Халықаралық туризм туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Халықаралық туризмнің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халықаралық туризмнің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..8
1.3 Халықаралық туризмнің дамуындағы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РӨЛІ
2.1 Қазақстандағы туристік компаниялардың халықаралық операциялары ... ...22
2.2 Қазақстандағы туризм дамытуының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Халықаралық туризмдегі Қазақстанның қызмет атқаратын рөлі ... ... ... ...32
2.4 Қазақстан Республикасындағы туристік компания қызметтерін тиімді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы туристік кешенін басқару ... ... ... ... ... .51
3.2 Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту стратегиясы ... ... ... ... ..55
3.2.1 Туристік саланың дамытудың 2009.2011 ж. Арналған бағдарлама ... ... 58
3.3 Қазақстандық туризмнің мәселелерін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Халықаралық туризмнің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халықаралық туризмнің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..8
1.3 Халықаралық туризмнің дамуындағы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РӨЛІ
2.1 Қазақстандағы туристік компаниялардың халықаралық операциялары ... ...22
2.2 Қазақстандағы туризм дамытуының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Халықаралық туризмдегі Қазақстанның қызмет атқаратын рөлі ... ... ... ...32
2.4 Қазақстан Республикасындағы туристік компания қызметтерін тиімді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы туристік кешенін басқару ... ... ... ... ... .51
3.2 Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту стратегиясы ... ... ... ... ..55
3.2.1 Туристік саланың дамытудың 2009.2011 ж. Арналған бағдарлама ... ... 58
3.3 Қазақстандық туризмнің мәселелерін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қазіргі таңда халықаралық туризм әлемдік деңгейдегі маңызы бар мәселелердің бірі болып табылады. Себебі туристік сала дүниежүзілік жалпы ішкі өнімнің 10 %-ын құрып отыр. Туризм сферасында 250 мыңнан астам адамдар жұмыс істейді. Глобальдық масштабта алсақ, туризмнен келетін түсім 4 триллион долларға дейін жетеді. Ал барлық мемлекеттерге туристік бизнестан 800 миллиард доллардан астам салық түсімдері келеді.
Туризм — кейiнгi жылдары елiмiзде жанданып келе жатқан салалардың бiрi. Бұл сала экономикамыздың әжептеуiр пайда әкелетiн тармағына айналып келедi. Туризм сөзінің мағынасы өте тереңде жатыр және кең мағынада айтылады. Туризм – француз тілінен аударғанда, tourisme, tour – серуен, жол жүру, саяхат деген мағынаны білдіреді. Туризм мен саяхат қонақжайлылық индустриясының айырылмас бөлігі болып табылады. Саяхат – туризмнің басты тақырыбы. Уақыт мерзімі, арақашықтық, тұрғылықты орны, мақсат және келудің ұзақтылығы – мұның бәрі туризмнің айрықша элементтері ғана. Бүтіндей алғанда, туризм көп мақсатты феномен, біздің еліміздің саясаттық, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және мәдениеттік қайта құбылуына әсер ететін факторлардың бірі, алыс саяхаттағы экскурсиялар, белгілі бір құпиялар, экзотикалық жерлерді көру, кәсіпкерлік жұмыстары және тағы басқа сұрақтарды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Көптеген елдерде туризм индустриясы ел бюджетінің негізгі үлесін құрайды, және сол елдің экономикасы тек бір салаға ғана, яғни туризм саласына ғана бағытталған. Біздің еліміз басқа елдерден кем емес, тіпті олардан артық деп асырып айтсақ та қателеспейміз. Осындай тамаша табиғаты бар, ежелден келе жатқан дәстүрі мен мәдениеті, қонақжайлылығы және тағы басқа жақсы жақтары бар еліміздің туризмін неге дамытпасқа?
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Халықаралық туризмнің тарихи даму эволюциясын қарастыру,тақырыптың маңыздылығын дәлелдеу, дүниежүзілік туризмнің қазіргі жағдайдағы мәселелерін талқылай отырып, шешу жолдарын қарастыру, халықтың тұтыну таурларын өндіру, туризм индустриясының қазіргі жағдайын зерттеу, туризм индустриясының экономикаға тигізетін әсерін зерттеп, туристік әлеуметтік қызметін анықтап, қазақ елінің ұлттық мәдени мұрасының құндылықтарын, табиғат әсемдігін таныту үшін шетелдерге таныстырудың бірден бір көзі халықаралық туризмнің проблемалары мен шешу жолдары.
Бұл мақсаттарға жету үшін мына мәселелерді шешу керек:
- ел экономикасында туризм саласының орнын анықтау;
- халықаралық туристік-индустриалдық жағдайын зерттеу;
- елдегі туристік қызметтер түрлерінің даму болашағын көрсету;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
Туризм — кейiнгi жылдары елiмiзде жанданып келе жатқан салалардың бiрi. Бұл сала экономикамыздың әжептеуiр пайда әкелетiн тармағына айналып келедi. Туризм сөзінің мағынасы өте тереңде жатыр және кең мағынада айтылады. Туризм – француз тілінен аударғанда, tourisme, tour – серуен, жол жүру, саяхат деген мағынаны білдіреді. Туризм мен саяхат қонақжайлылық индустриясының айырылмас бөлігі болып табылады. Саяхат – туризмнің басты тақырыбы. Уақыт мерзімі, арақашықтық, тұрғылықты орны, мақсат және келудің ұзақтылығы – мұның бәрі туризмнің айрықша элементтері ғана. Бүтіндей алғанда, туризм көп мақсатты феномен, біздің еліміздің саясаттық, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және мәдениеттік қайта құбылуына әсер ететін факторлардың бірі, алыс саяхаттағы экскурсиялар, белгілі бір құпиялар, экзотикалық жерлерді көру, кәсіпкерлік жұмыстары және тағы басқа сұрақтарды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Көптеген елдерде туризм индустриясы ел бюджетінің негізгі үлесін құрайды, және сол елдің экономикасы тек бір салаға ғана, яғни туризм саласына ғана бағытталған. Біздің еліміз басқа елдерден кем емес, тіпті олардан артық деп асырып айтсақ та қателеспейміз. Осындай тамаша табиғаты бар, ежелден келе жатқан дәстүрі мен мәдениеті, қонақжайлылығы және тағы басқа жақсы жақтары бар еліміздің туризмін неге дамытпасқа?
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Халықаралық туризмнің тарихи даму эволюциясын қарастыру,тақырыптың маңыздылығын дәлелдеу, дүниежүзілік туризмнің қазіргі жағдайдағы мәселелерін талқылай отырып, шешу жолдарын қарастыру, халықтың тұтыну таурларын өндіру, туризм индустриясының қазіргі жағдайын зерттеу, туризм индустриясының экономикаға тигізетін әсерін зерттеп, туристік әлеуметтік қызметін анықтап, қазақ елінің ұлттық мәдени мұрасының құндылықтарын, табиғат әсемдігін таныту үшін шетелдерге таныстырудың бірден бір көзі халықаралық туризмнің проблемалары мен шешу жолдары.
Бұл мақсаттарға жету үшін мына мәселелерді шешу керек:
- ел экономикасында туризм саласының орнын анықтау;
- халықаралық туристік-индустриалдық жағдайын зерттеу;
- елдегі туристік қызметтер түрлерінің даму болашағын көрсету;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – 2005.18 ақпан
2. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. - 2006 .18 ақпан
3. Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы, 2001. 13 маусым 211 б.
4. О развитии туризма как доходной отрасли экономики Республики Казахстан / Официальные материалы. Алматы Раритет 2002
5. 5.Устенова О. Особенности спроса потребителей на туристские услуги в Казахстане. Журнал Экономика и статистика, 2005 - №2. - 118-121 б.
6. Рахимбекова Ж. Теоретические основы туризма и гостеприимства. Журнал Экономика и статистика 2005 - №2.- 122-125 б.
7. Кельбуганова Л. Казахстанский туристский продукт в кластерной политике Журнал Экономика и статистика 2/2005 с. 126-129.
8. АЛЭКС.Паблик Рилейшнз.Что это такое?-М.:1990.
9. . Гиллер О.Л. Казахстанские СМИ в сети Іnternet. //Материалы межд. научно-практической конф. Международные отношения: теория-практика-поиск. Алматы:1999 г. 291-295
10. ”ҚР туристік қызмет туралы заңы” Заңдық актілер жинағы-Алматы: Юрист.2002
11. Уайсова А. Аймақтық туристік кәсіпорындардың экономикалық жағдайы және даму перспективалары Қазақстандағы Туран Азия туристік компаниясы мысалында //материалы межд. научно-практической конф. 2001 года. С. 216
12. Мыңжанова Г.Т. Халықаралық туризмнің Қазақстан экономикасының дамуына әсері //материалы межд. научно-практической конф. 2001. С. 238
13. Ердавлетов С.Р., Мусин К.Н. Проблемы создания в Казахстане современной индустрии туризма //материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 30 апреля 1999
14. Тынчерова З.В. Особенности организации международных транспортных путешествий //материалы межд. научно-практической конф. 1999 с.315
15. Каймолдаева С.Ж., Мынжанова Г.Т. роль международного туризма в мировой экономике //материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 с.33
16. Уайсова А. Проблемы развития туризма в Казахстане // материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 2001 с.327
17. Шабельникова С.А. Международный туризм и его влияние на развитие национальной экономики // материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 с.322
18. Тынчерова З.В. проблемы туристской индустрии Республики Казахстан в международном общении // материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 с.319
19. Ердавлетов С.Р., Жилкибаева М.И. К вопросу науки о туризме // материалы межд. научно-практической конф. // Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 года с.308
20. Кабушкин Н.И.. Менеджмент туризма. Учебное пособие Минск 2002
21. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика Учебное пособие. Алматы, - 2000
22. Нәрібаев К., Жұмамбаев С.. Менеджмент Оқу құралы - Алматы, 1998.
23. Бердалиев К. Менеджмент негіздері Оқулық - КазЭУ имени Т. Рыскулова, Алматы 2000.
24. Булатов А.С. Вывоз капитала: своя компания зарубежом. Пособие для предпринимателей. – М.: БЕК, 1996.
25. Назарбаев Н.А. Казахстан: Стратегия 2030. – Алматы, 1995.
26. Ильина. Е.Н. Туризм – путешествия. Создания туристской фирмы Агентский бизнес, Москва/ Издательство РМАТ, 1998
27. Окунаева М.Казахстан – перспективы туризма сегодня и завтра // Известия Казахстан 42, 24.04. 2006-05-31
28. Ананьев М.А. Экономика и география международного туризма. –М., 1975.
29. Александрова А.Ю. Международный туризм, 2001 ., 464 с.
30. Ердавлетов С.Р. География туризма, 2000 ., 336 с.
31. Папирян Г.А. Экономика туризма. –М.: Финансы и статистика, 1998, 208с.
32. Немоляева М.Э., Ходорков Л.Ф. Международный туризм: вчера, сегодня, завтра. – М., 1985.
33. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: Финансы и статистика, 1999,312 с.
34. Страны мира. Энциклопедический справочник. – Минск: Миринда. Родиола плюс, 1999, 624 с.
2. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. - 2006 .18 ақпан
3. Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы, 2001. 13 маусым 211 б.
4. О развитии туризма как доходной отрасли экономики Республики Казахстан / Официальные материалы. Алматы Раритет 2002
5. 5.Устенова О. Особенности спроса потребителей на туристские услуги в Казахстане. Журнал Экономика и статистика, 2005 - №2. - 118-121 б.
6. Рахимбекова Ж. Теоретические основы туризма и гостеприимства. Журнал Экономика и статистика 2005 - №2.- 122-125 б.
7. Кельбуганова Л. Казахстанский туристский продукт в кластерной политике Журнал Экономика и статистика 2/2005 с. 126-129.
8. АЛЭКС.Паблик Рилейшнз.Что это такое?-М.:1990.
9. . Гиллер О.Л. Казахстанские СМИ в сети Іnternet. //Материалы межд. научно-практической конф. Международные отношения: теория-практика-поиск. Алматы:1999 г. 291-295
10. ”ҚР туристік қызмет туралы заңы” Заңдық актілер жинағы-Алматы: Юрист.2002
11. Уайсова А. Аймақтық туристік кәсіпорындардың экономикалық жағдайы және даму перспективалары Қазақстандағы Туран Азия туристік компаниясы мысалында //материалы межд. научно-практической конф. 2001 года. С. 216
12. Мыңжанова Г.Т. Халықаралық туризмнің Қазақстан экономикасының дамуына әсері //материалы межд. научно-практической конф. 2001. С. 238
13. Ердавлетов С.Р., Мусин К.Н. Проблемы создания в Казахстане современной индустрии туризма //материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 30 апреля 1999
14. Тынчерова З.В. Особенности организации международных транспортных путешествий //материалы межд. научно-практической конф. 1999 с.315
15. Каймолдаева С.Ж., Мынжанова Г.Т. роль международного туризма в мировой экономике //материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 с.33
16. Уайсова А. Проблемы развития туризма в Казахстане // материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 2001 с.327
17. Шабельникова С.А. Международный туризм и его влияние на развитие национальной экономики // материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 с.322
18. Тынчерова З.В. проблемы туристской индустрии Республики Казахстан в международном общении // материалы межд. научно-практической конф. Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 с.319
19. Ердавлетов С.Р., Жилкибаева М.И. К вопросу науки о туризме // материалы межд. научно-практической конф. // Межд. отношеня: теория – практика - поиск 1999 года с.308
20. Кабушкин Н.И.. Менеджмент туризма. Учебное пособие Минск 2002
21. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика Учебное пособие. Алматы, - 2000
22. Нәрібаев К., Жұмамбаев С.. Менеджмент Оқу құралы - Алматы, 1998.
23. Бердалиев К. Менеджмент негіздері Оқулық - КазЭУ имени Т. Рыскулова, Алматы 2000.
24. Булатов А.С. Вывоз капитала: своя компания зарубежом. Пособие для предпринимателей. – М.: БЕК, 1996.
25. Назарбаев Н.А. Казахстан: Стратегия 2030. – Алматы, 1995.
26. Ильина. Е.Н. Туризм – путешествия. Создания туристской фирмы Агентский бизнес, Москва/ Издательство РМАТ, 1998
27. Окунаева М.Казахстан – перспективы туризма сегодня и завтра // Известия Казахстан 42, 24.04. 2006-05-31
28. Ананьев М.А. Экономика и география международного туризма. –М., 1975.
29. Александрова А.Ю. Международный туризм, 2001 ., 464 с.
30. Ердавлетов С.Р. География туризма, 2000 ., 336 с.
31. Папирян Г.А. Экономика туризма. –М.: Финансы и статистика, 1998, 208с.
32. Немоляева М.Э., Ходорков Л.Ф. Международный туризм: вчера, сегодня, завтра. – М., 1985.
33. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: Финансы и статистика, 1999,312 с.
34. Страны мира. Энциклопедический справочник. – Минск: Миринда. Родиола плюс, 1999, 624 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Халықаралық туризмнің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халықаралық туризмнің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..8
1.3 Халықаралық туризмнің дамуындағы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РӨЛІ
2.1 Қазақстандағы туристік компаниялардың халықаралық
операциялары ... ...22
2.2 Қазақстандағы туризм дамытуының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Халықаралық туризмдегі Қазақстанның қызмет атқаратын
рөлі ... ... ... ...32
2.4 Қазақстан Республикасындағы туристік компания қызметтерін тиімді
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы туристік кешенін басқару ... ... ... ... ... .51
3.2 Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту стратегиясы ... ... ... ... ..55
3.2.1 Туристік саланың дамытудың 2009-2011 ж. Арналған
бағдарлама ... ... 58
3.3 Қазақстандық туризмнің мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда халықаралық туризм әлемдік деңгейдегі маңызы бар
мәселелердің бірі болып табылады. Себебі туристік сала дүниежүзілік жалпы
ішкі өнімнің 10 %-ын құрып отыр. Туризм сферасында 250 мыңнан астам адамдар
жұмыс істейді. Глобальдық масштабта алсақ, туризмнен келетін түсім 4
триллион долларға дейін жетеді. Ал барлық мемлекеттерге туристік бизнестан
800 миллиард доллардан астам салық түсімдері келеді.
Туризм — кейiнгi жылдары елiмiзде жанданып келе жатқан салалардың бiрi.
Бұл сала экономикамыздың әжептеуiр пайда әкелетiн тармағына айналып келедi.
Туризм сөзінің мағынасы өте тереңде жатыр және кең мағынада айтылады.
Туризм – француз тілінен аударғанда, tourisme, tour – серуен, жол жүру,
саяхат деген мағынаны білдіреді. Туризм мен саяхат қонақжайлылық
индустриясының айырылмас бөлігі болып табылады. Саяхат – туризмнің басты
тақырыбы. Уақыт мерзімі, арақашықтық, тұрғылықты орны, мақсат және келудің
ұзақтылығы – мұның бәрі туризмнің айрықша элементтері ғана. Бүтіндей
алғанда, туризм көп мақсатты феномен, біздің еліміздің саясаттық,
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және мәдениеттік қайта құбылуына әсер
ететін факторлардың бірі, алыс саяхаттағы экскурсиялар, белгілі бір
құпиялар, экзотикалық жерлерді көру, кәсіпкерлік жұмыстары және тағы басқа
сұрақтарды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Көптеген елдерде туризм индустриясы ел
бюджетінің негізгі үлесін құрайды, және сол елдің экономикасы тек бір
салаға ғана, яғни туризм саласына ғана бағытталған. Біздің еліміз басқа
елдерден кем емес, тіпті олардан артық деп асырып айтсақ та қателеспейміз.
Осындай тамаша табиғаты бар, ежелден келе жатқан дәстүрі мен мәдениеті,
қонақжайлылығы және тағы басқа жақсы жақтары бар еліміздің туризмін неге
дамытпасқа?
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Халықаралық туризмнің тарихи даму
эволюциясын қарастыру,тақырыптың маңыздылығын дәлелдеу, дүниежүзілік
туризмнің қазіргі жағдайдағы мәселелерін талқылай отырып, шешу жолдарын
қарастыру, халықтың тұтыну таурларын өндіру, туризм индустриясының қазіргі
жағдайын зерттеу, туризм индустриясының экономикаға тигізетін әсерін
зерттеп, туристік әлеуметтік қызметін анықтап, қазақ елінің ұлттық мәдени
мұрасының құндылықтарын, табиғат әсемдігін таныту үшін шетелдерге
таныстырудың бірден бір көзі халықаралық туризмнің проблемалары мен шешу
жолдары.
Бұл мақсаттарға жету үшін мына мәселелерді шешу керек:
- ел экономикасында туризм саласының орнын анықтау;
- халықаралық туристік-индустриалдық жағдайын зерттеу;
- елдегі туристік қызметтер түрлерінің даму болашағын көрсету;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
- елдің тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
- туристік әлеуетті арттыру;
- туризмді мемлекеттік реттеу мен қолданудың тиімді тетігін жасау.
Зерттеу объектісі. Халықаралық туризмнiң даму салдарынан туризм
индустриясы өзiнiң жанама қызмет түрiнiң кең жүйесiмен европалық елдерде
ары қарай дами түсетiн Ұлттық экономикалық, халықаралық туризммен ерекше
байланыстағы қызмет көрсету саласына айналғанын зерттей отырып, дамыту.
Зерттеу пәні. Халықаралық туризмнің даму болашағы - қазақ
жастарының қолында, осы туризмді дамыта отырып Қазақстанның көркем және
әсем жерлерін басқа елге таныта алады, яғни Қазақстанның ұлттық
мәдениетін, табиғи көрікті жерлерін, демалыс орындарын, шетелдерге паш ету.
Болжам. Экономика, саясат, мәдениет, өнер, білім, ғылым мен қатар
туризм де қазіргі заманның ең маңызды бөлігі болып табылады. Оның
экономикалық маңызын бағалау қиын. Қазақстан – ежелгі және қазіргі заманмен
көршілес тұратын, Еуразияның ортасында орналасқан ірі мемлекет. Сонымен
қатар шығыс салт-дәстүрлері батыстың модернімен іргелесіп жатыр.
Қазақстанның ежелгі мәдениеті және теңдесі жоқ табиғатымен туристерді
таңқалдырады. Сонымен қоса, біздің елімізде туризмнің дамуына бүгінгі күні
атқарылған жұмыстар аз емес, яғни туристік кәсіпорындардың атқаратын
жұмыстары, инфрақұрылымды дамыта отырып, басқа мемлекеттер арасында
белгілі бір дәрежеге, жетістікке жету.
Туризм – бизнестің ең табысты да, қарқынды дамып келе жатқан
түрлерінің бірі. Бұл индустрияның үлесіне әлемдік тауарлар мен қызметтер
экспортының 8%-ы сәйкес келеді.
Туризмнің дамуы - болашақтағы экономикалық жағынан өте тиімді жаңа
әлемдік нарықтық шаруашылықтың бір бөлігі, себебі экономикалық құбылыс
ретiнде қазiргi туризм индустриалды түрде көрiнiп, ұлттық экономиканы
дамытуды жеделдететiн катализатор, жаңа жұмыс орнын құрушы, ұлттық кiрiстi
өсiрушi, жергiлiктi инфрақұрылымды дамытушы және жергiлiктi халықтың
тұрмыс жағдайын көтерушi болып табылды. Туризм индустриясы жоғары
деңгейдегi тиiмдiлiгiмен және оған салынған инвестицияның тез
қайтарымдылығымен ерекшеленедi. Жұмыс құрылымы зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған.
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін
табысын алу үшін оған бара-бар, шамамен 9 тонна тас көмір немесе 15 тонна
мұнай немесе 2 тонна жоғарғы сортты бидайды әлемдік нарыққы шығару керек.
Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік
өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің
есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде
кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды.
Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тіреу болса, ал
туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ.
Халықаралық туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң
нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі
мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал
жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда пайда
болатын жұмыс орындары, туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға,
экономиканың барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін
назарға ала отырып, мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы
басымдық ретінде белгіледі.
Халықаралық туризмнің Қазақстандағы рөлін айта кетсек өте зор.
Өйткені кез келген мемлекеттiң халықаралық байланыстар мен экономикасын
дамыту барысында ұсталар бiрден бiр жолы туризм. Туризм мәселелерiне елiмiз
бiздiң Қазақстанда да мейлiнше оңды көзқарас қалыптасып келедi.
Сонымен мемлекет халықаралық әлемдік туристік нарық жүйесіне кіруіне,
қызмет көрсетулердің халықаралық саудасы мен мемлекет экономикасының кіріс
секторы шеңберінде халықаралық кәсіпкерлік ынтымақтастықтың маңызды саласы
ретінде бәсекеге қабілетті туристік индустрия құруға жәрдем ететін болады,
сондай-ақ мемлекеттік бизнестің кәсіпкерлік бастамаларына қолдау көрсетуі,
туризм инфрақұрылымын қалыптастыруды мемлекеттік жеке әріптестік ықпал
етіп, жүзеге асыруда деген сенімдеміз.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Халықаралық туризмнің мәні мен маңызы
Туризм қазіргі уақытта жоғары мөлшерде кіріс кіргізетін және
экономиканың тұрақты бір саласы екені белгілі жағдай. Туризм саласында 250
млн. астам адам жұмыс істейді, басқаша айтқанда, әлемдегі әр 10-шы жұмысшы
осы салада. Оның үлесіне инвестицияның жалпы көлемінің 7%-ы, әлемдік
тұтынушылар шығындарының 11%-ы, барлық салық түсімдерінің 5% және әлемдік
сауда қызметтерінің үшеуі кіреді. Туризм әлеуметтік-экономикалық дамудың
катализаторы болып алға шығып, шаруашылықтың, көлік және байланыс, сауда,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, халықтық тұтыну таурларын өндіру және т.б.
көптеген секторларына зор ықпалын тигізеді.
Халықаралық туризм – бұл өте күрделі және сирек кездесетін құбылыс.
Бәрімізге белгілі, мемлекеттін сыртқы экономиканың байланысы айырбастың әр
түрлі формалары арқылы іске асады: аманат кассасындағы ақша,шетелдік
салымдар, халықтардың көшіп қонуы,мәдениет төңірегіндегі айырбас, сауда
қызмет көрсету және тағы басқалар.
Қандайда бір ел болмасын оның ең күрделі экономикалық іс-әрекеті сыртқы
экономикалық айырбас, жеке алғанда, нетижесі валютамен түсетін сыртқы
сауда. Халықаралық сауда секілді халықаралық туризм экономистерді ішкі
туризмнен бұрын қызықтыры бастаған. Олар,туристік қозғалыс төлем баланысына
тауар айырбасы секілді әсер етеді деген қорытындыға келді.Сондықтан
да,халықаралық туризмді сыртқы экономикалық байланыстың бір түрі деп
білген жөн,яғни ол сыртқы сауданың арнайы бір түрі болады. Халықаралық
туризм халықаралық қатынастардың бір түрі ретінде шетел туристеріне кең
көлемде мәдени және рухани қажеттіліктерін өтеуге бағытталған туристік
қызметтер көрсетеді.
Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстың бір түрі
болғанымен, бірқатар өзіндік ерекшеліктері де болады. Халықаралық туризмнің
өсуінде әлеуметтік-экономикалық факторлардың ерекше маңызы бар.Оның ішінде
басты орын алатыны-ұлттық табыс.Ұлттық табыстың өсуі мен саяхаттардың
көбеюіне өзара байланыстылығы әбден қисынды жән Халықаралық туризмде
саяхаттаушы тұлғалардың өз тұрғылықты жерінен шет елдерге туристік
мақсатпен шығуын қамтиды. Мемлекеттік шекараны кесіп өтуі олардың белгілі
бір құжаттарды алуымен байланысты: халықаралық паспорт пен виза рәсімдеу,
кедендік процедуралардан өту, валюталық және дәрігерлік қадағалаудан өту.
Бұл ережелерді мемлекет заңсыз миграциямен, халықаралық терроризммен,
наркотик саудасымен күресу мақсатында және елге кіру мен одан шығу тәртібін
сақтау үшін енгізеді. Арнайы қызметкерлер саяхаттаушы тұлғалардың паспорт,
визаларының дұрыс болуын тексереді, медициналық талаптарға сай егілгенін,
шекара арқылы заттардың, валютаны өткізу ережелері мен шарттарын және ақша
айырбастау операциясынан өткендігін қадағалайды. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
ДТҰ туристік құжаттарды толтыруды қысқартып, реттеуіне ерекше маңыз
бере отырып , жаңадан ұсыныстар жасап, оны қабылдады.
-паспорт формальдылықтары:паспорт қызметін бір орталықтан босату;
шетелдік паспорттарды жасаудың жұмыстарын реттеп,мерзімін қысқарту;
- виза формальдылықтары:рұқсатсыз кіру үш айға дейін;визаның
мерзімін 12 айға дейін ұзарту және бірнеше сапарларға рұқсат ету мен
көліктің кез келген түрін пайдалануға болатындығы;туристердің азаматтығына
қарамастан, бірдей консульдық жинақты бекіту;
Халықаралық туризмде саяхаттаушы тұлғалардың өз тұрғылықты жерінен
шетелдерге туристік мақсатпен шығуын қамтиды. Мемлекеттік шекараны кесіп
өтуі оларды бірақ та туристік саяхаттың көбеюі – адамның жақсы тұрмысына
ғана тәуелді емес,сонымен қатар бос уақыттың ұзақтығына да байланысты.
Соңғы 15-20 жылдарда Еуропа елдерінің көбінде адамдардың бос уақыты едәуір
ұзарды.Төленетін жылдық демалыстың ұзаруы қазіргі болып жатқан ғылыми –
техникалық революцияға байланысты болып отыр, өйткені онда ақыл –ой еңбегі
артады, өндіріске және тұрмысқа ынта қою күшейеді, қоршаған ортаның жағдайы
нашарлайды.
Халықаралық туризмнің өсуіне әсерін тигізетін әлеуметтік
–экономикалық факторларға жатқызуға болатындар:халықтың білімі мен мәдениет
деңгейінің жоғарлылауы және эстетикалық талғамының өсуі. Халықаралық
туризмнің көтерілген шағы XX ғасырдың ғасырдың 30-шы жылдары болды, бұл
кезде индустриалды дамыған елдер жалдаған жұмысшылардың еңбек жағдайын
реттейтін заңдар қабылдады.
Халықаралық және ішкі туризмнің айтарлықтай айырмашылығына
қарамастан, олар бір бірімен өте тығыз байланысты. Ішкі туризм халықаралық
туризмнің катализаторы болып табылады. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен
аймақтарды игеруге, базалық туристік инфрақұрылымның қалыптасуына,
мамандардың дайындығына және әлемдік туристік кеңістікті құруға ықпалын
тигізеді. Халықаралық туризм, тіпті елдер арасындағы сәл ғана болатын
шиелініске де, өте сезімтал келеді.
Халықаралық туризмнің тағы бір ерекшелігі оның экономикалық маңызға
ие болуы және халықаралық туризмнің елдің төлем балансына қандай ықпалы бар
екендігін ашып көрсететіндігінде. Шетелдік туристер, тауар мен қызметке
төлей отырып, қабылдап отырған елдің бюджетін толтырады және оның төлем
балансын активтендіреді. Сондықтан шетел туристерінің келуі активті туризм
атына ие болған. Керісінше, туристердің өз тұрғылықты тұрған жерінен басқа
елге шығуы, елдің ұлттық ақша бірлігінің ағып кетуіне әкеліп соғады. Осы
сияқты туристік операциялардың халықаралық төлемдерді елдің пассивті төлем
балансында бекітіледі – олар туристерді шығарушылар, ал туризмнің өзі
пассивті деген атқа ие болады. Пассивті және активті деп бөлу тек
халықаралық туризмге қатысты, ал ішкі туризмде бұндай ұғымдар жоқ.
Халықаралық туризм екі түрлі формада болады – кіру және шығу, олар
туристік ағымның бағыты бойынша айрықшаланады. Бір турист кіруші де, шығушы
да болып жіктеле алады, ол оның қай елде жүргеніне байланысты. Туристің
кетіп бара жатқан тұрғылықты жерінен, баратын, белгіленген елін ажыратады.
Бірінші жағдайда шығу туралы, ал екіншіде – кіру туризмі туралы айтылған.
Бұл терминдер сапардың басында шетелдік саяхатқа қолданылады.
1.2 Халықаралық туризмнің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы
Туризм және туристік қызмет туралы ілімнің дамуы, туризмнің тарихымен
тығыз байланысты. Туризм ілімімен ежелден бері ғылыми пән ретiнде
саяхатшылардың өздерi айналысқан, және олардың жазбаларын туризм›› ғылымы
сол кезеңдегi туризмге сай сипатталған. Сондықтан, туризм ғылымының тарихи
фундаменттiк дамуын қарастырған. Оның басты мәселелерiн шешу және оның
басқа ғылымдар арасындағы мәселенің қаншалықты екендiгiн бiлу маңызды.
Халықтар әрқашан және әрдайым саяхаттаған. Орта және Таяу Шығыс Азия
және Жерорта теңiзiнiң манайын мекендеген, ежелгi халықтар өздерiнiң
саяхаттары туралы жазба мәліметтерiн қалтырған. Бұл тарихи мәлiмдемелер
жаулаушылықтар мен сауданы кеңейтуден басқа Греция, Рим және Қытай сияқты
елдерiнiң атақты топтарының өкiлдерi көңiл көтеру үшiн, сонымен қатар сауда
немесе дипломатиялық мақсаттарда, саяхаттауға жиi шығып отырғандығын
байқатады. Мысалы, Геродот өзiнiң қысқа мерзiмдi сапарлары мен ұзақ
саяхаттары туралы маңызды қолжазбалар қалдырған. Осыған ұқсас, өмiрдi
сипаттау мазмұнындағы және тарихи бағыттағы, әдебиеттерде басқа елдердiң
саяхатының философиялық мағынасы, тiлi, дiнi көркем өнерi, салт-дәстүрi,
жергiлiктi тұрмыстық ерекшелiктерi мен халқының қонақжайлылығы қарастырған.
Туристiк саяхат сауда-саттық сапарлары жойыла бастаған кезде пайда болады
деуге болады. Ең бiрiншi саяхат жасаған адам Египет ханшайымы Хат, ең алғаш
осы ханшайым хош иiстi. әйгiлi Пунт елiне бару үшiн саяхат жасайды. (1501-
1484 ж). Осыдан 200 ж. бұрын Египетшi Синухит шығыстағы Кедем елiне саяхат
жасайды. Б.э.д. VI ғасырда Египетшi Неахо 3 жылға африкаға саяхат жасайды.
Рим және Грек елдерiнде осыдан 2300 ж. бұрын туристерден келетiн
қаржыны есептей бастаған. Грек саяхатшысы Ксенофонд Перей Грек портында
сауда орталығын, мемлекет әрлерiн отырғызу керек, олар мемлекетке көп пайда
әкеледi деген. Осы Гректер мен Римдiктер басқа елдерге бару үшiн танымдық,
елдiк, сауықтыру мақсатында саяхат жасады.
Келе Грек саяхатшылары б.э. дейiнгi VIII ғасырда саяхат жасай
бастаған. Әр саяхат барысында көрген жақсы орындарды өз елiне әкелiп салып,
әдет-ғұрпын жеткiзiп отырған. Орта ғасырда туристiк қозғалыс бәсеңдей
бастады, Рим империясы құлағанына байланысты. Тек б.э.д. VII және VIII
ғасырда туризм дiни мақсатта дами бастады.
Дiни мақсаттағы туризмде саяхатшылар Еуропа елiнiң көптеген киелi,
қасиеттi жерлерiне бара бастады. (Италия, Испания, Палестина). XVIII
ғасырдың басында Европада сауықтыру, танымдық мақсатта сапалы саяхаттар
тірi пайда болды. XVIII ғасырда Европаның кей мемлекетiндегi мектептерде
жаяу саяхатқа, серуенге шыға бастады. Еуропада XVII ғасырда Ұлы тур›› атты
мектеп бiтiрушi жастарға арналған ұйым атқарылды.
Осы Ұлы турда мектеп бiтiрушiлер 2-3 жылға басқа елге саяхатқа кетiп
отырған. Осыдан 150ж. бұрын жалпы саяхат Англияда өтiлдi. Осы саяхатты ең
алғашқы Ұйымдастырушы Томас Кук болған.
Томас Кук – ең алғашқы саяхат менеджерi. (1845ж) Томас Кук Лейстер
қаласынан Лафборо қаласына саяхат жасаған.
1845 ж. Томас Кук Ливерпульге саяхат Ұйымдастырды.
1847 ж. Томас Кук Туристiк қоғам ұйымдастырды. Осы ұйым Англиядан
басқа елдерге жiберiп отырған.
1863 ж. Томас Кук 1-рет болып тур фирма ұйымдастырды. Осы ең 1-тур
фирмаға Швейцарияға саяхат жасады.
1865ж. АҚШ-қа 1867ж Квейкерсити теңiздiк-туристiк саяхат
ұйымдастырды.
1882 жылы Томас Кук бүкiл дүние жүзiне айналу саяхатын жасады.
Томас Кук ең алғаш рет туристiк ерекше жетiстiкке қол жеткiздi. Томас Кук
турының алғаш менеджерi болып саналды.
Европадағы халықаралық тур ортғасырдағы болып Англия, Швейцария,
Германия, Франция, Италия, Чехия елдерi болып саналады.
XVIII ғасырда әр түрлi мақсатта саяхат жасаушыларда туристер деп
атала бастады. 1857 жылы алғаш рет Лондонда әр елден тауға саяхат
жасаушылар бiрiгiп Англия-Альпiлiк клуб ашты. Оның артынша 1862 ж.
Австралия – Альпiлiк клубы ашылды. XX ғасырдың I жартысында халықаралық
және ұлттық тур одан әрi басқа елдерде дами бастады. Бiрақ экскурсия және
туристiк саяхаттар тек белгiлi бiр халық үшiн ғана мүмкiн болып отырды.
I және II Дүние Жүзiлік Соғыс арасында, туристiк бағыттар iшкi және
сыртқы өзгешелiктерге ие бола бастады II дүние жүзiлiк соғыста халық аралық
туризмдi күрт төмендеттi. 1848 жылы Японияға шет елдiк туристiк сапарға
шығуға рұқсат етiлдi.
Россияда ең алғаш туризмдi дамытуға Петр 1 үлкен үлес қосты. Ол 1713
жылы емдiк минералды көздердi ашуға бұйрық бердi. 1719 жылы Ресейдiң алғшқы
курорттық шаруашылық даму жылы болып есептелiнедi. Осы кезде Кавказ
минералды суы (1803 ж) ашылды. 1805 жылы Липецк, Старая русса, Сергейвск
сияқты курорт. 1838 жылы Юрмала курорты ашылды. 1814 жылы Россия мен Қырым
арасында темiр жол салынып, туристік қор қатты нығайды.
XIX ғасырда Ресейде емдiк мақсаттағы туризммен қатар тау туризмiн де
дамыды. Кавказ тауындағы Эльбрус және Казбек шыңында тау туризмi дмыды.
әсiресе XIX ғасырдың 80-жылдарында тау туризмi күрт көтерiлдi. Петербург,
Москвада, Владикавказда, Петигорск, Сочиде, Верныйда, Ресейлiк туртуристiк
қоғамдық бөлiмдерi ашылды. Оны құрушылар белгiлi ғалымдар Амучин,
Вернадский, Семенов Тянь-Шаньский болды.
Советтiк Ресейде көпшiлiк туристердің дамуы В.И.Лениннiң 1919 жылы
март айында 8 сағаттық жұмыс күнi, демалысқа ақша төлеу, денсаулық сақтау
және мемлекеттiк курорттар сонымен қатар демалыс үйлерiн, ұйымдарын ашу
тур. декретке қол коюы себепкер болды.
КСРО-дағы туризмнiң дамуын 4 үлкен кезеңге бөлуге болады:
1.Қайта өрлеу және құрылымдық ұйымдарының қалыптасуы (20 жылдың
басы – 1936 ж).
2.Туризм мен экскурсияны кәсiподақтың басқаруы және туризм
индустриясының құрылу алғы шарттары. (1936-1969 ж.ж).
3.Туризмнiң қарқынды дамуы және оның халыққа қызмет етуде үлкен
салаға айналуы (1961-1991 ж.ж.).
4.Туризмнiң ТМД елдерi бойынша дамуы (1991 ж қазiргi уақытқа
дейiн).
VII-VIII ғ.ғ. отарлау және арабтар мен европалықтардың (оның iшiнде
Марко Поло – XIII ғ.) географиялық ашулары кезеңiнен саяхат туралы көптеген
жазбалар сақталған. Бұл қазiрге дейiн қажет болып келе жатқан асыл мұра
болып табылады. Мысалы, ақын Баско, XV ғасырда Японияға барғаны туралы
мемуар жазып қалдырған болатын, ал ол қазiрде туристер үшiн өте қажеттi
анықтамалық материал болып отыр. Бұл кезеңде туризмнiң танымдық маңызы
болған жоқ, негiзiнен маңызы жоғары адамдар және делегациялармен кездесуге,
сонымен қатар қасиеттi орындарға баруға бағытталған.
XV ғасырдан бастап әлемде европалық экспансия күшейдi, бұл нақты
карталардың және кемелердiң жаңа түрiнің шығуына, сонымен бiрге көпес
топтарының өсуiне себеп болды.
XVI ғасырдың орта кезiнен бастап, Солтүстiк Европаның тұрғындары
емделу үшiн минералды суларға, Италияның белгiлi оқу орталықтарына және ұлы
өркениеттiң ескерткiштерiн көру үшiн Оңтүстiк Европаға барып тұрған.
Алғашқыда тек атақтылар, қажылар және дипломатиялық емшiлер ғана
саяхаттаған.
Тур ұғымы 1750-жылдары енгiзiлген, ал турист терминi көңiл көтеру
және бiлiм алу саяхатының ұқсас қатысушыларын белгiлеу үшiн енгiзiлген
болатын.
Алғашқыда 2-3 жылға бөлiнiп, артынан туристер саны көбейген сайын,
турлардың бiрте-бiрте уақыты кемидi. Туристермен (жас адамдармен)
қамқоршылары бiрге ерiп жүрген, олардың көбi саяхаттары туралы мемуарларда,
туристiк анықтамаларда және жолсерiктерде жазып қалтырған. Бұлар тек әдеби
емес, сонымен қатар бұл суреттеу және танымдық еңбектер, оған Италияға 1786
жылы барып қайтқан И.В.Гетенiң жазбалары өте жақсы үлгi болып табылды.
XIX ғасырда индустриалды революцияның, империализмнiң, евангелизмнiң
және социализмнiң таралуы, туризмнiң дамуына үлкен ықпалын тигiздi. Ұлы
ағылшын форматоры және халықаралық туризмнiң негiзiн қалаушылардың бiрi,
Томас КУК (1808-0892) паравоздарды қала тұрғындарын қала сыртына,
көрмелерге және раллилерге апару сапарларында қолданған. Туризмнiң
комерциялық даму жақтарын атап көрсеткен ал туристiк индустрияның қазiргi
бастамасын бердi; бiрiншi болып саяхат бюросын құрды, көлiк және қонақ
үйлердегi орындарды қорландыру, отельдердiң жiктеруiн, жол чектерiн
енгiздi, кестелер сапалы жол серiктер шығарды. Осылайша халықаралық үлкен
маңызға ие болды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс аристократияны жойды да туризм
революциясын шығарды; адамдар жалпы индустрияландыру жағдайында табиғатқа
өте нәзiк сезiммен қарай бастады. Теңiз жағасында күн баннасын қабылдауда,
тауда демалу, шаңғы және жаяу туризм, теңiз кемелерiмен жүзу сияқты кеңiнен
тарай бастады. Бұл демалыс түрлерiнiң дамуы қазiрге дейiн жалғасып келедi.
Қазiргi кезде көптеген авторлар туризмнiң тарихи аспектiлерiн
зерттеуде, тұтастай туризммен және жекелей алынған курорттармен танысумен
айналысуда. Тарихшылардың маңызды үлесi римдiктер, Ниагара сарқырамасы,
XVII ғасырдағы Англия туралы еңбектерi болып табылады. Басқа әлеуметтiк
iлiмдердiң өкiлдерi жиi кедергi жасаған тарихи зерттеулер XX ғасырдың 60-
жылдары туризм және демалыстың жеке аспектiлерi (мысалы, курорттар және
минералды сулар), және кең мәселелерi ретiнде (мысалы, рекреация және
туризм тарихы) өзiнiң толық жалғасын тапты.
30-жылдардан бастап туризмге басқа ғылымдардың өкiлдерi де өз
үлестерiн қоса бастады. Демалу табиғатының тарихи және идеалогиялық
тақырыбы рекреациялық қызметтiң ең маңызды iлiмдерiнiң бiрi болып қалды.
Географтар автокөлiк саласының дамуына әсер ететiн iшкi туризм және сонымен
қосып шығу туризм туралы көптеген еңбектер жазды.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi он жылдықта туризм көптеген
елдердiң экономикасын көтеруге көмектестi, әсiресе отардан шыққан елдердiң
экономикасын бiршама көтердi.
1960 жылдарда туризм әлi де ғылым ретiнде қалыптаспады және туризм
мәселелерi бiр жүйеге келтiрiлмедi. Тек 1970 жылдардан бастап ғалымар
туризмдi ғылым ретiнде мойындады; сол кезден бастап сәйкесiнше ғылыми
кездесулер, конференциялар және т.б. өткiзiле бастады. Ресей туризмiнiң
дамуына және туристиканың кешенде туризм жайындағы ғылымның дамуына
Ресейдiң Халықаралық туризм академиясының ғалымдары көп үлестерiн қосты,
мысалы: В.Преображенский, В.Квартальнов, И.Зориндер.
Туристика тақырыбының маңызы өсе бастады, оған ғылыми және
практикалық журналдардағы туризмдi теориялық және қолданбалы негiзде
қарастырып жазған басылымдар дәлел бола алады, “Туристiк зерттеулер
журналы” (Journal of Travel Research, 1962 жылдан бастап шыққан),
“Туристiк зерттулер журналдары” (Annals of Tourism Research, 1973,
Солтѕстiк Америка), “Туристiк ревю” (Tourist Review, 1976), “Туризм
менеджментi” (Tourism Management, 1980, Европа); “Рекреалогия саласындағы
зерттеулер” (Tourism Recreation Research, 1977 ,Азия) және “Туристiк
талдаулар журналы” (The Journal of Tourism Studies, 1990, Австралия),
Туризм туралы ғылымның қалыптасқандығын растау үшiн тақырыптық
әдебиеттердiң, журналдардың, туризм туралы алғашқы негiздердiң санының өсiп
келе жатқанын айта кеткен жөн, бұл туризмнiң ғылыми жүйеге енiп,ғылыми
диссертацияларға тақырып бола бастағанын көрсетедi.
Туризм мәселерiн зерттеуге келесi бiр ынталандырушы дамушы елдердiң
туризмге деген “негативтi iс-әрекеттерi болып табылды. Мысалы, Гавай
аралдарында бұқаралық туризмге қарсылық бiлдiрдi, өйткенi онда халықтың көп
барғанынан қоғамда жезөкшелiк, қылмыскерлiк, мәдени және экологиялық
резонанстар өскен және бұл әрекеттер қоғамға жаман әсер етуде. Әсiресе
бұндай наразылықтарды, дiни құндылықтарды Ұстанатын, Азия және Тынық мұхит
аралдарындағы елдер бiлдiруде, мысалы, оларды мынадан көруге болады,
Бангоктағы Туризм жөнiнен дамушы елдердiң бүкiл әлемдiк кеңесi Азия және
Сингапурдың христиан конференциясы, Фиджидiң тынық мұхиттық зерттеу
институты және Африкадағы социалистiк қозғалыс өкiлдерi. Бұқаралық
туризмге деген бұл сын халықаралық деңгейдегi сәйкесiнше баламасы –
жұмсақ туризм деп аталатын немесе экотуризмнiң: 1982 жылы ЮНЕСКО-ның, 1989
жылы туризмдi зерттеу жөнiндегi халықаралық академияның, 1980; 1985 және
1989 жылдары Дүниежүзiлiк туристiк Ұйымның (ТМД) талқылауына түстi. Зерттеу
салаларының бөлiнуiмен белгiленген, өткен он жылдықта әр бағыт бiр-бiрiмен
шектес ғылымдардың әдiстерiмен нәтижесiн алған болатын. Саясаттану жеке
әлеуметтану, экономика және маркетингi, экология және география сияқты
пәндердiң көп ұқсастықтары пайда болды.
Туризм саласын зерттеудi дамыту сондай-ақ туристiк қызметтiң
коммерциялық және теориялық аспектiлерiне қызығушылық танытқан зерттеу
институттары мен ұйымдарының ашылуынан көрiнiс тапты. Көптеген туристiк
ұйымдар туризмдi индустрия ретiнде қабылдады. 1975 жылы Ресми туристiк
ұйымдардың халықаралық кеңесiнiң (РТНХК) негiзiнде құрылып, үкiметтiк
агенттiк болып табылмайтын – бұл халықаралық деңгейдегi ТМД, ал кезегiнде
мәлiметтердi жинайды және басып шығарады, техникалық көмекпен қамтамасыз
етедi және коференциялар ұйымдастырады, оқу бағдарламаларын бекiтедi.
Туризм жөнiнен Европалық комиссия (European Travel Commission, ЕТС, 1951
ж. құрылған); Туризм жөнiндегi Азия-тынық мұхиттық ассоциациясы (Pacific
Asia Travel Association, PATA, 1975) және Туризм жөнiдегi Кариб ұйымы
(Сaribbean Tourism Organization CTO, 1951 ) сияқты өзiнiң функциясы
жағынан ТМД-ға ұқсас болып келетiн, бiрақ аймақтық деңгейде ғана жұмыс
атқаратын ұйымдар. Ұлттық деңгейде көптеген елдерде үкiмет қарауындағы,
туризм департапменттерi бар, мысалы, U.S. Travel & Tourism Administration,
Египеттiң Туризм жөнiндегi министрлiгi, осы сияқты, Кореяның туризм
жөнiдегi ұлттық корпорациясы. Үкiметтiк және коммерциялық өкiлдiктерi
сондай-ақ мемлекеттiк, қалалық және жергiлiктi, деңгейде бар.
Association Internationale a’Experts Sciontifiques du Tourism
(AIEST, 1951 ж. құрылған) , Travel, & Tourism Research Association (TTRA,
1970) және Халықаралық туристiк зерттеу академиясы (1998 ж.) сияқты
компаниялар туризмнiң дамуын зерттеумен айналысады. Халықаралық және
ұлттық ұйымдардың арасынан соңғысы ғана тек туризмдi зерттеудiң пәнаралық
қызметiмен айналысады.
Университеттер базасында, құрылған, ұйымдардың арасынан Center Des
Hates Etudes Touristiques ( CHET, 1964) атап өтуге болады. Бүкiл дүние
жүзiнiң студенттерiн оқытатын, халықаралық оқытушылар құрамы және ең үлкен
туристiк кiтапханасы бар.
Туристиканың дамуына әлеуметтiк ғылыми орталықтар, әсiресе соңғы
жиырма жылдықта, халықаралық маңыздағы ассоциациялар өте зор үлестерiн
қосты. Кейбiр, Америкалық антропология ассоциациясы, Халықаралық
географиялық кеңес және халықаралық әлеуметтiк ассоциация сияқты басты
бiрлестiктер туризм мәселелерi жөнiнен конгресс жиналыстарын ұйымдастырады.
Соңғы екi бiрлестiктiң ресми туристiк зерттеушi тобын құрғандығы белгiлi,
мысалы, 1990 ж. Әлеуметтiк ассоциация “Халықаралық туризмнiң әлеуметтiк
мәселесi” деген тақырыпта зерттеу жүргiзетiн топ құрған болатын.
Бiрiккен күштiң арқасында туримзнiң әлемдегi орны тұрақтануда. XX
ғасырдың басында, әсiресе екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн, көптеген
үкiметтiк ұйымдар мен коммерциялық агенттiктер туризмнiң әлемдiк.
Масштабта тұрақты экономикалық тiрек екендiгiн дәлелдедi. Экономикадан
басталған туристиканы зерттеулер мүмкiндiгiнше барлық ғылымды қамтып өттi.
Туристiк зерттеулердi жүргiзу және туризм мектептерiн құру өте баяу құбылыс
болды, бiрақ қазiр ол үлкен жетiстiкке жетiп отыр.
XX ғасырдың басы жаппай туризмнің қалыптасуымен ерекшеленеді.Бұл процесс
әсіресе I дүниежүзілік соғыстан соң ұйымдаса түсті.Туризм тарихшылары мұны
жалпы халықтың және әлеуметтік туризмнің пайда болуымен
байланыстырады.Жаппай туризм деп мұнда туристік іс-әрекетпен халқының
немесе тең жартысы шұғылданатың елдерді санау қажет.
А:А Крючковтың пікірінше, халықтық туризм дегеніміз – туристік іс-
әрекетпен халықтың табыс көзі төмен өкілдерінің қаржылық мүмкіндіктеріне
орай туризмнің ең арзан түрін таңдауы керек.Ал әлеуметтік туризм деп
мемлекеттік қазынада немесе басқа көздерден қаржылық мүмкіндіктері шектеулі
адамдарды қаржыландыратын ұйымдасқан саяхаттарды атайды.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін туризмнің жаппай сипат алуына
әсер еткен ол – автомобиль,самолет секілді көлік құралдарының туристік
деңгейде қызмет ете бастауы.Ал әлемде XX ғасырдың басында туризмнің жаппай
кері әсер болған себеп – халықтардың көпшілігінің кедей күйде болуы және
төлемді еңбек демалысының болмағандығы.Осыдан- ақ көптеген адамдардың
туристік іс-әрекеттерге қатысуы аз болғандығын байқатса керек. Тіпті
экономикасы басқа елдерге қарағанда алдынғы қатарда болған Англияның өзінде
ірі өнеркәсіп орындарының жұмысшыларыиен қызметкерлерінің еңбек демалысы
жылына 1903 жылы 1-2 апта ғана болды.Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек
демалысы 1908 жылдан бастап қызметі 3 жылдан асса ғана 6 күн
берілетін.Сонымен қатар I дүниежүзілік соғыстан кейін жұмысшылардың
туристік қозғалысы өрістеп, олардың кәсіподақтар мен социал-демократиялық
партиялар ұйымдастырып, өздерінің туристік бюроларын құрып,туристерді
жайғастыратын қаражаттар шоғырланды.Мұндай қозғалыстар әсіресе
Германияда,Швейцарияда және Австралияда кең өріс алды.
XX ғасырдың II жартысында қоршаған ортада көптеген өзгерістер
болды.П.Г. Олдак айқындағандай, статикалық өмір типінің, яғни халықтың
басым көпшілігінің тұрған жерінен жылжымай,отыра беруінің орнына жаңа
динамикалық өмір салты ене бастады.Өзгермелі өмір салты миграциялық
процестердің ерекше өсуімен сипатталады.
II дүниежүзілік соғыстан соң миграциялық туристік ағымның күрт көбеюі
елдер мен континенттердің экономикалық таныстарының беки түсуімен, ғылыми
және мәдени байланыстардың кенейе түсуімен, транспорт саласындағы
жетістіктерімен, транмпорттық тарифтердің арзандауымен, авиациялық
рейстердің жеделдеуімен және жеке меншік автомашиналардың көбеюімен
байланысты болады. Мәселен, ЮНЕСКО курьерінің (1996 ж., желтоқсан)
мәліметтеріне қарағанда, 1965 эылы әлемде авиажолаушылар 180 млн. болса, ал
автомашинаның саны 130 млн.-ға жетеді.
Сол кезеңнің туризмнің дамыуына кейбір елдердің халықтарының
кірістерінің өсуі, еңбек демелысы мерзімінің ұзаруы және үлкен қалалардағы
өмірден адамдардың қатты шаршайтындығы негіз болды.Зерттеулердің
мағлұматтарына қарасақ, өнеркесібі дамыған елдерден демалу мақсатында
сапарға шығындар негізінен ірі индустриялы орталықтардың тұрғындары екен.
Соғыстан кейінгі жылдарда көптеген елдердегі туртзмнің дамуына
шекарадағы талаптрдың жеңілдетуіне, валюта ауыстыру мен шектеудің азаюы ,
аэродромдар,жолдар, қонақ уйлерінің салынуы , туристік нысандарға жарнама
жасалыныуының жетілуі жағдай жасады.II дуниежүзілік соғыстан кейінгі туризм
жалпы халықтық сипат алып , индустриялы елдердің көптеген тұрғындардың
қажеттілігіне айналады.Демалу индустриясының өз институттары , азық-түлік
, өнеркәсіптік циклі ,ол өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың әдістәсілдері
пайда болды, қалыптасты.
XX ғасырдың 50-60- жылдарындағы батыс Европа елдерде қонақ үйлерін ,
ойын –сауық орындарың ерекше қарқын алды.Европа туризмі негізінен
америкалық туристерге келіп, қарсы алушы елдердің долларлық қазынасы тола
бастады.XX ғасырдың 60-жылдарынан 70- жылдарының орталығына дейін келу-
кету туризімі өсіп , туристік мекемелер мен олардың өндірістерінің көлемі
артты.
II дүниежүзілік соғыстан кейінгі дауірде туризм рыногының сұранысымен
ұсынысында төбегейлі өзгерістер болды,жаппай туризм сараланған жаппай
туризмге ұласты.Туризмнің бұл екі түріне де жаппайлық тәң, оған таңдаулылар
(элита) ғана емес, орта класты халықта, 80 – жылдардан бастап кірісі төмен
деңгейдегі ел де қатысатын болды.
Тұтыныушы ретіндегі жалпы халықтың жағдайының жақсарыуы, экономикалық
өсудің жалғасуы, жұмысшы қауымының бос уақытына деген қарым-қатынасының
өзгеруі демалысқа деген тұтынушылық мақсатпен психологияны мүлдем өзгертті.
XX ғасырдың 70-жылдарының ортасына дейінгі уақыттағы туристік
фирмалардың нарықтық стратегиясы өндірілген өндірістердің
универсалдылығымен ерекшеленіп , ерекше, арнайы жекелеген салалармен
шұғылдану болған емес.
70 жылдардың II жартысынан бастап туристік сұраныстардың сұралынуына
байланысты ұсыныстарда арнайы қызмет, арнайы өнім тенденциясы күшейіп
соңғы жағдай арнайы фирмалардың көрсететің қызметт ассортиментінде кеңейіп,
туристік фирмалар қызметінде, қызметі көрсетудің басқа салаларда ене
бастады.Табарлар мен қызметтер рыногының шекарасының көбеюі , экономиканың
өсу қарқынының төмендеуі , 80 жылдардың ортасындағы экономикалық және
құрлымдық дағдарыстар сараланған туризмнің қалыптасуына жағдай жасалған
туризмнің бұл түрі 80-жылдарда басым бағыт ала берді.Бұл индустриалды
қоғамның дағдарысының белгісі еді. Қазіргі дүниеде туризм түрлі елдердің
ынтымақтасыуынада, өзара мәдени игі әсер етуге ерекше рөл атқарады
.Туризмнің алыныуы халықтың реакциялық қажеттіліктерін қанағаттандыруын
ғана қоймайды , өнеркәсібі дамыған және дамушы елдердің әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан маңызын шешугеде болады.Туризм ісі дамыған елдердің
туризммен табатын пайдасы экспорттың барлық мөлшерінің 10-нан 35-ке дейінгі
пайызын құрайды.
Осылайша, халықаралық туризмнің көмегімен тұтынушылықтың өрісін
кеңейтті.Дамып келе жатқан туристік бизнес түрлі ұйымдардың ұлттық аяда
ғана емес ,әлемдік масштабта бірлесе жұмыс үстеуін талап етті.Мұндай ұйым
1898 жылы Люксембургте алғаш рет ұйымдастырылды, ол бірлестік туристік
ұйымдардың халықаралық лигасы деп аталды.
Қазақстан Республикасы халықаралық туризмнің іс –әрекетіне халықаралық
парламменттарлық, аймақаралық ұйымдардың кейбіріне толық ,кейбіріне
жартылай мүше немесе бақылаушы ретінде қатысады.
Қазақстан Республикасындағы туристік ұйымдар халықаралық туристік
ұйымдарға төмендегідей мақсаттарда қатыса алады:Халықаралық туристік
алмасу, экономикалық және техникалық ынтымастақты дамыту туризмнің инфарқ
құрлымы мен материалдық базасын нығайту үшін, халықаралық ынтымастақты
дамыту, туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін , туризм бойынша
информациялар алмасу үшін, халықаралық туризімнің түрлі салалары бойынша
бірлескен ғылыми зерттеулер жүргізу үшін, туризм аясындағы басқада
халықаралық ынтымақтастақты іске асыру үшін.
Енді қадам басқан XXI ғасырдың алғашқы 10 жылдығындағы әлемдік
туризмнің дамыуының негізі тенденциясын бағдарлау Бүкіл әлемдік туристік
ұйым аналитиктерінің ісі. Жоғарыдағы информацияның барлық Бүкіл әлемдік
туристік ұйымның Европа аймағы бойынша өкілдің көмекшісі А.Шлевковтың 2000
жылдың қазан айында Алматыда өткен Эко- туризм XXI ғасырда өтпелі
экономикалы ТМД , Қытай және Монғолия секілді елдердің тұрақты дамыуының
құралы деген тақырыпта өткен семинарда жасаған баяндамасынан алынды.
Бүкіл әлемдік туристік ұйым ұлттық туристік ұйымдарды зерттей келе
төмендегідей құбылыстарда айқындады:
а)ұлттық туристік ұйымның 70 пайызы өз маркетингті іс – әрекеттің
туристік рыногтың шешуші бағыттары жұмылдырады;
ә) ұлттық туристік ұйымның 77 пайызы өз маркетингтік іс –әрекетің
сегменттік рыногтың неғұрлым тиімді түрлеріне бағыттайды;
б) ұлттық туристік ұйымның 88 пайызы өз маркетингтік іс –әрекетің
шетелдерге кеңейтті;
в) ұлттық туристік ұйымдардың 90 пайызы өз коопаративті маркетингін
жеке сектормен көбейткен;
г) ұлттық туристік ұйымның 77 пайызы өгтем маркетингтік саясат
ұстанды.
1.3 Халықаралық туризмнiң дамуындағы мәселелерi
Қазiргi кезде халықаралық туризм белгiлi бiр заңдылықтарға және
белгiлi бiр факторлардың әсер етуiне сай дамуда, әсер етушi факторлардың
iшiндегi маңыздылары табиғи –климаттық және әлеуметтiк –экономикалық, оған
даму деңгейi және белгiлi бiр аймақтың өндiрiстiк және өндiрiстiк емес
саласының құрлымы, өмiр сүру деңгейi, саяси тұрақтылық жатады:
демографиялық, инфрақұрлымдық, ал өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрлымның даму деңгейiмен анықталады; сонымен қатар геосаяси факторлар
болып табылады.
Елдегi кез келген саяси тұрақсыздық жағдайда туристiк ағымның тез
арада тоқтап қалатыны белгiлi, өйткенi турист өзiнiң басын басқа елде ,
танымайтын жерде, жүргенде қатерге тiккiсi келмейдi. Әрбiр нақтылы аймақта
туризмнiң дамуына геосаяси фактор өте зор әсерiн тигiзедi. Дүниежүзiлiк
туризм ұйымы (ТМД) кейбiр елдердегi саяси тұрақсыздықтарға алаңдаушылық
танытып отыр, өйткенi бұндай жағдайларда туристердiң жеке басына қауiп
төнедi.
Дүниежүзiлiк туризм ұйымының сарапшылары, саяси салдардан болған
немесе туристердiң жеке басына қауiп төндiретiн, туризм индустриясының
тұрақсыздығының үш түрiн бөлiп көрсеттi. Бiрiншiден, бұл - әскери iс-
әрекеттерден немесе тоқтаусыз террористiк актiлерден туындап отырған
қаламдық ұзақ тұрақсыздық . Бұған Ливан, Солтүстiк Ирландия, Шри – Ланка,
Алжир, Ауғаныстан, Израиль, Пакистан, Иран, Ирак сияқты елдер мен
территориялар мысал бола алады. Әскери қақтығыстар аз уақыттың iшiнде
туризм индустриясының дамуын тежейдi және жояды, мысалы бұндай жағдайлар
бұрынғы Югославияда, Иракта және сол сияқты әлемнiң т.б. елдерiнде
болған. Бұған басқа да алаусыздың насихаттаулар немесе қысқа мерзiмдi
саяси дағдарыстар сияқты экстрималды жағдайлар себеп болуы мүмкiн. Аймақтық
саяси қақтығыстар тек туристiк ағымды тоқтатып, туризм индустриясының
дамуына кедергi келтiрiп қана қоймай, сол елдiң туристiк ресурстарының
жоғалуына тiкелей себепшi болып табылады. 2001 жылы 26 ақпандағы
талибтердiң басшысы Мұхамет Омардың жарлығынан кейiн Ауғаныстандағы Исламға
дейiнгi ескерткiштердi (будда, зороастризмдiк, индуистiк) жою бүкiл әлемдi
дүр сiлкiндiрді, талибтер Министрлiгiнiң жарлығы бойынша, Бамиан үңгiр
монастырi бұзылған , онда V ғасырдағы 53 және 3-4 ғасырдағы 38м Будданың
әлемдегi ең биiк мүсiнi сақталған болатын. Ежелгi сауда жолы - Ұлы Жiбек
жолының бойында орналасқан бұл монастырі Шыңғыс хан мен Темiрдiң
шапқыншылықтарынан кейiн де, көптеген соғыс және этникалық тартыстардың
кейiн де аман қалған едi. Сонымен қатар Бахтияр провинциясындағы ежелгi
индуистiк кесенелер. Кабулда оншақты Ұлттық мұражайлар жиынтығы да
жойылған. Оның iшiне 2000 жыл бұзылмай тұрған будданың отырған мүсiнi де
кiредi. Мүсiндердi бұзғаннан кейiн-ақ БҰҰ, ЮНЕСКО және әлемнiң көптеген
елдерi, оның iшiнде мұсылман елдерi де өздерiнiң мүсiндердiң бұзылуына
наразылықтарын, бiлдiрiп, талқыға түсiрдi.
Бүкіләлемдік туристік ұйымның аймақтық
ұйымдарының Құрамына Араб туристік ұйымы,Туристік агенттердің американдық
қоғамы,Тынық мұхиттық аймақтық туристік ассоциациясы, Латын Америкасы
елдері туристік агенттерінің конференциясы,Британ туристік агенттерінің
ассоциациясы, Европалық туристік комиссия кіреді.
Қазақстан Республикасы халықаралық туризмнің іс-әрекетіне халықаралық
парламентаралық,аймақаралық ұйымдардың кейбіріне толық,кейбіріне жартылай
мүше немесе бақылаушы ретінде қатысады.
Таяу Шығыстағы әскери қақтығыстар туристiк ағымға әсерiн тигiзбей
қоймады тарихи-мәдени және дiни ескерткiштердiң молдығына қарамастан,
туристердiң ағымы тоқтап қалды. Бұндай шиеленiскен, жағдайлар Ливанда да
болды. 1975 жылы соғыс басталмай тұрып Ливан бюджетiне бүкiл ұлттық
түсiмнiң 20 % туризмнен келетiн, ал 1996 жылы ол 8 %-ды құрайтын болған.
Өзiнiң туристiк индустриясын қайта нығайту үшiн 1997 жылы ақпанда Ливан
үкiметi Араб туризмiнiң жазғы фестивалiн ұйымдастырған. Саяхаттаушылардың
көңiлiн аудару мақсатында кең көлемдi жарнама компаниясы ұйымдастырылды,
сонымен қатар Ливан қонақ үйлерiндегi тұру мен қызметiнiң бағасы
төмендетiлдi. Алжирге туристердiң баруы мүлде мүмкiн болмай қалды.
Жергiлiктi исламистердiң территорлары шетелдiктердiң елге баруын өте
қауiптi жағдайда әкеп соқты.
Туризмнiң түсуi тек ислам аймақтарында ғана емес, сондай-ақ жайлы
жатқан Европада да байқалуда. Бұрынғы Югославия республикаларының туристiк
индустриясы Еуропадағы ең жақсы дамыған аймақтар болатын. Бес жылға
созылған, азаматтық соғыс Хорватияның, Сербияның, Черногорияның, Босня және
Герцеговиляның туристiк бизнесiн түгелдей дерлiк жойып жiбердi. Бұл
жерлере туристiк ағым деңгейi түсiп кеттi де, Европалық Жерорта теңiзiнде
демалушылар әлемнiң басқа аймақтарына қарай беттедi.
Екiншiден, туристiк индустрияның дамуына ұдайы шиеленiсушiлiктер мен
туристiк бағыттардағы екi ұштылық (белгiсiздiк) үлкен жерiн тигiзедi.
Египеттегi, Үндiстандағы, Израильдегi, Ямайкадағы, Кениядағы, Перудегi, ОАР-
ғы Филиппиндегi немесе Туркиядағы зорлық-зомбылықтың , дiни экстрилизмнiң
көрiнiстерi тұрақсыздыққа әкеп соғуы мүмкiн және туристiк ағымды басқа
тыныш аймақтарға қайта бағыттауға тура келедi.
Тайландтағы жан түршiгерлiк оқиғаның өткенiне де бiраз уақыт болды.
Ендi қазiр адам шығыны ғана емес, экономикалық шығындар да есептелуде.
Тайланд бұл жағдайға төменше деп қарамай, туристердi бұрынғыша қабылдауға
дайын екендiгiн хабарлайды. Басқа шеккен елдерде де өздерiнiң тек
өнеркәсiптiк және ауыл шаруалышығы объектiлерi жағына ғана ауыр тигенiн, ал
туристiк аудандардың аман қалғанын айтады. Бұл елдердi де түсiну керек,
өйткенi бұл мемлекеттердiң экономикалық жағдайында кiрiстiң қайнар көзi,
бүкiләлемдiк көмектен басқа, тек туризм саласы болып табылады. Курорт –
шықпай қалған егiстiк алқап секiлдi емес, туристер бұнда жыл бойында табыс
әкеледi.
Дүниежүзiлiк туризм ұйымы да жапа шеккен елдерге қолдау көрсетiп отыр.
Олар өз есептерiнде Оңтүстiк - Шығыс Азия елдерi цунамиден кейiнгi
шығындардан кейiн де экономикалық жағдайының төмендемейтiнiн көрсеттi.
Әлемнiң турын орындағы көшбасшысы концернi үстiмiздегi жылдың ақпан айынан
бастап-ақ туристердi Пхукет пен Шри-Ланкаға жiберу жолдамаларын жаңартуда.
Дегенмен, әлемдегi турфирмалардың атқаратын қызметi мен қызығушылықтары
жапа шеккен елдердiкiмен бiрдей. Оларға цунамиге басланысты келген
шығындардың орнын толтыру керек, ал бұл милиондаған АҚШ долларын құрайды.
Бiз Қазақстандық турфирмалардың жағдайын қарайтын болсақ, басқа
елдерден жақсырақ болуды. Бiрiншiден, сауда және туристiк қызметтi және ҚР
Ұлттық туристiк басқармасы барлық Қазақстандық турфирмаларға турситiк
қызмет толық көрсетiлмеген тұтынушыларға өз ақшаларын қайтаруына кеңес
бердi. Екiншiден, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгi бар келiсiм-шарттар
туроператорды тұтынушыларға орындалмаған қызметтерiнiң ақшасын қайтарып
беруге мiндеттейдi. Егер ақшаны қайтармаған жағдайда турфирманың
лицензиясынан айырылуы қауiпi бар. Үшiншiден, Қазақстандық турфирмалардың
арасындағы қатаң бәсекелестiк кезеңде әр тұтынушы үшiн күрес жүруде.
Сондықтан келген туристер мен оператор арасындағы келiспеушiлiктер фирмаға
тиiмсiз.Төртiншiден, Қазақстанның шығым сомасы Ресейдiкiнен азырақ. Бұл
Қазақстандықтар Ресейлiк демалушылардан шетелдерге аз шығады деген сөз емес
(Оңтүстiк-Шығыс Азияға 800-ге жуық адам барған.) Бұнда әуе қатынастарының
қызметi мен жолдаманың бағасы маңызды орын алады. Ресейлiктерге қарағанда
Қазақстандықтар жолдаманы төмен бағаға алуда, бұл жерде Қазақстанның
Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiне жақын орналасқанына байланысты (тiптi орташа
кiрiстi азаматтар да жолдамаға қол жеткiзе алады)
Осылайша, саяси шиеленiстер шығып, азаматтық соғыстар жүрiп жатқан
елдерде жағдай тұрақтанбайынша, туризмнiң дамуы мүмкiн емес. Геосаяси
жағдайлар тоқтатылмай, ұзаққа созылатын болса, үкiмет мен туристiк
индустрияның жетекшiлерi осы дағдарыстардан шығудың жолдарын ойлап тауып,
туризм дамуының мемлекеттiк және халықаралық бағдарламаларын жасау қажет.
Туризм адамзат қызметiнiң түрi ретiнде белгiлi бiр функцияларды
орындауымен байланысты. Туристiк сапарлар мiнез-құлықтың өзгеруiне әсер
етедi, адамның қаблетiн тексеруге мүмкiндiк бередi, мысалы құбандалмаған
ортаға, экстриманды жағдайларға, қауiптi оқиғаларға бейiмделу қабiлеттерiн
тексеруге болады. Халықаралық туристiк ұйымдардың белгiлегенiндей, 2000 ж.
мәдени және тарихи жерлерге барумен байланысты туризмге сұраныстың өсуi
жалғасын тауып отыр.
Халықаралық туристiк ұйымдардың мәлiметi бойынша, 2000 ж. мәдени және
тарихи көрнекi жерлерге барумен байланысты туризмге сұраныстық өсуi
жалғасуда және де уақытша болатын елдегi қоршаған орталық күйi турды
қалыптастыруда басым факторлардың бiрi болып табылады. Халықтар экологиясы
таза, тарихи-мәдени ескерткiштерi көп жерлерге баруға тырысады. Туристердi
ерекше тартатын жерлер – бұл “жағымды” энергиясы бар жерлер. Бiрақ туристiң
өзi де табиғатты және тарихи-мәдени ескерткiштердi қастерлуi керек.
Мысалға алатын болсақ, Францияның , Испанияның әдемi жерлерiнде,
туристiк бағытқа жақын жерде көне кескiндеме суреттерi бар үңгiрлер
орналасқан. Зерттелiп, ашылған тасқа жазылған ежелгi ескерткiштердiң
көпшiлiгi, ал олардың саны қазiрде 140қа жетiп отыр, Оңтүстiк Францияның
және Солтүстiк Испанияның тауларында Франко-Кантабрий ауданында
шоғырланған, сонымен қатар Францияның Дартонь провинциясында бар. Испанияда
Альтамира, Кастильо, Пасьега, Коваланас, Пиндаль сияқты үңгiрлерi
зерттеушiлердiң назарын ауып отыр.
Ал Қазақстан территориясында бұндай ескерткiштер Іле өзенiнiң
бойындағы Тамғалы тас, Алтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Халықаралық туризмнің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халықаралық туризмнің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..8
1.3 Халықаралық туризмнің дамуындағы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РӨЛІ
2.1 Қазақстандағы туристік компаниялардың халықаралық
операциялары ... ...22
2.2 Қазақстандағы туризм дамытуының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Халықаралық туризмдегі Қазақстанның қызмет атқаратын
рөлі ... ... ... ...32
2.4 Қазақстан Республикасындағы туристік компания қызметтерін тиімді
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы туристік кешенін басқару ... ... ... ... ... .51
3.2 Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту стратегиясы ... ... ... ... ..55
3.2.1 Туристік саланың дамытудың 2009-2011 ж. Арналған
бағдарлама ... ... 58
3.3 Қазақстандық туризмнің мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда халықаралық туризм әлемдік деңгейдегі маңызы бар
мәселелердің бірі болып табылады. Себебі туристік сала дүниежүзілік жалпы
ішкі өнімнің 10 %-ын құрып отыр. Туризм сферасында 250 мыңнан астам адамдар
жұмыс істейді. Глобальдық масштабта алсақ, туризмнен келетін түсім 4
триллион долларға дейін жетеді. Ал барлық мемлекеттерге туристік бизнестан
800 миллиард доллардан астам салық түсімдері келеді.
Туризм — кейiнгi жылдары елiмiзде жанданып келе жатқан салалардың бiрi.
Бұл сала экономикамыздың әжептеуiр пайда әкелетiн тармағына айналып келедi.
Туризм сөзінің мағынасы өте тереңде жатыр және кең мағынада айтылады.
Туризм – француз тілінен аударғанда, tourisme, tour – серуен, жол жүру,
саяхат деген мағынаны білдіреді. Туризм мен саяхат қонақжайлылық
индустриясының айырылмас бөлігі болып табылады. Саяхат – туризмнің басты
тақырыбы. Уақыт мерзімі, арақашықтық, тұрғылықты орны, мақсат және келудің
ұзақтылығы – мұның бәрі туризмнің айрықша элементтері ғана. Бүтіндей
алғанда, туризм көп мақсатты феномен, біздің еліміздің саясаттық,
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және мәдениеттік қайта құбылуына әсер
ететін факторлардың бірі, алыс саяхаттағы экскурсиялар, белгілі бір
құпиялар, экзотикалық жерлерді көру, кәсіпкерлік жұмыстары және тағы басқа
сұрақтарды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Көптеген елдерде туризм индустриясы ел
бюджетінің негізгі үлесін құрайды, және сол елдің экономикасы тек бір
салаға ғана, яғни туризм саласына ғана бағытталған. Біздің еліміз басқа
елдерден кем емес, тіпті олардан артық деп асырып айтсақ та қателеспейміз.
Осындай тамаша табиғаты бар, ежелден келе жатқан дәстүрі мен мәдениеті,
қонақжайлылығы және тағы басқа жақсы жақтары бар еліміздің туризмін неге
дамытпасқа?
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Халықаралық туризмнің тарихи даму
эволюциясын қарастыру,тақырыптың маңыздылығын дәлелдеу, дүниежүзілік
туризмнің қазіргі жағдайдағы мәселелерін талқылай отырып, шешу жолдарын
қарастыру, халықтың тұтыну таурларын өндіру, туризм индустриясының қазіргі
жағдайын зерттеу, туризм индустриясының экономикаға тигізетін әсерін
зерттеп, туристік әлеуметтік қызметін анықтап, қазақ елінің ұлттық мәдени
мұрасының құндылықтарын, табиғат әсемдігін таныту үшін шетелдерге
таныстырудың бірден бір көзі халықаралық туризмнің проблемалары мен шешу
жолдары.
Бұл мақсаттарға жету үшін мына мәселелерді шешу керек:
- ел экономикасында туризм саласының орнын анықтау;
- халықаралық туристік-индустриалдық жағдайын зерттеу;
- елдегі туристік қызметтер түрлерінің даму болашағын көрсету;
- туризм инфрақұрылымын дамыту;
- елдің тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
- туристік әлеуетті арттыру;
- туризмді мемлекеттік реттеу мен қолданудың тиімді тетігін жасау.
Зерттеу объектісі. Халықаралық туризмнiң даму салдарынан туризм
индустриясы өзiнiң жанама қызмет түрiнiң кең жүйесiмен европалық елдерде
ары қарай дами түсетiн Ұлттық экономикалық, халықаралық туризммен ерекше
байланыстағы қызмет көрсету саласына айналғанын зерттей отырып, дамыту.
Зерттеу пәні. Халықаралық туризмнің даму болашағы - қазақ
жастарының қолында, осы туризмді дамыта отырып Қазақстанның көркем және
әсем жерлерін басқа елге таныта алады, яғни Қазақстанның ұлттық
мәдениетін, табиғи көрікті жерлерін, демалыс орындарын, шетелдерге паш ету.
Болжам. Экономика, саясат, мәдениет, өнер, білім, ғылым мен қатар
туризм де қазіргі заманның ең маңызды бөлігі болып табылады. Оның
экономикалық маңызын бағалау қиын. Қазақстан – ежелгі және қазіргі заманмен
көршілес тұратын, Еуразияның ортасында орналасқан ірі мемлекет. Сонымен
қатар шығыс салт-дәстүрлері батыстың модернімен іргелесіп жатыр.
Қазақстанның ежелгі мәдениеті және теңдесі жоқ табиғатымен туристерді
таңқалдырады. Сонымен қоса, біздің елімізде туризмнің дамуына бүгінгі күні
атқарылған жұмыстар аз емес, яғни туристік кәсіпорындардың атқаратын
жұмыстары, инфрақұрылымды дамыта отырып, басқа мемлекеттер арасында
белгілі бір дәрежеге, жетістікке жету.
Туризм – бизнестің ең табысты да, қарқынды дамып келе жатқан
түрлерінің бірі. Бұл индустрияның үлесіне әлемдік тауарлар мен қызметтер
экспортының 8%-ы сәйкес келеді.
Туризмнің дамуы - болашақтағы экономикалық жағынан өте тиімді жаңа
әлемдік нарықтық шаруашылықтың бір бөлігі, себебі экономикалық құбылыс
ретiнде қазiргi туризм индустриалды түрде көрiнiп, ұлттық экономиканы
дамытуды жеделдететiн катализатор, жаңа жұмыс орнын құрушы, ұлттық кiрiстi
өсiрушi, жергiлiктi инфрақұрылымды дамытушы және жергiлiктi халықтың
тұрмыс жағдайын көтерушi болып табылды. Туризм индустриясы жоғары
деңгейдегi тиiмдiлiгiмен және оған салынған инвестицияның тез
қайтарымдылығымен ерекшеленедi. Жұмыс құрылымы зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған.
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін
табысын алу үшін оған бара-бар, шамамен 9 тонна тас көмір немесе 15 тонна
мұнай немесе 2 тонна жоғарғы сортты бидайды әлемдік нарыққы шығару керек.
Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік
өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің
есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде
кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды.
Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тіреу болса, ал
туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ.
Халықаралық туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң
нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі
мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал
жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда пайда
болатын жұмыс орындары, туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға,
экономиканың барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін
назарға ала отырып, мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы
басымдық ретінде белгіледі.
Халықаралық туризмнің Қазақстандағы рөлін айта кетсек өте зор.
Өйткені кез келген мемлекеттiң халықаралық байланыстар мен экономикасын
дамыту барысында ұсталар бiрден бiр жолы туризм. Туризм мәселелерiне елiмiз
бiздiң Қазақстанда да мейлiнше оңды көзқарас қалыптасып келедi.
Сонымен мемлекет халықаралық әлемдік туристік нарық жүйесіне кіруіне,
қызмет көрсетулердің халықаралық саудасы мен мемлекет экономикасының кіріс
секторы шеңберінде халықаралық кәсіпкерлік ынтымақтастықтың маңызды саласы
ретінде бәсекеге қабілетті туристік индустрия құруға жәрдем ететін болады,
сондай-ақ мемлекеттік бизнестің кәсіпкерлік бастамаларына қолдау көрсетуі,
туризм инфрақұрылымын қалыптастыруды мемлекеттік жеке әріптестік ықпал
етіп, жүзеге асыруда деген сенімдеміз.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Халықаралық туризмнің мәні мен маңызы
Туризм қазіргі уақытта жоғары мөлшерде кіріс кіргізетін және
экономиканың тұрақты бір саласы екені белгілі жағдай. Туризм саласында 250
млн. астам адам жұмыс істейді, басқаша айтқанда, әлемдегі әр 10-шы жұмысшы
осы салада. Оның үлесіне инвестицияның жалпы көлемінің 7%-ы, әлемдік
тұтынушылар шығындарының 11%-ы, барлық салық түсімдерінің 5% және әлемдік
сауда қызметтерінің үшеуі кіреді. Туризм әлеуметтік-экономикалық дамудың
катализаторы болып алға шығып, шаруашылықтың, көлік және байланыс, сауда,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, халықтық тұтыну таурларын өндіру және т.б.
көптеген секторларына зор ықпалын тигізеді.
Халықаралық туризм – бұл өте күрделі және сирек кездесетін құбылыс.
Бәрімізге белгілі, мемлекеттін сыртқы экономиканың байланысы айырбастың әр
түрлі формалары арқылы іске асады: аманат кассасындағы ақша,шетелдік
салымдар, халықтардың көшіп қонуы,мәдениет төңірегіндегі айырбас, сауда
қызмет көрсету және тағы басқалар.
Қандайда бір ел болмасын оның ең күрделі экономикалық іс-әрекеті сыртқы
экономикалық айырбас, жеке алғанда, нетижесі валютамен түсетін сыртқы
сауда. Халықаралық сауда секілді халықаралық туризм экономистерді ішкі
туризмнен бұрын қызықтыры бастаған. Олар,туристік қозғалыс төлем баланысына
тауар айырбасы секілді әсер етеді деген қорытындыға келді.Сондықтан
да,халықаралық туризмді сыртқы экономикалық байланыстың бір түрі деп
білген жөн,яғни ол сыртқы сауданың арнайы бір түрі болады. Халықаралық
туризм халықаралық қатынастардың бір түрі ретінде шетел туристеріне кең
көлемде мәдени және рухани қажеттіліктерін өтеуге бағытталған туристік
қызметтер көрсетеді.
Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстың бір түрі
болғанымен, бірқатар өзіндік ерекшеліктері де болады. Халықаралық туризмнің
өсуінде әлеуметтік-экономикалық факторлардың ерекше маңызы бар.Оның ішінде
басты орын алатыны-ұлттық табыс.Ұлттық табыстың өсуі мен саяхаттардың
көбеюіне өзара байланыстылығы әбден қисынды жән Халықаралық туризмде
саяхаттаушы тұлғалардың өз тұрғылықты жерінен шет елдерге туристік
мақсатпен шығуын қамтиды. Мемлекеттік шекараны кесіп өтуі олардың белгілі
бір құжаттарды алуымен байланысты: халықаралық паспорт пен виза рәсімдеу,
кедендік процедуралардан өту, валюталық және дәрігерлік қадағалаудан өту.
Бұл ережелерді мемлекет заңсыз миграциямен, халықаралық терроризммен,
наркотик саудасымен күресу мақсатында және елге кіру мен одан шығу тәртібін
сақтау үшін енгізеді. Арнайы қызметкерлер саяхаттаушы тұлғалардың паспорт,
визаларының дұрыс болуын тексереді, медициналық талаптарға сай егілгенін,
шекара арқылы заттардың, валютаны өткізу ережелері мен шарттарын және ақша
айырбастау операциясынан өткендігін қадағалайды. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
ДТҰ туристік құжаттарды толтыруды қысқартып, реттеуіне ерекше маңыз
бере отырып , жаңадан ұсыныстар жасап, оны қабылдады.
-паспорт формальдылықтары:паспорт қызметін бір орталықтан босату;
шетелдік паспорттарды жасаудың жұмыстарын реттеп,мерзімін қысқарту;
- виза формальдылықтары:рұқсатсыз кіру үш айға дейін;визаның
мерзімін 12 айға дейін ұзарту және бірнеше сапарларға рұқсат ету мен
көліктің кез келген түрін пайдалануға болатындығы;туристердің азаматтығына
қарамастан, бірдей консульдық жинақты бекіту;
Халықаралық туризмде саяхаттаушы тұлғалардың өз тұрғылықты жерінен
шетелдерге туристік мақсатпен шығуын қамтиды. Мемлекеттік шекараны кесіп
өтуі оларды бірақ та туристік саяхаттың көбеюі – адамның жақсы тұрмысына
ғана тәуелді емес,сонымен қатар бос уақыттың ұзақтығына да байланысты.
Соңғы 15-20 жылдарда Еуропа елдерінің көбінде адамдардың бос уақыты едәуір
ұзарды.Төленетін жылдық демалыстың ұзаруы қазіргі болып жатқан ғылыми –
техникалық революцияға байланысты болып отыр, өйткені онда ақыл –ой еңбегі
артады, өндіріске және тұрмысқа ынта қою күшейеді, қоршаған ортаның жағдайы
нашарлайды.
Халықаралық туризмнің өсуіне әсерін тигізетін әлеуметтік
–экономикалық факторларға жатқызуға болатындар:халықтың білімі мен мәдениет
деңгейінің жоғарлылауы және эстетикалық талғамының өсуі. Халықаралық
туризмнің көтерілген шағы XX ғасырдың ғасырдың 30-шы жылдары болды, бұл
кезде индустриалды дамыған елдер жалдаған жұмысшылардың еңбек жағдайын
реттейтін заңдар қабылдады.
Халықаралық және ішкі туризмнің айтарлықтай айырмашылығына
қарамастан, олар бір бірімен өте тығыз байланысты. Ішкі туризм халықаралық
туризмнің катализаторы болып табылады. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен
аймақтарды игеруге, базалық туристік инфрақұрылымның қалыптасуына,
мамандардың дайындығына және әлемдік туристік кеңістікті құруға ықпалын
тигізеді. Халықаралық туризм, тіпті елдер арасындағы сәл ғана болатын
шиелініске де, өте сезімтал келеді.
Халықаралық туризмнің тағы бір ерекшелігі оның экономикалық маңызға
ие болуы және халықаралық туризмнің елдің төлем балансына қандай ықпалы бар
екендігін ашып көрсететіндігінде. Шетелдік туристер, тауар мен қызметке
төлей отырып, қабылдап отырған елдің бюджетін толтырады және оның төлем
балансын активтендіреді. Сондықтан шетел туристерінің келуі активті туризм
атына ие болған. Керісінше, туристердің өз тұрғылықты тұрған жерінен басқа
елге шығуы, елдің ұлттық ақша бірлігінің ағып кетуіне әкеліп соғады. Осы
сияқты туристік операциялардың халықаралық төлемдерді елдің пассивті төлем
балансында бекітіледі – олар туристерді шығарушылар, ал туризмнің өзі
пассивті деген атқа ие болады. Пассивті және активті деп бөлу тек
халықаралық туризмге қатысты, ал ішкі туризмде бұндай ұғымдар жоқ.
Халықаралық туризм екі түрлі формада болады – кіру және шығу, олар
туристік ағымның бағыты бойынша айрықшаланады. Бір турист кіруші де, шығушы
да болып жіктеле алады, ол оның қай елде жүргеніне байланысты. Туристің
кетіп бара жатқан тұрғылықты жерінен, баратын, белгіленген елін ажыратады.
Бірінші жағдайда шығу туралы, ал екіншіде – кіру туризмі туралы айтылған.
Бұл терминдер сапардың басында шетелдік саяхатқа қолданылады.
1.2 Халықаралық туризмнің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы
Туризм және туристік қызмет туралы ілімнің дамуы, туризмнің тарихымен
тығыз байланысты. Туризм ілімімен ежелден бері ғылыми пән ретiнде
саяхатшылардың өздерi айналысқан, және олардың жазбаларын туризм›› ғылымы
сол кезеңдегi туризмге сай сипатталған. Сондықтан, туризм ғылымының тарихи
фундаменттiк дамуын қарастырған. Оның басты мәселелерiн шешу және оның
басқа ғылымдар арасындағы мәселенің қаншалықты екендiгiн бiлу маңызды.
Халықтар әрқашан және әрдайым саяхаттаған. Орта және Таяу Шығыс Азия
және Жерорта теңiзiнiң манайын мекендеген, ежелгi халықтар өздерiнiң
саяхаттары туралы жазба мәліметтерiн қалтырған. Бұл тарихи мәлiмдемелер
жаулаушылықтар мен сауданы кеңейтуден басқа Греция, Рим және Қытай сияқты
елдерiнiң атақты топтарының өкiлдерi көңiл көтеру үшiн, сонымен қатар сауда
немесе дипломатиялық мақсаттарда, саяхаттауға жиi шығып отырғандығын
байқатады. Мысалы, Геродот өзiнiң қысқа мерзiмдi сапарлары мен ұзақ
саяхаттары туралы маңызды қолжазбалар қалдырған. Осыған ұқсас, өмiрдi
сипаттау мазмұнындағы және тарихи бағыттағы, әдебиеттерде басқа елдердiң
саяхатының философиялық мағынасы, тiлi, дiнi көркем өнерi, салт-дәстүрi,
жергiлiктi тұрмыстық ерекшелiктерi мен халқының қонақжайлылығы қарастырған.
Туристiк саяхат сауда-саттық сапарлары жойыла бастаған кезде пайда болады
деуге болады. Ең бiрiншi саяхат жасаған адам Египет ханшайымы Хат, ең алғаш
осы ханшайым хош иiстi. әйгiлi Пунт елiне бару үшiн саяхат жасайды. (1501-
1484 ж). Осыдан 200 ж. бұрын Египетшi Синухит шығыстағы Кедем елiне саяхат
жасайды. Б.э.д. VI ғасырда Египетшi Неахо 3 жылға африкаға саяхат жасайды.
Рим және Грек елдерiнде осыдан 2300 ж. бұрын туристерден келетiн
қаржыны есептей бастаған. Грек саяхатшысы Ксенофонд Перей Грек портында
сауда орталығын, мемлекет әрлерiн отырғызу керек, олар мемлекетке көп пайда
әкеледi деген. Осы Гректер мен Римдiктер басқа елдерге бару үшiн танымдық,
елдiк, сауықтыру мақсатында саяхат жасады.
Келе Грек саяхатшылары б.э. дейiнгi VIII ғасырда саяхат жасай
бастаған. Әр саяхат барысында көрген жақсы орындарды өз елiне әкелiп салып,
әдет-ғұрпын жеткiзiп отырған. Орта ғасырда туристiк қозғалыс бәсеңдей
бастады, Рим империясы құлағанына байланысты. Тек б.э.д. VII және VIII
ғасырда туризм дiни мақсатта дами бастады.
Дiни мақсаттағы туризмде саяхатшылар Еуропа елiнiң көптеген киелi,
қасиеттi жерлерiне бара бастады. (Италия, Испания, Палестина). XVIII
ғасырдың басында Европада сауықтыру, танымдық мақсатта сапалы саяхаттар
тірi пайда болды. XVIII ғасырда Европаның кей мемлекетiндегi мектептерде
жаяу саяхатқа, серуенге шыға бастады. Еуропада XVII ғасырда Ұлы тур›› атты
мектеп бiтiрушi жастарға арналған ұйым атқарылды.
Осы Ұлы турда мектеп бiтiрушiлер 2-3 жылға басқа елге саяхатқа кетiп
отырған. Осыдан 150ж. бұрын жалпы саяхат Англияда өтiлдi. Осы саяхатты ең
алғашқы Ұйымдастырушы Томас Кук болған.
Томас Кук – ең алғашқы саяхат менеджерi. (1845ж) Томас Кук Лейстер
қаласынан Лафборо қаласына саяхат жасаған.
1845 ж. Томас Кук Ливерпульге саяхат Ұйымдастырды.
1847 ж. Томас Кук Туристiк қоғам ұйымдастырды. Осы ұйым Англиядан
басқа елдерге жiберiп отырған.
1863 ж. Томас Кук 1-рет болып тур фирма ұйымдастырды. Осы ең 1-тур
фирмаға Швейцарияға саяхат жасады.
1865ж. АҚШ-қа 1867ж Квейкерсити теңiздiк-туристiк саяхат
ұйымдастырды.
1882 жылы Томас Кук бүкiл дүние жүзiне айналу саяхатын жасады.
Томас Кук ең алғаш рет туристiк ерекше жетiстiкке қол жеткiздi. Томас Кук
турының алғаш менеджерi болып саналды.
Европадағы халықаралық тур ортғасырдағы болып Англия, Швейцария,
Германия, Франция, Италия, Чехия елдерi болып саналады.
XVIII ғасырда әр түрлi мақсатта саяхат жасаушыларда туристер деп
атала бастады. 1857 жылы алғаш рет Лондонда әр елден тауға саяхат
жасаушылар бiрiгiп Англия-Альпiлiк клуб ашты. Оның артынша 1862 ж.
Австралия – Альпiлiк клубы ашылды. XX ғасырдың I жартысында халықаралық
және ұлттық тур одан әрi басқа елдерде дами бастады. Бiрақ экскурсия және
туристiк саяхаттар тек белгiлi бiр халық үшiн ғана мүмкiн болып отырды.
I және II Дүние Жүзiлік Соғыс арасында, туристiк бағыттар iшкi және
сыртқы өзгешелiктерге ие бола бастады II дүние жүзiлiк соғыста халық аралық
туризмдi күрт төмендеттi. 1848 жылы Японияға шет елдiк туристiк сапарға
шығуға рұқсат етiлдi.
Россияда ең алғаш туризмдi дамытуға Петр 1 үлкен үлес қосты. Ол 1713
жылы емдiк минералды көздердi ашуға бұйрық бердi. 1719 жылы Ресейдiң алғшқы
курорттық шаруашылық даму жылы болып есептелiнедi. Осы кезде Кавказ
минералды суы (1803 ж) ашылды. 1805 жылы Липецк, Старая русса, Сергейвск
сияқты курорт. 1838 жылы Юрмала курорты ашылды. 1814 жылы Россия мен Қырым
арасында темiр жол салынып, туристік қор қатты нығайды.
XIX ғасырда Ресейде емдiк мақсаттағы туризммен қатар тау туризмiн де
дамыды. Кавказ тауындағы Эльбрус және Казбек шыңында тау туризмi дмыды.
әсiресе XIX ғасырдың 80-жылдарында тау туризмi күрт көтерiлдi. Петербург,
Москвада, Владикавказда, Петигорск, Сочиде, Верныйда, Ресейлiк туртуристiк
қоғамдық бөлiмдерi ашылды. Оны құрушылар белгiлi ғалымдар Амучин,
Вернадский, Семенов Тянь-Шаньский болды.
Советтiк Ресейде көпшiлiк туристердің дамуы В.И.Лениннiң 1919 жылы
март айында 8 сағаттық жұмыс күнi, демалысқа ақша төлеу, денсаулық сақтау
және мемлекеттiк курорттар сонымен қатар демалыс үйлерiн, ұйымдарын ашу
тур. декретке қол коюы себепкер болды.
КСРО-дағы туризмнiң дамуын 4 үлкен кезеңге бөлуге болады:
1.Қайта өрлеу және құрылымдық ұйымдарының қалыптасуы (20 жылдың
басы – 1936 ж).
2.Туризм мен экскурсияны кәсiподақтың басқаруы және туризм
индустриясының құрылу алғы шарттары. (1936-1969 ж.ж).
3.Туризмнiң қарқынды дамуы және оның халыққа қызмет етуде үлкен
салаға айналуы (1961-1991 ж.ж.).
4.Туризмнiң ТМД елдерi бойынша дамуы (1991 ж қазiргi уақытқа
дейiн).
VII-VIII ғ.ғ. отарлау және арабтар мен европалықтардың (оның iшiнде
Марко Поло – XIII ғ.) географиялық ашулары кезеңiнен саяхат туралы көптеген
жазбалар сақталған. Бұл қазiрге дейiн қажет болып келе жатқан асыл мұра
болып табылады. Мысалы, ақын Баско, XV ғасырда Японияға барғаны туралы
мемуар жазып қалдырған болатын, ал ол қазiрде туристер үшiн өте қажеттi
анықтамалық материал болып отыр. Бұл кезеңде туризмнiң танымдық маңызы
болған жоқ, негiзiнен маңызы жоғары адамдар және делегациялармен кездесуге,
сонымен қатар қасиеттi орындарға баруға бағытталған.
XV ғасырдан бастап әлемде европалық экспансия күшейдi, бұл нақты
карталардың және кемелердiң жаңа түрiнің шығуына, сонымен бiрге көпес
топтарының өсуiне себеп болды.
XVI ғасырдың орта кезiнен бастап, Солтүстiк Европаның тұрғындары
емделу үшiн минералды суларға, Италияның белгiлi оқу орталықтарына және ұлы
өркениеттiң ескерткiштерiн көру үшiн Оңтүстiк Европаға барып тұрған.
Алғашқыда тек атақтылар, қажылар және дипломатиялық емшiлер ғана
саяхаттаған.
Тур ұғымы 1750-жылдары енгiзiлген, ал турист терминi көңiл көтеру
және бiлiм алу саяхатының ұқсас қатысушыларын белгiлеу үшiн енгiзiлген
болатын.
Алғашқыда 2-3 жылға бөлiнiп, артынан туристер саны көбейген сайын,
турлардың бiрте-бiрте уақыты кемидi. Туристермен (жас адамдармен)
қамқоршылары бiрге ерiп жүрген, олардың көбi саяхаттары туралы мемуарларда,
туристiк анықтамаларда және жолсерiктерде жазып қалтырған. Бұлар тек әдеби
емес, сонымен қатар бұл суреттеу және танымдық еңбектер, оған Италияға 1786
жылы барып қайтқан И.В.Гетенiң жазбалары өте жақсы үлгi болып табылды.
XIX ғасырда индустриалды революцияның, империализмнiң, евангелизмнiң
және социализмнiң таралуы, туризмнiң дамуына үлкен ықпалын тигiздi. Ұлы
ағылшын форматоры және халықаралық туризмнiң негiзiн қалаушылардың бiрi,
Томас КУК (1808-0892) паравоздарды қала тұрғындарын қала сыртына,
көрмелерге және раллилерге апару сапарларында қолданған. Туризмнiң
комерциялық даму жақтарын атап көрсеткен ал туристiк индустрияның қазiргi
бастамасын бердi; бiрiншi болып саяхат бюросын құрды, көлiк және қонақ
үйлердегi орындарды қорландыру, отельдердiң жiктеруiн, жол чектерiн
енгiздi, кестелер сапалы жол серiктер шығарды. Осылайша халықаралық үлкен
маңызға ие болды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс аристократияны жойды да туризм
революциясын шығарды; адамдар жалпы индустрияландыру жағдайында табиғатқа
өте нәзiк сезiммен қарай бастады. Теңiз жағасында күн баннасын қабылдауда,
тауда демалу, шаңғы және жаяу туризм, теңiз кемелерiмен жүзу сияқты кеңiнен
тарай бастады. Бұл демалыс түрлерiнiң дамуы қазiрге дейiн жалғасып келедi.
Қазiргi кезде көптеген авторлар туризмнiң тарихи аспектiлерiн
зерттеуде, тұтастай туризммен және жекелей алынған курорттармен танысумен
айналысуда. Тарихшылардың маңызды үлесi римдiктер, Ниагара сарқырамасы,
XVII ғасырдағы Англия туралы еңбектерi болып табылады. Басқа әлеуметтiк
iлiмдердiң өкiлдерi жиi кедергi жасаған тарихи зерттеулер XX ғасырдың 60-
жылдары туризм және демалыстың жеке аспектiлерi (мысалы, курорттар және
минералды сулар), және кең мәселелерi ретiнде (мысалы, рекреация және
туризм тарихы) өзiнiң толық жалғасын тапты.
30-жылдардан бастап туризмге басқа ғылымдардың өкiлдерi де өз
үлестерiн қоса бастады. Демалу табиғатының тарихи және идеалогиялық
тақырыбы рекреациялық қызметтiң ең маңызды iлiмдерiнiң бiрi болып қалды.
Географтар автокөлiк саласының дамуына әсер ететiн iшкi туризм және сонымен
қосып шығу туризм туралы көптеген еңбектер жазды.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi он жылдықта туризм көптеген
елдердiң экономикасын көтеруге көмектестi, әсiресе отардан шыққан елдердiң
экономикасын бiршама көтердi.
1960 жылдарда туризм әлi де ғылым ретiнде қалыптаспады және туризм
мәселелерi бiр жүйеге келтiрiлмедi. Тек 1970 жылдардан бастап ғалымар
туризмдi ғылым ретiнде мойындады; сол кезден бастап сәйкесiнше ғылыми
кездесулер, конференциялар және т.б. өткiзiле бастады. Ресей туризмiнiң
дамуына және туристиканың кешенде туризм жайындағы ғылымның дамуына
Ресейдiң Халықаралық туризм академиясының ғалымдары көп үлестерiн қосты,
мысалы: В.Преображенский, В.Квартальнов, И.Зориндер.
Туристика тақырыбының маңызы өсе бастады, оған ғылыми және
практикалық журналдардағы туризмдi теориялық және қолданбалы негiзде
қарастырып жазған басылымдар дәлел бола алады, “Туристiк зерттеулер
журналы” (Journal of Travel Research, 1962 жылдан бастап шыққан),
“Туристiк зерттулер журналдары” (Annals of Tourism Research, 1973,
Солтѕстiк Америка), “Туристiк ревю” (Tourist Review, 1976), “Туризм
менеджментi” (Tourism Management, 1980, Европа); “Рекреалогия саласындағы
зерттеулер” (Tourism Recreation Research, 1977 ,Азия) және “Туристiк
талдаулар журналы” (The Journal of Tourism Studies, 1990, Австралия),
Туризм туралы ғылымның қалыптасқандығын растау үшiн тақырыптық
әдебиеттердiң, журналдардың, туризм туралы алғашқы негiздердiң санының өсiп
келе жатқанын айта кеткен жөн, бұл туризмнiң ғылыми жүйеге енiп,ғылыми
диссертацияларға тақырып бола бастағанын көрсетедi.
Туризм мәселерiн зерттеуге келесi бiр ынталандырушы дамушы елдердiң
туризмге деген “негативтi iс-әрекеттерi болып табылды. Мысалы, Гавай
аралдарында бұқаралық туризмге қарсылық бiлдiрдi, өйткенi онда халықтың көп
барғанынан қоғамда жезөкшелiк, қылмыскерлiк, мәдени және экологиялық
резонанстар өскен және бұл әрекеттер қоғамға жаман әсер етуде. Әсiресе
бұндай наразылықтарды, дiни құндылықтарды Ұстанатын, Азия және Тынық мұхит
аралдарындағы елдер бiлдiруде, мысалы, оларды мынадан көруге болады,
Бангоктағы Туризм жөнiнен дамушы елдердiң бүкiл әлемдiк кеңесi Азия және
Сингапурдың христиан конференциясы, Фиджидiң тынық мұхиттық зерттеу
институты және Африкадағы социалистiк қозғалыс өкiлдерi. Бұқаралық
туризмге деген бұл сын халықаралық деңгейдегi сәйкесiнше баламасы –
жұмсақ туризм деп аталатын немесе экотуризмнiң: 1982 жылы ЮНЕСКО-ның, 1989
жылы туризмдi зерттеу жөнiндегi халықаралық академияның, 1980; 1985 және
1989 жылдары Дүниежүзiлiк туристiк Ұйымның (ТМД) талқылауына түстi. Зерттеу
салаларының бөлiнуiмен белгiленген, өткен он жылдықта әр бағыт бiр-бiрiмен
шектес ғылымдардың әдiстерiмен нәтижесiн алған болатын. Саясаттану жеке
әлеуметтану, экономика және маркетингi, экология және география сияқты
пәндердiң көп ұқсастықтары пайда болды.
Туризм саласын зерттеудi дамыту сондай-ақ туристiк қызметтiң
коммерциялық және теориялық аспектiлерiне қызығушылық танытқан зерттеу
институттары мен ұйымдарының ашылуынан көрiнiс тапты. Көптеген туристiк
ұйымдар туризмдi индустрия ретiнде қабылдады. 1975 жылы Ресми туристiк
ұйымдардың халықаралық кеңесiнiң (РТНХК) негiзiнде құрылып, үкiметтiк
агенттiк болып табылмайтын – бұл халықаралық деңгейдегi ТМД, ал кезегiнде
мәлiметтердi жинайды және басып шығарады, техникалық көмекпен қамтамасыз
етедi және коференциялар ұйымдастырады, оқу бағдарламаларын бекiтедi.
Туризм жөнiнен Европалық комиссия (European Travel Commission, ЕТС, 1951
ж. құрылған); Туризм жөнiндегi Азия-тынық мұхиттық ассоциациясы (Pacific
Asia Travel Association, PATA, 1975) және Туризм жөнiдегi Кариб ұйымы
(Сaribbean Tourism Organization CTO, 1951 ) сияқты өзiнiң функциясы
жағынан ТМД-ға ұқсас болып келетiн, бiрақ аймақтық деңгейде ғана жұмыс
атқаратын ұйымдар. Ұлттық деңгейде көптеген елдерде үкiмет қарауындағы,
туризм департапменттерi бар, мысалы, U.S. Travel & Tourism Administration,
Египеттiң Туризм жөнiндегi министрлiгi, осы сияқты, Кореяның туризм
жөнiдегi ұлттық корпорациясы. Үкiметтiк және коммерциялық өкiлдiктерi
сондай-ақ мемлекеттiк, қалалық және жергiлiктi, деңгейде бар.
Association Internationale a’Experts Sciontifiques du Tourism
(AIEST, 1951 ж. құрылған) , Travel, & Tourism Research Association (TTRA,
1970) және Халықаралық туристiк зерттеу академиясы (1998 ж.) сияқты
компаниялар туризмнiң дамуын зерттеумен айналысады. Халықаралық және
ұлттық ұйымдардың арасынан соңғысы ғана тек туризмдi зерттеудiң пәнаралық
қызметiмен айналысады.
Университеттер базасында, құрылған, ұйымдардың арасынан Center Des
Hates Etudes Touristiques ( CHET, 1964) атап өтуге болады. Бүкiл дүние
жүзiнiң студенттерiн оқытатын, халықаралық оқытушылар құрамы және ең үлкен
туристiк кiтапханасы бар.
Туристиканың дамуына әлеуметтiк ғылыми орталықтар, әсiресе соңғы
жиырма жылдықта, халықаралық маңыздағы ассоциациялар өте зор үлестерiн
қосты. Кейбiр, Америкалық антропология ассоциациясы, Халықаралық
географиялық кеңес және халықаралық әлеуметтiк ассоциация сияқты басты
бiрлестiктер туризм мәселелерi жөнiнен конгресс жиналыстарын ұйымдастырады.
Соңғы екi бiрлестiктiң ресми туристiк зерттеушi тобын құрғандығы белгiлi,
мысалы, 1990 ж. Әлеуметтiк ассоциация “Халықаралық туризмнiң әлеуметтiк
мәселесi” деген тақырыпта зерттеу жүргiзетiн топ құрған болатын.
Бiрiккен күштiң арқасында туримзнiң әлемдегi орны тұрақтануда. XX
ғасырдың басында, әсiресе екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн, көптеген
үкiметтiк ұйымдар мен коммерциялық агенттiктер туризмнiң әлемдiк.
Масштабта тұрақты экономикалық тiрек екендiгiн дәлелдедi. Экономикадан
басталған туристиканы зерттеулер мүмкiндiгiнше барлық ғылымды қамтып өттi.
Туристiк зерттеулердi жүргiзу және туризм мектептерiн құру өте баяу құбылыс
болды, бiрақ қазiр ол үлкен жетiстiкке жетiп отыр.
XX ғасырдың басы жаппай туризмнің қалыптасуымен ерекшеленеді.Бұл процесс
әсіресе I дүниежүзілік соғыстан соң ұйымдаса түсті.Туризм тарихшылары мұны
жалпы халықтың және әлеуметтік туризмнің пайда болуымен
байланыстырады.Жаппай туризм деп мұнда туристік іс-әрекетпен халқының
немесе тең жартысы шұғылданатың елдерді санау қажет.
А:А Крючковтың пікірінше, халықтық туризм дегеніміз – туристік іс-
әрекетпен халықтың табыс көзі төмен өкілдерінің қаржылық мүмкіндіктеріне
орай туризмнің ең арзан түрін таңдауы керек.Ал әлеуметтік туризм деп
мемлекеттік қазынада немесе басқа көздерден қаржылық мүмкіндіктері шектеулі
адамдарды қаржыландыратын ұйымдасқан саяхаттарды атайды.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін туризмнің жаппай сипат алуына
әсер еткен ол – автомобиль,самолет секілді көлік құралдарының туристік
деңгейде қызмет ете бастауы.Ал әлемде XX ғасырдың басында туризмнің жаппай
кері әсер болған себеп – халықтардың көпшілігінің кедей күйде болуы және
төлемді еңбек демалысының болмағандығы.Осыдан- ақ көптеген адамдардың
туристік іс-әрекеттерге қатысуы аз болғандығын байқатса керек. Тіпті
экономикасы басқа елдерге қарағанда алдынғы қатарда болған Англияның өзінде
ірі өнеркәсіп орындарының жұмысшыларыиен қызметкерлерінің еңбек демалысы
жылына 1903 жылы 1-2 апта ғана болды.Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек
демалысы 1908 жылдан бастап қызметі 3 жылдан асса ғана 6 күн
берілетін.Сонымен қатар I дүниежүзілік соғыстан кейін жұмысшылардың
туристік қозғалысы өрістеп, олардың кәсіподақтар мен социал-демократиялық
партиялар ұйымдастырып, өздерінің туристік бюроларын құрып,туристерді
жайғастыратын қаражаттар шоғырланды.Мұндай қозғалыстар әсіресе
Германияда,Швейцарияда және Австралияда кең өріс алды.
XX ғасырдың II жартысында қоршаған ортада көптеген өзгерістер
болды.П.Г. Олдак айқындағандай, статикалық өмір типінің, яғни халықтың
басым көпшілігінің тұрған жерінен жылжымай,отыра беруінің орнына жаңа
динамикалық өмір салты ене бастады.Өзгермелі өмір салты миграциялық
процестердің ерекше өсуімен сипатталады.
II дүниежүзілік соғыстан соң миграциялық туристік ағымның күрт көбеюі
елдер мен континенттердің экономикалық таныстарының беки түсуімен, ғылыми
және мәдени байланыстардың кенейе түсуімен, транспорт саласындағы
жетістіктерімен, транмпорттық тарифтердің арзандауымен, авиациялық
рейстердің жеделдеуімен және жеке меншік автомашиналардың көбеюімен
байланысты болады. Мәселен, ЮНЕСКО курьерінің (1996 ж., желтоқсан)
мәліметтеріне қарағанда, 1965 эылы әлемде авиажолаушылар 180 млн. болса, ал
автомашинаның саны 130 млн.-ға жетеді.
Сол кезеңнің туризмнің дамыуына кейбір елдердің халықтарының
кірістерінің өсуі, еңбек демелысы мерзімінің ұзаруы және үлкен қалалардағы
өмірден адамдардың қатты шаршайтындығы негіз болды.Зерттеулердің
мағлұматтарына қарасақ, өнеркесібі дамыған елдерден демалу мақсатында
сапарға шығындар негізінен ірі индустриялы орталықтардың тұрғындары екен.
Соғыстан кейінгі жылдарда көптеген елдердегі туртзмнің дамуына
шекарадағы талаптрдың жеңілдетуіне, валюта ауыстыру мен шектеудің азаюы ,
аэродромдар,жолдар, қонақ уйлерінің салынуы , туристік нысандарға жарнама
жасалыныуының жетілуі жағдай жасады.II дуниежүзілік соғыстан кейінгі туризм
жалпы халықтық сипат алып , индустриялы елдердің көптеген тұрғындардың
қажеттілігіне айналады.Демалу индустриясының өз институттары , азық-түлік
, өнеркәсіптік циклі ,ол өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың әдістәсілдері
пайда болды, қалыптасты.
XX ғасырдың 50-60- жылдарындағы батыс Европа елдерде қонақ үйлерін ,
ойын –сауық орындарың ерекше қарқын алды.Европа туризмі негізінен
америкалық туристерге келіп, қарсы алушы елдердің долларлық қазынасы тола
бастады.XX ғасырдың 60-жылдарынан 70- жылдарының орталығына дейін келу-
кету туризімі өсіп , туристік мекемелер мен олардың өндірістерінің көлемі
артты.
II дүниежүзілік соғыстан кейінгі дауірде туризм рыногының сұранысымен
ұсынысында төбегейлі өзгерістер болды,жаппай туризм сараланған жаппай
туризмге ұласты.Туризмнің бұл екі түріне де жаппайлық тәң, оған таңдаулылар
(элита) ғана емес, орта класты халықта, 80 – жылдардан бастап кірісі төмен
деңгейдегі ел де қатысатын болды.
Тұтыныушы ретіндегі жалпы халықтың жағдайының жақсарыуы, экономикалық
өсудің жалғасуы, жұмысшы қауымының бос уақытына деген қарым-қатынасының
өзгеруі демалысқа деген тұтынушылық мақсатпен психологияны мүлдем өзгертті.
XX ғасырдың 70-жылдарының ортасына дейінгі уақыттағы туристік
фирмалардың нарықтық стратегиясы өндірілген өндірістердің
универсалдылығымен ерекшеленіп , ерекше, арнайы жекелеген салалармен
шұғылдану болған емес.
70 жылдардың II жартысынан бастап туристік сұраныстардың сұралынуына
байланысты ұсыныстарда арнайы қызмет, арнайы өнім тенденциясы күшейіп
соңғы жағдай арнайы фирмалардың көрсететің қызметт ассортиментінде кеңейіп,
туристік фирмалар қызметінде, қызметі көрсетудің басқа салаларда ене
бастады.Табарлар мен қызметтер рыногының шекарасының көбеюі , экономиканың
өсу қарқынының төмендеуі , 80 жылдардың ортасындағы экономикалық және
құрлымдық дағдарыстар сараланған туризмнің қалыптасуына жағдай жасалған
туризмнің бұл түрі 80-жылдарда басым бағыт ала берді.Бұл индустриалды
қоғамның дағдарысының белгісі еді. Қазіргі дүниеде туризм түрлі елдердің
ынтымақтасыуынада, өзара мәдени игі әсер етуге ерекше рөл атқарады
.Туризмнің алыныуы халықтың реакциялық қажеттіліктерін қанағаттандыруын
ғана қоймайды , өнеркәсібі дамыған және дамушы елдердің әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан маңызын шешугеде болады.Туризм ісі дамыған елдердің
туризммен табатын пайдасы экспорттың барлық мөлшерінің 10-нан 35-ке дейінгі
пайызын құрайды.
Осылайша, халықаралық туризмнің көмегімен тұтынушылықтың өрісін
кеңейтті.Дамып келе жатқан туристік бизнес түрлі ұйымдардың ұлттық аяда
ғана емес ,әлемдік масштабта бірлесе жұмыс үстеуін талап етті.Мұндай ұйым
1898 жылы Люксембургте алғаш рет ұйымдастырылды, ол бірлестік туристік
ұйымдардың халықаралық лигасы деп аталды.
Қазақстан Республикасы халықаралық туризмнің іс –әрекетіне халықаралық
парламменттарлық, аймақаралық ұйымдардың кейбіріне толық ,кейбіріне
жартылай мүше немесе бақылаушы ретінде қатысады.
Қазақстан Республикасындағы туристік ұйымдар халықаралық туристік
ұйымдарға төмендегідей мақсаттарда қатыса алады:Халықаралық туристік
алмасу, экономикалық және техникалық ынтымастақты дамыту туризмнің инфарқ
құрлымы мен материалдық базасын нығайту үшін, халықаралық ынтымастақты
дамыту, туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін , туризм бойынша
информациялар алмасу үшін, халықаралық туризімнің түрлі салалары бойынша
бірлескен ғылыми зерттеулер жүргізу үшін, туризм аясындағы басқада
халықаралық ынтымақтастақты іске асыру үшін.
Енді қадам басқан XXI ғасырдың алғашқы 10 жылдығындағы әлемдік
туризмнің дамыуының негізі тенденциясын бағдарлау Бүкіл әлемдік туристік
ұйым аналитиктерінің ісі. Жоғарыдағы информацияның барлық Бүкіл әлемдік
туристік ұйымның Европа аймағы бойынша өкілдің көмекшісі А.Шлевковтың 2000
жылдың қазан айында Алматыда өткен Эко- туризм XXI ғасырда өтпелі
экономикалы ТМД , Қытай және Монғолия секілді елдердің тұрақты дамыуының
құралы деген тақырыпта өткен семинарда жасаған баяндамасынан алынды.
Бүкіл әлемдік туристік ұйым ұлттық туристік ұйымдарды зерттей келе
төмендегідей құбылыстарда айқындады:
а)ұлттық туристік ұйымның 70 пайызы өз маркетингті іс – әрекеттің
туристік рыногтың шешуші бағыттары жұмылдырады;
ә) ұлттық туристік ұйымның 77 пайызы өз маркетингтік іс –әрекетің
сегменттік рыногтың неғұрлым тиімді түрлеріне бағыттайды;
б) ұлттық туристік ұйымның 88 пайызы өз маркетингтік іс –әрекетің
шетелдерге кеңейтті;
в) ұлттық туристік ұйымдардың 90 пайызы өз коопаративті маркетингін
жеке сектормен көбейткен;
г) ұлттық туристік ұйымның 77 пайызы өгтем маркетингтік саясат
ұстанды.
1.3 Халықаралық туризмнiң дамуындағы мәселелерi
Қазiргi кезде халықаралық туризм белгiлi бiр заңдылықтарға және
белгiлi бiр факторлардың әсер етуiне сай дамуда, әсер етушi факторлардың
iшiндегi маңыздылары табиғи –климаттық және әлеуметтiк –экономикалық, оған
даму деңгейi және белгiлi бiр аймақтың өндiрiстiк және өндiрiстiк емес
саласының құрлымы, өмiр сүру деңгейi, саяси тұрақтылық жатады:
демографиялық, инфрақұрлымдық, ал өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрлымның даму деңгейiмен анықталады; сонымен қатар геосаяси факторлар
болып табылады.
Елдегi кез келген саяси тұрақсыздық жағдайда туристiк ағымның тез
арада тоқтап қалатыны белгiлi, өйткенi турист өзiнiң басын басқа елде ,
танымайтын жерде, жүргенде қатерге тiккiсi келмейдi. Әрбiр нақтылы аймақта
туризмнiң дамуына геосаяси фактор өте зор әсерiн тигiзедi. Дүниежүзiлiк
туризм ұйымы (ТМД) кейбiр елдердегi саяси тұрақсыздықтарға алаңдаушылық
танытып отыр, өйткенi бұндай жағдайларда туристердiң жеке басына қауiп
төнедi.
Дүниежүзiлiк туризм ұйымының сарапшылары, саяси салдардан болған
немесе туристердiң жеке басына қауiп төндiретiн, туризм индустриясының
тұрақсыздығының үш түрiн бөлiп көрсеттi. Бiрiншiден, бұл - әскери iс-
әрекеттерден немесе тоқтаусыз террористiк актiлерден туындап отырған
қаламдық ұзақ тұрақсыздық . Бұған Ливан, Солтүстiк Ирландия, Шри – Ланка,
Алжир, Ауғаныстан, Израиль, Пакистан, Иран, Ирак сияқты елдер мен
территориялар мысал бола алады. Әскери қақтығыстар аз уақыттың iшiнде
туризм индустриясының дамуын тежейдi және жояды, мысалы бұндай жағдайлар
бұрынғы Югославияда, Иракта және сол сияқты әлемнiң т.б. елдерiнде
болған. Бұған басқа да алаусыздың насихаттаулар немесе қысқа мерзiмдi
саяси дағдарыстар сияқты экстрималды жағдайлар себеп болуы мүмкiн. Аймақтық
саяси қақтығыстар тек туристiк ағымды тоқтатып, туризм индустриясының
дамуына кедергi келтiрiп қана қоймай, сол елдiң туристiк ресурстарының
жоғалуына тiкелей себепшi болып табылады. 2001 жылы 26 ақпандағы
талибтердiң басшысы Мұхамет Омардың жарлығынан кейiн Ауғаныстандағы Исламға
дейiнгi ескерткiштердi (будда, зороастризмдiк, индуистiк) жою бүкiл әлемдi
дүр сiлкiндiрді, талибтер Министрлiгiнiң жарлығы бойынша, Бамиан үңгiр
монастырi бұзылған , онда V ғасырдағы 53 және 3-4 ғасырдағы 38м Будданың
әлемдегi ең биiк мүсiнi сақталған болатын. Ежелгi сауда жолы - Ұлы Жiбек
жолының бойында орналасқан бұл монастырі Шыңғыс хан мен Темiрдiң
шапқыншылықтарынан кейiн де, көптеген соғыс және этникалық тартыстардың
кейiн де аман қалған едi. Сонымен қатар Бахтияр провинциясындағы ежелгi
индуистiк кесенелер. Кабулда оншақты Ұлттық мұражайлар жиынтығы да
жойылған. Оның iшiне 2000 жыл бұзылмай тұрған будданың отырған мүсiнi де
кiредi. Мүсiндердi бұзғаннан кейiн-ақ БҰҰ, ЮНЕСКО және әлемнiң көптеген
елдерi, оның iшiнде мұсылман елдерi де өздерiнiң мүсiндердiң бұзылуына
наразылықтарын, бiлдiрiп, талқыға түсiрдi.
Бүкіләлемдік туристік ұйымның аймақтық
ұйымдарының Құрамына Араб туристік ұйымы,Туристік агенттердің американдық
қоғамы,Тынық мұхиттық аймақтық туристік ассоциациясы, Латын Америкасы
елдері туристік агенттерінің конференциясы,Британ туристік агенттерінің
ассоциациясы, Европалық туристік комиссия кіреді.
Қазақстан Республикасы халықаралық туризмнің іс-әрекетіне халықаралық
парламентаралық,аймақаралық ұйымдардың кейбіріне толық,кейбіріне жартылай
мүше немесе бақылаушы ретінде қатысады.
Таяу Шығыстағы әскери қақтығыстар туристiк ағымға әсерiн тигiзбей
қоймады тарихи-мәдени және дiни ескерткiштердiң молдығына қарамастан,
туристердiң ағымы тоқтап қалды. Бұндай шиеленiскен, жағдайлар Ливанда да
болды. 1975 жылы соғыс басталмай тұрып Ливан бюджетiне бүкiл ұлттық
түсiмнiң 20 % туризмнен келетiн, ал 1996 жылы ол 8 %-ды құрайтын болған.
Өзiнiң туристiк индустриясын қайта нығайту үшiн 1997 жылы ақпанда Ливан
үкiметi Араб туризмiнiң жазғы фестивалiн ұйымдастырған. Саяхаттаушылардың
көңiлiн аудару мақсатында кең көлемдi жарнама компаниясы ұйымдастырылды,
сонымен қатар Ливан қонақ үйлерiндегi тұру мен қызметiнiң бағасы
төмендетiлдi. Алжирге туристердiң баруы мүлде мүмкiн болмай қалды.
Жергiлiктi исламистердiң территорлары шетелдiктердiң елге баруын өте
қауiптi жағдайда әкеп соқты.
Туризмнiң түсуi тек ислам аймақтарында ғана емес, сондай-ақ жайлы
жатқан Европада да байқалуда. Бұрынғы Югославия республикаларының туристiк
индустриясы Еуропадағы ең жақсы дамыған аймақтар болатын. Бес жылға
созылған, азаматтық соғыс Хорватияның, Сербияның, Черногорияның, Босня және
Герцеговиляның туристiк бизнесiн түгелдей дерлiк жойып жiбердi. Бұл
жерлере туристiк ағым деңгейi түсiп кеттi де, Европалық Жерорта теңiзiнде
демалушылар әлемнiң басқа аймақтарына қарай беттедi.
Екiншiден, туристiк индустрияның дамуына ұдайы шиеленiсушiлiктер мен
туристiк бағыттардағы екi ұштылық (белгiсiздiк) үлкен жерiн тигiзедi.
Египеттегi, Үндiстандағы, Израильдегi, Ямайкадағы, Кениядағы, Перудегi, ОАР-
ғы Филиппиндегi немесе Туркиядағы зорлық-зомбылықтың , дiни экстрилизмнiң
көрiнiстерi тұрақсыздыққа әкеп соғуы мүмкiн және туристiк ағымды басқа
тыныш аймақтарға қайта бағыттауға тура келедi.
Тайландтағы жан түршiгерлiк оқиғаның өткенiне де бiраз уақыт болды.
Ендi қазiр адам шығыны ғана емес, экономикалық шығындар да есептелуде.
Тайланд бұл жағдайға төменше деп қарамай, туристердi бұрынғыша қабылдауға
дайын екендiгiн хабарлайды. Басқа шеккен елдерде де өздерiнiң тек
өнеркәсiптiк және ауыл шаруалышығы объектiлерi жағына ғана ауыр тигенiн, ал
туристiк аудандардың аман қалғанын айтады. Бұл елдердi де түсiну керек,
өйткенi бұл мемлекеттердiң экономикалық жағдайында кiрiстiң қайнар көзi,
бүкiләлемдiк көмектен басқа, тек туризм саласы болып табылады. Курорт –
шықпай қалған егiстiк алқап секiлдi емес, туристер бұнда жыл бойында табыс
әкеледi.
Дүниежүзiлiк туризм ұйымы да жапа шеккен елдерге қолдау көрсетiп отыр.
Олар өз есептерiнде Оңтүстiк - Шығыс Азия елдерi цунамиден кейiнгi
шығындардан кейiн де экономикалық жағдайының төмендемейтiнiн көрсеттi.
Әлемнiң турын орындағы көшбасшысы концернi үстiмiздегi жылдың ақпан айынан
бастап-ақ туристердi Пхукет пен Шри-Ланкаға жiберу жолдамаларын жаңартуда.
Дегенмен, әлемдегi турфирмалардың атқаратын қызметi мен қызығушылықтары
жапа шеккен елдердiкiмен бiрдей. Оларға цунамиге басланысты келген
шығындардың орнын толтыру керек, ал бұл милиондаған АҚШ долларын құрайды.
Бiз Қазақстандық турфирмалардың жағдайын қарайтын болсақ, басқа
елдерден жақсырақ болуды. Бiрiншiден, сауда және туристiк қызметтi және ҚР
Ұлттық туристiк басқармасы барлық Қазақстандық турфирмаларға турситiк
қызмет толық көрсетiлмеген тұтынушыларға өз ақшаларын қайтаруына кеңес
бердi. Екiншiден, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгi бар келiсiм-шарттар
туроператорды тұтынушыларға орындалмаған қызметтерiнiң ақшасын қайтарып
беруге мiндеттейдi. Егер ақшаны қайтармаған жағдайда турфирманың
лицензиясынан айырылуы қауiпi бар. Үшiншiден, Қазақстандық турфирмалардың
арасындағы қатаң бәсекелестiк кезеңде әр тұтынушы үшiн күрес жүруде.
Сондықтан келген туристер мен оператор арасындағы келiспеушiлiктер фирмаға
тиiмсiз.Төртiншiден, Қазақстанның шығым сомасы Ресейдiкiнен азырақ. Бұл
Қазақстандықтар Ресейлiк демалушылардан шетелдерге аз шығады деген сөз емес
(Оңтүстiк-Шығыс Азияға 800-ге жуық адам барған.) Бұнда әуе қатынастарының
қызметi мен жолдаманың бағасы маңызды орын алады. Ресейлiктерге қарағанда
Қазақстандықтар жолдаманы төмен бағаға алуда, бұл жерде Қазақстанның
Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiне жақын орналасқанына байланысты (тiптi орташа
кiрiстi азаматтар да жолдамаға қол жеткiзе алады)
Осылайша, саяси шиеленiстер шығып, азаматтық соғыстар жүрiп жатқан
елдерде жағдай тұрақтанбайынша, туризмнiң дамуы мүмкiн емес. Геосаяси
жағдайлар тоқтатылмай, ұзаққа созылатын болса, үкiмет мен туристiк
индустрияның жетекшiлерi осы дағдарыстардан шығудың жолдарын ойлап тауып,
туризм дамуының мемлекеттiк және халықаралық бағдарламаларын жасау қажет.
Туризм адамзат қызметiнiң түрi ретiнде белгiлi бiр функцияларды
орындауымен байланысты. Туристiк сапарлар мiнез-құлықтың өзгеруiне әсер
етедi, адамның қаблетiн тексеруге мүмкiндiк бередi, мысалы құбандалмаған
ортаға, экстриманды жағдайларға, қауiптi оқиғаларға бейiмделу қабiлеттерiн
тексеруге болады. Халықаралық туристiк ұйымдардың белгiлегенiндей, 2000 ж.
мәдени және тарихи жерлерге барумен байланысты туризмге сұраныстың өсуi
жалғасын тауып отыр.
Халықаралық туристiк ұйымдардың мәлiметi бойынша, 2000 ж. мәдени және
тарихи көрнекi жерлерге барумен байланысты туризмге сұраныстық өсуi
жалғасуда және де уақытша болатын елдегi қоршаған орталық күйi турды
қалыптастыруда басым факторлардың бiрi болып табылады. Халықтар экологиясы
таза, тарихи-мәдени ескерткiштерi көп жерлерге баруға тырысады. Туристердi
ерекше тартатын жерлер – бұл “жағымды” энергиясы бар жерлер. Бiрақ туристiң
өзi де табиғатты және тарихи-мәдени ескерткiштердi қастерлуi керек.
Мысалға алатын болсақ, Францияның , Испанияның әдемi жерлерiнде,
туристiк бағытқа жақын жерде көне кескiндеме суреттерi бар үңгiрлер
орналасқан. Зерттелiп, ашылған тасқа жазылған ежелгi ескерткiштердiң
көпшiлiгi, ал олардың саны қазiрде 140қа жетiп отыр, Оңтүстiк Францияның
және Солтүстiк Испанияның тауларында Франко-Кантабрий ауданында
шоғырланған, сонымен қатар Францияның Дартонь провинциясында бар. Испанияда
Альтамира, Кастильо, Пасьега, Коваланас, Пиндаль сияқты үңгiрлерi
зерттеушiлердiң назарын ауып отыр.
Ал Қазақстан территориясында бұндай ескерткiштер Іле өзенiнiң
бойындағы Тамғалы тас, Алтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz