Ежелгі Египет мәдениетін мектепте оқытудың әдістемесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8 бб.
І . тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы.
1.1. Алғашқы өркениет ошақтары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.12бб.
1.2. Ежелгі Египетегі қолөнердің және жазудың дамуы ... ... ... ... ... ...13.16 бб.
1.3. Ертедегі діни наным . сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.20 бб.
ІІ . тарау. Пирамидалар және сәулет . құрылыс нысандары . ежелгі Египет мәдениетінің ұлы жетістігі.
2.1. Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.24 бб.
2.2. Эллинизм дәуіріндегі сәулет . құрылыс өнерінің дамуы ... ... ... ..25.27 бб.
ІІІ . тарау. «Ежелгі Египет мәдениеті» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1. Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері ... ... ...28.36 бб.
3.2. Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.49 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.51 бб.
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.55 бб.
І . тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы.
1.1. Алғашқы өркениет ошақтары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.12бб.
1.2. Ежелгі Египетегі қолөнердің және жазудың дамуы ... ... ... ... ... ...13.16 бб.
1.3. Ертедегі діни наным . сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.20 бб.
ІІ . тарау. Пирамидалар және сәулет . құрылыс нысандары . ежелгі Египет мәдениетінің ұлы жетістігі.
2.1. Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.24 бб.
2.2. Эллинизм дәуіріндегі сәулет . құрылыс өнерінің дамуы ... ... ... ..25.27 бб.
ІІІ . тарау. «Ежелгі Египет мәдениеті» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1. Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері ... ... ...28.36 бб.
3.2. Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.49 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.51 бб.
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.55 бб.
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз. Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып үйрету. «Білім туралы» заңда көрсетілгендей: «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға...» - басты назар аудару қажет[51; 25].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде мәдениет саласындағы жетістіктерді оқытушыларға үйрету және игерту үлкен маңызға ие. «Мәдениет – бұл барлық ілім ұмытылғаннан кейін қалатын мұра», - деп орта ғасырлық ғалым Э. Эррио айтқандай, ежелгі дүние мәдениеті соның ішінде, Ежелгі Египет мәдениеті өзінің құндылығымен күннен – күнге жарқырайды[3; 11]. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Египет мемлекетінің тарихы мен мәдениеті бүгінгі таңда тарих сахнасында өз құнын жоймайды. Сол дәуірде пайда болған «пирамида» қазіргі күні үлкен тарихи, зор мәнге ие болғаны хақ.
Қалай дегенмен де, кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту – жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі Шығыс тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Египет мемлкетінің мәдениетін мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан өркениеттің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
«Ежелгі Египет мәдениеті» Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі бассейні жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларын «Ежелгі дүние тарихының» құрамдас бөлімі болып табылады. Ежелгі Египет Ежелгі мәдениеті мен тарихы Шығыс мемлекеттерінің қоғамдық және мемлекеттік құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады. Ол б.э.д. ІІІ мыңжылдықтардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі гректік және эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен аяқталады[51; 226].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлігі болып табылатын ежелгі Ежелгі Египет мәдениеті.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Египет мемлекетінің қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Египет өркениетінің дамуының кезеңдерінің мәнін ашып көрсету.
- Алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалын тарихи тұрғыдан ашықтау.
- Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуының деңгейі мен дәрежесін салыстырмалы түрде жете зерттеу.
- Ертедегі діни наным – сенімдер ерекшелігін анықтау.
- Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орнын объективті тарихи шындыққа сай зерделеу.
- Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына шынайы баға беру.
Гипотеза: Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу - әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласындағы № 37 мектеп – гимназиясының 6 «А» сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Египет тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады. Ертедегі Египет тарихын зерттеу барысында ғалымдар Египет мәдениетіне мән бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Шанполион, неміс ғалымдары Рубейнштейн және Говард Картер еңбектерінде Египет тарихы мен деректерді қортындылау, талдау жасалынған[19; 91].
Египет тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты парламенттік , дәстүрлі, классиктік капитализм елі Францияда көңіл бөлді. Әртүрлі саяси партиялардың қақтығыстарында Еггипет тарихының материалдарын кеңінен пайдаланды, оның ішінде сәулет құрылыс өнеріне көп мән берді.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар Египет тарихы мен қоғамын материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп тұжырымдады.Ертедегі Еггипет тарихын маркстік – лениндік идеология негізінде зерттеу күрделі процесс болды[24; 9].
1959 жылы Ленинградта Петровский Н., Матвеев В., «Египет сын тысячелетний» деген еңбектерін жазып шығарады[3]. Көптеген деректерді асқан ұқыптылықпен зерттеу нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Египет мәдениетін қалыптастырудағы құл иеленушілік пен тәуелділіктің басқа да формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, Шығыс әлеміндегі құл иеленушілік өндірістің ролін ашып көрсетті.
60 – 80 жылдары зерттеулерде Египет тарихына әртүрлі жақтарына, мәдениетіне үлкен орын берілді. Авдиев В.И., Дьяконова, В.Д.Нероновой, И.С.Свенцицкой, Струве В.В., Тураев Б.А. еңбектерінде Египет мәдениеті әртүрлі қырларынан зерттеледі[11, 15, 16, 25]. Полис алдындағы және полис ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика және оның ішінде аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай зерттеген зерттеулер болып табылады.
С. Қ. Төлкеевтің «Ертедегі грек тарихы» еңбегінде эллинизм кезеңінің түбегейлі мәселесі: грек полистерінің гүлдену жағдайларындағы полистік және полис аралық құрылымдардың арақатынастары, тәуелсіз грек қала мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты дамуы зерттеледі. Соның ішінде эллиндік Египет мәдениеті мен ондағы ғылым мен білімнің дамуы ерекше баяндалады[50].
В.И.Кузищина, Авдиев В.И. еңбектерінде ежелгі Египеттің мәдени құндылықтарына деерктеріне сипаттама беріледі. Ежелгі Египет жерінен табылғанг заттай деерктерге тарихи тұжырым жасалынып, тарихи баға берілген[4, 6].
Соңғы кездері шығып жүрген оқытушыларға арналған тіректік конспекті ретінде жазылып шыққан Федосик В. А., Прохоров А. А., И. О.,Евтуховтар «Материалы по истории древнего мира и средних веков» атты кітапша жазып шығарды[2]. Аталған еңбектің құндылығы Египет тарихын даталық және оқиғалық тұрғыда ашып, оқушының жылдам меңгеруіне жағдай жасалған.
Ал деректіктерге келер болсақ нақты Египет мәдениетінің деректеріне арналған қаламыздағы кітапханаларда еңбектер жоқ. Бірақ жекелеген христоматилардан біршама деректік материалдар ала аламыз. Атап айтсақ: История Древнего Востока: Материалы по историографии, Тематическая хрестоматия по истории древнего мира, Хрестоматия по истории Древнего Востока. т.б. [21, 31, 32]
Қазақ тілді басылымдар яғни, Ежелгі Египет тарихы туралы еңбектер мол деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет алуға болатын жалғыз ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол редакциясының басшылығымен жазылған «Ежелгі дүние тарихы» оқулығын айтуға болады. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар аударып, жазылған әдебиеттер мол деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы еңбектер мүлдем аз.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы деп аталып ол өз ішінен алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалы және Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуы, сондай – ақ, ертедегі діни наным – сенімдер деген үш бөлімшеден құралған.
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі Египет мәдениетінің ұлы жетістігі деп аталып, ол өз ішінен пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны мен Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады.
ІІІ – тарау. «Ежелгі Египет мәдениеті» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі. І бөлімде ойын технологиясы тиімділігі мен түрлері деп аталып, оның ерекшеліктеріне тоқталсам. ІІ бөлімінде тірек конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген.
Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз. Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып үйрету. «Білім туралы» заңда көрсетілгендей: «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға...» - басты назар аудару қажет[51; 25].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде мәдениет саласындағы жетістіктерді оқытушыларға үйрету және игерту үлкен маңызға ие. «Мәдениет – бұл барлық ілім ұмытылғаннан кейін қалатын мұра», - деп орта ғасырлық ғалым Э. Эррио айтқандай, ежелгі дүние мәдениеті соның ішінде, Ежелгі Египет мәдениеті өзінің құндылығымен күннен – күнге жарқырайды[3; 11]. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Египет мемлекетінің тарихы мен мәдениеті бүгінгі таңда тарих сахнасында өз құнын жоймайды. Сол дәуірде пайда болған «пирамида» қазіргі күні үлкен тарихи, зор мәнге ие болғаны хақ.
Қалай дегенмен де, кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту – жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі Шығыс тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Египет мемлкетінің мәдениетін мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан өркениеттің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
«Ежелгі Египет мәдениеті» Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі бассейні жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларын «Ежелгі дүние тарихының» құрамдас бөлімі болып табылады. Ежелгі Египет Ежелгі мәдениеті мен тарихы Шығыс мемлекеттерінің қоғамдық және мемлекеттік құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады. Ол б.э.д. ІІІ мыңжылдықтардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі гректік және эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен аяқталады[51; 226].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлігі болып табылатын ежелгі Ежелгі Египет мәдениеті.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Египет мемлекетінің қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Египет өркениетінің дамуының кезеңдерінің мәнін ашып көрсету.
- Алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалын тарихи тұрғыдан ашықтау.
- Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуының деңгейі мен дәрежесін салыстырмалы түрде жете зерттеу.
- Ертедегі діни наным – сенімдер ерекшелігін анықтау.
- Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орнын объективті тарихи шындыққа сай зерделеу.
- Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына шынайы баға беру.
Гипотеза: Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу - әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласындағы № 37 мектеп – гимназиясының 6 «А» сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Египет тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады. Ертедегі Египет тарихын зерттеу барысында ғалымдар Египет мәдениетіне мән бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Шанполион, неміс ғалымдары Рубейнштейн және Говард Картер еңбектерінде Египет тарихы мен деректерді қортындылау, талдау жасалынған[19; 91].
Египет тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты парламенттік , дәстүрлі, классиктік капитализм елі Францияда көңіл бөлді. Әртүрлі саяси партиялардың қақтығыстарында Еггипет тарихының материалдарын кеңінен пайдаланды, оның ішінде сәулет құрылыс өнеріне көп мән берді.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар Египет тарихы мен қоғамын материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп тұжырымдады.Ертедегі Еггипет тарихын маркстік – лениндік идеология негізінде зерттеу күрделі процесс болды[24; 9].
1959 жылы Ленинградта Петровский Н., Матвеев В., «Египет сын тысячелетний» деген еңбектерін жазып шығарады[3]. Көптеген деректерді асқан ұқыптылықпен зерттеу нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Египет мәдениетін қалыптастырудағы құл иеленушілік пен тәуелділіктің басқа да формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, Шығыс әлеміндегі құл иеленушілік өндірістің ролін ашып көрсетті.
60 – 80 жылдары зерттеулерде Египет тарихына әртүрлі жақтарына, мәдениетіне үлкен орын берілді. Авдиев В.И., Дьяконова, В.Д.Нероновой, И.С.Свенцицкой, Струве В.В., Тураев Б.А. еңбектерінде Египет мәдениеті әртүрлі қырларынан зерттеледі[11, 15, 16, 25]. Полис алдындағы және полис ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика және оның ішінде аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай зерттеген зерттеулер болып табылады.
С. Қ. Төлкеевтің «Ертедегі грек тарихы» еңбегінде эллинизм кезеңінің түбегейлі мәселесі: грек полистерінің гүлдену жағдайларындағы полистік және полис аралық құрылымдардың арақатынастары, тәуелсіз грек қала мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты дамуы зерттеледі. Соның ішінде эллиндік Египет мәдениеті мен ондағы ғылым мен білімнің дамуы ерекше баяндалады[50].
В.И.Кузищина, Авдиев В.И. еңбектерінде ежелгі Египеттің мәдени құндылықтарына деерктеріне сипаттама беріледі. Ежелгі Египет жерінен табылғанг заттай деерктерге тарихи тұжырым жасалынып, тарихи баға берілген[4, 6].
Соңғы кездері шығып жүрген оқытушыларға арналған тіректік конспекті ретінде жазылып шыққан Федосик В. А., Прохоров А. А., И. О.,Евтуховтар «Материалы по истории древнего мира и средних веков» атты кітапша жазып шығарды[2]. Аталған еңбектің құндылығы Египет тарихын даталық және оқиғалық тұрғыда ашып, оқушының жылдам меңгеруіне жағдай жасалған.
Ал деректіктерге келер болсақ нақты Египет мәдениетінің деректеріне арналған қаламыздағы кітапханаларда еңбектер жоқ. Бірақ жекелеген христоматилардан біршама деректік материалдар ала аламыз. Атап айтсақ: История Древнего Востока: Материалы по историографии, Тематическая хрестоматия по истории древнего мира, Хрестоматия по истории Древнего Востока. т.б. [21, 31, 32]
Қазақ тілді басылымдар яғни, Ежелгі Египет тарихы туралы еңбектер мол деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет алуға болатын жалғыз ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол редакциясының басшылығымен жазылған «Ежелгі дүние тарихы» оқулығын айтуға болады. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар аударып, жазылған әдебиеттер мол деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы еңбектер мүлдем аз.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы деп аталып ол өз ішінен алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалы және Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуы, сондай – ақ, ертедегі діни наным – сенімдер деген үш бөлімшеден құралған.
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі Египет мәдениетінің ұлы жетістігі деп аталып, ол өз ішінен пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны мен Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады.
ІІІ – тарау. «Ежелгі Египет мәдениеті» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі. І бөлімде ойын технологиясы тиімділігі мен түрлері деп аталып, оның ерекшеліктеріне тоқталсам. ІІ бөлімінде тірек конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген.
Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Всемирная история: Учебник для вузов/ Под. ред. Г. Б. Поляка, А. Н. Марковой. М., 1997.
2. Федосик В. А., Прохоров А. А., Евтухов И. О., Материалы по истории древнего мира и средних веков. Минск, 2004.
3. Петровский Н., Матвеев В., Египет сын тысячелетний. Л., 1959.
4. Авдиев В.И. История Древнего Востока. М., 1970. *
5. Васильев Л.С. История Востока. М., 1994. Т.I.
6. История Древнего Востока/ Под ред. В.И.Кузищина. М.,1988.
7. История Древнего мира/ Под ред. И. М. Дьяконова, В.Д.Нероновой, И.С.Свенцицкой. М., 1989.
8. Т.I. - Ранняя древность.
9. Т.II. - Расцвет древних обществ.
10. Т.III. - Упадок древних обществ.
11. История Древнего мира/ Под ред. С.И.Ковалева, В.М.Дьяконова. М., 1962. Т.I. - Древний Восток.
12. Очерки истории Древнего Востока/ Под ред. В.В. Струве. Л., 1956.
13. Редер Д.Г., Черкасова Е.А. История Древнего мира. М., 1985.
14. Т.I. - Первобытное общество и Древний Восток.
15. Струве В.В. История Древнего Востока. М., 1941.
16. Тураев Б.А. История Древнего Востока. М.-Л., 1935 - 1936, Т.I - II.
17. Шилюк Н.Ф. История Древнего мира: Древний Восток. Свердловск, 1991.
18. История Древнего мира / под ред. А.Г. Бокщанина. Т.1 - Первобытное общество и Древний Восток. М., 1979
19. Источниковедении истории Древнего Востока/ Под ред. В.И.Кузищина. М.,1984.
20. Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Хронология. М., 1981.
21. История Древнего Востока: Материалы по историографии. М., 1991.
22. История древнего мира: Учебно - методическое пособие для студентов - заочников I курса исторических факультетов педагогических институтов/ Под ред. Глускиной Л.М., Свенцицкой И.С. М., 1986.
23. История древнего мира: Методические указания / Под ред. Кузищина В.И. М., 1984.
24. Малеванный А.М., Чиглинцев Е.А., Шофман А.С. Классовая борьба в Древнем мире. Казань, 1987.
25. Неронова В.Д. Введение в историю древнего мира.Пермь.,1973.
26. Периодизация всемирной истории. Казань, 1984.
27. Пикус Н.Н. История древнего мира: Методические указания для студентов-заочников I курса исторических факультетов государственных университетов. М., 1968.
28. Практикум по истории древнего мира для студентов - заочников исторических факультетов педагогических институтов/ Сост. Н.Л.Просина, И.С.Свенцицкая. М., 1965, 1972 и др.
29. Древняя и средневековая история / Под ред. В.Е. Максименко. Ростов-на-Дону, 1997.
30. История Африки. Хрестоматия. М., 1979, 1970.
31. Тематическая хрестоматия по истории древнего мира / Сост. Н.Н.Пикус. М., 1963. T.I. - Древний Восток.
32. Хрестоматия по истории древнего мира/ Под ред. В.В.Струве. М., 1950. Т.I. - Древний Восток.
33. / Под ред. В.В.Струве, Д.Г.Редера. М., 1963.
34. Хрестоматия по истории Древнего Востока/ Под ред. М.А.Коростовцева, И.С.Кацнельсона, В.И.Кузищина. М., 1980.
35. Т.I. - Египет и Передняя Азия.
36. Биккерман Э. Хронология Древнего мира. М., 1975.
37. Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.
38. Всемирная история. М., 1955, 1956. Т.I-II.
39. Т.II. - Бронзовый век. Минск, 1996.
40. Т.III. - Век железа. Минск, 1996.
41. Горелик М.В. Оружие Древнего Востока. М., 1993.
42. Древние цивилизации/ Под ред. Г.М.Бонгарда-Левина. М.,1988.
43. Дьяконов И.М. Пути истории. М., 1994.
44. Искусство Древнего Востока. М., 1968.
45. История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации.
46. Т.II. - Передняя Азия. Египет/ Под.ред. Г.М. Бонгард-Левина. М.,1988.
47. Качановский Ю.В. Рабовладение, феодализм или азиатский способ производства? М., 1971.
48. Литература Древнего Востока. М., 1971.
49. Никифоров В.Н. Восток и всемирная история. М., 1975, 1977.
50. Төлкеев С. Қ. Ертедегі Греция тарихы. Қарағанды 2001ж.
51. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
52. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
53. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
54. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.
55. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
56. Ахатаева Ғ. Интерактивті әдісті пайдалану негізінде ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуы тақырыбын оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 1.
57. Қойшиева С. Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
58. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
59. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
60. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
61. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
62. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
63. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
1. Всемирная история: Учебник для вузов/ Под. ред. Г. Б. Поляка, А. Н. Марковой. М., 1997.
2. Федосик В. А., Прохоров А. А., Евтухов И. О., Материалы по истории древнего мира и средних веков. Минск, 2004.
3. Петровский Н., Матвеев В., Египет сын тысячелетний. Л., 1959.
4. Авдиев В.И. История Древнего Востока. М., 1970. *
5. Васильев Л.С. История Востока. М., 1994. Т.I.
6. История Древнего Востока/ Под ред. В.И.Кузищина. М.,1988.
7. История Древнего мира/ Под ред. И. М. Дьяконова, В.Д.Нероновой, И.С.Свенцицкой. М., 1989.
8. Т.I. - Ранняя древность.
9. Т.II. - Расцвет древних обществ.
10. Т.III. - Упадок древних обществ.
11. История Древнего мира/ Под ред. С.И.Ковалева, В.М.Дьяконова. М., 1962. Т.I. - Древний Восток.
12. Очерки истории Древнего Востока/ Под ред. В.В. Струве. Л., 1956.
13. Редер Д.Г., Черкасова Е.А. История Древнего мира. М., 1985.
14. Т.I. - Первобытное общество и Древний Восток.
15. Струве В.В. История Древнего Востока. М., 1941.
16. Тураев Б.А. История Древнего Востока. М.-Л., 1935 - 1936, Т.I - II.
17. Шилюк Н.Ф. История Древнего мира: Древний Восток. Свердловск, 1991.
18. История Древнего мира / под ред. А.Г. Бокщанина. Т.1 - Первобытное общество и Древний Восток. М., 1979
19. Источниковедении истории Древнего Востока/ Под ред. В.И.Кузищина. М.,1984.
20. Пронштейн А.П., Кияшко В.Я. Хронология. М., 1981.
21. История Древнего Востока: Материалы по историографии. М., 1991.
22. История древнего мира: Учебно - методическое пособие для студентов - заочников I курса исторических факультетов педагогических институтов/ Под ред. Глускиной Л.М., Свенцицкой И.С. М., 1986.
23. История древнего мира: Методические указания / Под ред. Кузищина В.И. М., 1984.
24. Малеванный А.М., Чиглинцев Е.А., Шофман А.С. Классовая борьба в Древнем мире. Казань, 1987.
25. Неронова В.Д. Введение в историю древнего мира.Пермь.,1973.
26. Периодизация всемирной истории. Казань, 1984.
27. Пикус Н.Н. История древнего мира: Методические указания для студентов-заочников I курса исторических факультетов государственных университетов. М., 1968.
28. Практикум по истории древнего мира для студентов - заочников исторических факультетов педагогических институтов/ Сост. Н.Л.Просина, И.С.Свенцицкая. М., 1965, 1972 и др.
29. Древняя и средневековая история / Под ред. В.Е. Максименко. Ростов-на-Дону, 1997.
30. История Африки. Хрестоматия. М., 1979, 1970.
31. Тематическая хрестоматия по истории древнего мира / Сост. Н.Н.Пикус. М., 1963. T.I. - Древний Восток.
32. Хрестоматия по истории древнего мира/ Под ред. В.В.Струве. М., 1950. Т.I. - Древний Восток.
33. / Под ред. В.В.Струве, Д.Г.Редера. М., 1963.
34. Хрестоматия по истории Древнего Востока/ Под ред. М.А.Коростовцева, И.С.Кацнельсона, В.И.Кузищина. М., 1980.
35. Т.I. - Египет и Передняя Азия.
36. Биккерман Э. Хронология Древнего мира. М., 1975.
37. Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.
38. Всемирная история. М., 1955, 1956. Т.I-II.
39. Т.II. - Бронзовый век. Минск, 1996.
40. Т.III. - Век железа. Минск, 1996.
41. Горелик М.В. Оружие Древнего Востока. М., 1993.
42. Древние цивилизации/ Под ред. Г.М.Бонгарда-Левина. М.,1988.
43. Дьяконов И.М. Пути истории. М., 1994.
44. Искусство Древнего Востока. М., 1968.
45. История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации.
46. Т.II. - Передняя Азия. Египет/ Под.ред. Г.М. Бонгард-Левина. М.,1988.
47. Качановский Ю.В. Рабовладение, феодализм или азиатский способ производства? М., 1971.
48. Литература Древнего Востока. М., 1971.
49. Никифоров В.Н. Восток и всемирная история. М., 1975, 1977.
50. Төлкеев С. Қ. Ертедегі Греция тарихы. Қарағанды 2001ж.
51. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
52. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
53. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
54. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.
55. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
56. Ахатаева Ғ. Интерактивті әдісті пайдалану негізінде ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуы тақырыбын оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 1.
57. Қойшиева С. Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
58. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
59. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
60. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
61. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
62. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
63. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
Тақырыбы: Ежелгі Египет мәдениетін мектепте оқытудың әдістемесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-8 бб.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы.
1.1. Алғашқы өркениет ошақтары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9-12бб.
1.2. Ежелгі Египетегі қолөнердің және жазудың
дамуы ... ... ... ... ... ...13-16 бб.
1.3. Ертедегі діни наным –
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-20 бб.
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі Египет
мәдениетінің ұлы жетістігі.
2.1. Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-24 бб.
2.2. Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуы ... ... ... ..25-
27 бб.
ІІІ – тарау. Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі.
3.1. Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері ... ... ...28-36
бб.
3.2. Сабақ
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37-49 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...50-51 бб.
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 52-55 бб.
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз.
Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда
жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі
түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл
өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер
жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес,
бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп
жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты
назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты
оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын,
адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің
негізін оқытып үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - басты назар аудару
қажет[51; 25].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды
адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің
басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен
талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін
күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген
азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде мәдениет
саласындағы жетістіктерді оқытушыларға үйрету және игерту үлкен маңызға ие.
Мәдениет – бұл барлық ілім ұмытылғаннан кейін қалатын мұра, - деп орта
ғасырлық ғалым Э. Эррио айтқандай, ежелгі дүние мәдениеті соның ішінде,
Ежелгі Египет мәдениеті өзінің құндылығымен күннен – күнге жарқырайды[3;
11]. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен
әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған
ежелгі Египет мемлекетінің тарихы мен мәдениеті бүгінгі таңда тарих
сахнасында өз құнын жоймайды. Сол дәуірде пайда болған пирамида қазіргі
күні үлкен тарихи, зор мәнге ие болғаны хақ.
Қалай дегенмен де, кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп
жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала
аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті
мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының
қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту
бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту –
жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі Шығыс
тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Египет мемлкетінің
мәдениетін мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан
өркениеттің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың
нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы
өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ежелгі Египет мәдениеті Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі бассейні
жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларын
Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлімі болып табылады. Ежелгі Египет
Ежелгі мәдениеті мен тарихы Шығыс мемлекеттерінің қоғамдық және
мемлекеттік құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады.
Ол б.э.д. ІІІ мыңжылдықтардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі
гректік және эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен
аяқталады[51; 226].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу,
салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып
табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін
тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлігі болып
табылатын ежелгі Ежелгі Египет мәдениеті.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Египет мемлекетінің
қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің
дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап
қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми
- әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Египет өркениетінің дамуының кезеңдерінің мәнін ашып
көрсету.
- Алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне
ықпалын тарихи тұрғыдан ашықтау.
- Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуының деңгейі мен
дәрежесін салыстырмалы түрде жете зерттеу.
- Ертедегі діни наным – сенімдер ерекшелігін анықтау.
- Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын
орнын объективті тарихи шындыққа сай зерделеу.
- Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына шынайы баға
беру.
Гипотеза: Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми
- әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым
жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы
жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу -
әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей
қаласындағы № 37 мектеп – гимназиясының 6 А сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Египет тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады.
Ертедегі Египет тарихын зерттеу барысында ғалымдар Египет мәдениетіне мән
бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Шанполион, неміс ғалымдары Рубейнштейн
және Говард Картер еңбектерінде Египет тарихы мен деректерді қортындылау,
талдау жасалынған[19; 91].
Египет тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты парламенттік
, дәстүрлі, классиктік капитализм елі Францияда көңіл бөлді. Әртүрлі саяси
партиялардың қақтығыстарында Еггипет тарихының материалдарын кеңінен
пайдаланды, оның ішінде сәулет құрылыс өнеріне көп мән берді.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік
жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар Египет тарихы мен қоғамын
материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің
классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп
тұжырымдады.Ертедегі Еггипет тарихын маркстік – лениндік идеология
негізінде зерттеу күрделі процесс болды[24; 9].
1959 жылы Ленинградта Петровский Н., Матвеев В., Египет сын
тысячелетний деген еңбектерін жазып шығарады[3]. Көптеген деректерді асқан
ұқыптылықпен зерттеу нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Египет
мәдениетін қалыптастырудағы құл иеленушілік пен тәуелділіктің басқа да
формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, Шығыс әлеміндегі құл иеленушілік
өндірістің ролін ашып көрсетті.
60 – 80 жылдары зерттеулерде Египет тарихына әртүрлі жақтарына,
мәдениетіне үлкен орын берілді. Авдиев В.И., Дьяконова, В.Д.Нероновой,
И.С.Свенцицкой, Струве В.В., Тураев Б.А. еңбектерінде Египет мәдениеті
әртүрлі қырларынан зерттеледі[11, 15, 16, 25]. Полис алдындағы және полис
ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика және оның ішінде
аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай зерттеген зерттеулер
болып табылады.
С. Қ. Төлкеевтің Ертедегі грек тарихы еңбегінде эллинизм кезеңінің
түбегейлі мәселесі: грек полистерінің гүлдену жағдайларындағы полистік
және полис аралық құрылымдардың арақатынастары, тәуелсіз грек қала
мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты дамуы зерттеледі. Соның ішінде
эллиндік Египет мәдениеті мен ондағы ғылым мен білімнің дамуы ерекше
баяндалады[50].
В.И.Кузищина, Авдиев В.И. еңбектерінде ежелгі Египеттің мәдени
құндылықтарына деерктеріне сипаттама беріледі. Ежелгі Египет жерінен
табылғанг заттай деерктерге тарихи тұжырым жасалынып, тарихи баға
берілген[4, 6].
Соңғы кездері шығып жүрген оқытушыларға арналған тіректік конспекті
ретінде жазылып шыққан Федосик В. А., Прохоров А. А., И. О.,Евтуховтар
Материалы по истории древнего мира и средних веков атты кітапша жазып
шығарды[2]. Аталған еңбектің құндылығы Египет тарихын даталық және оқиғалық
тұрғыда ашып, оқушының жылдам меңгеруіне жағдай жасалған.
Ал деректіктерге келер болсақ нақты Египет мәдениетінің деректеріне
арналған қаламыздағы кітапханаларда еңбектер жоқ. Бірақ жекелеген
христоматилардан біршама деректік материалдар ала аламыз. Атап айтсақ:
История Древнего Востока: Материалы по историографии, Тематическая
хрестоматия по истории древнего мира, Хрестоматия по истории Древнего
Востока. т.б. [21, 31, 32]
Қазақ тілді басылымдар яғни, Ежелгі Египет тарихы туралы еңбектер мол
деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет алуға болатын жалғыз
ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол редакциясының басшылығымен
жазылған Ежелгі дүние тарихы оқулығын айтуға болады. Еліміз тәуелсіздігін
алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар аударып, жазылған әдебиеттер мол
деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы еңбектер мүлдем аз.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы деп аталып ол өз ішінен
алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалы
және Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуы, сондай – ақ,
ертедегі діни наным – сенімдер деген үш бөлімшеден құралған.
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі
Египет мәдениетінің ұлы жетістігі деп аталып, ол өз ішінен пирамидалар
мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны мен Эллинизм
дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына ден қойылған арнайы
бөлімшеден тұрады.
ІІІ – тарау. Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі. І бөлімде ойын технологиясы тиімділігі мен түрлері деп аталып,
оның ерекшеліктеріне тоқталсам. ІІ бөлімінде тірек конспектісі арқылы сабақ
жоспары берілген.
Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады.
Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік
құралдары ұсынылған.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы.
1.1. Алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне
ықпалы.
Ежелгі ежелгі дүниенің өзінде Египеттіктер жоғары деңгейлі Таяу Шығыс
пен Грецияға үлгі болатындай мәдениет құра білді. Ал уақыт өте келе Египет
мәдениеті мен өркениетіне әлем жұртшылығы бас иді. Еуропалық ғалымдар бұл
мәдениетті өркениеттің бастауы деп те қарастырады. Өркениет тек адамзат
баласы пайда болғаннан бері ғана қалыптасқан қоғамдық үрдістің жемісі деп
айтсақ та болады. Осы Египет мәдениеті нәр алған, қайнар бұлағы болған,
Египет жерлерінде алғаш пайда болған мәдениет ошақтары жайында сөз
қозғамақпыз.
Мысыр немесе Египет атауы қазіргі таңда барлық жер әлемге белгілі.
Бірақ, осы елдің өзі өз елінің атауын бұлай атамаған. Олар өз жерлерін
Қара жер деп атаған. Ал өздерін Мысырлықтар емес, Қара жердің балалары
деп атаған[51; 19]. Себебі, Ніл өзенінің маңындағы жер өте құнарлы, қара
топырақтан құралғандықтан солай атаған көрінеді. Негізінен Мысыр атауын
Арабия түбегіндегі, алдыңғы Азия мен Қосөзен аңғарындағы мемлекеттер
берген болатын. Мысыр атауы тұрғын жер, қала деген мағна береді. Бұған
себеп, сол кездердің өзінде Египет жерлеріндегі қалалардың ірі болуы еді.
Қазіргі кезде Египеттіктер өз елін Мысыр деп атап келеді[34; 44].
Жалпы Египет деген атау ертегрек тілінен енген. Б.э. д. І мыңжылдықта
ертедегі гректер алғаш рет Египетке ене бастағанда, олардың алғаш кез
болған қаласы Мемфис Хикупта болды. Осыған байланысты олар бұл елді
Египет деп атаған[22; 29].
Картаға зер салар болсақ Египет жерінде үлкен әрі, жалғыз өзен бар.
Ол – Ніл өзені. Ніл өзенінің ағысына орай, ел екіге бөлінді. Екі Египет
арасындағы бөлікті Дельта деп атады. Осыған орай, төменгі және жоғарғы
Египет деген атаумен екіге бөлінді. Бұлар өзара климаттық жағынан да
ерекшеліктерге орын берді.
Ніл – Египеттің басты байлығы. Себебі, Египеттіктерді азық – түлікпен
қамтамасыз етіп отыратын жалғыз өзен болып табылады. Ніл өзені мезгілдік
өзгерістерге сай, тасып отырды. Тасып басылғаннан кейін бұл жерлерге
Египеттіктер дәнді – дақылдар еккен еді. Дәнді – дақылдарды өсірудің
жетілуі мен дамуына байланысты қолөнер қатар алға жылжып отырды.
Нілдің тасуын құдіретті күшке теңеп өзенді құдіретті күш иесі – Хани
деп атады. Египеттің құнарлы жерлерінде папирус, лотос, соялық өсімдіктер,
әртүрлі ағаштар өскен. Ніл өзеннінде көптеген балық түрлері болған. Тастағы
суреттерге зер салар болсақ, Египетте балықшылықтың дамығандығын көреміз.
Египеттің таулы шатқалдарында көптеген құрылыс материалдары болды.
Мысалы: гранит, базальт, т.б. болды. Металл өндіру де, біршама дамыды.
Металл рудалары ежелгі дүниеден бері дамып отырған сала[16; 49].
Сахара шөлі мен Қызыл теңіз арасындағы жерлерде алғашқы адамдар
қоныстана бастады. Кейіннен саванналар шөлге айналып, жануарлар мен адамдар
судан тапшылық көре бастады.
Сондықтанда өркениет ошақтары Ніл аңғарларында қалыптасты деген
түсінік дұрыс емес, алғашқы адамдар тұрақтары Ніл аңғарында емес, таулардың
етектерінен табылған. Бұл қорымдар ертетас дәуіріне жатқан. Бұндай тұрақтар
Файгамда, Сиуттың қасынан, Фивы маңайнан табылған[19; 98]. Тек, неолит
дәуірінің ортасында ғана Ніл аңғарларына адамдар тұрақтана бастаған. Ніл
өзені тасыған уақыттарды үлкенді – кішілі жер аумақтарын басып кетіп
отырды. Ал, жаз айларында қуаңшылық бой көтеріп, судың тапшылығы болып
қалатын кездері аз болмаған. Осыған байланфысты ағыстарды бұру немесе су
қорын жинақтау үшін көп еңбек күшімен қатар, еңбек құралдврының қажеттілігі
молая түсті. Құралдардың дамуымен қатар, егіншілікті өркендету барысында
үлкен каналдар, платиналар орната бастаған. Жер шаруашылығында ирригациялық
жүйе қалыптасқан. Ирригация дегеніміз өзен суларын пайдалану технологиясы.
Платиналар салынған кезде, олардан үлкен бассейіндер құралған. Оларда көп
мөлшерде қажеттілікті өтеуге арналған су сақталып отырылған. Египеттіктер
тек егін шаруашылығымен ғана айналыспады. Олар сонымен қатар, мал
шаруашылығымен де айналысты. Мұны біз археологиялық қазба жұмыстардың
нәтижесінде табылған сиыр, қой, шошқа сүйектерінің табылуынан көре аламыз.
Археологтордың зерттеулері бойынша ежелгі төменгі және жоғарғы
Египеттің мәдение ошақтары бірі – біріне ұқсас болып келмейтіндігін айтады.
Жоғарғы Египет мәдениеті Африка халықтарының мәдениетіне жақындығын,
төменгі Египеттіктердің тұрақтары, Жерорта және Алдыңғы Азиялық мәдениетке
ұқсастығын анықтаған. Бұдан біз Ніл аңғарында көптеген, әртүрлі халықтар
мекендегенін байқаймыз[28; 87].
Ұзақ шаруашылық және мәдени қатынастардың нәтижесінде, ортақ
египеттік халық және ортақ тіл қалыптасты.
Египеттегі Бадари елді - мекенінде өткен зерттеу жұмыстарынан
мәдениеттің жаңа тас дәуірінен қола дәуіріне аяқ басқандығын байқаймыз.
Бадари мәдениеті мөлщері ІҮ мыңжылдықтың басына жатады. Сонымен қатар бұл
кезеңнің шаруашылығы мен мәдени өмірінен көрініс береді. Мысалы, сол
кездері жер шаруашылығының, мал шаруашылығының, аңшылық пен балық аулау
жедел қарқынмен дамығанын көруге болады. Көбінесе қатты тастан жасалған
құралдар кездескен[30; 83].
Бұл кездері қоғам әлі алғашқы қауымдық құрылыс шеңберінде дамыды.
Аңшылық, жер өңдеу, мал шаруашылығы үлкен еңбек ұжымдарының жұмысын талап
етті. Ортақ еңбек қоғам бөлінісін тудыра қойған жоқ болатын.
Династиялық кезеңге дейінгі уаэқыттың келесі бір мәдениетін ғалымдар
Негада І және Негада ІІ деп атаған. Бұл мәдениетке жататын тұрақтар
Төменгі және Жоғарғы Египеттен де кездеседі. Негада І кезеңінде алғаш рет
ніл өзені аңғарларына жер өңдеу таралған. Тауар алмасу Эгей архипилагымен,
Алдыңғы Азиямен, Синай түбегімен жүргізіліп отырған. Негада ІІ кезеңінде
көптеген өзгерістер болды[35; 103]. Династиялық билік кезеңіне жақын мыс
құралдар пайда бола бастады. Халықаралық тауар алмасу кеңейді. Осы кезде
ескі заңдар өз күшін жойып, қоғамда теңсіздік орнай бастайды. Бұл жерлеу
рәсімдерінен анықталған. Кедей және байларды жерлеуде көптеген өзгерістер
қалыптаса бастаған.
1.2. Ежелгі Египетегі қолөнердің және жазудың дамуы.
Ежелгі Египет мәдениетінің ең бір ерекшеліктерінің бірі ол жазу мен
қолөнердің дамуы. Ежелгі Египетте геометриялық оюлар салынған қыш ыдыстар
кеңінен таралған. Сонымен қатар, қорғасын құралдары да ерекше қарқынмен
дами түскен. Археологтардың жұмысының нәтижесінде Египетте қорғасыннан
жасалған пышақ, кескіш заттар, түме сынды т.б. заттар табылған[38; 135].
Аңшылықта египеттіктер бумеранг қолданған. Бумерангтарды аңшылықта
ғана емес, соғыс құралы ретінде әскерді жасақтауға да пайдаланған еді.
І – ІІ әулет билігінің тұсында Египет қола дәуіріне аяқ басты. Бұны
ауқатты адамдарды жерлеу рәсімінде мысты көп қолданғандығынан көре аламыз.
Олардың арасынан ине, пышақ, ара, шеге, сымдар, балта сияқты заттарды
кездестіруге болатын еді. Ол кездері кремнийден жасалған еңбек құралдары
қола мен мыс дәуірінде қатар жүрді. Еңбек құралдарының көбеюі, әсіресе, жер
шаруашылығының өркендеуіне үлкен үлес қосты[38; 146].
Египеттік шеберлер көптеген әшекей бұйымдарын алтын, тас, піл сүйегі,
ағаш сынды заттардан жасап отырды. Жоғарғы және Төменгі Египеттің бірігуі
мәдени дамуда көп үлесін қосыты. Екі Египеттің бірігуі мәдени байланысты
жаңғыртып қана қоймай, жаңа, ортақ құндылықтардың туындауына өз ықпалын
тигізді. Бірігу шаруашылықты дамытты. Жүзім шаруашылығы Төменгі Египетте
дамыса, егін шаруашылығы Жоғарғы Египетте дамыған еді, осыған байланысты
жаңа еңбек құралдары дүниеге келе бастады.
Қоғамның таптарға бөлінуі, Египетте ортақ, тұтас мемлекеттің құрылуы,
І және ІІ әулеттің билігіне сәйкес келді. Таптардың пайда болуы қол
еңбегіне деген сұранысты ұлғайта түсті. Жоғарға тап өкілдері төменгі тап
өкілдерінің еңбектерін пайдалана отырып әртүрлі заттарды жасата бастады.
Қоғамның таптарға бөлінуі жалпысынан қолөнердің дамуына өз септігін
тигізді[40; 168].
Египеттіктер өте дарынды суретшілер болған. Олар өте әдемі түрде
өздерінің айналасында болып жатқан оқиғалармен қоса жан – жануарларды,
патшалар мен кедейлердің өмірін суреттей алған. Бұл суреттерге қарай
отырып, Ежелгі Египет қоғамына көз жүгіртуге әбден болады.
Ежелгі тастарда салынған суреттердің бірінде кеменің суреті салынып,
оның үстіндегі адамдардың балық аулап тұрғандығы бейнеленілген. Бұдан
ежелгі Египетте кеменің болғандығын байқауға болады. Кемені жасауда
қолөнершілердің кол күші пайдаланылатыны белгілі. Бұнымен қоса
египеттіктерде тоқыма жасау ісіде алға жылжыды. Олар тоқыма станоктарын
шығарды. Қарапайым механикалық кейіптегі бұл станоктардан шыққан бұлдарды
көршілес мемлекеттер жоғары бағалап, сатып алып отырған болатын.
Ежелгі Египет жерлерінде зергерлік қолөнер бұйымдарын жасау орта және
кейінгі патшалық дәуірінде өзінің даму шегіне жетті десе де болады.
Пирамидалардың ішінен табылған алтыннан жасалған әшекей заттар құлдар мен
қолөнершілердің қолымен жасалынған. Осы кезеңдері сыртқы саясаттағы
жорықтар мен сыртқы қауіптен қорғану мақсатында қару – жарақтар жасалынды.
Қаруларды безендіру, оған шартты белгілер соғу да қолөнершілердің жұмыстары
еді.
1875 жылы египтлог Георг Эберс ұзынды 20 метрлік папирусты аударады.
Онда бірнеше түрлі аурулардың аты, сонымен қатар, ауруларды емдеу әдіс –
тәсілдері және емдік шөптердің аты жазылған еді. Аталған папируста жарақат
болған кездерде қолданылатын емдер, хирургиялық оперциялар түрі айтыла келе
емдеуге қажетті құралдар жөнінде сөз қозғалады. Кейіннен археологтар
емдеуге қажетті бірнеше құралдар табады. Темірден, күмістен, т.б.
металлдардан жасалынған бұл аспаптар сол кездерідегі қолөнердің, ғылым мен
білімнің даму деңгейінің жоғары болғандығын дәлеледей түседі[49; 133].
Ерте патшалық кезеңінде Египеттік жазу жүйесі қалыптасты. Египеттік
жазу өте күрделі. Жазу барысында адам бейнесі немесе жануар,
тіпті, оқиғаның суреті де кездесіп қалады. Алғашқы дыбыстық жазу
пайдаланған елдердің қатарында Египет үздіктердің бірі. Бірақ
бүткім суреттер дыбысталмады. Дауысты дыбыс мүлдем дерлік
қолданылмады. Сөздің соңында белгілер арқылы дауысты дыбыс белгіленіп
отырды. Егер, бұл белгілер болмаған жағдайда сөйлем түсініксіз болып
отырған.
Иероглифтерден басқа египеттіктер басқа да, жазу жүйесін қолданды,
оны иератикалық деп атаймыз. Ол тез жазу мақсатында пайдаланылған.
Иератикалық жазулар көп жағдайда жеңіл бұйымдарға жазылды. Көбінесе, тері,
саз балшық, бұлдарға жазған еді. Негізгі жазу материалы – папирус болды.
Египеттіктер папирусқа сиямен жазған екен. Жаңа ой басталған уақытта ежелгі
Египеттіктер өз ойларын азат жолмен бастаған болатын. Иератикалық жазу
жүйесі негізінен иероглифтік жазудан шыққан. Иератикалық жазудың ерекшелігі
олар иероглифтік белгілерге қарағанда бір бірінен бөлек жазылады[45; 109].
Б. э. д. ғасырда Египеттік жазудың тағы бір түрі пайда
болды. Ол иератикалық жазбаның негізінде қалыптасқан демотика
жазбасы еді. Оның ерекшелігі – онда даусты дыбысты бейнелеу мүмкіндігі
берілген. Жаңа эраның басынан бастап египеттіктер грек әліппесіне
көше бастады. Тек грек әліпбиіне бірнеше өз белгілерін қосқан
еді. Грек әліпбиі өз бастауын египет әліпбиінен бастауын алса
да, танымастай келбетте өзгерістерге ұшырап қайта оралды. Ол
кездері египеттіктер өздері шығарған әріптің өңі өзгеріп өздеріне
қайта келгендігін ұғынбады. Негізінен грециядағы бұл жазба араб
әліпбиінің бастауы болып табылады. Египеттіктер бұны аңғармастан элинизм
дәуірінде грек әліпбиі ретінде ол жазбаны да қабылдаған болатын.
Мемлекеттік деңгейде пайдаланылатын ресми әліпби ретінде қабылданды[44;
152].
Египеттік жазбаны Египетке көрші жатқан елді – мекендер өз істеріне
жарата бастады. Б. э. д. ХІІІ – ХІІ ғғ. көршілес жатқан тайпалар –
финикиялықтар египет жазбасын пайдаланды. Б. э. д. ІХ – ҮІІ ғғ. Финикиялық
әліпбиді гректер пайдаланған болатын. Олар әліпбиді өңдеп, өз тілдеріне
ыңғайлап алды. Түбіне зер салар болсақ, египеттік жазба үлгісінен әлемге
әріп тарады десе де болады.
Жазуды үйрететін, оны мемлекеттік істерде қолданысқа енгізетін
адамдар арнайы фараондардың қарамағында оқытылатын болған. Мектепте оқитын
бала арнайы орындық пен оқитын орынды иеленетін болған. Жаза және сызып
есептей алатын бала оқуын бітіргеннен кейін фараон ауласында қызмет етуге
қалтырылатын болған. Мектептерде көбінесе мемлекет шенеуніктерінің балалары
оқыған.
1.3. Ертедегі діни наным – сенімдер.
Ерте Египеттік дін негізінен Египеттегі идеологияның негізі болды.
Дінді көбінесе халықты бағындыру үшін пайдаланды. Олар өз құдайларына
құрбандық шалды. Ерте египетте жануарлар культі жақсы дамыды. Әр номның өз
қамқоршы құдайлары болды. Мысалы, крокодилге 30 - дан астам аймақ
табынған[25; 28].
Сонымен қатар, тек жануарлар емес, табиғаттағы түрлі құбылыстарды
құдайға теңеген. Күн құдайы – Ра, Ай құдайы – Тот, Жер құдайы – Теб, Аспан
құдайы – Нут, Ніл құдайы – Хани т.б. Кейіннен шындық, әділдік сияқты
абстрактілі ұғымдардың да құдайлары пайда бола бастады. Египетте көбінесе
Осирис құдайына табыну кең тарады. Ол аңыз бойынша жер құдайы Теб пен аспан
құдайы Нуттың баласы. Ол ең алғашқы патша болып, адамдарға жерді өңдеуді
үйреткен. Оның бауыры Сет – зұлымдық құдайы Осиристі өлтіреді. Ал,
Осиристің әйелі Исида қашады. Ол дельтаға келгенде, оның Хор деген баласы
туады. Сонымен құдайлар Осиристі тірілтеді. Осылайша Осирис о дүниенің
құдайы, ал Хор болса осы дүниенің құдайы деп есептеледі. Хор Сетпен
шайқасып, жеңіске жетеді[32; 95].
Ежелгі египеттің наным – сенімдері табиғатпен тығыз байланысты болып
келді. Египеттіктер күнді, айды, Ніл өзенін, жануарларды т.б. құдай
есебінде санады. Сол сияқты перғауындарды, ирригация жүйесінің басшысы
болып табылатын ел басшысын құдайдай дәріптеді. Египеттің географиялық
жағдайы да, діннің дамуына өзіндік әсер етті. Египеттіктердің мыңға жуық
құдайлары болған. Құдайлар көп жағдайда әкімшілік – территориялық принцип
бойынша бөлінген. Амон, Ра, Птах бүкіл Египеттік құдайлар ретінде
танылды[33; 61]. Орта патшалық кезінде Египет Нубия, Палестина, Сириямен
дипломатиялық қарым – қатынас орнатты. Бұл жағдай Египет құдайларына басқа
құдайлардың қосылауына алып келді.
Египет мифологиясының тағы бір ерекшелігі фетишизм бағытының басым
болуы. Құдайлардың өте көп болуы, абыздардың оларды бір жүйеге келтіруді
мәжбүрледі. Бірақ, құдайлардың атқаратын ісін жөнге келтіру жүзеге аспады.
Египетмифологиясында Фараон елеулі орын алды. Абыздардың айтуы
бойынша ол бір уақытта адам әрі құдай болып табылған. Фараонды құдайға
теңестіру оның билігінің нығаюына себеп болды.
Діннің ықпалы Египетке үлкен әсерін тигізді. Аменхотеп ІҮ тұсында
Ефраттан Нілдің бойына дейін үлкен империя құрылды. Аменхотеп ІҮ бай
ауқатты қарсыластарынан құтылғысы келді. Олардан құтылу мақсатында
кедейлермен жақындасады. Көмекті кедей қарапайым адамдардан іздеді. Ол
кездері Немху деп қарапайым адамдарды атаған[34; 74]. Фараон осылайша
немхуларды үлкен шендерге қоя бастайды. Немкулар болса өлгенге дейін оған
қызмет етуге ант береді. Аменхотеп ІҮ бұрынғы құдайларға бағынудан бас
тартады. Ол тіпті, Осирис пен Амонға да табынбайды. Храмдарға қамқорлық
жасау тоқтатылып, барлығына ортақ Атон құдайына сенуге халықты мәжбүрлейді.
Атон тек Египеттің ғана емес, бүкіл ғаламның билеушісі болып есептеледі.
Аменхотеп ІҮ енді бұрынғы құдайлардың мүсінін жойып, Атонды құрметтетеді.
Соңында Аменхотеп ІҮ өзін Эхнатон деп атайды. Оның көзі тірісінде оған
арнап храмдар салына бастайды[32; 123].
Амон құдайының қаласы Фивыдан, Атон құдайының қаласы Ахетатонға
көшті. Ахетатон 300км. Жерде орналасты. Қаланы өзге қалалрға ұқсамайтындай
етіп гүлдендіре түсті. Астананың ортасына Атонға арнап храм салдырды. Қала
бұрынғы астана Фивыға мүлдем ұқсас болған жоқ. Қалада немкулар көбейіп,
дами түскен болатын. Өзінің 17 жыл билігінде Эхнатон көз жұмады. Эхнатон
дүниежүзіндегі ең білрінші діни реформа жасаған билеуші болып табылады[37;
84]. Бірақ, ол өлгеннен кейін оның ортақ құдай жасауға раналған діни
реформасына халықтар қарсы шығып, бұрынғы өз діндеріне оралады. Бұл жерден
көретініміз, фараон билігінің саясатпен астасып жататындығы. Сондай - ақ,
халық арасында бұрынғы дінінің жойылмауына көптеген себептер негіз болған.
Мысалы, 17 жылдың ішінде ғасырлар бойы ұсталып келе жатқан діннің орнығуы
мүмкін емес еді. Сонымен қатар, биліктің қатал болуы да, жаңа дінге
қарсылықты күшейткен еді. Жаңа дін негізінен тек үстем тап арасында үлкене
беделге жеткен еді. Фараонға жақын адамдар ғана ұстанған еді.
Египет дінінде қатыс болған адамдның денесін ерекше қастерлеген.
Олардың түсінігінше о дүниелік болған адамдар басқа әлемде өмір сүреді деп
ұғынған. Сондықтан өлген адамның денесін сақтап алып қалу ерекше орынға
қойылды. Осыдан келіп мәйіттерді мумиялау басталады. Мумиялау дегеніміз –
мәйіттің ішкі органдарын алып, әртүрлі бальзамдармен адам денесін ұзақ
мерзімге сақтау. Бұндай әдіс Ежелгі Египетте кеңінен сақталды. Мәйітті
сақтау да, өлген адамның әлеуметтік тобына байланысты іске асырылып
отырған. Қарапайым адамдардың мәйітінің сақталу деңгейі өте төмен
дәрежеде болды. Ал, фараондар және оның жақындастарының мүрдесі өте жақсы
деңгейдже мумияланған еді. Бұл дүниеде қандай деңгейде өмір сүрген болса, о
дүниеде де, сол деңгейді сақтайды деп сенген еді[6; 56].
Египеттіктердің сенімі бойынша адам жұмаққа түсу үшін өзінің
қорғаны мен мумиясы өте мықты болу керек деп топшалаған. Қорғанның
ішіне егер, бай адам болған жағдайда оның барлық қажетті
заттары мен құлдарын қоса жерлеген. Археологиялық зерттеулер
нәтижесінде кейбір мазарлардың, яғни кішілі – ірілі пирамидалардың ішінен
мумияланған мысықтар да көптеп кездеседі. Мысықтардың египетте
үлкен құрметті иеленуінің әр түрлі жақтарын қарастыруымызға
болады. Ғалымдардың көпшілігі бұл жағдайды табиғи ерекшелігіне жатқызуға
тырысады. Египеттің орналасқан территориясы шөлді аймақ болып келетіні
белгілі. Шөлді аймақтарда жыланнның көптігі адамдар өміріне үлкен қауіп
төндірген. Адамдардың өмірін қорғаумен, яғни мысықтың қыралығы, жыланмен
айқастағы осы бір тіршілік иесінің ептілігін, күш жағынан басқа
жануарлардан қарағанда жыланннан күштілігін ежелгі Египеттіктер
жақсы біліп, оны қорғаушы ретінде санай отырып, оған
үлкен құрмет көрсеткен. Сондықтан да, өлген адамдармен бірге
мысықтарды о дүниеде де, қорғайды деген үмітпен бірге жерлеп отырған
деседі[37; 109].
Жаңа патшалық кезінде қайтыс болған адам өзінің істері үшін екінші
дүниеде жауап береді деген идея туындай бастаған. Өлілер кітабында
жазылғандай өлген адам әділеттілік құдайы Осирис алдында өзінің бұл дүниеде
атқарған істері жайында есеп беретіндігі толықтай баяндалған болатын[7;
88].
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі Египет
мәдениетінің ұлы жетістігі.
2.1. Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны.
Алғашқы қоныстардың мәдени мұрасы өте бай. Мысалға алар болсақ,
Меримда, Бени, Салам маңайында орналасқан қоныстарды жатқызуға болады.
Археологтар бұл аймақтан үлкен бір қаланы тапқан. Оның ауданы 3 шаршы км.
болған. Қала үлкен екі көшеге бөлінген. Екі көше мөлшермен 12 – 13 үйлерден
құралған[8; 212]. Бұл үйлердің дөңгелек тәріздес формалары болды. Олар
тростиктерден жасалған. Сонымен қатар, үй құрылысында саз балшықтан
жасалған кірпіштер маңызды рол атқарған. Үйдің едені балшықтан жасалынды.
Ошақтары далада болды.
Египет құрылысының дамыған кезеңі ерте және орталық патшалық тұсына
сай келеді. Осы кезеңде пирамидалардың ең кереметтері мен сәулет құрылыстың
ең ғажайыптары салынған.
ІІІ әулет тұсынан б.э.д. ХҮІІІ ғасырдың аяғына дейін ерте патшалық
кезең басталады. Патша билігі күшейіп, құлдардың саны өсе түседі. Құл
еңбегі кеңінен пайдаланылады. Құлдар көбінесе егіншілікпен және құрылыста
пайдаланылды. Билік ертешығыстағы сияқты шексіз сипатқа ие болады[11; 91].
Нілдің сол жағасына, Каирдің оңтүстігіндегі Саккар тұрағына ІІІ
әулеттің бірінші патшасы Джосер үлкен ғимарат салады. Пирамида баспалдақты
болып салынады. Алты баспалдақ 60 метрді құраған. Бұл негізінен патша
мазары қызметтерін атқарған. Пирамида ішінде қымбат тастар мен алтынмен
безендірілген саркафаг бар. Онда билеушінің денесі сақталған. Әр
пирамиданың өзінің аңызы бар. Джосер пирамидасын аңыз бойынша Имхотеп
ойшыл, көріпкел салған деседі[3; 112].
Джосердің пирамида салдыруы ежелгі Египетте пирамидалар салдырудың
негізін қалайды. Бұдан кейін Египетте пирамида салдыру үрдіске айналады.
Пирамидалар мазар ғана емес, ол сәулет құрылыстың әсемдігін де,
байқатататын еді. Джосердан кейін оның ізін басушы перғауындар мен абыздар
өздедріне пирамидалар салдыра бастайды. Пирамидалардың кейбіреуі салынып
бітпеген. Бұған себеп перғауындар мен салдырушы адамдардың пирамида салынып
біткенге дейін қайтыс болып кетуі болған.
1954 жылы 2 ақпанда Египет ғалымы Тойем Джосер пирамидасының қасынан
жерасты жолын тапты. Тереңдігі 6 метрге жеткен. Ғалымдардың болжамы
бойынша, билеушінің пирамидасын салып бітіріп үлгермегендіктен, оны Джосер
пирамидасының ішіне енгізіп, жерасты жолы арқылы жерлеген көрінеді. Бұл
жерден 62 папирус, 26 алтын білезік, инелер, құстардың алтын мүсіндері,
т.б. көптеген алтын бұйымдар табылған. ІІІ әулеттің баспалдақты
пирамидалары көп тарихтың куәгері. Пирамидалар ішіндегі папирустар мен
заттардан ежелгі Египет жайында көптеген мәліметтер алынып отыр. Сонымен
қатар, пирамидалар патшалардың алып күшін білдіреді[13; 182].
ІҮ әулет тұсында да, Египетте алып пирамидалар шеру тартты. Осының
жарқын көрінісі – алып пирамидалар еді. Сиафрудың ұлы пирамидасы – Хуфу
(Хеопс), Хафра (Хафрен) және Менкура сынды үлкен пирамидалар тұрғыза
бастады. Олар Каирдің қасындағы Гизэ тұрағында орналасты. Пирамидалар енді
баспалдақ тәрізді емес, төртбұрышты бола бастады.
Олардың ішіндегі ең алыбы Хуфу пирамидасы. Ол шамамен 2 миллион 300
мың тас кірпіштен тұрғызылған. Биіктігі 147 метрді құрайды. Пирамидаға
кіретін жол 14 метр биіктікте орналасқан. Бірақ, пирамидалардың құрылысы
жайлы ештеңе айтылмаған. Тек, грек тарихшысы Герадоттың еңбегінен бірнеше
аңыздарды оқуға болады[12; 142]. Хеопс пирамидасын салу барысында қарапайым
халықтың, яғни құлдардың жағдайы өте нашарлады. Оны салуда Египеттің барлық
тұрғындары салуға қатынасты. Пирамидаға құрылыс жабдықтарын жеткізетін
жолды салудың өзіне 10 жыл уақыт кеткен. Ал, пирамиданың өзін салуға жиырма
жыл уақытын жұмсаған еді. Сонымен қатар, 3 айда 100 мың адам ауысып
отырған[16; 144].
Пирамидалар жалғыз тұрмады. Оның айналасында көптеген зираттар
орналасты. Онда патша семьясының мүшелері, ауқатты адамдар жерленді. Б.з.д.
2000 жылы Фивыда ХІІ әулет билігі басталған болатын. Бұл екі ғасырға
созылады. Аталған кезең орта патшалық деген атпен тарихта белгілі. ХІІ
әулеттің негізін қалаушы Аменхотеп І жаңа патша Фивыда қалмады, ол астананы
жоғарғы және төменгі Египет шекарасына көшірді. Астана Иттауи деп аталынды.
Орта патшалық перғауындары Ерте патшалық билеушілеріне еліктеп, өз өз
астаналарының оңтүстігіне пирамидалар сала бастады. Бірақ, бұл пирамидалар
кірпіштен қаланбады. Алдыңғы салынған алып пирамидалардың орта биіктігіне
де жетпеді. Олар көбінесе алып құрылыс – лабиринт тәріздес болып келді.
Египетте әлемдегі үлкен лабиринт салынған. Лабиринт 70000 шаршы метрді алып
жатты. Ол туралы Герадот Мен оны өз көзіммен көрдім, оған еш пирамида тең
келмейді Грек және Рим саяхатшылары жол көрсеткішсіз жоғалып кетуі мүмкін,
- деп жазады. Ал, Страбон Лабиринттегі әр бөлме, әр номға арналған, онда
құдайларға құрбандық шалады, - деп жазады[21; 101]. Орта патшалық
тұсындағы Иллакундағы бір пирамиданың қасында қызықты бір қала қалдығын
табады. Оны ғалымдар Пирамидалық қала деп атаған. Қала үлкен өзендермен
қоршалған. Қала екі кварталға бөлінген. Шығыс бөлікте сарайлар орналасқан.
Батыс бөлігінде кедейлер қоныстанғандығы құрылыстардан белгілі болып отыр.
1955 жылы египтолог Хейс өзінің көпжылдық Брукмен музейіндегі жұмысын
аяқтады. Ол әртүрлі пирамидалардан табылған папирустарды оқып, ондағы
жазулардың сырларын ашты. Пирамидалар негізінен тек, құрылыс ретінде
қарастырмауымыз керек. Осы пирамидалардан табылған папирустарда талай
тарихи шындық жазылып қалдырылған еді. Негізінен перғауындар мен Египет
билеушілері пирамидаларды өзінің көзі тірісінде салдырып, ол өлгеннен кейін
артына естелік қылып қалдырып отырған еді. Сондықтан да, бұл папирустарда
билеушілердің ішкі – сыртқы саясаттры жақсы бейнеленген болатын[20; 93].
Жалпы алғанда ежелгі Египет тарихынан толықтай мәлімет беретін пирамидалар
екендігін ұмытпауымыз қажет. Осмы ежелгі пирамидалардың арқасында көне
Египет тарихына жете зерттеуге мүмкіндік алып отырмыз.
2.2. Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуы.
Египет эллиндік мемлекеттерінің ішіндегі ірілерінің бірі болды. Оны
Птолемей әулеті басқарды. Алғашқы патшасы Александр Македонскийдің әскер
басшыларының бірі Птоломей Лаг (б.э.д. 323 – 283 жж.) бастау алады[50;
231].
Египеттің негізгі территориясында үш грек қаласы: Александрия,
Птоломейда, Навкратис орналасты. Патша сарайы Александрияда болды. Патша
сарайының абыздары патшаның кеңесшілері болды. Патша өзіне жақын адамдардан
жоғары мәртебелі төрелерді тағайындады, олардың ішінде бүкіл қаржы
әкімшілігінің ең үлкен бастығы – диойкет, патшаның елді басқарудағы оң қолы
болды. Құрылыс мәселелерін де сол шешіп отырды.
Эллиндік Егиепт мәдениеті хақында көптеген еңбектер қалған еді. Соның
ішінде ең бір маңыздысы ретінде б.э.д. ІІІ ғ. египеттік абыз Менефон
Птоломей патшаға Египет тарихы кітабын ұсынады[48; 39].
Аталған кітаптан көптеген мәліметтер алуға болады. Мәселен, бұл
кездері ауылды жырлау кеңінен тарай бастаған. Себебі, қаланың көбеюі
халықты у – шудан жалықтырғандығы баяндалады. Бұдан көретініміз қала
халқының көбейіп, негізінен елдің дамығандығы байқалады.
Египет эллинизм дәуірінде қала мен сәулет онердің орталығына айналды.
Бұның нақты көрінісі ретінде Александрия қаласын атауға болады. Бұл қалада
ежелгі Египеттік мәдениет қалдықтары болмады десе де болады. Қаланың негізі
эллинизм кезеңінде салынғандықтан, бұл жердерде көбінесе осы дәуірдің
сәулет – құрылысын кездестіруге болады.
Қала ұзындығы 5 км. Ені 1,2 км. Қаланы 12 км. Ұзындықтығы қорған
қоршап тұрған болатын. Қалаға Фарос аралы жақын орналасты. Бұл аралда
әлемге әйгілі Александрия маягі орналасты. Деректер бойынша
аталған маякті б.э.д. 299 – 283 жылдары архитектор әрі, шипагер
Сострат салған еді. Бұл маяктің биіктігі 170 метрді құрады. Бұндай
құрылыс қазіргі таңның өзінде кездеспейді. Құрылыс жағынан да,
өзіндік ерекшеліктерге толы болды. Табаны жалпақ әрі домалақ болып
келді, ал төбе жағы сүйірлене отырып жоғарыға қарай салынды[36; 121]. Ең
жоғарғы жағына теңіздегі кемелерге бағдар беру мақсатында орналасқан шырақ
тұрды. Маяктің басына баспалдақтар арқала көтерілуге мүмкіндік туындады.
Қала ішінде базар, моншалар, сот ғимараттары т.б. болды. Кейбіреулері
3 – 4 қабаттан тұрды. Қаланың Батыс бөлігінде Египет кварталы болды. Онда
Серакис храмы орналасты. Серакис храмы Серакис құдайына арналып салынды.
Серакис құдайы Александрия қаласының қамқоршысы ретінде танылды. Салынған
храмға мінажат етушілер негізінен Александрия қаласының тұрғындары болып
табылды.
Римнің гүлденуіне дейін қалада – грек, македон, египет, иудей
халықтары тұрды. Ол дүниежүзіндегі көпұлтты және ең ірі қалаға айналды.
Үлкендігі және халық тұрғындарының көптігі жағынан ежелгі дүниедегі ең ірі
қалаға айналғандығы белгілі. Б.э. І – ғасырына дейін 1 млн. халық өмір
сүрді[29; 152].
Ерте өркениеттік фараондар сияқты Птоломей ІІ үлкен зоологиялық бақ
салдырды. Онда Орта Азия, Үндістан, Африкадан әкелінген жануарлар болды.
Мысалы: леопард, барыстар, буйвулдар, жабайы есктер, питондар, жираф,
носорогтар мен аю және әртүрлі құс түрлері т.б. болған.
Қалада керемет сарайлар салынды. Сонымен қатар, Александр
Макендонскийге арналған мовзолей, әскери казармалар салынды. Осында ғылыми
орталық Александрилік кітапхана болды. Кітапхананың негізін қалаушы
Птоломей І болды. Кітапханаға дүнинің әр бұрышынан келеген папирустар мен
кітаптар әкелінді. Онда 90 мың томдар, 400 мың свитоктар сақталынған. Б.э.
І – ғасырда кітапханада кітап қоры 700 мыңға жетті[26; 132].
Птоломей І тұсында мусион құрылды. Мусион – Александриялық ғылым
академисы. Онда дүниежүзінің әр жерінен келген ғалымдар еңбек етті. Мусион
мен кітапхана Александрияны дүниежүзінің мәдениет орталығына айналдырды.
Осы дәуірге Архимед, Евклид сонымен қатар, астронамдар Никейский мен
Птоломей, ботаник Гефраст еңбектері жатады. ІІІ ғасырдың ұлы геогрофы –
Эратосфен осы Александрияда еңбек етті. Қан айналым жүйесін ашқан физиолог
– Герофил еңбектері ерте Египет медицинасына негізделген ғалым еңбектрі
Александрияда дүниеге келді. Кітапханада философтар, лингвистер,
тарихшылар, филолгтар еңбек етті. Египет тарихын жазған Манефон болды. Ол
грекше білім алды.
ІІІ – тарау. Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері
Сабақ – мектепте оқушыларға білім және тәрбие берудің негізгі буыны.
Оқу бағдарламаларының өзгеруіне байланысты сабақтың міндеттері де, оған
қойылатын талаптар да күрделене түсуде. Сонымен бірге сабақтардың өздері де
жетілдіріліп, жылдан жылға сана жағынан жақсарып келеді. Соңғы жылдары
қазақ тілінде оқытатын мектептерде тарих сабақтарының сапасы едәуір
арттырылды. Күнделікті сабақты шебер ұйымдастыратын тарихшы мұғалімдер саны
көбейе түсуде.
Қазіргі білім беру саласына мемлекеттік білім стандартының енгізілуіне
байланысты мектепте тарих пәнінің оқытылуына баса назар аударылып отыр.
Еліміздің тәуелсіздікке ие болуы тарих пәнін оқытуды, халқымыздың ежелгісін
егжей-тегжей үйренуді, терең, ауқымды мәселелерді зерделеп, талдау жасауды,
тарихтағы халық бұқарасының қызметін көрсете білуді, барлық игілікпен
байлықты жасаушы халық екендігін түсіндіруді талап етіп отыр[51; 22].
Тарих пәнін оқытудың басты міндеті – жас ұрпақты адамзаттың шынайы
тарихы мен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің негізгі жетістіктерімен
сусындату, тарихты сын көзімен талдай отырып, келешекті бағдарлайтын,
шығармашылықпен жұмыс істеп, дұрыс қорытынды жасай алатын оқушыларды
тәрбиелеп шығару.
Осы міндетті орындаудың бір жолы – оқушыларды топқа бөліп жұмыс істеу.
Топпен жұмыста оқушылар бір-біріне сұрақтар қояды, бір-біріне көмек
көрсетуді үйренеді. Оқушы өзіне қажеттіні алады,қабілеттерін көрсетеді,
өздерін бағалайды[54; 126].
Әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру, ойлау, еңбек ету
қабілетін дамыту, жанындағы досына анализ беріп үйрену, маңындағы
фактілердің ішішен ең көрнектісін, ең қажеттісін бөліп алу, өз еркін
жеткізе білу, қорытынды жасау, өз жұмысына баға беру – міне бұл мұғалімнің
алдына қойған негізгі мақсаты. Бұл мақсатқа жету жолдарын қаншама педагог –
ұстаздар, әдіскерлер, жағашылдар зерттеп, қаншама көп методикалық
әдістемелер, кітаптар шығарып жатыр.
Оқыту барысында қолданылатын көптеген педагогикалық ой – түрлерінің
маңызы зор. Осы педагогикалық ойлардың пайдаланылуы үшін оның жоспарлануы,
мақсатының нақтылануы, толық жүзеге асыру және нәтижесі талдануы тиіс. Ойын
қоғамдық тәжірибені ққайта қалпына келтіретін және меңгеретін іс - әрекет
түрі. Оқыту үрдісінде қолданылатын ойындардың көпшілігінің мынандай
ерекшеліктері болады: оған оқушылар өз еріктерімен қатысады, шығармашылық,
бәсекелестік, жарысушылық, эмоциялық сипаты бар болады. Бұлармен қатар,
ойын мынадай қызметтер атқарады: оқушыларды әлеуметтік жағдаймен
таныстырады, ұлтаралық қарым – қатынасқа үйретеді, олардың өз мүмкіндігін
жүзеге асыруға жағдай жасайды, бала адамдар расында болатын күрделі қарым –
қатынасқа енеді, қиындықтарды жеңе білуге үйренеді, оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-8 бб.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы.
1.1. Алғашқы өркениет ошақтары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9-12бб.
1.2. Ежелгі Египетегі қолөнердің және жазудың
дамуы ... ... ... ... ... ...13-16 бб.
1.3. Ертедегі діни наным –
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-20 бб.
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі Египет
мәдениетінің ұлы жетістігі.
2.1. Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-24 бб.
2.2. Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуы ... ... ... ..25-
27 бб.
ІІІ – тарау. Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі.
3.1. Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері ... ... ...28-36
бб.
3.2. Сабақ
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37-49 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...50-51 бб.
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 52-55 бб.
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз.
Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда
жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі
түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл
өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер
жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес,
бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп
жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты
назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты
оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын,
адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің
негізін оқытып үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - басты назар аудару
қажет[51; 25].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды
адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің
басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен
талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін
күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген
азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде мәдениет
саласындағы жетістіктерді оқытушыларға үйрету және игерту үлкен маңызға ие.
Мәдениет – бұл барлық ілім ұмытылғаннан кейін қалатын мұра, - деп орта
ғасырлық ғалым Э. Эррио айтқандай, ежелгі дүние мәдениеті соның ішінде,
Ежелгі Египет мәдениеті өзінің құндылығымен күннен – күнге жарқырайды[3;
11]. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен
әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған
ежелгі Египет мемлекетінің тарихы мен мәдениеті бүгінгі таңда тарих
сахнасында өз құнын жоймайды. Сол дәуірде пайда болған пирамида қазіргі
күні үлкен тарихи, зор мәнге ие болғаны хақ.
Қалай дегенмен де, кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп
жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала
аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті
мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының
қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту
бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту –
жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі Шығыс
тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Египет мемлкетінің
мәдениетін мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан
өркениеттің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың
нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы
өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ежелгі Египет мәдениеті Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі бассейні
жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларын
Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлімі болып табылады. Ежелгі Египет
Ежелгі мәдениеті мен тарихы Шығыс мемлекеттерінің қоғамдық және
мемлекеттік құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады.
Ол б.э.д. ІІІ мыңжылдықтардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі
гректік және эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен
аяқталады[51; 226].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу,
салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып
табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін
тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлігі болып
табылатын ежелгі Ежелгі Египет мәдениеті.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Египет мемлекетінің
қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің
дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап
қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми
- әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Египет өркениетінің дамуының кезеңдерінің мәнін ашып
көрсету.
- Алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне
ықпалын тарихи тұрғыдан ашықтау.
- Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуының деңгейі мен
дәрежесін салыстырмалы түрде жете зерттеу.
- Ертедегі діни наным – сенімдер ерекшелігін анықтау.
- Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын
орнын объективті тарихи шындыққа сай зерделеу.
- Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына шынайы баға
беру.
Гипотеза: Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми
- әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым
жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы
жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу -
әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Семей
қаласындағы № 37 мектеп – гимназиясының 6 А сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Египет тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады.
Ертедегі Египет тарихын зерттеу барысында ғалымдар Египет мәдениетіне мән
бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Шанполион, неміс ғалымдары Рубейнштейн
және Говард Картер еңбектерінде Египет тарихы мен деректерді қортындылау,
талдау жасалынған[19; 91].
Египет тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты парламенттік
, дәстүрлі, классиктік капитализм елі Францияда көңіл бөлді. Әртүрлі саяси
партиялардың қақтығыстарында Еггипет тарихының материалдарын кеңінен
пайдаланды, оның ішінде сәулет құрылыс өнеріне көп мән берді.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік
жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар Египет тарихы мен қоғамын
материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің
классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп
тұжырымдады.Ертедегі Еггипет тарихын маркстік – лениндік идеология
негізінде зерттеу күрделі процесс болды[24; 9].
1959 жылы Ленинградта Петровский Н., Матвеев В., Египет сын
тысячелетний деген еңбектерін жазып шығарады[3]. Көптеген деректерді асқан
ұқыптылықпен зерттеу нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Египет
мәдениетін қалыптастырудағы құл иеленушілік пен тәуелділіктің басқа да
формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, Шығыс әлеміндегі құл иеленушілік
өндірістің ролін ашып көрсетті.
60 – 80 жылдары зерттеулерде Египет тарихына әртүрлі жақтарына,
мәдениетіне үлкен орын берілді. Авдиев В.И., Дьяконова, В.Д.Нероновой,
И.С.Свенцицкой, Струве В.В., Тураев Б.А. еңбектерінде Египет мәдениеті
әртүрлі қырларынан зерттеледі[11, 15, 16, 25]. Полис алдындағы және полис
ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика және оның ішінде
аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай зерттеген зерттеулер
болып табылады.
С. Қ. Төлкеевтің Ертедегі грек тарихы еңбегінде эллинизм кезеңінің
түбегейлі мәселесі: грек полистерінің гүлдену жағдайларындағы полистік
және полис аралық құрылымдардың арақатынастары, тәуелсіз грек қала
мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты дамуы зерттеледі. Соның ішінде
эллиндік Египет мәдениеті мен ондағы ғылым мен білімнің дамуы ерекше
баяндалады[50].
В.И.Кузищина, Авдиев В.И. еңбектерінде ежелгі Египеттің мәдени
құндылықтарына деерктеріне сипаттама беріледі. Ежелгі Египет жерінен
табылғанг заттай деерктерге тарихи тұжырым жасалынып, тарихи баға
берілген[4, 6].
Соңғы кездері шығып жүрген оқытушыларға арналған тіректік конспекті
ретінде жазылып шыққан Федосик В. А., Прохоров А. А., И. О.,Евтуховтар
Материалы по истории древнего мира и средних веков атты кітапша жазып
шығарды[2]. Аталған еңбектің құндылығы Египет тарихын даталық және оқиғалық
тұрғыда ашып, оқушының жылдам меңгеруіне жағдай жасалған.
Ал деректіктерге келер болсақ нақты Египет мәдениетінің деректеріне
арналған қаламыздағы кітапханаларда еңбектер жоқ. Бірақ жекелеген
христоматилардан біршама деректік материалдар ала аламыз. Атап айтсақ:
История Древнего Востока: Материалы по историографии, Тематическая
хрестоматия по истории древнего мира, Хрестоматия по истории Древнего
Востока. т.б. [21, 31, 32]
Қазақ тілді басылымдар яғни, Ежелгі Египет тарихы туралы еңбектер мол
деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет алуға болатын жалғыз
ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол редакциясының басшылығымен
жазылған Ежелгі дүние тарихы оқулығын айтуға болады. Еліміз тәуелсіздігін
алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар аударып, жазылған әдебиеттер мол
деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы еңбектер мүлдем аз.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы деп аталып ол өз ішінен
алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне ықпалы
және Ежелгі Египетегі жазудың және қолөнердің дамуы, сондай – ақ,
ертедегі діни наным – сенімдер деген үш бөлімшеден құралған.
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі
Египет мәдениетінің ұлы жетістігі деп аталып, ол өз ішінен пирамидалар
мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны мен Эллинизм
дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуына ден қойылған арнайы
бөлімшеден тұрады.
ІІІ – тарау. Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі. І бөлімде ойын технологиясы тиімділігі мен түрлері деп аталып,
оның ерекшеліктеріне тоқталсам. ІІ бөлімінде тірек конспектісі арқылы сабақ
жоспары берілген.
Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады.
Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік
құралдары ұсынылған.
І – тарау. Ежелгі Египет өркениетінің дамуы.
1.1. Алғашқы адам қоныстары және Ніл өзенінің Ежелгі Египет мәдениетіне
ықпалы.
Ежелгі ежелгі дүниенің өзінде Египеттіктер жоғары деңгейлі Таяу Шығыс
пен Грецияға үлгі болатындай мәдениет құра білді. Ал уақыт өте келе Египет
мәдениеті мен өркениетіне әлем жұртшылығы бас иді. Еуропалық ғалымдар бұл
мәдениетті өркениеттің бастауы деп те қарастырады. Өркениет тек адамзат
баласы пайда болғаннан бері ғана қалыптасқан қоғамдық үрдістің жемісі деп
айтсақ та болады. Осы Египет мәдениеті нәр алған, қайнар бұлағы болған,
Египет жерлерінде алғаш пайда болған мәдениет ошақтары жайында сөз
қозғамақпыз.
Мысыр немесе Египет атауы қазіргі таңда барлық жер әлемге белгілі.
Бірақ, осы елдің өзі өз елінің атауын бұлай атамаған. Олар өз жерлерін
Қара жер деп атаған. Ал өздерін Мысырлықтар емес, Қара жердің балалары
деп атаған[51; 19]. Себебі, Ніл өзенінің маңындағы жер өте құнарлы, қара
топырақтан құралғандықтан солай атаған көрінеді. Негізінен Мысыр атауын
Арабия түбегіндегі, алдыңғы Азия мен Қосөзен аңғарындағы мемлекеттер
берген болатын. Мысыр атауы тұрғын жер, қала деген мағна береді. Бұған
себеп, сол кездердің өзінде Египет жерлеріндегі қалалардың ірі болуы еді.
Қазіргі кезде Египеттіктер өз елін Мысыр деп атап келеді[34; 44].
Жалпы Египет деген атау ертегрек тілінен енген. Б.э. д. І мыңжылдықта
ертедегі гректер алғаш рет Египетке ене бастағанда, олардың алғаш кез
болған қаласы Мемфис Хикупта болды. Осыған байланысты олар бұл елді
Египет деп атаған[22; 29].
Картаға зер салар болсақ Египет жерінде үлкен әрі, жалғыз өзен бар.
Ол – Ніл өзені. Ніл өзенінің ағысына орай, ел екіге бөлінді. Екі Египет
арасындағы бөлікті Дельта деп атады. Осыған орай, төменгі және жоғарғы
Египет деген атаумен екіге бөлінді. Бұлар өзара климаттық жағынан да
ерекшеліктерге орын берді.
Ніл – Египеттің басты байлығы. Себебі, Египеттіктерді азық – түлікпен
қамтамасыз етіп отыратын жалғыз өзен болып табылады. Ніл өзені мезгілдік
өзгерістерге сай, тасып отырды. Тасып басылғаннан кейін бұл жерлерге
Египеттіктер дәнді – дақылдар еккен еді. Дәнді – дақылдарды өсірудің
жетілуі мен дамуына байланысты қолөнер қатар алға жылжып отырды.
Нілдің тасуын құдіретті күшке теңеп өзенді құдіретті күш иесі – Хани
деп атады. Египеттің құнарлы жерлерінде папирус, лотос, соялық өсімдіктер,
әртүрлі ағаштар өскен. Ніл өзеннінде көптеген балық түрлері болған. Тастағы
суреттерге зер салар болсақ, Египетте балықшылықтың дамығандығын көреміз.
Египеттің таулы шатқалдарында көптеген құрылыс материалдары болды.
Мысалы: гранит, базальт, т.б. болды. Металл өндіру де, біршама дамыды.
Металл рудалары ежелгі дүниеден бері дамып отырған сала[16; 49].
Сахара шөлі мен Қызыл теңіз арасындағы жерлерде алғашқы адамдар
қоныстана бастады. Кейіннен саванналар шөлге айналып, жануарлар мен адамдар
судан тапшылық көре бастады.
Сондықтанда өркениет ошақтары Ніл аңғарларында қалыптасты деген
түсінік дұрыс емес, алғашқы адамдар тұрақтары Ніл аңғарында емес, таулардың
етектерінен табылған. Бұл қорымдар ертетас дәуіріне жатқан. Бұндай тұрақтар
Файгамда, Сиуттың қасынан, Фивы маңайнан табылған[19; 98]. Тек, неолит
дәуірінің ортасында ғана Ніл аңғарларына адамдар тұрақтана бастаған. Ніл
өзені тасыған уақыттарды үлкенді – кішілі жер аумақтарын басып кетіп
отырды. Ал, жаз айларында қуаңшылық бой көтеріп, судың тапшылығы болып
қалатын кездері аз болмаған. Осыған байланфысты ағыстарды бұру немесе су
қорын жинақтау үшін көп еңбек күшімен қатар, еңбек құралдврының қажеттілігі
молая түсті. Құралдардың дамуымен қатар, егіншілікті өркендету барысында
үлкен каналдар, платиналар орната бастаған. Жер шаруашылығында ирригациялық
жүйе қалыптасқан. Ирригация дегеніміз өзен суларын пайдалану технологиясы.
Платиналар салынған кезде, олардан үлкен бассейіндер құралған. Оларда көп
мөлшерде қажеттілікті өтеуге арналған су сақталып отырылған. Египеттіктер
тек егін шаруашылығымен ғана айналыспады. Олар сонымен қатар, мал
шаруашылығымен де айналысты. Мұны біз археологиялық қазба жұмыстардың
нәтижесінде табылған сиыр, қой, шошқа сүйектерінің табылуынан көре аламыз.
Археологтордың зерттеулері бойынша ежелгі төменгі және жоғарғы
Египеттің мәдение ошақтары бірі – біріне ұқсас болып келмейтіндігін айтады.
Жоғарғы Египет мәдениеті Африка халықтарының мәдениетіне жақындығын,
төменгі Египеттіктердің тұрақтары, Жерорта және Алдыңғы Азиялық мәдениетке
ұқсастығын анықтаған. Бұдан біз Ніл аңғарында көптеген, әртүрлі халықтар
мекендегенін байқаймыз[28; 87].
Ұзақ шаруашылық және мәдени қатынастардың нәтижесінде, ортақ
египеттік халық және ортақ тіл қалыптасты.
Египеттегі Бадари елді - мекенінде өткен зерттеу жұмыстарынан
мәдениеттің жаңа тас дәуірінен қола дәуіріне аяқ басқандығын байқаймыз.
Бадари мәдениеті мөлщері ІҮ мыңжылдықтың басына жатады. Сонымен қатар бұл
кезеңнің шаруашылығы мен мәдени өмірінен көрініс береді. Мысалы, сол
кездері жер шаруашылығының, мал шаруашылығының, аңшылық пен балық аулау
жедел қарқынмен дамығанын көруге болады. Көбінесе қатты тастан жасалған
құралдар кездескен[30; 83].
Бұл кездері қоғам әлі алғашқы қауымдық құрылыс шеңберінде дамыды.
Аңшылық, жер өңдеу, мал шаруашылығы үлкен еңбек ұжымдарының жұмысын талап
етті. Ортақ еңбек қоғам бөлінісін тудыра қойған жоқ болатын.
Династиялық кезеңге дейінгі уаэқыттың келесі бір мәдениетін ғалымдар
Негада І және Негада ІІ деп атаған. Бұл мәдениетке жататын тұрақтар
Төменгі және Жоғарғы Египеттен де кездеседі. Негада І кезеңінде алғаш рет
ніл өзені аңғарларына жер өңдеу таралған. Тауар алмасу Эгей архипилагымен,
Алдыңғы Азиямен, Синай түбегімен жүргізіліп отырған. Негада ІІ кезеңінде
көптеген өзгерістер болды[35; 103]. Династиялық билік кезеңіне жақын мыс
құралдар пайда бола бастады. Халықаралық тауар алмасу кеңейді. Осы кезде
ескі заңдар өз күшін жойып, қоғамда теңсіздік орнай бастайды. Бұл жерлеу
рәсімдерінен анықталған. Кедей және байларды жерлеуде көптеген өзгерістер
қалыптаса бастаған.
1.2. Ежелгі Египетегі қолөнердің және жазудың дамуы.
Ежелгі Египет мәдениетінің ең бір ерекшеліктерінің бірі ол жазу мен
қолөнердің дамуы. Ежелгі Египетте геометриялық оюлар салынған қыш ыдыстар
кеңінен таралған. Сонымен қатар, қорғасын құралдары да ерекше қарқынмен
дами түскен. Археологтардың жұмысының нәтижесінде Египетте қорғасыннан
жасалған пышақ, кескіш заттар, түме сынды т.б. заттар табылған[38; 135].
Аңшылықта египеттіктер бумеранг қолданған. Бумерангтарды аңшылықта
ғана емес, соғыс құралы ретінде әскерді жасақтауға да пайдаланған еді.
І – ІІ әулет билігінің тұсында Египет қола дәуіріне аяқ басты. Бұны
ауқатты адамдарды жерлеу рәсімінде мысты көп қолданғандығынан көре аламыз.
Олардың арасынан ине, пышақ, ара, шеге, сымдар, балта сияқты заттарды
кездестіруге болатын еді. Ол кездері кремнийден жасалған еңбек құралдары
қола мен мыс дәуірінде қатар жүрді. Еңбек құралдарының көбеюі, әсіресе, жер
шаруашылығының өркендеуіне үлкен үлес қосты[38; 146].
Египеттік шеберлер көптеген әшекей бұйымдарын алтын, тас, піл сүйегі,
ағаш сынды заттардан жасап отырды. Жоғарғы және Төменгі Египеттің бірігуі
мәдени дамуда көп үлесін қосыты. Екі Египеттің бірігуі мәдени байланысты
жаңғыртып қана қоймай, жаңа, ортақ құндылықтардың туындауына өз ықпалын
тигізді. Бірігу шаруашылықты дамытты. Жүзім шаруашылығы Төменгі Египетте
дамыса, егін шаруашылығы Жоғарғы Египетте дамыған еді, осыған байланысты
жаңа еңбек құралдары дүниеге келе бастады.
Қоғамның таптарға бөлінуі, Египетте ортақ, тұтас мемлекеттің құрылуы,
І және ІІ әулеттің билігіне сәйкес келді. Таптардың пайда болуы қол
еңбегіне деген сұранысты ұлғайта түсті. Жоғарға тап өкілдері төменгі тап
өкілдерінің еңбектерін пайдалана отырып әртүрлі заттарды жасата бастады.
Қоғамның таптарға бөлінуі жалпысынан қолөнердің дамуына өз септігін
тигізді[40; 168].
Египеттіктер өте дарынды суретшілер болған. Олар өте әдемі түрде
өздерінің айналасында болып жатқан оқиғалармен қоса жан – жануарларды,
патшалар мен кедейлердің өмірін суреттей алған. Бұл суреттерге қарай
отырып, Ежелгі Египет қоғамына көз жүгіртуге әбден болады.
Ежелгі тастарда салынған суреттердің бірінде кеменің суреті салынып,
оның үстіндегі адамдардың балық аулап тұрғандығы бейнеленілген. Бұдан
ежелгі Египетте кеменің болғандығын байқауға болады. Кемені жасауда
қолөнершілердің кол күші пайдаланылатыны белгілі. Бұнымен қоса
египеттіктерде тоқыма жасау ісіде алға жылжыды. Олар тоқыма станоктарын
шығарды. Қарапайым механикалық кейіптегі бұл станоктардан шыққан бұлдарды
көршілес мемлекеттер жоғары бағалап, сатып алып отырған болатын.
Ежелгі Египет жерлерінде зергерлік қолөнер бұйымдарын жасау орта және
кейінгі патшалық дәуірінде өзінің даму шегіне жетті десе де болады.
Пирамидалардың ішінен табылған алтыннан жасалған әшекей заттар құлдар мен
қолөнершілердің қолымен жасалынған. Осы кезеңдері сыртқы саясаттағы
жорықтар мен сыртқы қауіптен қорғану мақсатында қару – жарақтар жасалынды.
Қаруларды безендіру, оған шартты белгілер соғу да қолөнершілердің жұмыстары
еді.
1875 жылы египтлог Георг Эберс ұзынды 20 метрлік папирусты аударады.
Онда бірнеше түрлі аурулардың аты, сонымен қатар, ауруларды емдеу әдіс –
тәсілдері және емдік шөптердің аты жазылған еді. Аталған папируста жарақат
болған кездерде қолданылатын емдер, хирургиялық оперциялар түрі айтыла келе
емдеуге қажетті құралдар жөнінде сөз қозғалады. Кейіннен археологтар
емдеуге қажетті бірнеше құралдар табады. Темірден, күмістен, т.б.
металлдардан жасалынған бұл аспаптар сол кездерідегі қолөнердің, ғылым мен
білімнің даму деңгейінің жоғары болғандығын дәлеледей түседі[49; 133].
Ерте патшалық кезеңінде Египеттік жазу жүйесі қалыптасты. Египеттік
жазу өте күрделі. Жазу барысында адам бейнесі немесе жануар,
тіпті, оқиғаның суреті де кездесіп қалады. Алғашқы дыбыстық жазу
пайдаланған елдердің қатарында Египет үздіктердің бірі. Бірақ
бүткім суреттер дыбысталмады. Дауысты дыбыс мүлдем дерлік
қолданылмады. Сөздің соңында белгілер арқылы дауысты дыбыс белгіленіп
отырды. Егер, бұл белгілер болмаған жағдайда сөйлем түсініксіз болып
отырған.
Иероглифтерден басқа египеттіктер басқа да, жазу жүйесін қолданды,
оны иератикалық деп атаймыз. Ол тез жазу мақсатында пайдаланылған.
Иератикалық жазулар көп жағдайда жеңіл бұйымдарға жазылды. Көбінесе, тері,
саз балшық, бұлдарға жазған еді. Негізгі жазу материалы – папирус болды.
Египеттіктер папирусқа сиямен жазған екен. Жаңа ой басталған уақытта ежелгі
Египеттіктер өз ойларын азат жолмен бастаған болатын. Иератикалық жазу
жүйесі негізінен иероглифтік жазудан шыққан. Иератикалық жазудың ерекшелігі
олар иероглифтік белгілерге қарағанда бір бірінен бөлек жазылады[45; 109].
Б. э. д. ғасырда Египеттік жазудың тағы бір түрі пайда
болды. Ол иератикалық жазбаның негізінде қалыптасқан демотика
жазбасы еді. Оның ерекшелігі – онда даусты дыбысты бейнелеу мүмкіндігі
берілген. Жаңа эраның басынан бастап египеттіктер грек әліппесіне
көше бастады. Тек грек әліпбиіне бірнеше өз белгілерін қосқан
еді. Грек әліпбиі өз бастауын египет әліпбиінен бастауын алса
да, танымастай келбетте өзгерістерге ұшырап қайта оралды. Ол
кездері египеттіктер өздері шығарған әріптің өңі өзгеріп өздеріне
қайта келгендігін ұғынбады. Негізінен грециядағы бұл жазба араб
әліпбиінің бастауы болып табылады. Египеттіктер бұны аңғармастан элинизм
дәуірінде грек әліпбиі ретінде ол жазбаны да қабылдаған болатын.
Мемлекеттік деңгейде пайдаланылатын ресми әліпби ретінде қабылданды[44;
152].
Египеттік жазбаны Египетке көрші жатқан елді – мекендер өз істеріне
жарата бастады. Б. э. д. ХІІІ – ХІІ ғғ. көршілес жатқан тайпалар –
финикиялықтар египет жазбасын пайдаланды. Б. э. д. ІХ – ҮІІ ғғ. Финикиялық
әліпбиді гректер пайдаланған болатын. Олар әліпбиді өңдеп, өз тілдеріне
ыңғайлап алды. Түбіне зер салар болсақ, египеттік жазба үлгісінен әлемге
әріп тарады десе де болады.
Жазуды үйрететін, оны мемлекеттік істерде қолданысқа енгізетін
адамдар арнайы фараондардың қарамағында оқытылатын болған. Мектепте оқитын
бала арнайы орындық пен оқитын орынды иеленетін болған. Жаза және сызып
есептей алатын бала оқуын бітіргеннен кейін фараон ауласында қызмет етуге
қалтырылатын болған. Мектептерде көбінесе мемлекет шенеуніктерінің балалары
оқыған.
1.3. Ертедегі діни наным – сенімдер.
Ерте Египеттік дін негізінен Египеттегі идеологияның негізі болды.
Дінді көбінесе халықты бағындыру үшін пайдаланды. Олар өз құдайларына
құрбандық шалды. Ерте египетте жануарлар культі жақсы дамыды. Әр номның өз
қамқоршы құдайлары болды. Мысалы, крокодилге 30 - дан астам аймақ
табынған[25; 28].
Сонымен қатар, тек жануарлар емес, табиғаттағы түрлі құбылыстарды
құдайға теңеген. Күн құдайы – Ра, Ай құдайы – Тот, Жер құдайы – Теб, Аспан
құдайы – Нут, Ніл құдайы – Хани т.б. Кейіннен шындық, әділдік сияқты
абстрактілі ұғымдардың да құдайлары пайда бола бастады. Египетте көбінесе
Осирис құдайына табыну кең тарады. Ол аңыз бойынша жер құдайы Теб пен аспан
құдайы Нуттың баласы. Ол ең алғашқы патша болып, адамдарға жерді өңдеуді
үйреткен. Оның бауыры Сет – зұлымдық құдайы Осиристі өлтіреді. Ал,
Осиристің әйелі Исида қашады. Ол дельтаға келгенде, оның Хор деген баласы
туады. Сонымен құдайлар Осиристі тірілтеді. Осылайша Осирис о дүниенің
құдайы, ал Хор болса осы дүниенің құдайы деп есептеледі. Хор Сетпен
шайқасып, жеңіске жетеді[32; 95].
Ежелгі египеттің наным – сенімдері табиғатпен тығыз байланысты болып
келді. Египеттіктер күнді, айды, Ніл өзенін, жануарларды т.б. құдай
есебінде санады. Сол сияқты перғауындарды, ирригация жүйесінің басшысы
болып табылатын ел басшысын құдайдай дәріптеді. Египеттің географиялық
жағдайы да, діннің дамуына өзіндік әсер етті. Египеттіктердің мыңға жуық
құдайлары болған. Құдайлар көп жағдайда әкімшілік – территориялық принцип
бойынша бөлінген. Амон, Ра, Птах бүкіл Египеттік құдайлар ретінде
танылды[33; 61]. Орта патшалық кезінде Египет Нубия, Палестина, Сириямен
дипломатиялық қарым – қатынас орнатты. Бұл жағдай Египет құдайларына басқа
құдайлардың қосылауына алып келді.
Египет мифологиясының тағы бір ерекшелігі фетишизм бағытының басым
болуы. Құдайлардың өте көп болуы, абыздардың оларды бір жүйеге келтіруді
мәжбүрледі. Бірақ, құдайлардың атқаратын ісін жөнге келтіру жүзеге аспады.
Египетмифологиясында Фараон елеулі орын алды. Абыздардың айтуы
бойынша ол бір уақытта адам әрі құдай болып табылған. Фараонды құдайға
теңестіру оның билігінің нығаюына себеп болды.
Діннің ықпалы Египетке үлкен әсерін тигізді. Аменхотеп ІҮ тұсында
Ефраттан Нілдің бойына дейін үлкен империя құрылды. Аменхотеп ІҮ бай
ауқатты қарсыластарынан құтылғысы келді. Олардан құтылу мақсатында
кедейлермен жақындасады. Көмекті кедей қарапайым адамдардан іздеді. Ол
кездері Немху деп қарапайым адамдарды атаған[34; 74]. Фараон осылайша
немхуларды үлкен шендерге қоя бастайды. Немкулар болса өлгенге дейін оған
қызмет етуге ант береді. Аменхотеп ІҮ бұрынғы құдайларға бағынудан бас
тартады. Ол тіпті, Осирис пен Амонға да табынбайды. Храмдарға қамқорлық
жасау тоқтатылып, барлығына ортақ Атон құдайына сенуге халықты мәжбүрлейді.
Атон тек Египеттің ғана емес, бүкіл ғаламның билеушісі болып есептеледі.
Аменхотеп ІҮ енді бұрынғы құдайлардың мүсінін жойып, Атонды құрметтетеді.
Соңында Аменхотеп ІҮ өзін Эхнатон деп атайды. Оның көзі тірісінде оған
арнап храмдар салына бастайды[32; 123].
Амон құдайының қаласы Фивыдан, Атон құдайының қаласы Ахетатонға
көшті. Ахетатон 300км. Жерде орналасты. Қаланы өзге қалалрға ұқсамайтындай
етіп гүлдендіре түсті. Астананың ортасына Атонға арнап храм салдырды. Қала
бұрынғы астана Фивыға мүлдем ұқсас болған жоқ. Қалада немкулар көбейіп,
дами түскен болатын. Өзінің 17 жыл билігінде Эхнатон көз жұмады. Эхнатон
дүниежүзіндегі ең білрінші діни реформа жасаған билеуші болып табылады[37;
84]. Бірақ, ол өлгеннен кейін оның ортақ құдай жасауға раналған діни
реформасына халықтар қарсы шығып, бұрынғы өз діндеріне оралады. Бұл жерден
көретініміз, фараон билігінің саясатпен астасып жататындығы. Сондай - ақ,
халық арасында бұрынғы дінінің жойылмауына көптеген себептер негіз болған.
Мысалы, 17 жылдың ішінде ғасырлар бойы ұсталып келе жатқан діннің орнығуы
мүмкін емес еді. Сонымен қатар, биліктің қатал болуы да, жаңа дінге
қарсылықты күшейткен еді. Жаңа дін негізінен тек үстем тап арасында үлкене
беделге жеткен еді. Фараонға жақын адамдар ғана ұстанған еді.
Египет дінінде қатыс болған адамдның денесін ерекше қастерлеген.
Олардың түсінігінше о дүниелік болған адамдар басқа әлемде өмір сүреді деп
ұғынған. Сондықтан өлген адамның денесін сақтап алып қалу ерекше орынға
қойылды. Осыдан келіп мәйіттерді мумиялау басталады. Мумиялау дегеніміз –
мәйіттің ішкі органдарын алып, әртүрлі бальзамдармен адам денесін ұзақ
мерзімге сақтау. Бұндай әдіс Ежелгі Египетте кеңінен сақталды. Мәйітті
сақтау да, өлген адамның әлеуметтік тобына байланысты іске асырылып
отырған. Қарапайым адамдардың мәйітінің сақталу деңгейі өте төмен
дәрежеде болды. Ал, фараондар және оның жақындастарының мүрдесі өте жақсы
деңгейдже мумияланған еді. Бұл дүниеде қандай деңгейде өмір сүрген болса, о
дүниеде де, сол деңгейді сақтайды деп сенген еді[6; 56].
Египеттіктердің сенімі бойынша адам жұмаққа түсу үшін өзінің
қорғаны мен мумиясы өте мықты болу керек деп топшалаған. Қорғанның
ішіне егер, бай адам болған жағдайда оның барлық қажетті
заттары мен құлдарын қоса жерлеген. Археологиялық зерттеулер
нәтижесінде кейбір мазарлардың, яғни кішілі – ірілі пирамидалардың ішінен
мумияланған мысықтар да көптеп кездеседі. Мысықтардың египетте
үлкен құрметті иеленуінің әр түрлі жақтарын қарастыруымызға
болады. Ғалымдардың көпшілігі бұл жағдайды табиғи ерекшелігіне жатқызуға
тырысады. Египеттің орналасқан территориясы шөлді аймақ болып келетіні
белгілі. Шөлді аймақтарда жыланнның көптігі адамдар өміріне үлкен қауіп
төндірген. Адамдардың өмірін қорғаумен, яғни мысықтың қыралығы, жыланмен
айқастағы осы бір тіршілік иесінің ептілігін, күш жағынан басқа
жануарлардан қарағанда жыланннан күштілігін ежелгі Египеттіктер
жақсы біліп, оны қорғаушы ретінде санай отырып, оған
үлкен құрмет көрсеткен. Сондықтан да, өлген адамдармен бірге
мысықтарды о дүниеде де, қорғайды деген үмітпен бірге жерлеп отырған
деседі[37; 109].
Жаңа патшалық кезінде қайтыс болған адам өзінің істері үшін екінші
дүниеде жауап береді деген идея туындай бастаған. Өлілер кітабында
жазылғандай өлген адам әділеттілік құдайы Осирис алдында өзінің бұл дүниеде
атқарған істері жайында есеп беретіндігі толықтай баяндалған болатын[7;
88].
ІІ – тарау. Пирамидалар және сәулет - құрылыс нысандары – ежелгі Египет
мәдениетінің ұлы жетістігі.
2.1. Пирамидалар мен құрылыстардың ежелгі Египет мәдениетінде алатын орны.
Алғашқы қоныстардың мәдени мұрасы өте бай. Мысалға алар болсақ,
Меримда, Бени, Салам маңайында орналасқан қоныстарды жатқызуға болады.
Археологтар бұл аймақтан үлкен бір қаланы тапқан. Оның ауданы 3 шаршы км.
болған. Қала үлкен екі көшеге бөлінген. Екі көше мөлшермен 12 – 13 үйлерден
құралған[8; 212]. Бұл үйлердің дөңгелек тәріздес формалары болды. Олар
тростиктерден жасалған. Сонымен қатар, үй құрылысында саз балшықтан
жасалған кірпіштер маңызды рол атқарған. Үйдің едені балшықтан жасалынды.
Ошақтары далада болды.
Египет құрылысының дамыған кезеңі ерте және орталық патшалық тұсына
сай келеді. Осы кезеңде пирамидалардың ең кереметтері мен сәулет құрылыстың
ең ғажайыптары салынған.
ІІІ әулет тұсынан б.э.д. ХҮІІІ ғасырдың аяғына дейін ерте патшалық
кезең басталады. Патша билігі күшейіп, құлдардың саны өсе түседі. Құл
еңбегі кеңінен пайдаланылады. Құлдар көбінесе егіншілікпен және құрылыста
пайдаланылды. Билік ертешығыстағы сияқты шексіз сипатқа ие болады[11; 91].
Нілдің сол жағасына, Каирдің оңтүстігіндегі Саккар тұрағына ІІІ
әулеттің бірінші патшасы Джосер үлкен ғимарат салады. Пирамида баспалдақты
болып салынады. Алты баспалдақ 60 метрді құраған. Бұл негізінен патша
мазары қызметтерін атқарған. Пирамида ішінде қымбат тастар мен алтынмен
безендірілген саркафаг бар. Онда билеушінің денесі сақталған. Әр
пирамиданың өзінің аңызы бар. Джосер пирамидасын аңыз бойынша Имхотеп
ойшыл, көріпкел салған деседі[3; 112].
Джосердің пирамида салдыруы ежелгі Египетте пирамидалар салдырудың
негізін қалайды. Бұдан кейін Египетте пирамида салдыру үрдіске айналады.
Пирамидалар мазар ғана емес, ол сәулет құрылыстың әсемдігін де,
байқатататын еді. Джосердан кейін оның ізін басушы перғауындар мен абыздар
өздедріне пирамидалар салдыра бастайды. Пирамидалардың кейбіреуі салынып
бітпеген. Бұған себеп перғауындар мен салдырушы адамдардың пирамида салынып
біткенге дейін қайтыс болып кетуі болған.
1954 жылы 2 ақпанда Египет ғалымы Тойем Джосер пирамидасының қасынан
жерасты жолын тапты. Тереңдігі 6 метрге жеткен. Ғалымдардың болжамы
бойынша, билеушінің пирамидасын салып бітіріп үлгермегендіктен, оны Джосер
пирамидасының ішіне енгізіп, жерасты жолы арқылы жерлеген көрінеді. Бұл
жерден 62 папирус, 26 алтын білезік, инелер, құстардың алтын мүсіндері,
т.б. көптеген алтын бұйымдар табылған. ІІІ әулеттің баспалдақты
пирамидалары көп тарихтың куәгері. Пирамидалар ішіндегі папирустар мен
заттардан ежелгі Египет жайында көптеген мәліметтер алынып отыр. Сонымен
қатар, пирамидалар патшалардың алып күшін білдіреді[13; 182].
ІҮ әулет тұсында да, Египетте алып пирамидалар шеру тартты. Осының
жарқын көрінісі – алып пирамидалар еді. Сиафрудың ұлы пирамидасы – Хуфу
(Хеопс), Хафра (Хафрен) және Менкура сынды үлкен пирамидалар тұрғыза
бастады. Олар Каирдің қасындағы Гизэ тұрағында орналасты. Пирамидалар енді
баспалдақ тәрізді емес, төртбұрышты бола бастады.
Олардың ішіндегі ең алыбы Хуфу пирамидасы. Ол шамамен 2 миллион 300
мың тас кірпіштен тұрғызылған. Биіктігі 147 метрді құрайды. Пирамидаға
кіретін жол 14 метр биіктікте орналасқан. Бірақ, пирамидалардың құрылысы
жайлы ештеңе айтылмаған. Тек, грек тарихшысы Герадоттың еңбегінен бірнеше
аңыздарды оқуға болады[12; 142]. Хеопс пирамидасын салу барысында қарапайым
халықтың, яғни құлдардың жағдайы өте нашарлады. Оны салуда Египеттің барлық
тұрғындары салуға қатынасты. Пирамидаға құрылыс жабдықтарын жеткізетін
жолды салудың өзіне 10 жыл уақыт кеткен. Ал, пирамиданың өзін салуға жиырма
жыл уақытын жұмсаған еді. Сонымен қатар, 3 айда 100 мың адам ауысып
отырған[16; 144].
Пирамидалар жалғыз тұрмады. Оның айналасында көптеген зираттар
орналасты. Онда патша семьясының мүшелері, ауқатты адамдар жерленді. Б.з.д.
2000 жылы Фивыда ХІІ әулет билігі басталған болатын. Бұл екі ғасырға
созылады. Аталған кезең орта патшалық деген атпен тарихта белгілі. ХІІ
әулеттің негізін қалаушы Аменхотеп І жаңа патша Фивыда қалмады, ол астананы
жоғарғы және төменгі Египет шекарасына көшірді. Астана Иттауи деп аталынды.
Орта патшалық перғауындары Ерте патшалық билеушілеріне еліктеп, өз өз
астаналарының оңтүстігіне пирамидалар сала бастады. Бірақ, бұл пирамидалар
кірпіштен қаланбады. Алдыңғы салынған алып пирамидалардың орта биіктігіне
де жетпеді. Олар көбінесе алып құрылыс – лабиринт тәріздес болып келді.
Египетте әлемдегі үлкен лабиринт салынған. Лабиринт 70000 шаршы метрді алып
жатты. Ол туралы Герадот Мен оны өз көзіммен көрдім, оған еш пирамида тең
келмейді Грек және Рим саяхатшылары жол көрсеткішсіз жоғалып кетуі мүмкін,
- деп жазады. Ал, Страбон Лабиринттегі әр бөлме, әр номға арналған, онда
құдайларға құрбандық шалады, - деп жазады[21; 101]. Орта патшалық
тұсындағы Иллакундағы бір пирамиданың қасында қызықты бір қала қалдығын
табады. Оны ғалымдар Пирамидалық қала деп атаған. Қала үлкен өзендермен
қоршалған. Қала екі кварталға бөлінген. Шығыс бөлікте сарайлар орналасқан.
Батыс бөлігінде кедейлер қоныстанғандығы құрылыстардан белгілі болып отыр.
1955 жылы египтолог Хейс өзінің көпжылдық Брукмен музейіндегі жұмысын
аяқтады. Ол әртүрлі пирамидалардан табылған папирустарды оқып, ондағы
жазулардың сырларын ашты. Пирамидалар негізінен тек, құрылыс ретінде
қарастырмауымыз керек. Осы пирамидалардан табылған папирустарда талай
тарихи шындық жазылып қалдырылған еді. Негізінен перғауындар мен Египет
билеушілері пирамидаларды өзінің көзі тірісінде салдырып, ол өлгеннен кейін
артына естелік қылып қалдырып отырған еді. Сондықтан да, бұл папирустарда
билеушілердің ішкі – сыртқы саясаттры жақсы бейнеленген болатын[20; 93].
Жалпы алғанда ежелгі Египет тарихынан толықтай мәлімет беретін пирамидалар
екендігін ұмытпауымыз қажет. Осмы ежелгі пирамидалардың арқасында көне
Египет тарихына жете зерттеуге мүмкіндік алып отырмыз.
2.2. Эллинизм дәуіріндегі сәулет – құрылыс өнерінің дамуы.
Египет эллиндік мемлекеттерінің ішіндегі ірілерінің бірі болды. Оны
Птолемей әулеті басқарды. Алғашқы патшасы Александр Македонскийдің әскер
басшыларының бірі Птоломей Лаг (б.э.д. 323 – 283 жж.) бастау алады[50;
231].
Египеттің негізгі территориясында үш грек қаласы: Александрия,
Птоломейда, Навкратис орналасты. Патша сарайы Александрияда болды. Патша
сарайының абыздары патшаның кеңесшілері болды. Патша өзіне жақын адамдардан
жоғары мәртебелі төрелерді тағайындады, олардың ішінде бүкіл қаржы
әкімшілігінің ең үлкен бастығы – диойкет, патшаның елді басқарудағы оң қолы
болды. Құрылыс мәселелерін де сол шешіп отырды.
Эллиндік Егиепт мәдениеті хақында көптеген еңбектер қалған еді. Соның
ішінде ең бір маңыздысы ретінде б.э.д. ІІІ ғ. египеттік абыз Менефон
Птоломей патшаға Египет тарихы кітабын ұсынады[48; 39].
Аталған кітаптан көптеген мәліметтер алуға болады. Мәселен, бұл
кездері ауылды жырлау кеңінен тарай бастаған. Себебі, қаланың көбеюі
халықты у – шудан жалықтырғандығы баяндалады. Бұдан көретініміз қала
халқының көбейіп, негізінен елдің дамығандығы байқалады.
Египет эллинизм дәуірінде қала мен сәулет онердің орталығына айналды.
Бұның нақты көрінісі ретінде Александрия қаласын атауға болады. Бұл қалада
ежелгі Египеттік мәдениет қалдықтары болмады десе де болады. Қаланың негізі
эллинизм кезеңінде салынғандықтан, бұл жердерде көбінесе осы дәуірдің
сәулет – құрылысын кездестіруге болады.
Қала ұзындығы 5 км. Ені 1,2 км. Қаланы 12 км. Ұзындықтығы қорған
қоршап тұрған болатын. Қалаға Фарос аралы жақын орналасты. Бұл аралда
әлемге әйгілі Александрия маягі орналасты. Деректер бойынша
аталған маякті б.э.д. 299 – 283 жылдары архитектор әрі, шипагер
Сострат салған еді. Бұл маяктің биіктігі 170 метрді құрады. Бұндай
құрылыс қазіргі таңның өзінде кездеспейді. Құрылыс жағынан да,
өзіндік ерекшеліктерге толы болды. Табаны жалпақ әрі домалақ болып
келді, ал төбе жағы сүйірлене отырып жоғарыға қарай салынды[36; 121]. Ең
жоғарғы жағына теңіздегі кемелерге бағдар беру мақсатында орналасқан шырақ
тұрды. Маяктің басына баспалдақтар арқала көтерілуге мүмкіндік туындады.
Қала ішінде базар, моншалар, сот ғимараттары т.б. болды. Кейбіреулері
3 – 4 қабаттан тұрды. Қаланың Батыс бөлігінде Египет кварталы болды. Онда
Серакис храмы орналасты. Серакис храмы Серакис құдайына арналып салынды.
Серакис құдайы Александрия қаласының қамқоршысы ретінде танылды. Салынған
храмға мінажат етушілер негізінен Александрия қаласының тұрғындары болып
табылды.
Римнің гүлденуіне дейін қалада – грек, македон, египет, иудей
халықтары тұрды. Ол дүниежүзіндегі көпұлтты және ең ірі қалаға айналды.
Үлкендігі және халық тұрғындарының көптігі жағынан ежелгі дүниедегі ең ірі
қалаға айналғандығы белгілі. Б.э. І – ғасырына дейін 1 млн. халық өмір
сүрді[29; 152].
Ерте өркениеттік фараондар сияқты Птоломей ІІ үлкен зоологиялық бақ
салдырды. Онда Орта Азия, Үндістан, Африкадан әкелінген жануарлар болды.
Мысалы: леопард, барыстар, буйвулдар, жабайы есктер, питондар, жираф,
носорогтар мен аю және әртүрлі құс түрлері т.б. болған.
Қалада керемет сарайлар салынды. Сонымен қатар, Александр
Макендонскийге арналған мовзолей, әскери казармалар салынды. Осында ғылыми
орталық Александрилік кітапхана болды. Кітапхананың негізін қалаушы
Птоломей І болды. Кітапханаға дүнинің әр бұрышынан келеген папирустар мен
кітаптар әкелінді. Онда 90 мың томдар, 400 мың свитоктар сақталынған. Б.э.
І – ғасырда кітапханада кітап қоры 700 мыңға жетті[26; 132].
Птоломей І тұсында мусион құрылды. Мусион – Александриялық ғылым
академисы. Онда дүниежүзінің әр жерінен келген ғалымдар еңбек етті. Мусион
мен кітапхана Александрияны дүниежүзінің мәдениет орталығына айналдырды.
Осы дәуірге Архимед, Евклид сонымен қатар, астронамдар Никейский мен
Птоломей, ботаник Гефраст еңбектері жатады. ІІІ ғасырдың ұлы геогрофы –
Эратосфен осы Александрияда еңбек етті. Қан айналым жүйесін ашқан физиолог
– Герофил еңбектері ерте Египет медицинасына негізделген ғалым еңбектрі
Александрияда дүниеге келді. Кітапханада философтар, лингвистер,
тарихшылар, филолгтар еңбек етті. Египет тарихын жазған Манефон болды. Ол
грекше білім алды.
ІІІ – тарау. Ежелгі Египет мәдениеті тақырыбын мектепте оқыту
әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері
Сабақ – мектепте оқушыларға білім және тәрбие берудің негізгі буыны.
Оқу бағдарламаларының өзгеруіне байланысты сабақтың міндеттері де, оған
қойылатын талаптар да күрделене түсуде. Сонымен бірге сабақтардың өздері де
жетілдіріліп, жылдан жылға сана жағынан жақсарып келеді. Соңғы жылдары
қазақ тілінде оқытатын мектептерде тарих сабақтарының сапасы едәуір
арттырылды. Күнделікті сабақты шебер ұйымдастыратын тарихшы мұғалімдер саны
көбейе түсуде.
Қазіргі білім беру саласына мемлекеттік білім стандартының енгізілуіне
байланысты мектепте тарих пәнінің оқытылуына баса назар аударылып отыр.
Еліміздің тәуелсіздікке ие болуы тарих пәнін оқытуды, халқымыздың ежелгісін
егжей-тегжей үйренуді, терең, ауқымды мәселелерді зерделеп, талдау жасауды,
тарихтағы халық бұқарасының қызметін көрсете білуді, барлық игілікпен
байлықты жасаушы халық екендігін түсіндіруді талап етіп отыр[51; 22].
Тарих пәнін оқытудың басты міндеті – жас ұрпақты адамзаттың шынайы
тарихы мен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің негізгі жетістіктерімен
сусындату, тарихты сын көзімен талдай отырып, келешекті бағдарлайтын,
шығармашылықпен жұмыс істеп, дұрыс қорытынды жасай алатын оқушыларды
тәрбиелеп шығару.
Осы міндетті орындаудың бір жолы – оқушыларды топқа бөліп жұмыс істеу.
Топпен жұмыста оқушылар бір-біріне сұрақтар қояды, бір-біріне көмек
көрсетуді үйренеді. Оқушы өзіне қажеттіні алады,қабілеттерін көрсетеді,
өздерін бағалайды[54; 126].
Әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру, ойлау, еңбек ету
қабілетін дамыту, жанындағы досына анализ беріп үйрену, маңындағы
фактілердің ішішен ең көрнектісін, ең қажеттісін бөліп алу, өз еркін
жеткізе білу, қорытынды жасау, өз жұмысына баға беру – міне бұл мұғалімнің
алдына қойған негізгі мақсаты. Бұл мақсатқа жету жолдарын қаншама педагог –
ұстаздар, әдіскерлер, жағашылдар зерттеп, қаншама көп методикалық
әдістемелер, кітаптар шығарып жатыр.
Оқыту барысында қолданылатын көптеген педагогикалық ой – түрлерінің
маңызы зор. Осы педагогикалық ойлардың пайдаланылуы үшін оның жоспарлануы,
мақсатының нақтылануы, толық жүзеге асыру және нәтижесі талдануы тиіс. Ойын
қоғамдық тәжірибені ққайта қалпына келтіретін және меңгеретін іс - әрекет
түрі. Оқыту үрдісінде қолданылатын ойындардың көпшілігінің мынандай
ерекшеліктері болады: оған оқушылар өз еріктерімен қатысады, шығармашылық,
бәсекелестік, жарысушылық, эмоциялық сипаты бар болады. Бұлармен қатар,
ойын мынадай қызметтер атқарады: оқушыларды әлеуметтік жағдаймен
таныстырады, ұлтаралық қарым – қатынасқа үйретеді, олардың өз мүмкіндігін
жүзеге асыруға жағдай жасайды, бала адамдар расында болатын күрделі қарым –
қатынасқа енеді, қиындықтарды жеңе білуге үйренеді, оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz