырып тұр. Шың етегінде Көкесем тұщы сулы бұлағы және шың басында
Көкесем құдығы бар. Суының дәмділігіне байланысты Ойда Талақ, қырда
Көкесем деп айтылатын және осыған байланысты шыққан аңыз ауыз екі тілде
ұмытылмай келеді.
Тарихи ескерткіштерден – Балуанияз, Көкесем қорымы және әлі
зерттелмеген Табан Ата деп аталып жүрген ескі қорым тіркелген.
Балуанияз - ХІХғ. Маңғыстау адайлары мен түрікмен тайпалары, Хиуалықтар
арасындағы соғыстарда ерекше көзге түскен, Балықшы руынан батыр атағын
алған тұлға. Ескі атаулары Қалмақ үйген, Қараоба (Қалмақ үйген қараоба
болуы да мүмкін) деп аталатын төбенің басына жерленген. Қазір бұл төбе
батыр атымен аталады.
Қарамая. Үстірт қорығының солтүстігінде, сор мен шыңның арасында
орналасқан, бөлек, ерек-ше жаратылған тау жоталары. Зерттеушілердің
пікірінше, ежелгі мұхит түбіндегі вулкандық жарылыстардың әсерінен
түзілген. Тау жыныстары мен топырақ жамылғысының айналасынан өзгешелігі -
бұл пікірді растай түседі. Геологиялық жасы жетпіс миллион жылды қамтитын
таудың топырақ түзілімі- қара қоңыр түсті, жұмсақ, сынғыш тастардан
құралған. Бұлар өте ұқыпты, әдемі етіп жинақталып, текшеленіп орналаласқан.
Жоталардың шығыс беткейінде көмір ұнтақтары кездеседі.
Өсімдік жамылғысы жұтаң, тырбық, шашырай орналасқан шөлдің шөптесін
өсімдіктері. Тау жоталарының етегін жағалай ыза-бұлақтар ағып жатыр. Үстірт
жабайы қойы – арқар, осы тауды негізгі мекен етіп, орныққан. Құстардан
бүркіт, жұртшы және т.б. ұсақ торғайлар кездеседі. Тау жоталары алыстан
мұнартып, сағымданып өте әдемі көрініс береді. Тау ішіне кірсең, небір
ғажайып пішіндер мен құпиялардан басың айналады.
Өнере – Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып
жатқан, ұзындығы 7,5-8 шақырымдай бұлақ атауы. Өнере атауы түрікмен
тілінде өскен, көбейген деген мағынаны береді. Өнере бұлағының негізгі
қорегі – жер асты суы. Су арнасының кеңдігі 1-1,5 м, тереңдігі 0,8-1 м.
Өзен алабының кеңдігі 8-10 м. Суы ащы, мөлдір. Суда балық немесе басқалай
ірі тіршілік иелері байқалмаған. Ұсақ су жәндіктері көптеп кездеседі.
Жағасында қамыс, қоға-ши, жыңғыл сарсазан, сораң түрлері, кермек өседі.
Топырағы сазды-карбоналды, тастақ. Топырақ құрамындағы минерал-тұздар
кристалданып, слюда қабыршақтарын құраған. Өсімдік жамылғысы сирек,
шашыранды орналасқан. Бұйырғын, сораң шөптер қырға қарай біртіндеп сораңды
– жусанды далаға айнала бастайды. Жануарлары – қарақұйрық, қасқыр, түлкі
және осы маңайда Қызыл кітапқа тіркелген ерекше аң – итаю кездеседі.
1.3 Шақпақ – Ата мешіті
Маңғыстау мен Үстiрттiң өзiнде ғана халқы табынып, қадiр тұтқан сондай
363 әулие – аталар болғандығын ғалымдар есептеп шығарды. Аңыздың айтуынша
олар Қожа Ахмет Яссауидiң шәкiрттерi болған көрiнедi, ұстаздары дүние
салғаннан кейiн оның ғибратын тарату үшiн олар осы өңiрге арнайы келген
секiлдi.
Солардың бiрi – атына заты сай ғұлама қария Шақпақ ата болыпты. Ол
бiрде ауылдың жанынан өтiп бара жатып, ер адамның жас әйелдi сабап жатқанын
көредi. Жөн сұраса әйелдiң жазығы бала көтермейтiн бедеулiгi екен. Ақсақал
арашаға түскеннен кейiн, әйелдiң ерi үнсiз терiс айналып жүре берiптi. Ал,
барар жер, басар тауы қалмаған бейшара әйел көз жасын төгiп, қарияға
алғысын жаудырып, амалы жоқтан ақсақалдың соңынан iлеседi. Олар ұзақ
жүрiптi, ақыр соңында, тiптi жыртқыш аңдардың өзi жанына жоламайтын, жан
баспаған құла түзге келiп тоқтайды ...
Содан бастап бұл өлкеде небiр ғажайыптар пайда бола болады... Өмiрi нәр
татпаған құба шөлден бұлақ көзi ашылады... Бұлт үйрiлiп, жиi-жиi жаңбыр
жауады, сай-саладан сылдыраған бұлақ ағады, жер көктеп, айнала бау-бақшаға
толады, емiн-еркiн жайылып семiрген қисапсыз мал көбейедi. Ал, әлгi сорлы
әйел бағы жанып перзенттi болады...
Зираттар өте көне болып шықты. Кейбiр ескi қорымдардың өзi мың жылдық,
тiптi, одан да әрi болуы мүмкiн, және ХХ ғасырдың өзiне дейi қастерлi
адамдардың көбi осы мекеннен қоныс тапқан...
Мұнда жерленген аруақтардың көбi бiр-бiрiмен туыстас, қандас адамдар. Оны
рулық таңбалардан көруге болады. Олар және тас бетiнде айқын бейнеленген:
адай, тама, шеркеш, табын...
Өздерiнiң көзi тiрiсiнде, мүмкiн, бұл адамдар әулиенiң қасиеттi емiн
алған болар, сондықтан да өлгенде атаның “аяғына жатуды” өздерiне парыз
санаған шығар. Бiрақ, Шақпақ атаның сүйегi дәл қай жерде екенi әлi де
анықталмаған. Кейбiреулер әулиенi жартастың өзiне ойылып қойылған дейдi.
Ал, ендi бiреулер әулиенiң мүрдесi қасиеттi мешiтке кiрер алдындағы
қорғанның iшiнде деп есептейдi. Ол қорымдардың арасымен жоғары қарай жүруге
тиым салынған Қорымның сол жақ шетiнде тас плитамен өрiлген жалғызаяқ
соқпақ бар. Сонымен жоғары өрлегенде алдыңыздан шағын ойық көрiнедi, бұл –
табиғи жартастан қашап жасалған ғажап ғимарат, жер асты мешiтiне кiретiн
жалғыз ағаш есiк те сонда.
Осынау қасиеттi жер – Шақпақ атаға келгенде кiмдердiң қандай көңiл
күйде болғанын тап басып айта қою қиын, себебi олардың әрқайсысы осынау
есiктен өздерiнiң жанына дауа, тәнiне саулық тiлей келдi ғой. Демек,
олардың әрқайсысының жүрегiнде қасиетке табыну, жалбарыну сезiмi болған
шығар. Оларды осы жерге жетектеп әкелген де сол қасиеттi құпияға деген
сенiм. Осынау есiктi көргенде олардың бойында ерекше қасиетке деген табыну,
қастерлеу сезiмi болды...
Есiктен қараңғы үңгiрге кiргенде әлдебiр тылсым күштiң сиқырын сезетiн
сияқтысың. Ал, ақ баспалдақтармен жоғары көтерiлгенде өзiңдi бiр түрлi
тылсым сезiм баурап алады. Фонарь шамның жарығы ыс басқан ебедейсiз
қабырғаларды шарлайды... Жол тарылып, бұралаңдарға бастайды. Әсiресе,
күндiзгi жарық түспейтiн тас қараңғы үңгiрге кiргенде ендi қайтып бұдан
шығатын жол жоқ сияқты болып көрiнедi. Дегенмен, орталық залдың төбесiнде
жарық түсетiн шағын ғана дөңгелек тесiк бар, бiрақ, арнайы жарықсыз ол
жерден де ештеңенi байыптап, айқын көре алмайсыз.
Бағзы замандарда мұның iшiнде, әрине, алаулатып от жаққан болар, ондай
жердiң орыны көрiнбесе де қабырға мен ыс басқан төбеден оны байқауға
болады. Ғимарат iшiнде қабырғаға iлген майшамның да болғаны, ағашқа байлап
алып жүретiн алаудың да пайдаланғандығы көрiнiп тұр. Олардан қалғаны тек
төбедегi ыс қана емес, қабырғаны жалаған от iздерi.
Шақпақ ата қорымының жалпы жобасы тұтастай әк жартастан ойылып салынған
крест пiшiндi (орталық күмбездi бөлменi басып өтетiн ұзын түзара, оның екi
қапталындағы қоржын үй) болып келген.
Ескерткiш мұсылман дәуiрiнен көп бұрын салынған, бiрақ, кейiн оны
мешiтке лайықтаған сияқты. Оның негiзiн қалаушылар нақшбендi, яссауи және
кубравидың алғашқы сопылары деп есептелiнедi.
Мешiттiң алғашқы дiндарлары жөнiнде дерек жоқтың қасы. Олардың жартас
қабырғасына араб харпiмен шағатай тiлiнде жазып қалтырған жазбалары бар,
олар бұл дүниенiң жалған екендiгiн уағыздап, аскеттiк өмiр ұстамына
шақырады. Мүмкiн бұл адамдар осынау жалғанның азапты тiрлiгiнен безiп,
мұнда күнәдан тазарып, құдайға құлшылық ету үшiн келген болар. Әрине, бұл
жерде бағзы замандардың ерекше адамдары күн кешкен. Олардың тiршiлiк
қағидасы мен өмiр салты әлi күнге жұмбақ қалпында. Мүмкiн, Шақпақ атаның
тас қараңғы үңгiрлерiнде олар опасыз дүниеден баз кешiп, өздерiнiң ең
шуақты күндерiн өткерген болар. Әлде олардың санасына сол мәңгiлiк тылсым
дүниелер сиқырлы сәуле түсiрдi ме? Солардың бiрi бiр кезде адам баласының
жарық дүниеге келер жұмбағын ашып, содан соң барып әйелдердi бедеулiктен
емдей бастады ма? Х1Х ғасырда орыс жаһанкездерiнiң өздерi әйелдер туралы
осындай әңгiмелердi естiп, оны мұқият жазып қалдырған.
“Бедеулiктен емделу үшiн мешiтке табынуға келген әйелдер қараңғы
үңгiрде түнеуге мiндеттi болған, – деп баяндайды жазба деректер, – сондай
түнеме дуасына қолы жеткендердiң айтуынша үңгiрдiң жартасынан алып қара
басты ақ жылан, немесе, ақ басты қара жылан шығады... Ол жылан жалбарынушыға
ешқандай зиян келтiрмей, еш жерiн ауыртпай, әйелдiң мойнына келiп оралады”.
Қазiргi кезде мұндай әңгiмеге сенушiлердi табу қиын. Дегенмен де бұл
тап бiз ойлағандай оп-оңай шаруа емес. Үңгiрге жыланның келуi
кездейсоқтықтан гөрi, әрине, айтiзбектiң әсерi. Ерте дүниедегi кейбiр көне
және дәстүрлi қауымдарда түнгi айдың жарығы айдаһар, немесе, жылан деп
пайымдалған. Оған қоса жыланды жер бетiндегi әйелдердiң қолдаушысы деп
есептеген. Жыланның жаңағыдай ақ басты, болмаса қара басты болып көрiнуi ай
жарығының толуы, немесе, оның бiрте-бiрте азая бастауына сай келедi.
Төбедегi ойықтан түскен ай жарығы әйелдi “аймалап”, немесе, оны мол
сәулесiмен “орап”, баурап алған. Ұлы құпияның жұмбағы да тап осы салттың
өзiнде жатыр.
2 ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Ландшафттарға экологиялық-экономикалық бағалау жүргізу
Рельефті, геологиялық құрылым, ландшафтың абиотикалық бөлімін литогенді
орта алып жатыр. Ол тау жыныстарды, минералды шикізат ресурстарын және
жердің геоморфологиялық ерекшеліктерін қамтиды.
Тауар – ақша қарым – қатынастардың экологиялық тауарлар разрядінің
негізгі түрі минералды шикізат ресурстары, пайдалы қазбалар нақты
потенциалына қарай олар әртүрлі маркетинттік бағаға ие бола алады.
Пайдалы қазбалардың қоры, зерттеу дәрежесіне, сандық анықтығы бойынша
категорияларға бөлінеді:
А – қор көлемі мен орын шекараларының нақты белгілі кен орындары
В – қор көлемі мен орын шекаралары белгілі емес
С1 – экстраполяция арқылы есептелінген қорымен
С2 – алдын ала бағаланған қорлар
Бұл қорлардың барлығын балансты дейді, пайдалануды экономикалық
целесообразно, басқа қорды забалансовые – тиімді пайдаланбайды, сол
себептен перспективный.
Пайдалы қазбалар кендерін эксплуатациялау, жерді алумен ластау,
топырақтың бұзылуы, өсімдік құруы, биотоптардың (өзгеруі) бұзылуы,
ландшафт құрамдарының өзгеруіне әкеліп соғады.
Минералды шикізат ресурстардың табуы мен реализациялау экологиялық
бизнестің бөлімі және де нарықтың қызығушылықтың объектісі.
Қара және түсті металлдар қалдықтарын жинау мен қайта өңдеу экологиялық
маркетингтің пайдалы түрі.
Ландшафты геоморфологиялық зерттеп білу инженерлік құрылыс
жұмыстарынның өте қажетті бөлімі. Өндірістік, тұрмыстық құрылысқа
участкелер сайлау, инженерлік, геологиялық, геоморфологиялық (рельеф
биіктігі, бұрыш қыйылысы) зерттеулер ландшафтың экологиялық маркетинг
сферасын құрайды. Тұрғын үйлер, тұрғын массивтерді жоспарлау, жобалау
ландшафтық экологиялық маркетингтің саласы.
Бұзылған жерлерді рекультивациялау – осы сфераға жататын экологиялық
қызметтің бір түрі.
Гидроклиматогенді орта. Ландшафтың абиотикалық компоненттерін, яғни
атмосфералық ауа, жер беті, жер асты суларды гидроклиматогенді орта
қамтиды. Экологиялық маркетингтің субъектісі – жер беті, жер асты суларының
сандық, сапалық көрсеткіштері. Атмосфералық ауаның нарықтық бағасы адамның
тұрып жатқан аймағының ауасының сапасымен анықталады. Айтар болсақ,
автожолға жақын тұрған неменсе алыста тұрған үйдің нарықтық бағасы әртүрлі
болып келеді.
Су ресурстарының бағасы су – шаруашылық мақсаттарымен өндірістік,
коммунальді, ауыл шаруашылыққа қолдануы, су сапасы, көлемімен
анықталыналады. Судың сапасы химиялық құрамы, тұздар, температурасымен
сипатталынады. Осыған байланысты, ас су сапасын бақылау, тазалау жүйелері
мен технологиялар дайындау, тазалау құрал-саймандарын құруын талаб етеді.
Су сапасын стандартқа жеткізу үлкен ақша шығындарды талап етеді, сол
себептен экологиялық маркетингтің бір саласы су сапасын жақсартудын арзан
және эффекті жолдарын табу. Судың жоғарғы экологиялық сапасын ұстау, суды
тиімді пайдалану, су ресурстарын қорғау – экомаркетинг сферасына жатады.
Емдік және ас минералды сулар кені үлкен нарықтық қасиеттерге ие. Жұмыс
орындар, тұрғын үйлердегі атмосфералық ауа сапасын бақылау экологиялық
маркетингтің негізгі бір сферасы. Гидроклиматогенді ортаның ластануын
болдырмайтын профилактикалық шаралар: өндірістік, тұрмыстық зонирлеу,
территорияларды көғалдандыру, суды қайта екі қайтара қолдану, өндірістік
технологияларды дамыту.
Ландшафтың жер-топырақ орта сферасындағы экологиялық маркенинг.
Ландшафт құрамының негізгі құрушысы педосфера, яғни топырақ ортасы.
Биотикалық және абиотикалық орта аралығында топырақ орталық орын алып отыр.
Сол себептен ол химиялық элементтер айналымында жерді ауыл шаруашылық
пайдалану құрылымында маңызды рольге ие. Өнімділігі, әртүрлі сапасы бойынша
жер-топырақ ресурстары нарықтық әрекеттің объектісі және экологиялық бизнес
құрылымында бола тұрып, нарықтық қасиеттермен анықталған бағаға ие.
Топырақ температурасы, ылғалдылығы, физикалық, химиялық құрамымен
сипатталады. Бұлар экологиялық маркетингтің негізгі көрсеткіштері болып
табылады. Жер, топырақ ресурстары жағдайының көрсеткіштері адам әрекетімен
жақсаруы немесе бұзылуы мүмкін. Жер ресурстарына өндірістік құрылыс, жол
трубопровод, электр сызығын салу, су қойма, пайдалы қазбаларды ашық өңдеу
үлкен әсер (ашып тастайды) болып, жер изъятиясы болады. Табиғи комплекстен
жер алу өсімдіктер деградациясы, ластану және атмосфера құрамының өзгеруіне
әкеліп соғады.
Экологиялық маркетингтің маңызды сферасы – жер өнімділігін сақтап қалу.
Топырақ-жер ресурстарының нарықтық бағасы топырақ бонитетімен анықталады.
Бонитет дегеніміз өнімділіктің суммалық көрсеткіші, яғни жер сапасының
салыстырмалы сипаттамасы.
Топырақ бонитетінің негізгі критерийлері оның өнімділігі, ауыл
шаруашылық өңдеу ыңғайлылығы, агроклиматтық факторлары есебі. Жер
бөліктерінің бағасы орналасу ыңғайлылығы, шаруашық игерілгендігі
анықталынады. Қалаға, транспорттық магистральға, сумен қамтамасыздандыру
көздеріне жақындығы жатады.
Жер-топырақ ресурстарынан төлем ақысы болып жер рентасы, аренда үшін
ақы. Ландшафтың жер-топырақ сферасында қоршаған ортаның экологиялық сапасын
көбейту мен сақтауға бағыталған экологиялық қызметтер көп, соның ішінде
топырақ мелиорациясын атап кетсек болады.
Мелиорация деп – топырақтың физикалық, химиялық қасиеттерін,
өнімділігін, топырақ құру жағдайларын жақсартуға бағытталған шараларды
айтамыз.
Ол топырақтың физикалық күйін жақсарту су, ауа, жылу режимдерін
реттеумен жүзеге асады, ал ол өз кезегімен экономикалық шығындарды талап
етеді.
Топырақтың химиялық мелиорациясын айтып өтсек, топырақтың химиялық,
физикалық қасиеттерін жақсарту мақсатпен әртүрлі химиялық заттар қосу
арқылы іске асады.
Минералдар және органикалық тыңайтқыштар енгізуде топырақтың өнімділігі
көтеріледі.
Бұзылған жерлерде рекультивациялаумен қайта көтеру шаралары, техногенді
әсер нәтижесінде бұзылған жер топырақ ресурстарын қалпына келтіру
шараларына жатады.
Биотикалық орта. Ландшафтың биотикалық ортасы тірі табиғаттың күрделі
бөлігін қамтиды, соның ішінде өсімдік, жануар әлемімен микроорганизмдер
жатады. Соның арқасында табиғатты қорғау шараларының маңызды объектісі
болады. Өз кезегімен экологиялық бизнесте де үлкен мәнге ие. Бірақ та
биотаның кейбір элементтері табиғатты қорғау роль атқарады. Сол себептен
ландшафты экологиялық маркетинг құрамына қатыса алмайды (қорғалатын
территориялар, табиғи ескерткіш, табиғи парк).
Экологиялық товар разрядында ландшафт биомассасын атап кетсек болады,
яғни бәрі тірі организм салмағы көлемі бірлігіне келетін биомассаның сандық
көрсеткіші болып биоөнімділікті қолдануға болады.
Орман, шабындық-жайылымдықтардың өсімдік массасының биоөнімділігі
экологиялық нарықта товар түрінде өтеді.
Өсімдік әлемінің маңызды бөлігі – орман. Ол үш топқа бөлінеді:
1. су қорғау, санитарлы-гигиеналық, емдік, қорықтар мен ұлттық парк
орналастыру.
2. тұрғындардың тығыздығы жоғары жерлер, транспорттың қалың жилігі.
3. эксплуатационды маңызы бар көп орманды аудандар.
Ағашты дайындау жүйесінде:
Орманның нарықтық сипатамаларына көлемі, ағаш саны, өнімділігі кіреді.
Орман мен орман өңдеу өнеркәсіп - табиғатты пайдалану экономикасының
маңызды саласы.
Ландшафтың биотикалық орта сферасында экологиялық маркетингтің маңызды
бөлігі – кәсібі бар ресурстар.
Аңшылық кәсіб – жабайы аңдарды ату мен дайындау, аң терісімен дайындау
мен өткізу. Балық кәсібі.
Тауар ретінде жеміс-жидек, саңырауқұлақ, жаңғақ дайындау мен өткізу.
Емдік қасиеттері бар өсімдіктерді жинау мен өткізу.
Экологиялық қызмет сферасында бұзылған геожүйелерді қайтадан қалпына
келтіру мен реабилитациялау жатады.
Өсімдік пен жануарлардың жаңа түрлерін енгізу қызметі (интродукция).
Жануарларды акклиматизациялау, яғни жануарлардың бір түрін жаңа орынға
кіргізіп, орналастыру.
Реакклиматизациялау, яғни жануарлардың жоғалып кеткен түрін бұрынғы
орнына әкеліп, орналастыру, ареалын кеңейту.
Әуесқой ауыл шаруашылық пен балықшылық балық ұстау, аң атуға лицензия
беріліп, оған ақы төленеді. Бұл жерде арнайы аң мен балық шаруашылықтары
болады.
Өсімдіктер мен жануарлардың экзотикалық түрлерін өсіру саласы бар.
Ландшафтың биотикалық ортасы қорғалатын табиғи аймақтарда да қамтиды,
бірақ олардың экологиялық маркетинг сферасына кірмейді. Бұл объектілерді
коммерциялық әрекетке жол бермейді. Олардың негізгі мақсаты:
биоәртүрлілікті сақтау, фауна мен флораны қорғау. Экологиялық, тарихи,
эстетикалық бағасы бар ландшафты сақтап қалу.
2.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері
Бұрынғы ҚСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған
болатын. Дегенмен ҚСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді
бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге
1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне
сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның
ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан
миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру
жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42
млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері
Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды.
Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға
жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді...
Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол
кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге
таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың
өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды.
Қазақ ССР ғылым академиясының тоырақтану институтының директоры,
республикамыздағы топырақтану ғылымының негізін салушы, қазақ ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі Ө.О.Оспановтың жетекшілігімен жасалған
бұл нұсқаулар ауылшаруашылық министрлігімен бекіп, сол кездегі тың
игерудегі алғашқы негізгі құжат болып саналды (10). Астықты егістіктер үшін
жерлерді ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген республикамыздың
терістік облыстарында игеру көзделген болатын. Ондай топырақтар болып
негізінен екі топырақ зонасы ұсынылды. 1) Орманды-дала және дала зонасы,
топырақтары шалғынды-қаратопырақ және ортагумусты (кәдімгі) қаратопырақтар.
2) Құрғақ даланың аз гумусты (оңтүстік) қара топырақтары мен күңгірт қара-
қоңыр топырақтары.
Сол кездегі талапқа сай, жерлерді тез игеруді жеңілдету үшін, осы екі
зонадағы негізгі топырақтар агроөндірістік қасиеттері, құнарлылығы жағынан
1954-1955 жылдары игеру үшін төмендегідей 4 категорияға (топқа) бөлінген
болатын.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер
3) Жыртуға жарамды сапасы нашар жерлер
Жоғарғы айтылған екі зонаның жыртуға жарамды сапасы жақсы топырақтарға
негізінен біркелкі жер бедеріне орналасқан зоналық қара топырақтар мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады. Дегенмен бұл топырақтар сапасы
көптеген жағдайларда олардың біркелкі орналаспай, басқа сапасыз, зонаралық
топырақтардың араласа кездесуімен көп төмендейді. Мұндай араласа кездесетін
таңдақтар болып бұл аймақтарда, негізінен сортаң (солонцы) жерлер
орналасады. Егер сортаң таңдақтар жалпы алқаптың 10%-нан аспайтын болса,
және ол сортаңдар сортаң қабаты тереңде орналасқан терең сортаңдар қатарына
жатса, олар игеруге аса көп зиян тигізе қоймайды. Егер сортаңдар көлемі
алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп зиян болып, жердің
категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар жайласа, және
сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда сортаңдар болса,
бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы ортадан да төмен жерлер
қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада Ө.Оспановтың жүйесі бойынша
төмендегідей жер топтары бөлінген.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар
жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең
сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық
топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін
алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың
күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен
күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде
де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке
жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да
олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні
күмәнсіз.
Сонымен Қазақстан шындығында тың игеру науқанының алғашқы үш жылы өтті.
1956 жылы Қазақстан тыңы елімізге алғашқы миллиард пұт астық беріп,
республика туына бірінші Ленин ордені қадалды. Республика халқы тың игеруде
біршама тәжрибе жинады. Қазақстан ғалымдары да, оның ішінде қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты да алғашқы тың игерудегі тәжірибелерді
ескере отырып, 1957 жылы терістік Қазақстан топырақтарының сапасын
бағалаудың жаңа нұсқасын ұсынды (11). Институт директоры Ө.Оспановтың
жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы
жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
3) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
4) Игеруге қиын жерлер.
5) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.
Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына
қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни
механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл
топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің
алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға
жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені
практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да
көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде
механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл
топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды
жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет
екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ
комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін
алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті.
Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен
жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша
Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Жылдар өтіп жатты. Уақытпен бірге тәжірибе де жиналды, ғалымдар да
зерттеулерін жалғастырып, ғылыми жұмыстар жүргізді. Осы жылдар аралығында
топырақтану институтының ғалымдары республикамыздың барлық облыстарының
ортамасштабты топырақ карталарын жасап, әр облыс топырақтарының химиялық,
физикалық қасиеттерін терең талдау арқылы оларды агроөндірістік топтарға
бағалап бөліп, сипатталынған облыстық топырақ монографиялар ''Ғылым''
баспасынан жарық көрді. Міне осы жағдайлардың бәрі 1975 жылы қазақ ғылым
академиясының топырақтану институтының Ө.Оспанов бастаған ғалымдары
Қазақстанның жерлерін түгелдей бағалаудың жаңа жүйесін ұсынды (12). Бұл
топырақтарды бағалап топтастыру жүйесі негізінен топырақтардың зоналық
принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда жер категориялары, жартылай
категориялары, оларға кіретін зоналық топырақтар және олардың
агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан
жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын
жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға
болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі
салада пайдалануларына дөп келеді. Осыған қоса Б және В жер
категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап
пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз
немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты
әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға
бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен
олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік
топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө.Оспановтың Қазақстан бойынша
келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз.
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың
біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен
тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан
аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін
ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары,
тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін
жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б – басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар
мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес
сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды.
Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың
егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары
күрделі алаптары БІІ – жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы
егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В – басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының,
таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң
топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары.
Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген
қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр
топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тауетегі мен
тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз
алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының
көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда
егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су
көздері жоқ.
ВІ – бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай
категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз,
себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына
байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ – жартылай
категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде
жарамды жайылымдар да орын алады.
Г – басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы
және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар
жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде
пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В -
категориясына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Кендірлі туристік
зонасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 5
1.2 Үстірт
қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Шақпақ – Ата
мешіті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...9
2 ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Ландшафттарға экологиялық-экономикалық бағалау
жүргізу ... ... ... ... ...12
2.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Орман ресурстарын бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАУ
3.1 Геоэкологиялық аудандау
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Маңғыстау шөл
провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 45
3.3 Үстірт шөл
провинциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 51
КІРІСПЕ
Маңғыстау – көне заманғы жер – Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек
кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары
мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны
(облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық
ескерткіштерінің 31 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман
ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы
неғұрлым қызықтыларының бірі – Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан
10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны – Қызылқала. Таулы бөлігінің
табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін
сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: Бекет-Ата, Шопан-Ата, Қараман-
Ата, Сұлтан-епе және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған
және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің
таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз.
Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі
бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына,
Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай
ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе
үшкірлеріне бай. Шеркала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар
тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары –
каньондар: Тамшалы – көңілді тамшылар - Форт-Шевченко қаласынан үш
километр қашықтықта, Саура - Каспий теңізінің жағасында, Ақмыш -
Қаратау тауында, Сұлтан-епе-сай - ескі Хивин жолы бойынша, Жемсен-сай -
Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың
450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі
мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері
Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан
өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі.
Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара
сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен,
Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-
Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады,
жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кезкелген басқа біреудің теңізде демалуын
жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру
емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005
жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған
уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған Stigl спорттық-сауықтыру
демалыс орталығы іске қосылды. Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы
оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, люксі, жартылайлюксі,
стандарт сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер
орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және
балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы,
сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Облыс орталығы Ақтау қаласында екі яхта клубы жұмыс жасайды. Бұл
желкенді спорт жөніндегі балалар-жасөспірімдер спорт мектебі мен ересек
санаттағыларға араналған Бриз яхта-клубы. Клубтарда 20 яхта паркі бар,
яғни толық көлемде, негізінен жазғы кезеңде алады. Жаңаөзен қаласы
ауданындағы, Фетисов шығанағы ауданындағы теңіз жағасында Кендірлі
демалыс базасы орналасқан, жазғы демалыста оған барлық елден туристер
келеді, объектінің деңгейі мен комфорты әлемдік стандартқа сәйкес келеді.
Бұл ауданда жақын кезеңде республикалық балалардың сауықтыру лагері
құрылысын салу жоспарлануда.
Облыс орталығында тарихи-өлке тану мұражайы жұмыс жасайды,
коллекциясында 50 мыңнан астам экспонаттар, неғұрлым қызықтылары экспозиция
ретінде қойылған. Мұражай аймақтың тарихи-мәдени мұраларымен таныстырады.
Этнография залы қызықты, онда экспозиция-ларда 20 ғасырдың басына дейінгі
аймақ халқының тұрмысы мен негізгі жұмыспен қамтылуы көрініс тапқан.
Өзіндік қолданбалы өнер, қолөнер-шілердің ұлттық бұйымдары, ағаштан, сүйек
пен тастан жасалған шеберлер-дің бұрама өнерлерінің үлгілері қойылған.
Ақтау қаласында туристерді қабылдауға дайын, әртүрлі деңгейдегі 17
мейманхана бар. 2005 жылдың қазанында халықаралық стандарт деңгейіне сәйкес
келетін қызметтің барлық спектрін қарастыратын Renaissance Aktau Hotel
жаңа бес жұлдызды қонақ үй кешені пайдалануға берілді.
Осының бәрі Маңғыстау облысында туристік кластердің дамуына ықпалын
тигізеді. Осы жұмыстың мақсаты: Маңғыстау облысының туристік
мүмкіншіліктерін нақты айқындап, болашақ даму стратегиясын құруға
көмектесу.
1 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Кендірлі туристік зонасы
Маңғыстау облысында туристік кластерді дамыту бағдарламасы бойынша
Кендірлі туристік демалыс зонасын құру жобасы іске асырылуда. Әкім
кеңесшісі Роза Асанбаеваның айтуы бойынша, 2005 жылы IPK International
халықаралық консалтингтік компаниясы және Өнеркәсіп және Сауда Министрлігі
бірігіп облыс бойынша туристік кластері дамыту мүмкіншілігіне зерттеу
жүргізген. Және де бір қорытындыға келді: Маңғыстау облысының туристік
мүмкіншілігі – бұл өңделмеген алмаз, егер де бұны дұрыс өңдесе, ол
халықаралық туризм жұлдызына айналады.
Еуропадағы өткізілген сұраныс (5 мемлекеттің 3000 тұрғыны)
көрсеткендей, сұрастырылған адамдардың 60-63 пайызы Қазақстанның
табиғатына, 45 пайызы далалық сафариге қызығушылық білдірді. Сонымен қатар
шетел туристтеріне Каспий теңізінің жағалаулары да өте аттрактивті
көрінеді.
Суға түсіп, күннің астында жатам дейтіндерге біздер таң қаларлықтай жер
таптық – Кендірлі. Бұл жерде суға түсетін маусым жарты жылға дейін болады.
Айналаға бір километр жерде – шөл, жартастар және құм. Тек сол жерде ғана
оазис секілді жер бар. Сол жерде біздер Кендірлі туристік зонаны салуды
көздеп отырмыз – іскерлік орталығы бар, жағалаулық және теңіз ғимараттары
бар, және оған қатынайтын бөлімдері бар туристік қала. Оның жобасын
құрастыруды, тәжірибесі бар Medi және Akkanat Holding компанияларына
бұйырдық. Басты жобада көрсетілгендей, бастапқы туристік зонаның
территориясы 530 гектар, кейін кеңейтілуге 795 гектар жер бөлінген. Басты
жоба бойынша Кендірлі Актау және Жаңа Өзен қалаларымен тас жол және темір
жолдары арқылы байланысады. Сонымен қатар халықаралық әуежай, теміржол
вокзалы, автобус станциясы және тікұшақтарға арналған әуежай салыну
көзделіп отыр.
Бастапқы деңгейде, іскерлік қаланың тұрғындар саны жиырма мың адам
болса, кейін кеңейтілгенде елу мың адамға дейін жетеді. Жергілікті
басқарма, емхана, жеке қауіпсіздік бөлімдері, өрт сөндіру бөлімдері,
техникалық қамтамасыз ету орталықтары, жанармай құю станциялары және пошта
бөлімшелері салынады. Балалар үшін балабақшалар және ясли салынады.
Жергілікті тұрғындар және келген қонақтардың ыңғайы үшін банк және ақша
айырбастау орындары қызмет көрсетеді. Сауда орталықтары, дүкендер және
әлемдік фирмаларың бутиктері қала тұрғындары үшін әр түрлі тауар түрлерін
ұсынады. Сонымен қатар мұражайлар, парктер салынады. Рухани келісім
бақшасы деген діни орталықтың салынуы жобаланып отыр. Сол жерде әр түрлі
дін өкілдері өздерінің мешіттерін не шіркеулерін сала алады.
Курорттық зонада халықаралық стандартқа сай келетін емдік орталықтар,
жүзу бассейні, теннис корттары, спорттық алаңдар, гольф алаңдары
орналасады. Қысқы мерзімде курорттық зона бос тұрмас үшін, балалар мен
ересектерге арналған Диснейлэнд секілді үлкен ойын-сауықтыру кешені
тұрғызылады. Ойын – сауықтыру кешені 1250 гектар жерді алады. Осына мәдени
орталықтар, конгресс залдары, көрме үйі, клубтық және көп функционалды
бөлмелер, спорттық кешендер, және Формула – 1 авто жарыстардың трассалары
секілді трасса салынады.
Кендірлі туристік зонада жоғары деңгейде қызмет көрсетуді ұйымдастыра
отырып, біздер халықаралық деңгейде туризм, көңіл көтеру және спортта аты
шыққан фирмалары тартуды көздеп отырмыз.
Жағалау 5 шақырым бойында алты туристік – көңіл көтеру кешендерімен
бірігіп тұрады. Туристтерге 5 жұлызды, 4 жлдызды және 3 жұлдызды қонақ
үйлер қызмет көрсетеді. Туристік зонаның солтүстігінде ұзындығы 220 метрге
тең жоғары комфортты және әдемі қонақ үй салынады. Сонымен қатар,
Александрийский маяк деген атпен 500 орынға арналған 150 метрлік қонақ үй
салынады. Ол өзінің ішкі келбетімен ғана емес сыртқы келбетімен де көз
тартарлық. Ең жоғарғы бетінде 4 қыздың мүсіні бар, олар жылдың 4 мезгілін
білдіреді және олардың беті күнге қарап тұрады. Ал маяк үстінде бүркіт
мүсіні орналасады. Курорттық қонақ үйлермен жағалау арасында жеке меншік
үлкен үйлер орналасады, олар жасанды жасалған су каналдарының бойында
өздерінің қайық тұратын орындарымен болады. Туристік зонаның оңтүстік
бөлігінде жасанды арал салынады. Ол құрлықпен көпір арқылы байланысып, арал
ішінде президенттік вилла және тікұшақтарға арналған әуежай орналасады. Ал,
солтүстігінде қайықтарға (яхта) арналған орын болады, ол бастапқыда 500
қайық сыйдырады, ал кейін 1000 қайық сыйдырады.
Туристік зонаның шығыс бөлігінде табиғи парк салынады, онда атпен
жүруге арналған жол, зоопарк және зоопарк-сафари орналасады. Осы бөлігінде
өндірістік зона орналасады, автокөліктерді жөндеу орталықтары,
шеберханалар, орта және шағын бизнес зонасы болады.
Осы жобаны іске асыруда, 60 мың жұмыс орны пайда болады. Ішкі жалпы пайда
көрсеткіші 600 млн АҚШ долларына тең болады. Қазіргі таңда жүзге жуық шетел
инвесторлары қызығушылығын білдіріп отыр. Осы туристік зонаны дамыту үшін
2,3 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция қажет, оның ішінде 600 млн АҚШ
доллары мемлекеттік бюджеттен шығарылады.
1.2 Үстірт қорығы
Үстірт қорығы - Қазақстанның батыс өңіріндегі жалғыз қорық. 1984 жылы
ұйымдастырылған қорықтың негізгі мақсаты - шөлейт өңірдің табиғат дүниесін
табиғи күйінде сақтап қалу. Үстірт қорығының басқа қорықтардан бір
ерекшелігі, мұнда табиғи ландшафтың алуан түрі кездеседі. Үстірт жонының ең
қиыр оңтүстігі тақтайдай тегіс қыр бірден бітіп, шың-құзға айналады. Құз
етегі ұшы-қиырына көз жетпейтін, тіршілік белгісі жоқ Кендірлі сорына
ұласады. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созыла жайғасқан сордың батыс жиегін
бойлай құмдар мен тақырлы-тегістіктер кезектесе орналасқан.
Шың басынан зер сала қараған адамға осы жал-жал құмдар мен көкшіл-
сұр сор ішек-қарыны ақтарылып жатқан түйе малына ұқсайды. Табиғатпен етене
араласып, қыр- сырын толық меңгерген аталарымыз да, бұл аймақты Қарынжарық
ойы, Қарынжарық құмы деп атаған.
Қорық солтүстігінде Қараған Босаға тау аңғарларынан басталады. Үстірт
жонына шығар басты асулардың бірі, Ұлы Жібек жолының ескі сүрлемі- Сенек-
Қоңырат жолы, қорықтың табиғи шекарасы іспетті. Қараған Босаға тауына кіре
берісте, ерекше жаралған домалақ төбе басында, Адайдың ХІХ ғасырдың орта
тұсында ерлігімен көзге түскен батырлары Балуанияз бен Тұрмамбет жерленген.
Сенек – Қоңырат жолынан оңтүстікке қарай, солтүстік беткейі жатағандау,
оңтүстік беткейі тік құлама шың болып келетін Мәмек таулары батыстан
шығысқа созыла орналасқан. Мәмек таулары қарақұйрық пен арқардың негізгі
жайылымы, мекені. Шың басына орналастырылған тарихи ескерткіштердің бір
парасы–арандар, бұл маңайда аңшылық өнерінің дамығандығын көрсетеді.
Арандар-дала тұрғындарының географиялық, геометриялық және биологиялық
білімдерінің нәтижесі. Бұл өз алдына зерттеуді қажет ететін құпиясы мол,
жеке тақырып.
Мәмек таулары шығысында оңтүстікке қарай иіле жалғасқан Көкесем
шатқалдарына ұласады. Көкесем – қорық аумағындағы жер бедері, табиғаты
жөнінен ерекше жаратылған аумақ. Қорық аумағындағы тауларда негізінен бор
дәуірінің тау жыныстары басым болып келеді, ал Көкесем шатқалдарының
негізгі тау жыныстары дәуірінің геологиялық құрылымынан түзілген. Топырақ
жамылғысы қызғылт-жасыл түсті саз.
Көкесем – қорық аумағындағы бірден-бір тұщы сулы өңір. Тау үстіндегі
құдық адам баласының нәпақасы болса, етектегі тамшы бұлақ – осы маңайдағы
жан – жануарлардың тіршілік көзі.
Қорықтағы табиғи ескерткіштердің бірі – Қарамая тау жоталары. Болжамда
жасы жетпіс миллион жылдан асатын, мұхит түбіндегі вулкандық қозғалыстардың
жерінен пайда болған тау жоталарының көркемдігіне көз тойғысыз. Шығыстан
батысқа созыла орналасқан тау-түсі мен тұрпатына байланысты Қарамая деп
аталады. Шығыстан солтүстігіне орай батыс беткейіне дейін сазды, оңтүстігі
Кендірлі сорымен шектесіп жатқан тау жоталары Үстірт арқарының негізгі
тұрақ – мекені.
Көкесемнен оңтүстікке қарай, сордың шығыс бетін қоршай орналасқан биік
кереге шыңдар- Кендірлі, Елшібек таулары деп аталады. Кендірлі тау алқабы –
оазистік мекен. Мұндағы бұлақтардың ірілері Кендірлі бұлағы және кіші
Кендірлі көзі. Мұнан басқа тау етегінде әр түрлі ызалар, жылымшылап ағатын
су көздері кездеседі.
Елшібек шыңдарының тау аңғарлары арасында Сарыбұлақ бұлағы, Қансу су
көзі- өз алдына зерттеуді қажет ететін нысандар.
Үстірт шыңдары оңтүстікке қарай аласарып барып, қорық аумағындағы ірі су
көзі - Өнере бұлағына тіреледі.
Өсімдіктері. Жер бедері мен топырағының әртүрлі болуына байланысты,
қорықтың өсімдіктер дүниесі де сан-алуан болып келген. Қорық аумағында 43
тұқымдас, 163 туыстан тұратын өсімдіктердің 263 түрі кездеседі. Олардың 5
түрі қызыл кітапқа енген (кәдімгі жұмсақ жеміс, майда қатыран, берік
сүттіген, хиуа сораңы, бор рияңы).
Қорықта өсетін өсімдіктердің ішінде – сәндік, дәрілік, тағамдық, бояу
беретін, жемшөптер және улы шөптер кездеседі. Дәрілік өсімдіктерден:
жантақ, қылша, ақтікен, ақ, қара жусандар, изен, мия, адыраспан, татар
рауғашы, киікоты кездеседі. Киік оты өзінің әдемі иісімен және емдік
қасиетімен өте құнды болып есептеледі. Қорық жерінде өсетін сәндік
өсімдіктер- қызғалдақтар, сарғалдақтар және қойжелкектер гүлдеген кезде,
қорық табиғаты жайнай түседі.
Жануарлары. Үстірт қорығы аумағында жануарлардан: сүт қоректілердің 29
түрі, бауырымен жорғалаушылардың 15 түрі, қосмекенділердің 1 түрі,
омыртқасыздардың 300-ге жуық түрі және құстардың 110-ға жуық түрі
кездеседі.
Қорық аумағында өте сирек кездесетін, саны азайып бара жатқандықтан
қорғауға алынып, Қызыл кітапқа енгізілген жануарлардың 8 түрі: арқар,
қарақұйрық, қарақұлақ, мәлін, шағыл мысығы, итаю, шұбар күзен, ақбауыр
жарқанат, ал құстардың 10 түрі – бүркіт, үкі, ителгі, жұртшы, дала қыраны,
жорға дуадақ, қарабауыр бұлдырық, қарабай, жыланжегіш қыран, лашын, ал
бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі: төрт жолақты қара шұбар жылан бар.
Үстірт қорығының ұйымдастырылуына негізгі себепші болған, Оңтүстік-Батыс
Үстірттің эндемигі – Үстірт арқарының Маңғыстауда жойылып кету қаупі бар
еді. Бүгінгі күні Үстірт қорығының аумағында 2 мыңға жуық Үстірт арқары
кездеседі.
Қызыл кітапқа енген, қорық аумағында мекендейтін қарақұйрықтар – 250
бас шамасында. Мысықтар тұқымдасы, жыртқыштар отрядына жататын қарақұлақ,
сабаншы, шағыл мысығы қорықтың Қарынжарық құмында кездеседі. Сүтқоректілер
класы, сусарлар тұқымдасына жататын итаю (31 бас), Қазақстанда тек қана
Маңғыстау жерінде бар.
Табиғи-тарихи ескерткіштері. Қорық аумағында табиғи-тарихи ескерткіштер
де кездеседі. Географиялық орналасуына, геологиялық құрылымына қарай ерекше
жаратылған Қарамая тауы мен Көкесем шатқалдары – басқа еш жерде
қайталанбайтын құбылыстар. Көкесем шатқалдары-қорық аумағындағы тұщы су
көздері бар, табиғаты әсем, ерекше түзілімді мекен атауы. Үстірт жонының
батысқа еңкіштей құлаған, қатты тілімденген шатқал сайлары – тау табиғатын
ажарландырып тұр. Шың етегінде Көкесем тұщы сулы бұлағы және шың басында
Көкесем құдығы бар. Суының дәмділігіне байланысты Ойда Талақ, қырда
Көкесем деп айтылатын және осыған байланысты шыққан аңыз ауыз екі тілде
ұмытылмай келеді.
Тарихи ескерткіштерден – Балуанияз, Көкесем қорымы және әлі
зерттелмеген Табан Ата деп аталып жүрген ескі қорым тіркелген.
Балуанияз - ХІХғ. Маңғыстау адайлары мен түрікмен тайпалары, Хиуалықтар
арасындағы соғыстарда ерекше көзге түскен, Балықшы руынан батыр атағын
алған тұлға. Ескі атаулары Қалмақ үйген, Қараоба (Қалмақ үйген қараоба
болуы да мүмкін) деп аталатын төбенің басына жерленген. Қазір бұл төбе
батыр атымен аталады.
Қарамая. Үстірт қорығының солтүстігінде, сор мен шыңның арасында
орналасқан, бөлек, ерек-ше жаратылған тау жоталары. Зерттеушілердің
пікірінше, ежелгі мұхит түбіндегі вулкандық жарылыстардың әсерінен
түзілген. Тау жыныстары мен топырақ жамылғысының айналасынан өзгешелігі -
бұл пікірді растай түседі. Геологиялық жасы жетпіс миллион жылды қамтитын
таудың топырақ түзілімі- қара қоңыр түсті, жұмсақ, сынғыш тастардан
құралған. Бұлар өте ұқыпты, әдемі етіп жинақталып, текшеленіп орналаласқан.
Жоталардың шығыс беткейінде көмір ұнтақтары кездеседі.
Өсімдік жамылғысы жұтаң, тырбық, шашырай орналасқан шөлдің шөптесін
өсімдіктері. Тау жоталарының етегін жағалай ыза-бұлақтар ағып жатыр. Үстірт
жабайы қойы – арқар, осы тауды негізгі мекен етіп, орныққан. Құстардан
бүркіт, жұртшы және т.б. ұсақ торғайлар кездеседі. Тау жоталары алыстан
мұнартып, сағымданып өте әдемі көрініс береді. Тау ішіне кірсең, небір
ғажайып пішіндер мен құпиялардан басың айналады.
Өнере – Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып
жатқан, ұзындығы 7,5-8 шақырымдай бұлақ атауы. Өнере атауы түрікмен
тілінде өскен, көбейген деген мағынаны береді. Өнере бұлағының негізгі
қорегі – жер асты суы. Су арнасының кеңдігі 1-1,5 м, тереңдігі 0,8-1 м.
Өзен алабының кеңдігі 8-10 м. Суы ащы, мөлдір. Суда балық немесе басқалай
ірі тіршілік иелері байқалмаған. Ұсақ су жәндіктері көптеп кездеседі.
Жағасында қамыс, қоға-ши, жыңғыл сарсазан, сораң түрлері, кермек өседі.
Топырағы сазды-карбоналды, тастақ. Топырақ құрамындағы минерал-тұздар
кристалданып, слюда қабыршақтарын құраған. Өсімдік жамылғысы сирек,
шашыранды орналасқан. Бұйырғын, сораң шөптер қырға қарай біртіндеп сораңды
– жусанды далаға айнала бастайды. Жануарлары – қарақұйрық, қасқыр, түлкі
және осы маңайда Қызыл кітапқа тіркелген ерекше аң – итаю кездеседі.
1.3 Шақпақ – Ата мешіті
Маңғыстау мен Үстiрттiң өзiнде ғана халқы табынып, қадiр тұтқан сондай
363 әулие – аталар болғандығын ғалымдар есептеп шығарды. Аңыздың айтуынша
олар Қожа Ахмет Яссауидiң шәкiрттерi болған көрiнедi, ұстаздары дүние
салғаннан кейiн оның ғибратын тарату үшiн олар осы өңiрге арнайы келген
секiлдi.
Солардың бiрi – атына заты сай ғұлама қария Шақпақ ата болыпты. Ол
бiрде ауылдың жанынан өтiп бара жатып, ер адамның жас әйелдi сабап жатқанын
көредi. Жөн сұраса әйелдiң жазығы бала көтермейтiн бедеулiгi екен. Ақсақал
арашаға түскеннен кейiн, әйелдiң ерi үнсiз терiс айналып жүре берiптi. Ал,
барар жер, басар тауы қалмаған бейшара әйел көз жасын төгiп, қарияға
алғысын жаудырып, амалы жоқтан ақсақалдың соңынан iлеседi. Олар ұзақ
жүрiптi, ақыр соңында, тiптi жыртқыш аңдардың өзi жанына жоламайтын, жан
баспаған құла түзге келiп тоқтайды ...
Содан бастап бұл өлкеде небiр ғажайыптар пайда бола болады... Өмiрi нәр
татпаған құба шөлден бұлақ көзi ашылады... Бұлт үйрiлiп, жиi-жиi жаңбыр
жауады, сай-саладан сылдыраған бұлақ ағады, жер көктеп, айнала бау-бақшаға
толады, емiн-еркiн жайылып семiрген қисапсыз мал көбейедi. Ал, әлгi сорлы
әйел бағы жанып перзенттi болады...
Зираттар өте көне болып шықты. Кейбiр ескi қорымдардың өзi мың жылдық,
тiптi, одан да әрi болуы мүмкiн, және ХХ ғасырдың өзiне дейi қастерлi
адамдардың көбi осы мекеннен қоныс тапқан...
Мұнда жерленген аруақтардың көбi бiр-бiрiмен туыстас, қандас адамдар. Оны
рулық таңбалардан көруге болады. Олар және тас бетiнде айқын бейнеленген:
адай, тама, шеркеш, табын...
Өздерiнiң көзi тiрiсiнде, мүмкiн, бұл адамдар әулиенiң қасиеттi емiн
алған болар, сондықтан да өлгенде атаның “аяғына жатуды” өздерiне парыз
санаған шығар. Бiрақ, Шақпақ атаның сүйегi дәл қай жерде екенi әлi де
анықталмаған. Кейбiреулер әулиенi жартастың өзiне ойылып қойылған дейдi.
Ал, ендi бiреулер әулиенiң мүрдесi қасиеттi мешiтке кiрер алдындағы
қорғанның iшiнде деп есептейдi. Ол қорымдардың арасымен жоғары қарай жүруге
тиым салынған Қорымның сол жақ шетiнде тас плитамен өрiлген жалғызаяқ
соқпақ бар. Сонымен жоғары өрлегенде алдыңыздан шағын ойық көрiнедi, бұл –
табиғи жартастан қашап жасалған ғажап ғимарат, жер асты мешiтiне кiретiн
жалғыз ағаш есiк те сонда.
Осынау қасиеттi жер – Шақпақ атаға келгенде кiмдердiң қандай көңiл
күйде болғанын тап басып айта қою қиын, себебi олардың әрқайсысы осынау
есiктен өздерiнiң жанына дауа, тәнiне саулық тiлей келдi ғой. Демек,
олардың әрқайсысының жүрегiнде қасиетке табыну, жалбарыну сезiмi болған
шығар. Оларды осы жерге жетектеп әкелген де сол қасиеттi құпияға деген
сенiм. Осынау есiктi көргенде олардың бойында ерекше қасиетке деген табыну,
қастерлеу сезiмi болды...
Есiктен қараңғы үңгiрге кiргенде әлдебiр тылсым күштiң сиқырын сезетiн
сияқтысың. Ал, ақ баспалдақтармен жоғары көтерiлгенде өзiңдi бiр түрлi
тылсым сезiм баурап алады. Фонарь шамның жарығы ыс басқан ебедейсiз
қабырғаларды шарлайды... Жол тарылып, бұралаңдарға бастайды. Әсiресе,
күндiзгi жарық түспейтiн тас қараңғы үңгiрге кiргенде ендi қайтып бұдан
шығатын жол жоқ сияқты болып көрiнедi. Дегенмен, орталық залдың төбесiнде
жарық түсетiн шағын ғана дөңгелек тесiк бар, бiрақ, арнайы жарықсыз ол
жерден де ештеңенi байыптап, айқын көре алмайсыз.
Бағзы замандарда мұның iшiнде, әрине, алаулатып от жаққан болар, ондай
жердiң орыны көрiнбесе де қабырға мен ыс басқан төбеден оны байқауға
болады. Ғимарат iшiнде қабырғаға iлген майшамның да болғаны, ағашқа байлап
алып жүретiн алаудың да пайдаланғандығы көрiнiп тұр. Олардан қалғаны тек
төбедегi ыс қана емес, қабырғаны жалаған от iздерi.
Шақпақ ата қорымының жалпы жобасы тұтастай әк жартастан ойылып салынған
крест пiшiндi (орталық күмбездi бөлменi басып өтетiн ұзын түзара, оның екi
қапталындағы қоржын үй) болып келген.
Ескерткiш мұсылман дәуiрiнен көп бұрын салынған, бiрақ, кейiн оны
мешiтке лайықтаған сияқты. Оның негiзiн қалаушылар нақшбендi, яссауи және
кубравидың алғашқы сопылары деп есептелiнедi.
Мешiттiң алғашқы дiндарлары жөнiнде дерек жоқтың қасы. Олардың жартас
қабырғасына араб харпiмен шағатай тiлiнде жазып қалтырған жазбалары бар,
олар бұл дүниенiң жалған екендiгiн уағыздап, аскеттiк өмiр ұстамына
шақырады. Мүмкiн бұл адамдар осынау жалғанның азапты тiрлiгiнен безiп,
мұнда күнәдан тазарып, құдайға құлшылық ету үшiн келген болар. Әрине, бұл
жерде бағзы замандардың ерекше адамдары күн кешкен. Олардың тiршiлiк
қағидасы мен өмiр салты әлi күнге жұмбақ қалпында. Мүмкiн, Шақпақ атаның
тас қараңғы үңгiрлерiнде олар опасыз дүниеден баз кешiп, өздерiнiң ең
шуақты күндерiн өткерген болар. Әлде олардың санасына сол мәңгiлiк тылсым
дүниелер сиқырлы сәуле түсiрдi ме? Солардың бiрi бiр кезде адам баласының
жарық дүниеге келер жұмбағын ашып, содан соң барып әйелдердi бедеулiктен
емдей бастады ма? Х1Х ғасырда орыс жаһанкездерiнiң өздерi әйелдер туралы
осындай әңгiмелердi естiп, оны мұқият жазып қалдырған.
“Бедеулiктен емделу үшiн мешiтке табынуға келген әйелдер қараңғы
үңгiрде түнеуге мiндеттi болған, – деп баяндайды жазба деректер, – сондай
түнеме дуасына қолы жеткендердiң айтуынша үңгiрдiң жартасынан алып қара
басты ақ жылан, немесе, ақ басты қара жылан шығады... Ол жылан жалбарынушыға
ешқандай зиян келтiрмей, еш жерiн ауыртпай, әйелдiң мойнына келiп оралады”.
Қазiргi кезде мұндай әңгiмеге сенушiлердi табу қиын. Дегенмен де бұл
тап бiз ойлағандай оп-оңай шаруа емес. Үңгiрге жыланның келуi
кездейсоқтықтан гөрi, әрине, айтiзбектiң әсерi. Ерте дүниедегi кейбiр көне
және дәстүрлi қауымдарда түнгi айдың жарығы айдаһар, немесе, жылан деп
пайымдалған. Оған қоса жыланды жер бетiндегi әйелдердiң қолдаушысы деп
есептеген. Жыланның жаңағыдай ақ басты, болмаса қара басты болып көрiнуi ай
жарығының толуы, немесе, оның бiрте-бiрте азая бастауына сай келедi.
Төбедегi ойықтан түскен ай жарығы әйелдi “аймалап”, немесе, оны мол
сәулесiмен “орап”, баурап алған. Ұлы құпияның жұмбағы да тап осы салттың
өзiнде жатыр.
2 ТУРИСТІК РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Ландшафттарға экологиялық-экономикалық бағалау жүргізу
Рельефті, геологиялық құрылым, ландшафтың абиотикалық бөлімін литогенді
орта алып жатыр. Ол тау жыныстарды, минералды шикізат ресурстарын және
жердің геоморфологиялық ерекшеліктерін қамтиды.
Тауар – ақша қарым – қатынастардың экологиялық тауарлар разрядінің
негізгі түрі минералды шикізат ресурстары, пайдалы қазбалар нақты
потенциалына қарай олар әртүрлі маркетинттік бағаға ие бола алады.
Пайдалы қазбалардың қоры, зерттеу дәрежесіне, сандық анықтығы бойынша
категорияларға бөлінеді:
А – қор көлемі мен орын шекараларының нақты белгілі кен орындары
В – қор көлемі мен орын шекаралары белгілі емес
С1 – экстраполяция арқылы есептелінген қорымен
С2 – алдын ала бағаланған қорлар
Бұл қорлардың барлығын балансты дейді, пайдалануды экономикалық
целесообразно, басқа қорды забалансовые – тиімді пайдаланбайды, сол
себептен перспективный.
Пайдалы қазбалар кендерін эксплуатациялау, жерді алумен ластау,
топырақтың бұзылуы, өсімдік құруы, биотоптардың (өзгеруі) бұзылуы,
ландшафт құрамдарының өзгеруіне әкеліп соғады.
Минералды шикізат ресурстардың табуы мен реализациялау экологиялық
бизнестің бөлімі және де нарықтың қызығушылықтың объектісі.
Қара және түсті металлдар қалдықтарын жинау мен қайта өңдеу экологиялық
маркетингтің пайдалы түрі.
Ландшафты геоморфологиялық зерттеп білу инженерлік құрылыс
жұмыстарынның өте қажетті бөлімі. Өндірістік, тұрмыстық құрылысқа
участкелер сайлау, инженерлік, геологиялық, геоморфологиялық (рельеф
биіктігі, бұрыш қыйылысы) зерттеулер ландшафтың экологиялық маркетинг
сферасын құрайды. Тұрғын үйлер, тұрғын массивтерді жоспарлау, жобалау
ландшафтық экологиялық маркетингтің саласы.
Бұзылған жерлерді рекультивациялау – осы сфераға жататын экологиялық
қызметтің бір түрі.
Гидроклиматогенді орта. Ландшафтың абиотикалық компоненттерін, яғни
атмосфералық ауа, жер беті, жер асты суларды гидроклиматогенді орта
қамтиды. Экологиялық маркетингтің субъектісі – жер беті, жер асты суларының
сандық, сапалық көрсеткіштері. Атмосфералық ауаның нарықтық бағасы адамның
тұрып жатқан аймағының ауасының сапасымен анықталады. Айтар болсақ,
автожолға жақын тұрған неменсе алыста тұрған үйдің нарықтық бағасы әртүрлі
болып келеді.
Су ресурстарының бағасы су – шаруашылық мақсаттарымен өндірістік,
коммунальді, ауыл шаруашылыққа қолдануы, су сапасы, көлемімен
анықталыналады. Судың сапасы химиялық құрамы, тұздар, температурасымен
сипатталынады. Осыған байланысты, ас су сапасын бақылау, тазалау жүйелері
мен технологиялар дайындау, тазалау құрал-саймандарын құруын талаб етеді.
Су сапасын стандартқа жеткізу үлкен ақша шығындарды талап етеді, сол
себептен экологиялық маркетингтің бір саласы су сапасын жақсартудын арзан
және эффекті жолдарын табу. Судың жоғарғы экологиялық сапасын ұстау, суды
тиімді пайдалану, су ресурстарын қорғау – экомаркетинг сферасына жатады.
Емдік және ас минералды сулар кені үлкен нарықтық қасиеттерге ие. Жұмыс
орындар, тұрғын үйлердегі атмосфералық ауа сапасын бақылау экологиялық
маркетингтің негізгі бір сферасы. Гидроклиматогенді ортаның ластануын
болдырмайтын профилактикалық шаралар: өндірістік, тұрмыстық зонирлеу,
территорияларды көғалдандыру, суды қайта екі қайтара қолдану, өндірістік
технологияларды дамыту.
Ландшафтың жер-топырақ орта сферасындағы экологиялық маркенинг.
Ландшафт құрамының негізгі құрушысы педосфера, яғни топырақ ортасы.
Биотикалық және абиотикалық орта аралығында топырақ орталық орын алып отыр.
Сол себептен ол химиялық элементтер айналымында жерді ауыл шаруашылық
пайдалану құрылымында маңызды рольге ие. Өнімділігі, әртүрлі сапасы бойынша
жер-топырақ ресурстары нарықтық әрекеттің объектісі және экологиялық бизнес
құрылымында бола тұрып, нарықтық қасиеттермен анықталған бағаға ие.
Топырақ температурасы, ылғалдылығы, физикалық, химиялық құрамымен
сипатталады. Бұлар экологиялық маркетингтің негізгі көрсеткіштері болып
табылады. Жер, топырақ ресурстары жағдайының көрсеткіштері адам әрекетімен
жақсаруы немесе бұзылуы мүмкін. Жер ресурстарына өндірістік құрылыс, жол
трубопровод, электр сызығын салу, су қойма, пайдалы қазбаларды ашық өңдеу
үлкен әсер (ашып тастайды) болып, жер изъятиясы болады. Табиғи комплекстен
жер алу өсімдіктер деградациясы, ластану және атмосфера құрамының өзгеруіне
әкеліп соғады.
Экологиялық маркетингтің маңызды сферасы – жер өнімділігін сақтап қалу.
Топырақ-жер ресурстарының нарықтық бағасы топырақ бонитетімен анықталады.
Бонитет дегеніміз өнімділіктің суммалық көрсеткіші, яғни жер сапасының
салыстырмалы сипаттамасы.
Топырақ бонитетінің негізгі критерийлері оның өнімділігі, ауыл
шаруашылық өңдеу ыңғайлылығы, агроклиматтық факторлары есебі. Жер
бөліктерінің бағасы орналасу ыңғайлылығы, шаруашық игерілгендігі
анықталынады. Қалаға, транспорттық магистральға, сумен қамтамасыздандыру
көздеріне жақындығы жатады.
Жер-топырақ ресурстарынан төлем ақысы болып жер рентасы, аренда үшін
ақы. Ландшафтың жер-топырақ сферасында қоршаған ортаның экологиялық сапасын
көбейту мен сақтауға бағыталған экологиялық қызметтер көп, соның ішінде
топырақ мелиорациясын атап кетсек болады.
Мелиорация деп – топырақтың физикалық, химиялық қасиеттерін,
өнімділігін, топырақ құру жағдайларын жақсартуға бағытталған шараларды
айтамыз.
Ол топырақтың физикалық күйін жақсарту су, ауа, жылу режимдерін
реттеумен жүзеге асады, ал ол өз кезегімен экономикалық шығындарды талап
етеді.
Топырақтың химиялық мелиорациясын айтып өтсек, топырақтың химиялық,
физикалық қасиеттерін жақсарту мақсатпен әртүрлі химиялық заттар қосу
арқылы іске асады.
Минералдар және органикалық тыңайтқыштар енгізуде топырақтың өнімділігі
көтеріледі.
Бұзылған жерлерде рекультивациялаумен қайта көтеру шаралары, техногенді
әсер нәтижесінде бұзылған жер топырақ ресурстарын қалпына келтіру
шараларына жатады.
Биотикалық орта. Ландшафтың биотикалық ортасы тірі табиғаттың күрделі
бөлігін қамтиды, соның ішінде өсімдік, жануар әлемімен микроорганизмдер
жатады. Соның арқасында табиғатты қорғау шараларының маңызды объектісі
болады. Өз кезегімен экологиялық бизнесте де үлкен мәнге ие. Бірақ та
биотаның кейбір элементтері табиғатты қорғау роль атқарады. Сол себептен
ландшафты экологиялық маркетинг құрамына қатыса алмайды (қорғалатын
территориялар, табиғи ескерткіш, табиғи парк).
Экологиялық товар разрядында ландшафт биомассасын атап кетсек болады,
яғни бәрі тірі организм салмағы көлемі бірлігіне келетін биомассаның сандық
көрсеткіші болып биоөнімділікті қолдануға болады.
Орман, шабындық-жайылымдықтардың өсімдік массасының биоөнімділігі
экологиялық нарықта товар түрінде өтеді.
Өсімдік әлемінің маңызды бөлігі – орман. Ол үш топқа бөлінеді:
1. су қорғау, санитарлы-гигиеналық, емдік, қорықтар мен ұлттық парк
орналастыру.
2. тұрғындардың тығыздығы жоғары жерлер, транспорттың қалың жилігі.
3. эксплуатационды маңызы бар көп орманды аудандар.
Ағашты дайындау жүйесінде:
Орманның нарықтық сипатамаларына көлемі, ағаш саны, өнімділігі кіреді.
Орман мен орман өңдеу өнеркәсіп - табиғатты пайдалану экономикасының
маңызды саласы.
Ландшафтың биотикалық орта сферасында экологиялық маркетингтің маңызды
бөлігі – кәсібі бар ресурстар.
Аңшылық кәсіб – жабайы аңдарды ату мен дайындау, аң терісімен дайындау
мен өткізу. Балық кәсібі.
Тауар ретінде жеміс-жидек, саңырауқұлақ, жаңғақ дайындау мен өткізу.
Емдік қасиеттері бар өсімдіктерді жинау мен өткізу.
Экологиялық қызмет сферасында бұзылған геожүйелерді қайтадан қалпына
келтіру мен реабилитациялау жатады.
Өсімдік пен жануарлардың жаңа түрлерін енгізу қызметі (интродукция).
Жануарларды акклиматизациялау, яғни жануарлардың бір түрін жаңа орынға
кіргізіп, орналастыру.
Реакклиматизациялау, яғни жануарлардың жоғалып кеткен түрін бұрынғы
орнына әкеліп, орналастыру, ареалын кеңейту.
Әуесқой ауыл шаруашылық пен балықшылық балық ұстау, аң атуға лицензия
беріліп, оған ақы төленеді. Бұл жерде арнайы аң мен балық шаруашылықтары
болады.
Өсімдіктер мен жануарлардың экзотикалық түрлерін өсіру саласы бар.
Ландшафтың биотикалық ортасы қорғалатын табиғи аймақтарда да қамтиды,
бірақ олардың экологиялық маркетинг сферасына кірмейді. Бұл объектілерді
коммерциялық әрекетке жол бермейді. Олардың негізгі мақсаты:
биоәртүрлілікті сақтау, фауна мен флораны қорғау. Экологиялық, тарихи,
эстетикалық бағасы бар ландшафты сақтап қалу.
2.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері
Бұрынғы ҚСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған
болатын. Дегенмен ҚСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді
бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге
1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне
сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның
ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан
миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру
жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42
млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері
Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды.
Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға
жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді...
Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол
кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге
таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың
өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды.
Қазақ ССР ғылым академиясының тоырақтану институтының директоры,
республикамыздағы топырақтану ғылымының негізін салушы, қазақ ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі Ө.О.Оспановтың жетекшілігімен жасалған
бұл нұсқаулар ауылшаруашылық министрлігімен бекіп, сол кездегі тың
игерудегі алғашқы негізгі құжат болып саналды (10). Астықты егістіктер үшін
жерлерді ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген республикамыздың
терістік облыстарында игеру көзделген болатын. Ондай топырақтар болып
негізінен екі топырақ зонасы ұсынылды. 1) Орманды-дала және дала зонасы,
топырақтары шалғынды-қаратопырақ және ортагумусты (кәдімгі) қаратопырақтар.
2) Құрғақ даланың аз гумусты (оңтүстік) қара топырақтары мен күңгірт қара-
қоңыр топырақтары.
Сол кездегі талапқа сай, жерлерді тез игеруді жеңілдету үшін, осы екі
зонадағы негізгі топырақтар агроөндірістік қасиеттері, құнарлылығы жағынан
1954-1955 жылдары игеру үшін төмендегідей 4 категорияға (топқа) бөлінген
болатын.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер
3) Жыртуға жарамды сапасы нашар жерлер
Жоғарғы айтылған екі зонаның жыртуға жарамды сапасы жақсы топырақтарға
негізінен біркелкі жер бедеріне орналасқан зоналық қара топырақтар мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады. Дегенмен бұл топырақтар сапасы
көптеген жағдайларда олардың біркелкі орналаспай, басқа сапасыз, зонаралық
топырақтардың араласа кездесуімен көп төмендейді. Мұндай араласа кездесетін
таңдақтар болып бұл аймақтарда, негізінен сортаң (солонцы) жерлер
орналасады. Егер сортаң таңдақтар жалпы алқаптың 10%-нан аспайтын болса,
және ол сортаңдар сортаң қабаты тереңде орналасқан терең сортаңдар қатарына
жатса, олар игеруге аса көп зиян тигізе қоймайды. Егер сортаңдар көлемі
алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп зиян болып, жердің
категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар жайласа, және
сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда сортаңдар болса,
бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы ортадан да төмен жерлер
қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада Ө.Оспановтың жүйесі бойынша
төмендегідей жер топтары бөлінген.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар
жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең
сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық
топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін
алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың
күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен
күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде
де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке
жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да
олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні
күмәнсіз.
Сонымен Қазақстан шындығында тың игеру науқанының алғашқы үш жылы өтті.
1956 жылы Қазақстан тыңы елімізге алғашқы миллиард пұт астық беріп,
республика туына бірінші Ленин ордені қадалды. Республика халқы тың игеруде
біршама тәжрибе жинады. Қазақстан ғалымдары да, оның ішінде қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты да алғашқы тың игерудегі тәжірибелерді
ескере отырып, 1957 жылы терістік Қазақстан топырақтарының сапасын
бағалаудың жаңа нұсқасын ұсынды (11). Институт директоры Ө.Оспановтың
жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы
жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
3) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
4) Игеруге қиын жерлер.
5) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.
Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына
қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни
механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл
топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің
алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға
жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені
практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да
көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде
механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл
топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды
жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет
екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ
комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін
алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті.
Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен
жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша
Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Жылдар өтіп жатты. Уақытпен бірге тәжірибе де жиналды, ғалымдар да
зерттеулерін жалғастырып, ғылыми жұмыстар жүргізді. Осы жылдар аралығында
топырақтану институтының ғалымдары республикамыздың барлық облыстарының
ортамасштабты топырақ карталарын жасап, әр облыс топырақтарының химиялық,
физикалық қасиеттерін терең талдау арқылы оларды агроөндірістік топтарға
бағалап бөліп, сипатталынған облыстық топырақ монографиялар ''Ғылым''
баспасынан жарық көрді. Міне осы жағдайлардың бәрі 1975 жылы қазақ ғылым
академиясының топырақтану институтының Ө.Оспанов бастаған ғалымдары
Қазақстанның жерлерін түгелдей бағалаудың жаңа жүйесін ұсынды (12). Бұл
топырақтарды бағалап топтастыру жүйесі негізінен топырақтардың зоналық
принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда жер категориялары, жартылай
категориялары, оларға кіретін зоналық топырақтар және олардың
агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан
жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын
жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға
болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі
салада пайдалануларына дөп келеді. Осыған қоса Б және В жер
категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап
пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз
немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты
әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға
бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен
олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік
топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө.Оспановтың Қазақстан бойынша
келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз.
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың
біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен
тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан
аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін
ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары,
тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін
жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б – басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар
мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес
сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды.
Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың
егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары
күрделі алаптары БІІ – жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы
егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В – басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының,
таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң
топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары.
Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген
қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр
топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тауетегі мен
тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз
алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының
көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда
егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су
көздері жоқ.
ВІ – бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай
категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз,
себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына
байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ – жартылай
категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде
жарамды жайылымдар да орын алады.
Г – басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы
және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар
жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде
пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В -
категориясына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz