Шетелдік түлғалар мен азаматтардың табиғат пайдалану құқығы
Кіріспе 3
1 Табиғат пайдалану қүқығының қүқығының жалпы сипаттамасы мен түсінігі 6
1.1 Табиғат пайдалану қүқығының жалпы түсінігі және түрлері 6
1.2 Табиғат пайдалану қүқығының объектілері мен субъектілері 10
1.3 Жалпы табиғатты пайдалану 20
2 Шетел түлғалардың Қазақстан Республикасындағы табиғат
пайдалануы және оның қүқықтары 23
2.1 Шетелдік тұлғалар мен азаматтардың Қазақстан Республикасының шетелдік субъектілермен табиғат пайдалану қатынастарының объектілері, мазмұны 23
2.2 Қазақстан Республикасының шетелдік субъектілермен жер қатынастарын қүқықтық реттеуі 40
2.3 шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасының жерлерін, өзге табиғи объектілерін пайдалануының құқықтық мәселесі 53
Қорытынды 50 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
1 Табиғат пайдалану қүқығының қүқығының жалпы сипаттамасы мен түсінігі 6
1.1 Табиғат пайдалану қүқығының жалпы түсінігі және түрлері 6
1.2 Табиғат пайдалану қүқығының объектілері мен субъектілері 10
1.3 Жалпы табиғатты пайдалану 20
2 Шетел түлғалардың Қазақстан Республикасындағы табиғат
пайдалануы және оның қүқықтары 23
2.1 Шетелдік тұлғалар мен азаматтардың Қазақстан Республикасының шетелдік субъектілермен табиғат пайдалану қатынастарының объектілері, мазмұны 23
2.2 Қазақстан Республикасының шетелдік субъектілермен жер қатынастарын қүқықтық реттеуі 40
2.3 шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасының жерлерін, өзге табиғи объектілерін пайдалануының құқықтық мәселесі 53
Қорытынды 50 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
Егеменді және тәуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына қарамастан, оған қамқорлықпен қарау әрқашан туындап отырады. Қоғамның қазіргі дамуы табиғи ресурстардың шаруашылық мүқтаждықтарына кең түрде пайдаланылуына сүйенеді. Бұл процесс нарықтық қатынастар дами түскен сайын одан әрі күрделене береді.
Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы қарама - қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады. Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту және табиғи байлықтарды молайту жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді пайдалану және оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал бұл талаптар бүзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр.
Осыған орай "Қазақстан - 2030" стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасың дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі түжырымдамасы мақұлданды. Бұл тұжырымдамада еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін стратегиялық бағыттар көрсетілген - экономиканы, ұлттық заңнамаларды және қоғамды экологияландыруға байланысты, экологиялық үгіт-насихат және жұртшылықтың қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту1 .
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мәселесін шешуді қамтамасыз ететін әдіс-тәсілдер жүйесін жасауға әр түрлі қүқықтық институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, азаматтар, қоғамдық бірлестіктер және шетелдік тұлғалар мен халықаралық бірлестіктер т.б.
Әлемдік шаруашылықтың соңғы он жылдағы қазіргі жай-күйі түрлі елдердің экономикасын интернационализациялау процесінің кеңеюі және тереңдеуімен анықталады. Шаруашылық өмірді интернационализациялаудың негізгі бағыттарының бірі капиталды, оның ішінде шетелдік инвестицияны экспорттау болып табылады.
Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы қарама - қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады. Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту және табиғи байлықтарды молайту жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді пайдалану және оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал бұл талаптар бүзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр.
Осыған орай "Қазақстан - 2030" стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасың дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі түжырымдамасы мақұлданды. Бұл тұжырымдамада еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін стратегиялық бағыттар көрсетілген - экономиканы, ұлттық заңнамаларды және қоғамды экологияландыруға байланысты, экологиялық үгіт-насихат және жұртшылықтың қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту1 .
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мәселесін шешуді қамтамасыз ететін әдіс-тәсілдер жүйесін жасауға әр түрлі қүқықтық институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, азаматтар, қоғамдық бірлестіктер және шетелдік тұлғалар мен халықаралық бірлестіктер т.б.
Әлемдік шаруашылықтың соңғы он жылдағы қазіргі жай-күйі түрлі елдердің экономикасын интернационализациялау процесінің кеңеюі және тереңдеуімен анықталады. Шаруашылық өмірді интернационализациялаудың негізгі бағыттарының бірі капиталды, оның ішінде шетелдік инвестицияны экспорттау болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Экологическое право. 1995 агыл 30 оаійс.
(өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда) - Алматы, 2007. -
2. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 жыл 20 маусым. - Алматы, 2007. - Юрист баспасы. - Жеке басылым.
3. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007 жыл 09 қаңтар. - Алматы, Жеке басылым.
4. Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" заңы 2006 жыл. - Жеке басылым.
5. Қазақстан Республикасының "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту туралы" заңы 09 шілде 2004 жыл,
6. Қазақстан Республикасының Орман кодексі 2003 09 шілде // Жеке басылым.
7. Қазақстан Республикасының Су кодексі 2003 08 шілде // Жеке басылым.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен бекітілген Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 09 желтоқсан 2003 жыл.
9. Қазақстан Реепубликасы. Салық жэне бюджетке төленетін өзге міндетті төлемдер туралы: 12 шілде 2001 жылғы заңы // Юрист анықтама жүйесі.
10.Постановление Конституционного совета Республики Казахстан от 10 июня 2003 г. N 8 О соответствии Конституции Республики Казахстан Земельного кодекса Республики Казахстан //: «Казахстанская правда» от 11 июня2003годаШ69.
11.Венская конвенция о дипломатических сношениях от 18.04.61// Постановление Правительства Республики Казахстан от 6 июня 1996 года N 713 «О вопросах выделения земельных участков дипломатическим миссиям в городе Акмоле».
12. Постановление Правительства Республики Казахстан от 23 августа 1999 года N 1224 «О строительстве дипломатического городка в городе Астане».
13. Указ Президента Республики Казахстан от 17 апреля 1995 г. N 2195 «О ратификации Договора аренды комплекса «Байконур» между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации».
14. Закон Республики Казахстан от 22 декабря 1998 года № 329-1 О ратификации Соглашения между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти//Казахстанская правда от 26.12.98г. № 243.
15. Декларация о соблюдении суверенитета, территориальной целостности и неприкосновенности границ государств - участников Содружества Независимых Государств, Москва, 15 апреля 1994 года// Международное публичное право. Сборник документов. Том 1. - М.: Изд-во БЕК, 1996.
16. Постановление Правительства Республики Казахстан от 19 сентября 1996 г. N1144 «О приобретении и аренде объектов недвижимости, капитальном строительстве и ремонте зданий и сооружений учреждений Министерства иностранных дел Республики Казахстан за границей».
17. Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 14 июля 1994 г. N 133-ХІП О ратификации Республикой Казахстан Соглашения между Российской Федерацией и Республикой Казахстан об основных принципах и условиях использования космодрома «Байконур».
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. - Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. - 312
2. Архипов Г.И. Земельное право Республики Казахстан Алматы 1997.,
3. Бекишева С. Д. Экологическое право Республики Казахстан. -Алматы 2004.,
4. Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, элеуметтік жэне саяси жедел жаңару жолында. - Алматы, 2005. - 976.
5. Мауленов К.С. Государственное управление и правовое регулирование иностранных инвестиции в РК Алматы 2000
6. Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана: проблемы развития, процессуальные формы реализации. –М.: Юристъ, 2007.454 с.
7. Стамқүлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология қү-Қығы. -
Тараз, 2003. - 4506.
8. Еркінбаева Л.К. Правовые проблемы вомещения вреда здоровью
граждан вследствие неблагополучной экологической обстановки // Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 1997. -С.12-16.
9. Стамкулов А.С. Правовой режим Экологической информации // Правовая реформа в Казахстане. – 2003. - №1. – С.87-90.
10. Байсалов С.Б. , Ильяшенко Л.В. 200 вопросов и ответов по охране природы., Алматы 1987.
11. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика// Земельное законодательство Республики Казахстан. Сб. нормативно-правовых актов (с комментариями). Сост. Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. - Алматы: Жети Жаргы, 1998. - С. 192.
12. симкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1997. - 148
13. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения Алматы 1993.
14. Культелев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан Общая часть., Алматы 2004.
15. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. и др. Эффективность природоохранительного законодательства. - Алма-Ата: Наука КазССР, 1988. - 156 с.
16. Бринчук М.М. Правовая охрана окружающей среды от загрязнения токсичными веществами: Автореф. дис. д-ра юрид. наук. - М., 1991. - 30 с.
17. Баимбетов Н.С. Проблемы правового регулирования экологической экспертизы в Республике Казахстан: Автореф. дис. канд. юрид. наук. -Алматы, 1999. - 22 с.
18. Сыроедов Н.А. Земля как объект гражданского оборота //Государство и право. 2003 г. № 8
19. Иванов А.А. Права на землю в Российской Федерации: понятие и система //Правоведение. - 1992 г. № 3
20. Земельное право /Под ред.Боголюбова С.А. - М.: Норма, 2000 г.
21. Алимжанов Б.Р. Правовые факторы рынка земли /Абдраимов Б.Ж. Аграрное, экологическое и земельное право: проблемы теории и практики. Научно-практическое пособие. Выпуск 4. - Алматы, 2003 г.
22. Архив Кызылординского областного комитета по управлению земельными ресурсами за 2004 год.
23. Жариков Ю.Г. Предмет и система земельного права//Земельное право. Учебник для вузов. Рук. авторского коллектива и отв. ред. С.А.Боголюбов. - М.: Изд. группа НОРМА-ИНФРА*М, 1998
24. Сарсембаев М.А. Международное право: Учебное пособие. - Алматы: ЖетіЖаргы, 1996
25. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Алматы: ЖетіЖарғы, 1997
26. Сарсембаев М.А. Дипломатическое и консульское право. - Алматы: Данекер, 2000.
(өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда) - Алматы, 2007. -
2. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 жыл 20 маусым. - Алматы, 2007. - Юрист баспасы. - Жеке басылым.
3. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007 жыл 09 қаңтар. - Алматы, Жеке басылым.
4. Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" заңы 2006 жыл. - Жеке басылым.
5. Қазақстан Республикасының "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту туралы" заңы 09 шілде 2004 жыл,
6. Қазақстан Республикасының Орман кодексі 2003 09 шілде // Жеке басылым.
7. Қазақстан Республикасының Су кодексі 2003 08 шілде // Жеке басылым.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен бекітілген Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 09 желтоқсан 2003 жыл.
9. Қазақстан Реепубликасы. Салық жэне бюджетке төленетін өзге міндетті төлемдер туралы: 12 шілде 2001 жылғы заңы // Юрист анықтама жүйесі.
10.Постановление Конституционного совета Республики Казахстан от 10 июня 2003 г. N 8 О соответствии Конституции Республики Казахстан Земельного кодекса Республики Казахстан //: «Казахстанская правда» от 11 июня2003годаШ69.
11.Венская конвенция о дипломатических сношениях от 18.04.61// Постановление Правительства Республики Казахстан от 6 июня 1996 года N 713 «О вопросах выделения земельных участков дипломатическим миссиям в городе Акмоле».
12. Постановление Правительства Республики Казахстан от 23 августа 1999 года N 1224 «О строительстве дипломатического городка в городе Астане».
13. Указ Президента Республики Казахстан от 17 апреля 1995 г. N 2195 «О ратификации Договора аренды комплекса «Байконур» между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации».
14. Закон Республики Казахстан от 22 декабря 1998 года № 329-1 О ратификации Соглашения между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти//Казахстанская правда от 26.12.98г. № 243.
15. Декларация о соблюдении суверенитета, территориальной целостности и неприкосновенности границ государств - участников Содружества Независимых Государств, Москва, 15 апреля 1994 года// Международное публичное право. Сборник документов. Том 1. - М.: Изд-во БЕК, 1996.
16. Постановление Правительства Республики Казахстан от 19 сентября 1996 г. N1144 «О приобретении и аренде объектов недвижимости, капитальном строительстве и ремонте зданий и сооружений учреждений Министерства иностранных дел Республики Казахстан за границей».
17. Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 14 июля 1994 г. N 133-ХІП О ратификации Республикой Казахстан Соглашения между Российской Федерацией и Республикой Казахстан об основных принципах и условиях использования космодрома «Байконур».
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. - Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. - 312
2. Архипов Г.И. Земельное право Республики Казахстан Алматы 1997.,
3. Бекишева С. Д. Экологическое право Республики Казахстан. -Алматы 2004.,
4. Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, элеуметтік жэне саяси жедел жаңару жолында. - Алматы, 2005. - 976.
5. Мауленов К.С. Государственное управление и правовое регулирование иностранных инвестиции в РК Алматы 2000
6. Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана: проблемы развития, процессуальные формы реализации. –М.: Юристъ, 2007.454 с.
7. Стамқүлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология қү-Қығы. -
Тараз, 2003. - 4506.
8. Еркінбаева Л.К. Правовые проблемы вомещения вреда здоровью
граждан вследствие неблагополучной экологической обстановки // Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 1997. -С.12-16.
9. Стамкулов А.С. Правовой режим Экологической информации // Правовая реформа в Казахстане. – 2003. - №1. – С.87-90.
10. Байсалов С.Б. , Ильяшенко Л.В. 200 вопросов и ответов по охране природы., Алматы 1987.
11. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика// Земельное законодательство Республики Казахстан. Сб. нормативно-правовых актов (с комментариями). Сост. Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. - Алматы: Жети Жаргы, 1998. - С. 192.
12. симкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1997. - 148
13. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения Алматы 1993.
14. Культелев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан Общая часть., Алматы 2004.
15. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. и др. Эффективность природоохранительного законодательства. - Алма-Ата: Наука КазССР, 1988. - 156 с.
16. Бринчук М.М. Правовая охрана окружающей среды от загрязнения токсичными веществами: Автореф. дис. д-ра юрид. наук. - М., 1991. - 30 с.
17. Баимбетов Н.С. Проблемы правового регулирования экологической экспертизы в Республике Казахстан: Автореф. дис. канд. юрид. наук. -Алматы, 1999. - 22 с.
18. Сыроедов Н.А. Земля как объект гражданского оборота //Государство и право. 2003 г. № 8
19. Иванов А.А. Права на землю в Российской Федерации: понятие и система //Правоведение. - 1992 г. № 3
20. Земельное право /Под ред.Боголюбова С.А. - М.: Норма, 2000 г.
21. Алимжанов Б.Р. Правовые факторы рынка земли /Абдраимов Б.Ж. Аграрное, экологическое и земельное право: проблемы теории и практики. Научно-практическое пособие. Выпуск 4. - Алматы, 2003 г.
22. Архив Кызылординского областного комитета по управлению земельными ресурсами за 2004 год.
23. Жариков Ю.Г. Предмет и система земельного права//Земельное право. Учебник для вузов. Рук. авторского коллектива и отв. ред. С.А.Боголюбов. - М.: Изд. группа НОРМА-ИНФРА*М, 1998
24. Сарсембаев М.А. Международное право: Учебное пособие. - Алматы: ЖетіЖаргы, 1996
25. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Алматы: ЖетіЖарғы, 1997
26. Сарсембаев М.А. Дипломатическое и консульское право. - Алматы: Данекер, 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ
КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
"ШЕТЕЛДІК ТҮЛҒАЛАР МЕН АЗАМАТТАРДЫҢ ТАБИҒАТ
ПАЙДАЛАНУ Қ¥ҚЫҒЫ"
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Түкбасов.М
3 курс сыртқы
оқу бөлімінің студенті
Заң ғылымдарының кандидаты, аға оқытушысы Ергөбек.Ш.К
Жұмыс қорғауға жіберілді
____________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі з.ғ.к., доцент
____________Л.Қ. Еркінбаева
Алматы қаласы 2009 жыл.
РЕФЕРАТ
Ұсынылып отырған дипломдық жүмыста шетелдік заңды тұлғалар мен
азаматтардың табиғат пайдалану күқығы қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен
заңды тұлғаларының жер учаскелеріне, өзге табиғи объектілерге меншік және
өзге заттық құқықтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
Қазақстан жерін жалға алу ерекшеліктерін қарастырып, негіздеу.
Осы жердегі міндеттер: шет азаматтары мен заңды тұлғаларының Қазақстан
аумағындағы жер учаскелеріне меншік және өзге заттық құқықтардың, басқа
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың жалға алуының ерекшеліктерін
анықтау, осы қатынастарды реттеудегі ұлттық және халықаралық құқық
нормаларының арақатынасын айқындау, шет мемлекеттердің Қазақстан жерлерін
(шекаралас жер учаскелері, әскери сынақ полигондары мен "Байқоңыр" ғарыш
айлағы, транзиттік мақсаттағы жерлер) жалға алуының құқықтық аспектілеріне
талдау жасау.
Қазақстан Республикасы халықаралық аренада жедел бедел алып келе жатқан
мемлекет болып табылады. Біздің еліміз әлемнің 100-ден астам
мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынастарын орнатқан, сәйкесінше шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тиісті дипломатиялық өкілдіктері
біздің еліміздің аумағында орналасқан. Қазақстанның әлемнің жетекші
мемлекеттерімен қатар ұзақ мерзімді ынтымақтастығының болашақ дамуы бірнеше
халықаралық келісім-шарттармен, Қазақстанда дипломатиялық өкілдіктердің
жаңа ғимаратының құрылысы жүруімен айқындалады.
Осы күнгі шетелдік мемлекеттердің Қазақстанда жерді жалға алу қүқығына
байланысты жер қатынастары кешеніне қатысты мәселелерді зерттеу өзекті
міндет болып табылады десек, қателеспеген болар едік. Жалға алу мәселесі
мемлекеттің аумақтық тұтастық мәселесімен, жер қүқығына қатысты халықаралық
қүқық нормаларымен арақатынас мәселелерімен және осыған қатысты
мемлекетішілік қазақстандық қүқық нормалары және қатынастарымен, шет
елдердің біздің еліміздің аумағында табиғат қорғау заңнамаларын сақтауына
бақылау жасауда мемлекет араласуының шегі мәселелерімен тығыз байланысты.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде осы тақырыптың өзектілігі, оның зерттелу деңгейі, мақсаттары мен
міндеттері және қүрылысы көрсетілген. Негізгі бөлім екі тараудан түрады.
Бірінші тарауда табиғат пайдалану қүқығының жалпы сипаттамасы мен түрлері
қарастырылған. Екінші бөлім шетелдік тұлғалардың Қазақстан
Республикасындағы табиғаты пайдалануы және оның күқықтары мәселелеріне
арналған. Қорытындыда жүмыс барысында қарастырылған барлық мәселелер бір
тоқтамға келтіріліп, тұжырымдалады. Жұмыстың жалпы көлемі 65 бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Табиғат пайдалану қүқығының қүқығының жалпы сипаттамасы мен
түсінігі 6
1. Табиғат пайдалану қүқығының жалпы түсінігі және түрлері 6
2. Табиғат пайдалану қүқығының объектілері мен субъектілері 10
3. Жалпы табиғатты пайдалану
20
2 Шетел түлғалардың Қазақстан Республикасындағы табиғат
пайдалануы және оның қүқықтары 23
1. Шетелдік тұлғалар мен азаматтардың Қазақстан Республикасының
шетелдік субъектілермен табиғат пайдалану қатынастарының
объектілері, мазмұны
23
2. Қазақстан Республикасының шетелдік субъектілермен жер
қатынастарын қүқықтық реттеуі
40
3. шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасының жерлерін, өзге табиғи
объектілерін пайдалануының құқықтық мәселесі 53
Қорытынды 50 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
4. КІРІСПЕ
Егеменді және тәуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып
табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына
қарамастан, оған қамқорлықпен қарау әрқашан туындап отырады. Қоғамның
қазіргі дамуы табиғи ресурстардың шаруашылық мүқтаждықтарына кең түрде
пайдаланылуына сүйенеді. Бұл процесс нарықтық қатынастар дами түскен сайын
одан әрі күрделене береді.
Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың
адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы
қарама - қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады.
Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде
шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары
мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту және табиғи байлықтарды молайту
жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді
пайдалану және оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі
тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал
бұл талаптар бүзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды
жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр.
Осыған орай "Қазақстан - 2030" стратегиясының басымдықтарын ескере
отырып, Қазақстан Республикасың дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық
жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі түжырымдамасы мақұлданды. Бұл тұжырымдамада
еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін стратегиялық
бағыттар көрсетілген - экономиканы, ұлттық заңнамаларды және қоғамды
экологияландыруға байланысты, экологиялық үгіт-насихат және жұртшылықтың
қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту1 .
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мәселесін шешуді
қамтамасыз ететін әдіс-тәсілдер жүйесін жасауға әр түрлі қүқықтық
институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер
қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар,
азаматтар, қоғамдық бірлестіктер және шетелдік тұлғалар мен халықаралық
бірлестіктер т.б.
Әлемдік шаруашылықтың соңғы он жылдағы қазіргі жай-күйі түрлі елдердің
экономикасын интернационализациялау процесінің кеңеюі және тереңдеуімен
анықталады. Шаруашылық өмірді интернационализациялаудың негізгі
бағыттарының бірі капиталды, оның ішінде шетелдік инвестицияны экспорттау
болып табылады.
Халықаралық экономикалық ынтымақтастықты дамыту үшін шетелден қосымша
қаражат тарту мен пайдаланудың, шетел инвестициясының 1
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. - Алматы, 2004. – 132 б.
Қазақстан аумағында өз қызметін атқаруын заң тұрғысынан қамтамасыз етудің
оңтайлы формаларын таңдап алу қажет болды. Сыртқы экономикалық
байланыстарды кеңейту, шетел инвестициясын кеңінен тарту Қазақстанның
экономикалық дағдарыстан шығуына өз септігін тигізді. Қазақстандағы сыртқы
экономикалық қызмет 1993 жылдан 1997 жылдар аралығында ерекше
белсендендірілді. Елімізге АҚШ, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, Жапония,
Турция, Франция сияқты тағы да басқа дамыған елдерден ірі-ірі трансұлттық
және шетелдік компаниялар күннен-күнге көптеп келіп жатты. Қазақстанға
инвестиция салуға деген қызығушылықты арттыру үшін заңдарымыз шетелдік
компаниялардың мүддесіне қарай икемделіп, қолайлы жағдай жасалып отырды.
Әрине осы қыруар компаниялардың қай саладағы қызметі болса да жермен
тығыз байланысты. Шетел азаматтары мен заңды түлғалары Қазақстандағы жер
учаскелерін өндірістік-экономикалық мақсаттарда меншіктеніп, уақытша
пайдаланса, жерлер шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдарға әлеуметтік-
саяси мақсаттарда жалға беріледі.
Бүгінде еліміздің жалпы қүқықтық жүйесі, оның ішінде жер құқығы біршама
тұрақтанса да, Қазақстан Республикасындағы шетелдік субъектілермен жер
қүқықтық қатынастары құқықтық деңгейде әлі де болса өз толық реттелімін
таппай отыр.
Қазақстан бүрынғы КСРО-ның зиянды әскери-өндірістік кешен қызметінен осы
күнге дейін жапа шегіп келеді. Мысалы, мамандардың айтуы бойынша семей
ядролық сынақ полигонында болған жарылыстардың нәтижесінде қоршаған ортада
жиналған радиактивті қалдықтардың саны Чернобыль атом реакторынан тасталған
қалдықтардан асып түседі. Ғалымдардың айтуы бойынша, бүл жағдайда Семей жоқ
дегенде екі Чернобыльға пара-пар болып отыр.
Осы сынақ полигондарынан тек қана адамдар ғана емес, сонымен қатар, жер
де жапа шегуде. Радионуклеидтардың жылдан жылға шоғырлануы жердің
өнімділігін азайтуда. Мамандардың бағалауы бойынша жер өзінің қүнарлығын
қалпына келтіру үшін кем дегенде 300 жыл керек екен.
Семейден басқа, Қазақстан аумағында ядролық зарядтардың жарылысы
өткізілетін өзге де полигондар және сынақ алаңдары бар: Азғыр, Тайсойған,
Орда, Жанғола және тағы басқалар.
Әскери полигондарда радиоактивті және өзге ластанудан жерді қорғау
мәселесі әлі күнге дейін шешілмеген. Қазіргі кезде ол жерлер негізінен
шетелдік мемлекеттермен пайдаланылады. Бұл жағдайда жерді пайдалану
халықаралық келісім шарттармен реттелуде. Бірақ осы халықаралық шарттар мен
ұлттық жер заңдарының арақатынасы айқын емес.
Қазақстан дамыған құқықтық жүйесі бар жаңа егеменді ел болып табылады.
Біздің егеменді елдегі жер қатынастарының қалыптасуы әр түрлі қырларынан
отандық ғалымдармен сараланған өзінің тарихы бар.
Бірақ, Қазақстан Республикасының жерінің шет мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдіктерімен және халықаралық ұйымдармен пайдаланылуы әлі күнге дейін
реттелмеген сұрақ болып отыр.
Қазақстан Республикасы халықаралық аренада жедел бедел алып келе жатқан
мемлекет болып табылады. Біздің еліміз әлемнің 100-ден астам
мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынастарын орнатқан, сәйкесінше шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тиісті дипломатиялық өкілдіктері
біздің еліміздің аумағында орналасқан. Қазақстанның әлемнің жетекші
мемлекеттерімен қатар ұзақ мерзімді ынтымақтастығының болашақ дамуы бірнеше
халықаралық келісім-шарттармен, Қазақстанда дипломатиялық өкілдіктердің
жаңа ғимаратының құрылысы жүруімен айқындалады.
Осы күнгі шетелдік мемлекеттердің Қазақстанда жерді жалға алу құқығына
байланысты жер қатынастары кешеніне қатысты мәселелерді зерттеу өзекті
міндет болып табылады десек, қателеспеген болар едік. Жалға алу мәселесі
мемлекеттің аумақтық тұтастық мәселесімен, жер құқығына қатысты халықаралық
құқық нормаларымен арақатынас мәселелерімен және осыған қатысты
мемлекетішілік қазақстандық құқық нормалары және қатынастарымен, шет
елдердің біздің еліміздің аумағында табиғат қорғау заңнамаларын сақтауына
бақылау жасауда мемлекет араласуының шегі мәселелерімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен заңды тұлғаларының жер
учаскелеріне меншік және өзге заттық құқықтардың, шет мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың Қазақстан жерін жалға алу ерекшеліктерін қарастырып,
негіздеу осы диплом жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы жердегі міндеттер: шет азаматтары мен заңды тұлғаларының Қазақстан
аумағындағы жер учаскелеріне меншік және өзге заттық құқықтардың, басқа
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың жалға алуының ерекшеліктерін
анықтау, осы қатынастарды реттеудегі ұлттық және халықаралық құқық
нормаларының арақатынасын айқындау, шет мемлекеттердің Қазақстан жерлерін
(шекаралас жер учаскелері, әскери сынақ полигондары мен "Байқоңыр" ғарыш
айлағы, транзиттік мақсаттағы жерлер) жалға алуының құқықтық аспектілеріне
талдау жасау.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан түрады. Кіріспеде
осы тақырыптың өзектілігі, оның зерттелу деңгейі, мақсаттары мен міндеттері
және құрылысы көрсетілген. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Бірінші
тарауда табиғат пайдалану қүқығының жалпы сипаттамасы мен түрлері
қарастырылған. Екінші бөлім шетелдік түлғалардың Қазақстан
Республикасындағы табиғаты пайдалануы және оның кұқықтары мәселелеріне
арналған. Қорытындыда жұмыс барысында қарастырылған барлық мәселелер бір
тоқтамға келтіріліп, тұжырымдалады.
ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ МЕН
ТҮСІНІГІ.
1.2 Табиғат пайдалану қүқығының жалпы түсінігі және түрлері
Табиғатты пайдалану адамның жаратылысқа келгелі жалғасып келе жатқан
өмірдің, тіршіліктің материалдық және әлеуметтік негізі және ол үзілмейтін
процесс. Қазақстан Республикасының Конституциясында табиғи ресурстарға
мемлекеттік меншік арқылы пайдалану, оны қорғау, оны басқару табиғат туралы
заңның бастамасы болды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы адамның өмір
сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны қорғауды өзіне мақсат етіп
қояды. Менің жалпы түсінігім бойынша табиғат пайдаланушы деген сөз адам
үнемі өзінің тіршілігін қамтамасыз ететін, адам мен табиғаттың үзілместік
қатынасы. Өмірдің және адам мен қоғамның бар болуының негізі табиғатты
пайдалануда.
Табиғи ресурстарды пайдалану - қоғам мен табиғат арасындағы негізгі
қатынастар. Онда қоғам мүшелері - адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін табиғи объектілерін өз бетінше белгіленген тәртіп
бойынша пайдаланады. Осыған орай табиғат пайдалану өмірді үзбеу үшін
маңызды қатынасқа түсу мен бірге қоғамның табиғатқа әрекет етуші қатынас
құралы болып табылады. Табиғатты пайдалану бір жақты дамуына, оны қорғауға
кейінгі кездерде мән беріле бастады. Әртүрлі экологиялық шараларды
қолданып, оның ішінде құқық нормаларын бір жүйеге келтіру ұлттық және
әлемдік деңгейге жетті. Ең алдымен азаматтардың, көсіпорындардың,
ұйымдардың және ұжымдардың құқықтары мен міндеттері табиғат пайдалану
құқығында көрініс табуы қажет. Табиғат пайдалану құқығы ретінде пәнін ашу
қажет, ол толығымен табиғат немесе табиғаттың барлық құбылыстары деп
танылмайды, нақты айтқанда құқықтық реттеуге жататын объекті. Мысалы:
демалу үшін атмосфералық ауаны пайдалану, күн энергиясын қолдану, жауынның
ылғалдылығы, климат барлығы құқықтық реттеу объектісі емес. Басқаша
айтқанда, табиғат пайдалану философиямен басқа ғылымдарда тар мағынада
қолданылады.
Табиғат пайдалану шеңберіне кіретін негізгі объектілер жер, оның
қойнауы, су, орман, өсімдік және жануарлар әлемі, атмосфералық ауа. Табиғат
байлықтарын қолдану қатынастарын реттеуге ережелер, табиғи ресурстар
заңнамасының мазмүнын қүрайды, ал олардың жүйесі, яғни нормалар жүйесі,
табиғат пайдалану қүқығы деп танылады.
Осы бастамалар негізінде Экологиялық кодексте қазіргі және болашақ
үрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың қүқықтық және
экономикалық және т.б. негіздерін белгілейді және өзге де қызметтің
биологиялық түрлілігін сақтау мен табиғатты үтымды пайдалануды
үйымдастыруға бағытталған
2 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялык құығы. Жалпы
бөлім. Атамұра баспасы., Тараз
2003 жыл.- ПЗбет
3 Қазакстан Республикасының Конституциясы (өзгерістер мен
толыктыруларды коса алғанда) Жеке
басылым.Алматы2007
Б.В. Ерофеев өз еңбегінде табиғат пайдалану құқығы терминінің
орнына экология пайдалану құқығы ұғымын қолданады. Оның айтуынша табиғат
пайдалану құқығы табиғи ресурстарды халық шаруашылығы мен азаматтардың
экологиялық тұтынуын қанағаттандыруға арналған заңды тәртіп, ал экология
пайдалану құқығы - табиғи обьектілердің жай - күйін экологиялық өзара
байланысын есепке алу, экологиялық құқықтық институт ретінде
қарастырылады.4
Отандық ғалым Стамкүловтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының
Экологиялық кодексінде берілген анықтама табиғат пайдалану қүқығының
анықтамасы емес, табиғи ресурстарды пайдалану құқығының анықтамасы деген
пікірді білдіреді. Табиғат байлығының атмосфералық ауа, кеңістік, табиғи
аумақтарды пайдалану объектілеріне жатады. Сондықтан табиғат пайдалану
дегеніміз - табиғи объектілердің, оның ішінде өзара қарым-қатынастағы
атмосфералық ауаны, кеңістікті, аумақты, топырақты, жер, жер қойнауын,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ климатты, озон қабатын қоса
алғанда барлық жанда және жансыз табиғи байлықтарды пайдалану. Олардың
ішінде табиғи ресурстар ерекше орын алады. Ал Қазақстан Республикасының
қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында көптеген табиғи ресурстар айтылмай
кеткен.5
Д.Л. Байдельдиновтың пікірі бойынша, табиғат пайдалану құқығын екі түрлі
мағынада түсінуге болады. Олар: объективтік мағынада және субъективтік
мағынада. Объективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз -
табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері мен табиғи ресурстарды
беру және алып қою тәртібін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Ал
субъективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз - экологиялық
заңдармен нақты белгіленген табиғат пайдаланушыларды белгілі бір табиғи
объектілерді иелену мен пайдалануға байланысты құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы. Табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарға меншік құқығынан
басты айырмашылығы -табиғи ресурстарға билік ету құқығының болмауы.
Табиғат пайдалану құқығының анықтамасын саралай отырып, табиғат пайдалану
құқығының бірнеше белгілерін анықтап алуға болады. Олар: ғылыми негізділік,
мақсатты пайдаланылуы, ұтымдылық, кешенділік, лицензиялау, квота және
лимиттің бөлінуі. Табиғат пайдалану құқығының ғылыми негізділік белгісі -
табиғи ресурстарды пайдалану табиғат дамудың заңдылығына сүйене отырып,
экономикалық және экологиялық мүдделерді үйлестіретіндігін білдіреді.
Табиғат пайдалану қүқығы мақсатты пайдалануды талап етеді. Мемлекет
жекелеген табиғат пайдаланушыларға табиғи объектілерді, олардың
қүжаттарында тікелей көрсетілген мақсаттарға пайдалануға береді. Мысалы:
Қазақстан Республикасының азаматына жер учаскесін шаруа фермер қожалығын
жүргізу мақсатында берілуі
4 Б.В. Ерофеев Экологическое право Россий. Учебник. М.: Юристъ - 1996-
624 стр.
5 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялык құығы. Жалпы
бөлім. Атамұра баспасы., Тараз
2003 жыл.- 113 бет
Табиғи ресурстың, яғни жер учаскесінің пайдалану мақсаты, жер
учаскесінің мемлекеттік актісінде нақты көрсетіледі. Егер жер учаскесін осы
мақсатта пайдаланбаған жағдайда, ол әрекет құқық бүзушылық ретінде танылып,
заңда белгіленген тәртіп пен шарттарда сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Табиғат пайдаланудың ұтымдылығы дегеніміз - қоршаған ортаны қорғауды
қамтамасыз ете отырып, табиғи ресурстарды үнемді, саналы пайдалану6.
Табиғатты пайдаланудың кешенділігі табиғи ресурсты пайдалану барысында
табиғат пайдаланушының кешенді қажеттіліктері қанағаттандандырылуы тиіс
екендігін білдіреді. Табиғат пайдаланудың квота бөлу және лимиттеу
дегеніміз - біршама табиғи ресурстарды пайдалану барысында табиғи қалпына
келтірілмейтін болғандықтан, пайдалану кезінде квота немесе лимит беліну
арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексіне
сәйкес, лимиттің екі түрі белгіленген:
* Қоршаған ортаны ластауға лимит - яғни қоршаған ортаны ластайтын
заттардың, өндіріс және тұтыну қалдықтарының қоршаған ортаға түсуі, сонымен
қатар, шудың, тербелістің, магнит толқындарының, зиянды физикалық әсердің
қоршаған ортада болуының лимиті;
* Табиғи ресурстарды қоршаған ортадан алу лимиті - табиғи ресурстарды
пайдаланудың сандық жағынан анықталған мүмкіндігі; Бүл жағдайда табиғи
ресурстардың табиғи биологиялық қалпына келтірушілік қасиеті жойылмайды
және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға кепілдік береді.
Аталған заңға сәйкес, квотаның да екі түрі белгіленген:
* Ластауға квота - белгіленген мерзімге және анықталған табиғат
пайдаланушыға берілген қоршаған ортаны ластауға берілген лимиттің бір
бөлігі;
* Табиғи ресурстарды алуға квота - белгіленген мерзімге және анықталған
табиғат пайдаланушыға берілген табиғи ресурстарды пайдалануға берілген
лимиттің бір бөлігі;
Табиғат пайдаланудың лимиттері және квоталары Қазақстан Республикасының
Үкіметімен белгіленеді.
Табиғат пайдалануды лицензиялау дегеніміз - қоршаған ортаны қорғау және
табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттің бақылау және қадағалау жүргізу
мүмкіндігін қамтамасыз ететін шарасы ретінде танылады.
Экологиялық кодекске сәйкес, табиғат пайдалануға рұқсат дегеніміз -қоршаған
ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік құзіретті органның табиғат
пайдаланушыға беретін табиғи ресурстарды пайдалануға, қоршаған ортаны
ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну қалдықтарын қоршаған ортада
орналастыруға беретін рұқсаты. Табиғат пайдалануға рұқсаттың мазмұны келесі
жағдайлады қамту қажет:
* табиғат пайдалануға рүқсат алатын түлға туралы мәлімет;
* табиғи ресурсты пайдалану мақсаты;
* табиғи ресурстың сипаттамасы;
* табиғат пайдалануға рүқсаттың мерзімі және табиғат пайдалану
операцияларын бастайтын уақыты;
табиғат пайдалануға төленетін төлемнің тәртібі мен шарттары;
* табиғат пайдаланудың түрі, мөлшері, көлемі және тәртібі;
* табиғат пайдалануға рұқсат алған тұлғаның құқықтары мен міндеттері;
* өзге қажетті мәліметтер.
Табиғат пайдалануға алған рұқсатты шартты түрде үш түрге бөлінеді:
а) жекелеген табиғи ресурстарды пайдалануға беретін рұқсат;
б) қоршаған ортаны ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну
қалдықтарын орналастыру және көмуге беретін рұқсат;
в) кешенді табиғат пайдалануға беретін рұқсат.
Сонымен қорытындылай келе, табиғат пайдалану - адамның шаруашылық және
өзге де қызметіне, сондай-ақ өз тұрмыстық, материалдық және өзге
қажеттіктерін қанағаттындыуы үшін табиғи ресурстарды пайдалануы. Адамның
күнделікті өмірінде, жеке және заңды түлғалардың шаруашылық және өзге де
қызметінде табиғи ресурстарды пайдалануы және (немесе) қоршаған ортаға әсер
етуі табиғат пайдалану болып табылады.
Табиғат пайдалану жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы табиғат пайдалану тұрақты болып табылады және халықтың өмірлік
қажетті сұраныстарын қанағаттандыру үшін және табиғи ресурстар пайдалануға
берілмей, тегін жүзеге асырылады.
Егер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделсе, табиғатты жалпы
пайдалануды шектеуге жол беріледі.
Арнайы табиғат пайдалану - Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды ақылы негізде пайдалануды және
(немесе) қоршаған ортаға эмиссияларды жүзеге асыратын жеке және (немесе)
заңды тұлғаның қызметі.
Табиғат пайдалану түрлеріне:
1) жерді пайдалану;
2) суды пайдалану;
3) орманды пайдалану;
4) жер қойнауын пайдалану;
5) жануарлар дүниесін пайдалану;
6) өсімдіктер дүниесін пайдалану;
7) қоршаған ортаға эмиссиялар;
8) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленетін өзге де табиғат
пайдалану түрлері жатады.8
Қазақстан Республикасының Конституциясында табиғи ресурстарына
мемлекеттік меншік және жерге жеке меншік таралады делінген .
Нормативтік актілерде табиғатты пайдалану, оны қорғау, басқару мәселелері
көзделгенмен, Конституциясында Қазақстан Республикасының
азаматтарының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны қорғауды
өзінің мақсаты етіп қойды.
7Байдельдинов Д.Л. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан.
Общая часть Учебное пособие Алматы 2004 С. 312.
1.2 Табиғат пайдалану қүқығының объектілері мен субъектілері
Табиғат пайдалану құқығының объектілері ретінде пайдалануға жататын
табиғи ресурстар танылады. Табиғи ресурстар - қоғамның материалдық, мәдени
және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның
шаруашылық және өзге де қызметтер процесінде пайдаланатын құрамдас
бөліктері. Табиғат пайдалану құқығының объектісі ретінде танылу үшін
бірнеше белгілерге сай болуы тиіс:
пайдаланылатын табиғи объектінің материалдық белгісі болуы тиіс. егер
табиғи ресурс материалдық қасиеті болмаған жағдайда, ол пайдаланылуға
жатпайды. Мысалы: атмосфералық ауа.
кез-келген материалдық қасиеті бар табиғи ресурс табиғат пайдалану
құқығының объектісі ретінде таныла бермейді. Оның сонымен қатар, табиғи
пайда болғандық белгісі болуы қажет.
пайдалану объектісі болып табылатын табиғи ресурсты оның қоршаған ортасынан
бөліп алмауымыз қажет. Себебі ол табиғаттан бөліп алынғаннан кейін өзінің
табиғилық қасиетін жояды. Мысалы, күнделікті ауыз су, зоопарктегі жабайы
аңдар, олар экологиялық құқықтың объектілері емес, азаматтық құқық
нормаларымен реттелетін мүлік ретінде танылады.
Табиғат пайдалану құқының субъектісі ретінде табиғи ресурстарды өз
қажеттіліктеріне және өзге қажеттіліктерге пайдаланатын жеке, заңды
тұлғалар, мемлекет және халықаралық ұйымдар танылады. Аталған тұлғалар
табиғат пайдалану құқығының субъектісі болу үшін келесі талаптарға сай
болуы қажет:
арнайы нормативтік құқықтық актілерде анықталған экологиялық құқық
қабілеттігі болуы тиіс. Мысалы Қазақстан Республикасының жеке және заңды
тұлғаларына толық экологиялық әрекет қабілеттілік берілген. Ал шетел
тұлғаларының эклолгиялық әрекет қабілеттілігі шектелген. Мысалы Қазақстан
Республикасының Жер кодексіне сәйкес, шетелдік тұлғалардың ауылшаруашылық
мақсатындағы жер учаскелерін пайдалану тек он жылдан аспайтын мерзімге ғана
беріледі.
Аталған субъектілер өздеріне берілген экологиялық құқық қабілеттігін сәйкес
жүзеге асыруы тиіс. мысалы жер учаскесін нысаналы мақсатына сәйкес
пайдалануы.
Табиғат пайдаланушылар - заңды және жеке түлғалар, мемлекеттік және
мемлекеттік емес, ұлттық және шетелдік болып бөлінеді. Шетелдік табиғат
пайдаланушылар олар шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар, шетел
мемлекеттері, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексіне сәйкес, табиғат пайдаланудың
құқықтық субъектілерін белгілеп көрсеткен:
- ұлттық және шетелдік
Қазакстан Республикасының Экологиялык кодексі 09 қаңтар 2007 жыл
Егеменді Қазакстан 26 қаңтар 2007 жыл. -№12
- тұрақты және уақытша
* бастапқы және кейінгі.
Ұлттық табиғат пайдаланушыларға ҚР азаматтары мен қазақстандық заңды
тұлғалар жатады, сонымен қатар оның ішінде шет ел қатысатын тұлғалар.
Шетел табиғат пайдаланушылырға - шетел азаматтары, шетелдік заңды
тұлғалар, шет мемлекеттер, халық аралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Тұрақты табиғат пайдаланушылардың мерзімі шектелмеген. Табиғат пайдалану
құқығы мерзімі шектелмейтін сипатта болады.
Уақытша табиғат пайдаланушыларға - табиғат пайдалану құқығы белгілі бір
мерзіммен шектелген.
Менің ойымша, табиғат пайдаланудағы уақытты белгілеу екі негізігі
мақсатты көздейді. Біріншісі, субъект құқығын уақыт шеңберімен анықтау
арқылы, тоқтатылу негізін анықтау. Екішіден, эксплуатация кезінде объектіні
ұтымды пайдалануды ынталандыру. Уақытты белгілеу табиғат пайдаланудың
тұрақтылық қағидасының нысанын білдіреді.
Бастапқы табиғат пайдаланушы өз құқықтарың мемлекеттен не басқа бастапқы
табиғат пайдаланушыдан құқықтарың айыру тәртібімен алған пайдаланушы.
Қайталама табиғат пайдаланушы - табиғатты ауқытша пайдалану құқығы бүл
мәртебені өзінде сақтап қалатын бастапқы табиғат пайдаланушыдан шарт
негізінде алу.
Табиғат пайдалану түрлерінің топтастырылуы табиғи ресурстар заңнамасында
және қоршаған ортаны қорғау құқық доктриналарында бірнеше топтастырылуы
көрсетілген.
Табиғат пайдалану құқығы объектілер түрлеріне байланысты келесіге
белінеді: жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, су пайдалану
құқығы, атмосфералық ауаны пайдалану құқығы, орман пайдалану құқығы,
өсімдіктер әлемін пайдалану құқығы, жануарлар дүниесін пайдалану құқығы,
яғни заңда табиғи ресурстар ерекше орын алады. Су кодексінің 24 бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мен заңды ұйымдары, оның
ішінде шетелдіктерде, азаматтығы жоқ адамдарда суды пайдалану құқығына ие
болады. Су қорын пайдалануды мемлекеттік маңызына қарай екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа - су қоймаларын халықтың ауызсуы, тұрмыстық, және
өзге де мүқтаждарын өтеу үшін берілген сулар жатады. Екінші топқа - мынадай
су қоймаларын сауықтыру және демалыс мақсаттары үшін пайдалану: - ауыл
шаруашылық мұқтаждары үшін пайдалану;- өнеркәсіптік мақсаттар үшін
пайдалану; -гидротехника мұқтаждары үшін пайдалану;
* су көлігі мұқтаждары үшін пайдалану;
* балық шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
* аң шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
* қорықтар мен заказниктер үшін пайдалану;
* суды өрт сөндіру мұқтаждары үшін пайдалану;
- бірнеше мемлекеттер аумағында орналасқан су қоймаларын пайдалану
жатады.
Сел қауіпі бар аймақтарда орналасқан өзендерден басқа су қоймаларын
демалыс мақсаттары үшін пайдалануға ерекше рұқсатсыз-ақ жол беріледі.
Табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын, санитарлық қадағалау
мемлекеттік органдарымен келісім бойынша жергілікті өкілді органдар
белгілеген жерлердегі су қоймалары көпшіліктің тынығуы, туризм және
спорттық мақсаттар үшін пайдаланылады.
Суды ауыл шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану жалпы және арнайы су
пайдалану тәртібімен жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығында маусымдық су
көздерін (қар суын, жаңбыр суын, тасқын суды) пайдалануды, суды жайылымды
суландыру үшін пайдалану, суды азаматтардың қосалқы шаурашылықтары үшін
пайдалану белгіленген тәртіптерді қолдана отырып жүзеге асырылады.
Суды өнеркәсіп мұқтаждары үшін пайдалану арнайы су пайдалану тәртібімен
іске асырылады. Ауызсуды өнеркәсіп мақсаттары үшін пайдалануға рұқсат
етілмейді. Бірақ ерекше жағдайларда (дүлей табиғи тақсыреттер, апаттар)
тиісті органдар мұндай суларды өнеркәсіп мұқтаждары үшін уақытша
пайдалануға рұқсат беруі мүмкін.
Су қоймаларын гидротехника мұқтаждары үшін табиғатты қорғайтын және су
көліктерін басқаратын мемлекеттік органдармен, ал сел қаупі бар аудандарда
- селден қорғау органдармен келісім бойынша экономиканың
басқа да салаларының мүдделері, суды кешенді пайдалану талаптарын сақтап
пайдаланады.
Қазақстан Республикасының кеме су қатынасы санаттарына жатқызылған
өзендері, көлдері, су қоймалары мен теңіз суы жалпы пайдаланудағы су
мақсаттар үшін пайдалануға толық немесе берілген реттер кірмейді. Су
қоймаларына әуе кемелерінің үшуы және қонуы үшін, сондай-ақ әуе көлігінің
басқа да мұқтаждары үшін пайдалануға Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілеген тәртіпте және шарт-негізінде рұқсат етіледі. Қазақстан
Республикасы Үкіметі бекіткен тізім бойынша кеме қатынасына арналған су
қоймаларында ағашты салсыз ағызуға тыйым салынады.
Республика аумағында орналасқан су қоймаларын және олардың бөліктерін
басқа су пайдаланушылардың қүқықтарына нүқсан келместей балық
шаруашылығының мүқтаждары үшін пайдаланылуы мүмкін.
Балықтың бағалы түрлерін сақтау және үдайы өсіру үшін ерекше маңызы бар
су айдындарында немесе олардың жекелеген учаскелерінде және басқа да су
кәсіпшілігі объектілерінде балық шаруашылығының мүдделері үшін су
пайдаланушылардың құқықтарына шек қойылуы мүмкін. Мұндай су қоймаларының
немесе олардың учаскелерінің тізбесін және шек қоюдың түрлерін балық
қорлары мен табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын мемлекттік
органдармен келісім бойынша жергілікті атқарушы органдар белгілейді. Су
қоймаларын спорттық және әуесқойлық балық аулау кәсібі үшін де белгіленген
тәртіптер мен ережелерді қолдана отырып, пайдалануға болады.
9 Қазакстан Республикасының Су кодексі 08 маусы 2003 жыл Жеке басылым.
Суда жүзетін жабайы құстардың және терісі бағалы андардың мекені
болып табылатын су қоймаларын немесе оның бөліктерін табиғатты қорғайтын
және су ресурстарын басқаратын мемлекеттік органдармен келісім бойынша
жергілікті атқарушы органдар суды кешенді пайдалану жөне қорғау талаптарын
ескере отырып, аң шаруашылығының пайдаланылуына бере алады. Аң
шаурашылығының мұқтаждары үшін берілетін су қоймаларында су пайдалануға аң
шарауашылығының мүддесін ескере отырып, шек қойылуы мүмкін.
Ерекше ғылыми және мәдени құндылығы бар су қоймалары қорық су айдындары
деп жарияланады және олар табиғат ресурстарының барлық кешенін қорғау және
ғылыми зерттеулер жүргізу мақсаты үшін қорықтардың тұрақты оңаша
пайдаланылуына беріледі. Олар қорық суларын пайдалану туралы ережелерді
басшылыққа алады. Пайдаланылған ақаба суды су қоймаларына ағызуға, егер оны
табиғатты қорғау органдары белгіленген шектерге дейін тазартқан жағдайда
ғана пайдалануға жол беріледі.
Өрт сөндіру мұқтаждары үшін су қоймаларының кез келгенінен су алуға
болады. Оның тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Су
қоймаларын (өзен, ішкі теңіз, көл, каналдар, жерасты суын) жоғарыда аталған
екінші топтағы әр түрлі халық шаурашылығы мұқтаждары үшін су
пайдаланушылардың шаруашылықтың түріне қарай су заңында белгіленген
міндеттері бар. Мысалы, суды ауыл шаруашылығы мүқтаждары үшін
пайдаланатын заңды ұйымдар мен азаматтар су пайдаланудың белгіленген
лимиттерін, ережелерін, нормалары мен тәртіптерін сақтауға міндетті. Суды
өнеркәсіп мұқтаждары үшін пайдаланғанда бұларда басқа да және технологиялық
қалыптарын сақтауға тиіс.
Су қоймаларын гидротехникалық кәсіпорын балық қорғау құрылыстарын,
балықтардың уылдырық шашатын жерлерге өтетін жолдарын тиісті техникалық
күйде ұстауға және басқа міндеттерді орындауы керек.
Су пайдаланудың түрлері: жалпы және арнайы, жеке және бірлесіп,
бастапқы және қосалқы су пайдаланудағы бөлінеді:
1. Жалпы су пайдалану су ресурстарын жекелеген азаматтарға бекітіп
бермей және судың жай-күйіне әсер ететін құрылыстарды немесе
техникалық құрылғыларды қолданбай халықтың ауызсуға және өзге де
мұқтажын қанағаттандыру үшін жүзеге асырылады. Оның үшін арнайы
рұқсат алудың қажеті жоқ. Жалпы су пайдалануға экологиялық, техникалық
және санитарлық, қауіпсіздік мақсатында шек қойылуы немесе тиым
салынуы мүмкін.
2. Арнайы су пайдалануға халықтың ауыз суға және тұрмыстық
мұқтажын, ауыл шаруашылықтың, өнеркәсіптің, энергетиканың, су көлігінің
суға деген қажетін қанағаттандыру үшін, өзге де қажеттер үшін, сондай-ақ
өнеркәсіп, коммуналдық-түрмыстық, кәзір және басқа да пайдаланылған
ақаба суды төгу үшін, жер бетіндегі жөне жерастындағы суларды пайдалану
жатады. Аталған су пайдалану мынадай құрылыстар мен техникалық
құрылғыларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Су пайдалану мерзімдері су
пайдалану құқығын куәландыратын тиісті құжат алынған күнен бастап
есептеледі. Қажет болған кезде су пайдалану мерзімі ұзартылуы мүмкін.
Жалпы су пайдалану мерзіммен шектелмейді. Уақытша су пайдалану
мерзімідерін өзгертуді немесе доғаруды мүдделі су пайдаланушылардың өтініш
бойынша арнайы су пайдалануға рұқсат берген немесе сутоғаннын жеке
пайдалануға беру туралы шешім қабылдаған мемлекеттік орган жүзеге
асырылады.
Сутоғандары халықтың ауызсу, түрмыстық, емдік, курорттық, сауықтыру
және өзге де мұқтаждарын, ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, энергетикалық,
құрылыс, көлік, балық шаруашылығы мен өзге де қажеттерді қанағаттандыру
үшін пайдалануға беріледі.
Су мүлде азайған, сутоғандарында авариялық жағдайлар болған, жұқпалы
аурулар мен індеттердің пайда болу қауіп туған кезде және Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де реттерде басқа су
пайдаланушылардың мүдделеріне орай су пайдаланушылардың құқықтарына шек
қойылуы мүмкін.
Су пайдаланушылардың құқықытарына: суды жеке пайдалануға -сутоғанын
жеке пайдалануға берген орган, арнайы су пайдалануға - арнайы су
пайдалануға рұқсат берген орган, қосалқы су пайдалануға - су ресурстарын
басқаратын мемлекеттік орган шек қоюы мүмкін.
Айрықша мемлекеттік немесе ғылыми маңызы, сондай-ақ мейлінше сел қауіпі бар
сутоғандарын пайдалануға беруге ішінара шек қойылуы немесе толық тыйым
салынуы мүмкін. Мұндай сутоғандары тізбесін Қазақстан Республикасының
Үкіметті бекітеді.
Су шаруашылық шараларын жүргізуден, сондай-ақ су пайдаланудың
доғарылуынан немесе шарттарының өзгеруінен заңды ұйымдар мен азаматтарға
келтірілген зияндар Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіпте және
көлемде өтелуге жатады.
Табиғат пайдалану құқығының ауқымы табиғи ресурстарды пайдалану құқығы
табиғи ресурстардың обьектілерін (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі) пайдаланумен шектеледі. Ал табиғи пайдалану жоғарыда
көрсетілгендей барлық жанды және жансыз табиғи объектілерді қамтиды.(оның
ішінде, климат, озон қабаты, атмосфералық ауа, әуе кеңістігі, аумақ т.б).
Сондықтан табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарды пайдалану
құқығының айырмашылығы оның пайдалану объектілеріне байланысты болады.
Қоғам мен табиғаттың арақатынасы аясындағы басқару қоршаған орта туралы
заңдардың талаптарын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған тиісті
субъектілердің атқаратын әрекеттерінің жиынтығын білдіреді.
Экологиялық басқару - бұл күрделі де көп салалы ұғым және ол мынадай
мәселелерден туындайды:
1. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды бақылау қызметтерінен;
2. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану механизмдерінің
тиімділігінің кепілдемесінен;
3. Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдерінен .
Кең мағында экологиялық басқару ретіндегі мемлекеттік және басқа да
ұйымдардың мақсаттарын төмендегі қызметтерден түсінуге болады:
1. Қоршаған орта мен оның шаруашылық және басқа да қызметтері әсер ететін
жеке объектілердің жағдайын бақылау;
2. Қоғамның барлық заңды тұлғалары мен азаматтарының қоршаған ортаны
қорғауда экологиялық ережелер мен заңды талаптардың дүрыс орындалуын
тексеру;
3. Қоршаған орта мен оның жеке объектілерін, адамның өмірі мен
денсаулығына зиянды әрекеттерден сақтау және оны болдырмау мақсатында
экологиялық қауіпсіздікті қаматамасыз ету.
Тар мағынада экологиялық басқару - қоршаған орта мен оның жеке
объектілеріне, заңды түлғалар мен азаматтардың зиянды әрекеттерден
тудыратын жағдайларын болдырмау мақсатындағы экологиялық заңдардың
талаптары мен ережелерінің орындалуын тексеру болып табылады.
Табиғат объектілерін тиімді және кешенді түрде пайдалану мәселесін шешуге
әртүрлі құқықтық институттар қатысады. Олардың кейбірі табиғатты
пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
тәртібін белгілейді. Басқалары табиғат байлықтарына мемлекеттік меншік
құқығын бүзушыларға ықпал ету тәсілдерін, мемлекеттік
көсіпорындар мен ұйымдардың т.б. бұзылған қүқықтар мен мүдделерін орнына
келтіру тәсілдерін реттеумен айналысады. Бұлардың бәрінің де мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасының дер кезінде және сапалы
орындалуына белгілі бір әсері болғандықтан маңызы жоғары. Олардың әрқайсысы
белгілі бір қызмет атқарады. Ондай қызметсіз қоғам мен табиғи орта
арасындағы өзара қатынастың реттелуі қоғамның экономикалық жөне экологиялық
мүдделерінің ғылыми негізделуі екі талай мәселе. Сонда да, табиғатты
пайдалану саласындағы қатынастарды дамытып жетілдіруде мемлекеттік
басқарудың рөлі ерекше. Басқару міндетіне интенсивті даму факторларын
біріктіру, ғылыми - техникалық революцияның жетістіктерін мемлекеттік шаруа
жүйесімен байланыстыру кіреді1'.
Сонымен қатар, басқару міндетіне өндірістің, ғылымның және білім беру
саласының тиімді қызметі мен дамуы кіреді. Ал басқарудың ең басты міндеті
ғылыми жетістіктерді техника мен технологияға дер кезінде енгізу болып
табылады.
Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен қайтып
алынуының белгілі бір тәртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу,
кәсіпорындар мен ұйымдардың, азамттардың іс-әрекетін бақылауға атып,
мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты пайдалану саласының
тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемелкеттік басқару - жер құқығы
институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты
бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру,
олардың әлеуметтік және экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын,
соның ішінде құқықтық шаралар, тәртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың
орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады12
Есеналиев А.Е. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың
қүқықтық негіздері: Заң ғылым. канд ... автореферат. - Алматы, 2002. -29 б
Ал табиғатты дұрыс пайдалану дегеніміз мемлекеттің табиғи байлықтарын
тиімді пайдалануды, адамдардың табиғатқа кері әсер тигізбеуін қамтитын
белсенді қызмет.
Жалпы экологиялық басқару мына мәселерді жүзеге асырады:
1. Экологиялық заң талаптарының тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі шараларды өткеру әдістерінен;
2. Қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды әрекеттердің лимиттерін
анықтау;
3. Экологиялық зиянды іс - әрекеттерді тоқтату;
4. Кінәлі адамдарға әкімшілік жолмен шаралар қолдану.
Қорыта келгенде, қоршаған табиғи ортаның тиімділігі мен сапасын сақтау -
мемлекеттің жөне оның атқарушы органдарының істейтін шараларына байланысты
болады. Біріншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі және шаруашылықпен
айналысатын субъект болып табылады. Бүл жағдайда мемлекетке басқа тұлғалар
иелерінде болмайтын экономикалық, материалдық және құқықтық құралдардың
арақатынасын реттеуге мүмкіндік береді. Табиғи байлықтарды тиімді жөне
кешенді түрде пайдалану үшін мемлекет экономикалық жағдайды ескере отырып,
өзіне керекті құқықтарды иеленеді. Билік жүргізуші органдары мен басқару
органдары мемлекет атынан табиғи байлықтарды игеру үшін жоспарлау мен
қаржыландыруды үйымдастырады, олардың пайдалану қарқыны мен мерзімін
анықтайды. Ол табиғи байлықтарды пайдалану түрлері мен тәсілдерін таңдауға
ерікті.
Екіншіден, мемлекет барлық ұлттар мен халықтардың қалауын, мүдделерін
қорғайды. Ол бүкіл халықтың саяси ұйымы болып табылады.
Қоғамдық қатынастардың көрінісі ретінде, табиғатты тиімді пайдалануды
мемлекет тарапынан басқару, белгілі бір элементтердің жүйесі мен
бөліктерінің арақатынасы арқылы жүзеге асырылады.
Қандай да болмасын қоғамдық қатынастың болу онда екі жақтың болуын
көрсетеді. Басқарудың екі жағы - басқару субъектісі мен басқару объектісі
болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде көрсетілгендей, әлеуметтік басқару
әлеуметтік-қызметтік реттеу ретінде, екі жүйе бөліктерінің үзілмейтін, екі
жақты өзара қатынасы болады. Оның біреуі басқарады, екіншісі оған бағынады,
яғни басқарылады . Бұлардың арасында басқару сипатын анықтайтын өзара
байланыс пен өзара қатаң тәуелділік болады.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудағы қоғамдық қатынас саласындағы
басқарылатын жүйе бөлігіне - кәсіпорындар, үйымдар, мекемелер және
азаматтар, яғни байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Басқаратын жүйе
бөлігіне - мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведомстволар және
т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объекті мен субъекті арасын бөліп қарастыру
мүмкін бола бермейді. Айналасып жүрген қызметінің сипаты мен мазмұнына
сәйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе бөлігіне
жатқызуға болады.
11 Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление. - М.:
Политиздат., 1981. -432 с.
12 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер күқық қатынастары. -
Алматы: Жеті Жарғы, 1997. -
2646.
Мысалы, ауыл шаруашылығымен айналысатын заңды тұлға жер пайдаланушы
ретінде, басқару объектісі болады және де осы заңды тұлға жер пайдалануға
қатысты басқару субъектісі де бола алады. Бұның бәрі заңды тұлғаның
жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады. Бірақ бұл жағдайда
әлеуметтік басқарудың құрылымдық - қызметтік сипатының маңыздылығын
ескермеуге, басқарушы және басқарылатын жүйе бөліктерінен де бас тартуға
негіз бола алмайды.
Бірақ, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезгілде басқарудың
субъектісі және объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар
арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен
емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі және қатынастарындағы жалпы
әлеуметтік рөлімен айқындалады.
Жалпы басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық қана
емес, тәжірибиелік те маңызы бар. Ең алдымен, ол кез келген ұжым қызметінің
негізгі мазмүнын дүрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға билік арқылы
ықпал ететін жүйе, негізінен әкімшілік - қүқықтық ыңғайында жұмыс
атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың
адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру және реттеу қабілеті болып
табылады.
Әрине, бағыну тәртібіне сәйкес бұлар да басқарылады. Алайда, олар
басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы
субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тәсілдерін жетілдіру
болса, объектіні басқару - адамдар өмірінің материалдық қызметі және мәдени
деңгейін жоғарлатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін
арттыруына, жағдайын жақсартуына және дамытуына негізделеді14.
Мүнда басқару субъектілері мен объектілері арасындағы тығыз байланысты,
олардың басқару қызметінің сипаты мен мазмұнына тигізетін ықпалын ұмытуға
болмайды. Басқару тиімді болу үшін басқарушы субъекті мен объектінің
ерекшеліктерін ескеріп, әртүрлі факторлардың әсеріне дер кезінде назар
аударып, басқару қатынастарынан даму болашағын көре білуі қажет.
Субъекті мен объекті арасындағы диалектикалық өзара байланыс қоғамдық
процестерді басқарудың объективті қажеттілігенен өз көрінісін табады. К.
Маркс атап көрсеткендей, қоғамдық өмірдің объективті жағдайлары мен
талаптардың күресуі жазылған бағдарламалар игі тілектерден күштірек болады.
Бүл жағдайдың табиғатты тиімді пайдалануға тікелей қатысы бар.
Бірішіден, табиғи байлықтарды пайдаланушылар - мемлекеттік кәсіпорындар
мен ұйымдар, мекемелер, мемлекеттік басқаруға объективті түрде мүдделі
болады.
Табиғат объектілерін қорғау мен пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың
субъектілері дербес органдар болып табылады. Олардың қүқықтары басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың алдында ғана емес, заңда белгіленген
жағдайларда, мемлекеттік органдар алдында да қорғалады.
Фактуллин. Ф.И. Проблемы общей теории социальной надстройки. - Казань,
1980. - Т. 1. - 189 с.
Табиғи байлықтарды басқару органдары, олардың келісімінсіз жерді, жер
қойнауын, орманды, т,б, бөліп бере алмайды. Сондай-ақ тиісті пайдалану
ережелері бүзылмаған жағдайда табиғи ресурстар тартылып алынбайды. Бірақ
кәсіпорындар мен ұйымдардың табиғи ресурстарды дүрыс пайдалануын
ұйымдастыру үшін, олардың қызметтерін байланыстыру және мемлекет органдары
тарапынан қайсыбір өндірістік мәселереді жылдам шешу үшін оларға көмектесуі
қажет. Мемлекет органдары кәсіпорындарды, мекемелерді, ауыл шаруашылқ
ұйымдарын қажетті техникамен, материалдық, ақшалай құралдармен дер кезінде
қамтамасыз ету үшін шаралар қолданады, табиғатты пайдалануды жоспарлайды.
Табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету басқару органдарының
осындай және т.б. мәселелерді дүрыс әрі нәтижелі шешілуіне байланысты
болады.
Екіншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі болғандықтан, басқарудың
жақсаруы мен оның дамуына мүдделі. Ол халық
шаруашылығының, табиғи ортаның пайдаланылуымен байланысты минералды
шикізат, орман, су ресурстарына деген өсіп келе жатқан қажеттіліктердің
өтелуін қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, болашақ ұрпаққа табиғи
байлықтардың сақталып қалуын да қамтамасыз етуі дүрыс.
Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет әртүрлі қатынастар жасады,
олардың ішінде басқару қызметтерді жүзеге асыру жалғыз ғана құралы емес.
Мемлекет елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі
ұйымдастырушысы болып табылады. Бірақ басқару - мемлекеттің өзінің
шаруашылық ұйымдастыру қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады.
Басқару арқылы нарықтың бүгінгі және болашақ ұрпақтың мүддесіне сәйкес
экономикалық дамуы, табиғаттың игерілуі, қорғалуы және өзгеруі қамтамасыз
етіледі.
Қазіргі кезеңде біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке
кәсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардың табиғатты
пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы қоршаған
ортаны қорғау және пайдалану процесіне де әсер етеді.
Мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті - барлық мемлекеттік органдардың,
шаруашылық субъектілердің, лауазымды түлғалардың меншік түріне және
бағыныштылыққа қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен талаптарының
орындалуын қамтамасыз етеді.
Заң әдебиеттерінде мемлекеттік басқару үғымы әрқалай түсіндіріледі.
Кейде басқару - қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық өкілетті және
атқарушы органдар жүйесінің үйымдастырушы және құқықтық қызметі, адамдардың
іс - әрекеттері мен қылықтарына мемлекет тарапынан басшылық ету қызметі деп
танылады. Ал кейде мемлекеттік басқару демократиялық қоғамды құру
мақсатында заңдардың орындалуына негізделген мемлекеттік қызметтердің бір
түрі ретінде қарастырылады.
Атаманчук Г.В. Сущность советского государственного управления. - М.:
Юридическая литература, 1980.-256 с.
Келтірілген анықтамалар, жалпы алғанда, басқарудың мазмұнын дұрыс
айқындайды. Бірақ олар тым жалпы және оларға сүйеніп халық шаруашылығының
нақтылы саласын басқарудың ерекшеліктерін пайымдауға қиындық туғызады.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару
дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға меншік құқығынан, аумақты
билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қорғау қызметін жүзеге асырудағы
мемлекет органдарының атқарушы - билік қызметі. Бүл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ
КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
"ШЕТЕЛДІК ТҮЛҒАЛАР МЕН АЗАМАТТАРДЫҢ ТАБИҒАТ
ПАЙДАЛАНУ Қ¥ҚЫҒЫ"
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Түкбасов.М
3 курс сыртқы
оқу бөлімінің студенті
Заң ғылымдарының кандидаты, аға оқытушысы Ергөбек.Ш.К
Жұмыс қорғауға жіберілді
____________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі з.ғ.к., доцент
____________Л.Қ. Еркінбаева
Алматы қаласы 2009 жыл.
РЕФЕРАТ
Ұсынылып отырған дипломдық жүмыста шетелдік заңды тұлғалар мен
азаматтардың табиғат пайдалану күқығы қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен
заңды тұлғаларының жер учаскелеріне, өзге табиғи объектілерге меншік және
өзге заттық құқықтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
Қазақстан жерін жалға алу ерекшеліктерін қарастырып, негіздеу.
Осы жердегі міндеттер: шет азаматтары мен заңды тұлғаларының Қазақстан
аумағындағы жер учаскелеріне меншік және өзге заттық құқықтардың, басқа
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың жалға алуының ерекшеліктерін
анықтау, осы қатынастарды реттеудегі ұлттық және халықаралық құқық
нормаларының арақатынасын айқындау, шет мемлекеттердің Қазақстан жерлерін
(шекаралас жер учаскелері, әскери сынақ полигондары мен "Байқоңыр" ғарыш
айлағы, транзиттік мақсаттағы жерлер) жалға алуының құқықтық аспектілеріне
талдау жасау.
Қазақстан Республикасы халықаралық аренада жедел бедел алып келе жатқан
мемлекет болып табылады. Біздің еліміз әлемнің 100-ден астам
мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынастарын орнатқан, сәйкесінше шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тиісті дипломатиялық өкілдіктері
біздің еліміздің аумағында орналасқан. Қазақстанның әлемнің жетекші
мемлекеттерімен қатар ұзақ мерзімді ынтымақтастығының болашақ дамуы бірнеше
халықаралық келісім-шарттармен, Қазақстанда дипломатиялық өкілдіктердің
жаңа ғимаратының құрылысы жүруімен айқындалады.
Осы күнгі шетелдік мемлекеттердің Қазақстанда жерді жалға алу қүқығына
байланысты жер қатынастары кешеніне қатысты мәселелерді зерттеу өзекті
міндет болып табылады десек, қателеспеген болар едік. Жалға алу мәселесі
мемлекеттің аумақтық тұтастық мәселесімен, жер қүқығына қатысты халықаралық
қүқық нормаларымен арақатынас мәселелерімен және осыған қатысты
мемлекетішілік қазақстандық қүқық нормалары және қатынастарымен, шет
елдердің біздің еліміздің аумағында табиғат қорғау заңнамаларын сақтауына
бақылау жасауда мемлекет араласуының шегі мәселелерімен тығыз байланысты.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде осы тақырыптың өзектілігі, оның зерттелу деңгейі, мақсаттары мен
міндеттері және қүрылысы көрсетілген. Негізгі бөлім екі тараудан түрады.
Бірінші тарауда табиғат пайдалану қүқығының жалпы сипаттамасы мен түрлері
қарастырылған. Екінші бөлім шетелдік тұлғалардың Қазақстан
Республикасындағы табиғаты пайдалануы және оның күқықтары мәселелеріне
арналған. Қорытындыда жүмыс барысында қарастырылған барлық мәселелер бір
тоқтамға келтіріліп, тұжырымдалады. Жұмыстың жалпы көлемі 65 бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Табиғат пайдалану қүқығының қүқығының жалпы сипаттамасы мен
түсінігі 6
1. Табиғат пайдалану қүқығының жалпы түсінігі және түрлері 6
2. Табиғат пайдалану қүқығының объектілері мен субъектілері 10
3. Жалпы табиғатты пайдалану
20
2 Шетел түлғалардың Қазақстан Республикасындағы табиғат
пайдалануы және оның қүқықтары 23
1. Шетелдік тұлғалар мен азаматтардың Қазақстан Республикасының
шетелдік субъектілермен табиғат пайдалану қатынастарының
объектілері, мазмұны
23
2. Қазақстан Республикасының шетелдік субъектілермен жер
қатынастарын қүқықтық реттеуі
40
3. шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасының жерлерін, өзге табиғи
объектілерін пайдалануының құқықтық мәселесі 53
Қорытынды 50 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
4. КІРІСПЕ
Егеменді және тәуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып
табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына
қарамастан, оған қамқорлықпен қарау әрқашан туындап отырады. Қоғамның
қазіргі дамуы табиғи ресурстардың шаруашылық мүқтаждықтарына кең түрде
пайдаланылуына сүйенеді. Бұл процесс нарықтық қатынастар дами түскен сайын
одан әрі күрделене береді.
Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың
адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы
қарама - қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады.
Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде
шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары
мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту және табиғи байлықтарды молайту
жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді
пайдалану және оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі
тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал
бұл талаптар бүзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды
жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр.
Осыған орай "Қазақстан - 2030" стратегиясының басымдықтарын ескере
отырып, Қазақстан Республикасың дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық
жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі түжырымдамасы мақұлданды. Бұл тұжырымдамада
еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін стратегиялық
бағыттар көрсетілген - экономиканы, ұлттық заңнамаларды және қоғамды
экологияландыруға байланысты, экологиялық үгіт-насихат және жұртшылықтың
қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту1 .
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мәселесін шешуді
қамтамасыз ететін әдіс-тәсілдер жүйесін жасауға әр түрлі қүқықтық
институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер
қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар,
азаматтар, қоғамдық бірлестіктер және шетелдік тұлғалар мен халықаралық
бірлестіктер т.б.
Әлемдік шаруашылықтың соңғы он жылдағы қазіргі жай-күйі түрлі елдердің
экономикасын интернационализациялау процесінің кеңеюі және тереңдеуімен
анықталады. Шаруашылық өмірді интернационализациялаудың негізгі
бағыттарының бірі капиталды, оның ішінде шетелдік инвестицияны экспорттау
болып табылады.
Халықаралық экономикалық ынтымақтастықты дамыту үшін шетелден қосымша
қаражат тарту мен пайдаланудың, шетел инвестициясының 1
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. - Алматы, 2004. – 132 б.
Қазақстан аумағында өз қызметін атқаруын заң тұрғысынан қамтамасыз етудің
оңтайлы формаларын таңдап алу қажет болды. Сыртқы экономикалық
байланыстарды кеңейту, шетел инвестициясын кеңінен тарту Қазақстанның
экономикалық дағдарыстан шығуына өз септігін тигізді. Қазақстандағы сыртқы
экономикалық қызмет 1993 жылдан 1997 жылдар аралығында ерекше
белсендендірілді. Елімізге АҚШ, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, Жапония,
Турция, Франция сияқты тағы да басқа дамыған елдерден ірі-ірі трансұлттық
және шетелдік компаниялар күннен-күнге көптеп келіп жатты. Қазақстанға
инвестиция салуға деген қызығушылықты арттыру үшін заңдарымыз шетелдік
компаниялардың мүддесіне қарай икемделіп, қолайлы жағдай жасалып отырды.
Әрине осы қыруар компаниялардың қай саладағы қызметі болса да жермен
тығыз байланысты. Шетел азаматтары мен заңды түлғалары Қазақстандағы жер
учаскелерін өндірістік-экономикалық мақсаттарда меншіктеніп, уақытша
пайдаланса, жерлер шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдарға әлеуметтік-
саяси мақсаттарда жалға беріледі.
Бүгінде еліміздің жалпы қүқықтық жүйесі, оның ішінде жер құқығы біршама
тұрақтанса да, Қазақстан Республикасындағы шетелдік субъектілермен жер
қүқықтық қатынастары құқықтық деңгейде әлі де болса өз толық реттелімін
таппай отыр.
Қазақстан бүрынғы КСРО-ның зиянды әскери-өндірістік кешен қызметінен осы
күнге дейін жапа шегіп келеді. Мысалы, мамандардың айтуы бойынша семей
ядролық сынақ полигонында болған жарылыстардың нәтижесінде қоршаған ортада
жиналған радиактивті қалдықтардың саны Чернобыль атом реакторынан тасталған
қалдықтардан асып түседі. Ғалымдардың айтуы бойынша, бүл жағдайда Семей жоқ
дегенде екі Чернобыльға пара-пар болып отыр.
Осы сынақ полигондарынан тек қана адамдар ғана емес, сонымен қатар, жер
де жапа шегуде. Радионуклеидтардың жылдан жылға шоғырлануы жердің
өнімділігін азайтуда. Мамандардың бағалауы бойынша жер өзінің қүнарлығын
қалпына келтіру үшін кем дегенде 300 жыл керек екен.
Семейден басқа, Қазақстан аумағында ядролық зарядтардың жарылысы
өткізілетін өзге де полигондар және сынақ алаңдары бар: Азғыр, Тайсойған,
Орда, Жанғола және тағы басқалар.
Әскери полигондарда радиоактивті және өзге ластанудан жерді қорғау
мәселесі әлі күнге дейін шешілмеген. Қазіргі кезде ол жерлер негізінен
шетелдік мемлекеттермен пайдаланылады. Бұл жағдайда жерді пайдалану
халықаралық келісім шарттармен реттелуде. Бірақ осы халықаралық шарттар мен
ұлттық жер заңдарының арақатынасы айқын емес.
Қазақстан дамыған құқықтық жүйесі бар жаңа егеменді ел болып табылады.
Біздің егеменді елдегі жер қатынастарының қалыптасуы әр түрлі қырларынан
отандық ғалымдармен сараланған өзінің тарихы бар.
Бірақ, Қазақстан Республикасының жерінің шет мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдіктерімен және халықаралық ұйымдармен пайдаланылуы әлі күнге дейін
реттелмеген сұрақ болып отыр.
Қазақстан Республикасы халықаралық аренада жедел бедел алып келе жатқан
мемлекет болып табылады. Біздің еліміз әлемнің 100-ден астам
мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынастарын орнатқан, сәйкесінше шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тиісті дипломатиялық өкілдіктері
біздің еліміздің аумағында орналасқан. Қазақстанның әлемнің жетекші
мемлекеттерімен қатар ұзақ мерзімді ынтымақтастығының болашақ дамуы бірнеше
халықаралық келісім-шарттармен, Қазақстанда дипломатиялық өкілдіктердің
жаңа ғимаратының құрылысы жүруімен айқындалады.
Осы күнгі шетелдік мемлекеттердің Қазақстанда жерді жалға алу құқығына
байланысты жер қатынастары кешеніне қатысты мәселелерді зерттеу өзекті
міндет болып табылады десек, қателеспеген болар едік. Жалға алу мәселесі
мемлекеттің аумақтық тұтастық мәселесімен, жер құқығына қатысты халықаралық
құқық нормаларымен арақатынас мәселелерімен және осыған қатысты
мемлекетішілік қазақстандық құқық нормалары және қатынастарымен, шет
елдердің біздің еліміздің аумағында табиғат қорғау заңнамаларын сақтауына
бақылау жасауда мемлекет араласуының шегі мәселелерімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен заңды тұлғаларының жер
учаскелеріне меншік және өзге заттық құқықтардың, шет мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың Қазақстан жерін жалға алу ерекшеліктерін қарастырып,
негіздеу осы диплом жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы жердегі міндеттер: шет азаматтары мен заңды тұлғаларының Қазақстан
аумағындағы жер учаскелеріне меншік және өзге заттық құқықтардың, басқа
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың жалға алуының ерекшеліктерін
анықтау, осы қатынастарды реттеудегі ұлттық және халықаралық құқық
нормаларының арақатынасын айқындау, шет мемлекеттердің Қазақстан жерлерін
(шекаралас жер учаскелері, әскери сынақ полигондары мен "Байқоңыр" ғарыш
айлағы, транзиттік мақсаттағы жерлер) жалға алуының құқықтық аспектілеріне
талдау жасау.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан түрады. Кіріспеде
осы тақырыптың өзектілігі, оның зерттелу деңгейі, мақсаттары мен міндеттері
және құрылысы көрсетілген. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Бірінші
тарауда табиғат пайдалану қүқығының жалпы сипаттамасы мен түрлері
қарастырылған. Екінші бөлім шетелдік түлғалардың Қазақстан
Республикасындағы табиғаты пайдалануы және оның кұқықтары мәселелеріне
арналған. Қорытындыда жұмыс барысында қарастырылған барлық мәселелер бір
тоқтамға келтіріліп, тұжырымдалады.
ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ МЕН
ТҮСІНІГІ.
1.2 Табиғат пайдалану қүқығының жалпы түсінігі және түрлері
Табиғатты пайдалану адамның жаратылысқа келгелі жалғасып келе жатқан
өмірдің, тіршіліктің материалдық және әлеуметтік негізі және ол үзілмейтін
процесс. Қазақстан Республикасының Конституциясында табиғи ресурстарға
мемлекеттік меншік арқылы пайдалану, оны қорғау, оны басқару табиғат туралы
заңның бастамасы болды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы адамның өмір
сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны қорғауды өзіне мақсат етіп
қояды. Менің жалпы түсінігім бойынша табиғат пайдаланушы деген сөз адам
үнемі өзінің тіршілігін қамтамасыз ететін, адам мен табиғаттың үзілместік
қатынасы. Өмірдің және адам мен қоғамның бар болуының негізі табиғатты
пайдалануда.
Табиғи ресурстарды пайдалану - қоғам мен табиғат арасындағы негізгі
қатынастар. Онда қоғам мүшелері - адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін табиғи объектілерін өз бетінше белгіленген тәртіп
бойынша пайдаланады. Осыған орай табиғат пайдалану өмірді үзбеу үшін
маңызды қатынасқа түсу мен бірге қоғамның табиғатқа әрекет етуші қатынас
құралы болып табылады. Табиғатты пайдалану бір жақты дамуына, оны қорғауға
кейінгі кездерде мән беріле бастады. Әртүрлі экологиялық шараларды
қолданып, оның ішінде құқық нормаларын бір жүйеге келтіру ұлттық және
әлемдік деңгейге жетті. Ең алдымен азаматтардың, көсіпорындардың,
ұйымдардың және ұжымдардың құқықтары мен міндеттері табиғат пайдалану
құқығында көрініс табуы қажет. Табиғат пайдалану құқығы ретінде пәнін ашу
қажет, ол толығымен табиғат немесе табиғаттың барлық құбылыстары деп
танылмайды, нақты айтқанда құқықтық реттеуге жататын объекті. Мысалы:
демалу үшін атмосфералық ауаны пайдалану, күн энергиясын қолдану, жауынның
ылғалдылығы, климат барлығы құқықтық реттеу объектісі емес. Басқаша
айтқанда, табиғат пайдалану философиямен басқа ғылымдарда тар мағынада
қолданылады.
Табиғат пайдалану шеңберіне кіретін негізгі объектілер жер, оның
қойнауы, су, орман, өсімдік және жануарлар әлемі, атмосфералық ауа. Табиғат
байлықтарын қолдану қатынастарын реттеуге ережелер, табиғи ресурстар
заңнамасының мазмүнын қүрайды, ал олардың жүйесі, яғни нормалар жүйесі,
табиғат пайдалану қүқығы деп танылады.
Осы бастамалар негізінде Экологиялық кодексте қазіргі және болашақ
үрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың қүқықтық және
экономикалық және т.б. негіздерін белгілейді және өзге де қызметтің
биологиялық түрлілігін сақтау мен табиғатты үтымды пайдалануды
үйымдастыруға бағытталған
2 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялык құығы. Жалпы
бөлім. Атамұра баспасы., Тараз
2003 жыл.- ПЗбет
3 Қазакстан Республикасының Конституциясы (өзгерістер мен
толыктыруларды коса алғанда) Жеке
басылым.Алматы2007
Б.В. Ерофеев өз еңбегінде табиғат пайдалану құқығы терминінің
орнына экология пайдалану құқығы ұғымын қолданады. Оның айтуынша табиғат
пайдалану құқығы табиғи ресурстарды халық шаруашылығы мен азаматтардың
экологиялық тұтынуын қанағаттандыруға арналған заңды тәртіп, ал экология
пайдалану құқығы - табиғи обьектілердің жай - күйін экологиялық өзара
байланысын есепке алу, экологиялық құқықтық институт ретінде
қарастырылады.4
Отандық ғалым Стамкүловтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының
Экологиялық кодексінде берілген анықтама табиғат пайдалану қүқығының
анықтамасы емес, табиғи ресурстарды пайдалану құқығының анықтамасы деген
пікірді білдіреді. Табиғат байлығының атмосфералық ауа, кеңістік, табиғи
аумақтарды пайдалану объектілеріне жатады. Сондықтан табиғат пайдалану
дегеніміз - табиғи объектілердің, оның ішінде өзара қарым-қатынастағы
атмосфералық ауаны, кеңістікті, аумақты, топырақты, жер, жер қойнауын,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ климатты, озон қабатын қоса
алғанда барлық жанда және жансыз табиғи байлықтарды пайдалану. Олардың
ішінде табиғи ресурстар ерекше орын алады. Ал Қазақстан Республикасының
қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында көптеген табиғи ресурстар айтылмай
кеткен.5
Д.Л. Байдельдиновтың пікірі бойынша, табиғат пайдалану құқығын екі түрлі
мағынада түсінуге болады. Олар: объективтік мағынада және субъективтік
мағынада. Объективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз -
табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері мен табиғи ресурстарды
беру және алып қою тәртібін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Ал
субъективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз - экологиялық
заңдармен нақты белгіленген табиғат пайдаланушыларды белгілі бір табиғи
объектілерді иелену мен пайдалануға байланысты құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы. Табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарға меншік құқығынан
басты айырмашылығы -табиғи ресурстарға билік ету құқығының болмауы.
Табиғат пайдалану құқығының анықтамасын саралай отырып, табиғат пайдалану
құқығының бірнеше белгілерін анықтап алуға болады. Олар: ғылыми негізділік,
мақсатты пайдаланылуы, ұтымдылық, кешенділік, лицензиялау, квота және
лимиттің бөлінуі. Табиғат пайдалану құқығының ғылыми негізділік белгісі -
табиғи ресурстарды пайдалану табиғат дамудың заңдылығына сүйене отырып,
экономикалық және экологиялық мүдделерді үйлестіретіндігін білдіреді.
Табиғат пайдалану қүқығы мақсатты пайдалануды талап етеді. Мемлекет
жекелеген табиғат пайдаланушыларға табиғи объектілерді, олардың
қүжаттарында тікелей көрсетілген мақсаттарға пайдалануға береді. Мысалы:
Қазақстан Республикасының азаматына жер учаскесін шаруа фермер қожалығын
жүргізу мақсатында берілуі
4 Б.В. Ерофеев Экологическое право Россий. Учебник. М.: Юристъ - 1996-
624 стр.
5 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялык құығы. Жалпы
бөлім. Атамұра баспасы., Тараз
2003 жыл.- 113 бет
Табиғи ресурстың, яғни жер учаскесінің пайдалану мақсаты, жер
учаскесінің мемлекеттік актісінде нақты көрсетіледі. Егер жер учаскесін осы
мақсатта пайдаланбаған жағдайда, ол әрекет құқық бүзушылық ретінде танылып,
заңда белгіленген тәртіп пен шарттарда сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Табиғат пайдаланудың ұтымдылығы дегеніміз - қоршаған ортаны қорғауды
қамтамасыз ете отырып, табиғи ресурстарды үнемді, саналы пайдалану6.
Табиғатты пайдаланудың кешенділігі табиғи ресурсты пайдалану барысында
табиғат пайдаланушының кешенді қажеттіліктері қанағаттандандырылуы тиіс
екендігін білдіреді. Табиғат пайдаланудың квота бөлу және лимиттеу
дегеніміз - біршама табиғи ресурстарды пайдалану барысында табиғи қалпына
келтірілмейтін болғандықтан, пайдалану кезінде квота немесе лимит беліну
арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексіне
сәйкес, лимиттің екі түрі белгіленген:
* Қоршаған ортаны ластауға лимит - яғни қоршаған ортаны ластайтын
заттардың, өндіріс және тұтыну қалдықтарының қоршаған ортаға түсуі, сонымен
қатар, шудың, тербелістің, магнит толқындарының, зиянды физикалық әсердің
қоршаған ортада болуының лимиті;
* Табиғи ресурстарды қоршаған ортадан алу лимиті - табиғи ресурстарды
пайдаланудың сандық жағынан анықталған мүмкіндігі; Бүл жағдайда табиғи
ресурстардың табиғи биологиялық қалпына келтірушілік қасиеті жойылмайды
және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға кепілдік береді.
Аталған заңға сәйкес, квотаның да екі түрі белгіленген:
* Ластауға квота - белгіленген мерзімге және анықталған табиғат
пайдаланушыға берілген қоршаған ортаны ластауға берілген лимиттің бір
бөлігі;
* Табиғи ресурстарды алуға квота - белгіленген мерзімге және анықталған
табиғат пайдаланушыға берілген табиғи ресурстарды пайдалануға берілген
лимиттің бір бөлігі;
Табиғат пайдаланудың лимиттері және квоталары Қазақстан Республикасының
Үкіметімен белгіленеді.
Табиғат пайдалануды лицензиялау дегеніміз - қоршаған ортаны қорғау және
табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттің бақылау және қадағалау жүргізу
мүмкіндігін қамтамасыз ететін шарасы ретінде танылады.
Экологиялық кодекске сәйкес, табиғат пайдалануға рұқсат дегеніміз -қоршаған
ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік құзіретті органның табиғат
пайдаланушыға беретін табиғи ресурстарды пайдалануға, қоршаған ортаны
ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну қалдықтарын қоршаған ортада
орналастыруға беретін рұқсаты. Табиғат пайдалануға рұқсаттың мазмұны келесі
жағдайлады қамту қажет:
* табиғат пайдалануға рүқсат алатын түлға туралы мәлімет;
* табиғи ресурсты пайдалану мақсаты;
* табиғи ресурстың сипаттамасы;
* табиғат пайдалануға рүқсаттың мерзімі және табиғат пайдалану
операцияларын бастайтын уақыты;
табиғат пайдалануға төленетін төлемнің тәртібі мен шарттары;
* табиғат пайдаланудың түрі, мөлшері, көлемі және тәртібі;
* табиғат пайдалануға рұқсат алған тұлғаның құқықтары мен міндеттері;
* өзге қажетті мәліметтер.
Табиғат пайдалануға алған рұқсатты шартты түрде үш түрге бөлінеді:
а) жекелеген табиғи ресурстарды пайдалануға беретін рұқсат;
б) қоршаған ортаны ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну
қалдықтарын орналастыру және көмуге беретін рұқсат;
в) кешенді табиғат пайдалануға беретін рұқсат.
Сонымен қорытындылай келе, табиғат пайдалану - адамның шаруашылық және
өзге де қызметіне, сондай-ақ өз тұрмыстық, материалдық және өзге
қажеттіктерін қанағаттындыуы үшін табиғи ресурстарды пайдалануы. Адамның
күнделікті өмірінде, жеке және заңды түлғалардың шаруашылық және өзге де
қызметінде табиғи ресурстарды пайдалануы және (немесе) қоршаған ортаға әсер
етуі табиғат пайдалану болып табылады.
Табиғат пайдалану жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы табиғат пайдалану тұрақты болып табылады және халықтың өмірлік
қажетті сұраныстарын қанағаттандыру үшін және табиғи ресурстар пайдалануға
берілмей, тегін жүзеге асырылады.
Егер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделсе, табиғатты жалпы
пайдалануды шектеуге жол беріледі.
Арнайы табиғат пайдалану - Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды ақылы негізде пайдалануды және
(немесе) қоршаған ортаға эмиссияларды жүзеге асыратын жеке және (немесе)
заңды тұлғаның қызметі.
Табиғат пайдалану түрлеріне:
1) жерді пайдалану;
2) суды пайдалану;
3) орманды пайдалану;
4) жер қойнауын пайдалану;
5) жануарлар дүниесін пайдалану;
6) өсімдіктер дүниесін пайдалану;
7) қоршаған ортаға эмиссиялар;
8) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленетін өзге де табиғат
пайдалану түрлері жатады.8
Қазақстан Республикасының Конституциясында табиғи ресурстарына
мемлекеттік меншік және жерге жеке меншік таралады делінген .
Нормативтік актілерде табиғатты пайдалану, оны қорғау, басқару мәселелері
көзделгенмен, Конституциясында Қазақстан Республикасының
азаматтарының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны қорғауды
өзінің мақсаты етіп қойды.
7Байдельдинов Д.Л. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан.
Общая часть Учебное пособие Алматы 2004 С. 312.
1.2 Табиғат пайдалану қүқығының объектілері мен субъектілері
Табиғат пайдалану құқығының объектілері ретінде пайдалануға жататын
табиғи ресурстар танылады. Табиғи ресурстар - қоғамның материалдық, мәдени
және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның
шаруашылық және өзге де қызметтер процесінде пайдаланатын құрамдас
бөліктері. Табиғат пайдалану құқығының объектісі ретінде танылу үшін
бірнеше белгілерге сай болуы тиіс:
пайдаланылатын табиғи объектінің материалдық белгісі болуы тиіс. егер
табиғи ресурс материалдық қасиеті болмаған жағдайда, ол пайдаланылуға
жатпайды. Мысалы: атмосфералық ауа.
кез-келген материалдық қасиеті бар табиғи ресурс табиғат пайдалану
құқығының объектісі ретінде таныла бермейді. Оның сонымен қатар, табиғи
пайда болғандық белгісі болуы қажет.
пайдалану объектісі болып табылатын табиғи ресурсты оның қоршаған ортасынан
бөліп алмауымыз қажет. Себебі ол табиғаттан бөліп алынғаннан кейін өзінің
табиғилық қасиетін жояды. Мысалы, күнделікті ауыз су, зоопарктегі жабайы
аңдар, олар экологиялық құқықтың объектілері емес, азаматтық құқық
нормаларымен реттелетін мүлік ретінде танылады.
Табиғат пайдалану құқының субъектісі ретінде табиғи ресурстарды өз
қажеттіліктеріне және өзге қажеттіліктерге пайдаланатын жеке, заңды
тұлғалар, мемлекет және халықаралық ұйымдар танылады. Аталған тұлғалар
табиғат пайдалану құқығының субъектісі болу үшін келесі талаптарға сай
болуы қажет:
арнайы нормативтік құқықтық актілерде анықталған экологиялық құқық
қабілеттігі болуы тиіс. Мысалы Қазақстан Республикасының жеке және заңды
тұлғаларына толық экологиялық әрекет қабілеттілік берілген. Ал шетел
тұлғаларының эклолгиялық әрекет қабілеттілігі шектелген. Мысалы Қазақстан
Республикасының Жер кодексіне сәйкес, шетелдік тұлғалардың ауылшаруашылық
мақсатындағы жер учаскелерін пайдалану тек он жылдан аспайтын мерзімге ғана
беріледі.
Аталған субъектілер өздеріне берілген экологиялық құқық қабілеттігін сәйкес
жүзеге асыруы тиіс. мысалы жер учаскесін нысаналы мақсатына сәйкес
пайдалануы.
Табиғат пайдаланушылар - заңды және жеке түлғалар, мемлекеттік және
мемлекеттік емес, ұлттық және шетелдік болып бөлінеді. Шетелдік табиғат
пайдаланушылар олар шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар, шетел
мемлекеттері, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексіне сәйкес, табиғат пайдаланудың
құқықтық субъектілерін белгілеп көрсеткен:
- ұлттық және шетелдік
Қазакстан Республикасының Экологиялык кодексі 09 қаңтар 2007 жыл
Егеменді Қазакстан 26 қаңтар 2007 жыл. -№12
- тұрақты және уақытша
* бастапқы және кейінгі.
Ұлттық табиғат пайдаланушыларға ҚР азаматтары мен қазақстандық заңды
тұлғалар жатады, сонымен қатар оның ішінде шет ел қатысатын тұлғалар.
Шетел табиғат пайдаланушылырға - шетел азаматтары, шетелдік заңды
тұлғалар, шет мемлекеттер, халық аралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Тұрақты табиғат пайдаланушылардың мерзімі шектелмеген. Табиғат пайдалану
құқығы мерзімі шектелмейтін сипатта болады.
Уақытша табиғат пайдаланушыларға - табиғат пайдалану құқығы белгілі бір
мерзіммен шектелген.
Менің ойымша, табиғат пайдаланудағы уақытты белгілеу екі негізігі
мақсатты көздейді. Біріншісі, субъект құқығын уақыт шеңберімен анықтау
арқылы, тоқтатылу негізін анықтау. Екішіден, эксплуатация кезінде объектіні
ұтымды пайдалануды ынталандыру. Уақытты белгілеу табиғат пайдаланудың
тұрақтылық қағидасының нысанын білдіреді.
Бастапқы табиғат пайдаланушы өз құқықтарың мемлекеттен не басқа бастапқы
табиғат пайдаланушыдан құқықтарың айыру тәртібімен алған пайдаланушы.
Қайталама табиғат пайдаланушы - табиғатты ауқытша пайдалану құқығы бүл
мәртебені өзінде сақтап қалатын бастапқы табиғат пайдаланушыдан шарт
негізінде алу.
Табиғат пайдалану түрлерінің топтастырылуы табиғи ресурстар заңнамасында
және қоршаған ортаны қорғау құқық доктриналарында бірнеше топтастырылуы
көрсетілген.
Табиғат пайдалану құқығы объектілер түрлеріне байланысты келесіге
белінеді: жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, су пайдалану
құқығы, атмосфералық ауаны пайдалану құқығы, орман пайдалану құқығы,
өсімдіктер әлемін пайдалану құқығы, жануарлар дүниесін пайдалану құқығы,
яғни заңда табиғи ресурстар ерекше орын алады. Су кодексінің 24 бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мен заңды ұйымдары, оның
ішінде шетелдіктерде, азаматтығы жоқ адамдарда суды пайдалану құқығына ие
болады. Су қорын пайдалануды мемлекеттік маңызына қарай екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа - су қоймаларын халықтың ауызсуы, тұрмыстық, және
өзге де мүқтаждарын өтеу үшін берілген сулар жатады. Екінші топқа - мынадай
су қоймаларын сауықтыру және демалыс мақсаттары үшін пайдалану: - ауыл
шаруашылық мұқтаждары үшін пайдалану;- өнеркәсіптік мақсаттар үшін
пайдалану; -гидротехника мұқтаждары үшін пайдалану;
* су көлігі мұқтаждары үшін пайдалану;
* балық шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
* аң шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
* қорықтар мен заказниктер үшін пайдалану;
* суды өрт сөндіру мұқтаждары үшін пайдалану;
- бірнеше мемлекеттер аумағында орналасқан су қоймаларын пайдалану
жатады.
Сел қауіпі бар аймақтарда орналасқан өзендерден басқа су қоймаларын
демалыс мақсаттары үшін пайдалануға ерекше рұқсатсыз-ақ жол беріледі.
Табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын, санитарлық қадағалау
мемлекеттік органдарымен келісім бойынша жергілікті өкілді органдар
белгілеген жерлердегі су қоймалары көпшіліктің тынығуы, туризм және
спорттық мақсаттар үшін пайдаланылады.
Суды ауыл шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану жалпы және арнайы су
пайдалану тәртібімен жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығында маусымдық су
көздерін (қар суын, жаңбыр суын, тасқын суды) пайдалануды, суды жайылымды
суландыру үшін пайдалану, суды азаматтардың қосалқы шаурашылықтары үшін
пайдалану белгіленген тәртіптерді қолдана отырып жүзеге асырылады.
Суды өнеркәсіп мұқтаждары үшін пайдалану арнайы су пайдалану тәртібімен
іске асырылады. Ауызсуды өнеркәсіп мақсаттары үшін пайдалануға рұқсат
етілмейді. Бірақ ерекше жағдайларда (дүлей табиғи тақсыреттер, апаттар)
тиісті органдар мұндай суларды өнеркәсіп мұқтаждары үшін уақытша
пайдалануға рұқсат беруі мүмкін.
Су қоймаларын гидротехника мұқтаждары үшін табиғатты қорғайтын және су
көліктерін басқаратын мемлекеттік органдармен, ал сел қаупі бар аудандарда
- селден қорғау органдармен келісім бойынша экономиканың
басқа да салаларының мүдделері, суды кешенді пайдалану талаптарын сақтап
пайдаланады.
Қазақстан Республикасының кеме су қатынасы санаттарына жатқызылған
өзендері, көлдері, су қоймалары мен теңіз суы жалпы пайдаланудағы су
мақсаттар үшін пайдалануға толық немесе берілген реттер кірмейді. Су
қоймаларына әуе кемелерінің үшуы және қонуы үшін, сондай-ақ әуе көлігінің
басқа да мұқтаждары үшін пайдалануға Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілеген тәртіпте және шарт-негізінде рұқсат етіледі. Қазақстан
Республикасы Үкіметі бекіткен тізім бойынша кеме қатынасына арналған су
қоймаларында ағашты салсыз ағызуға тыйым салынады.
Республика аумағында орналасқан су қоймаларын және олардың бөліктерін
басқа су пайдаланушылардың қүқықтарына нүқсан келместей балық
шаруашылығының мүқтаждары үшін пайдаланылуы мүмкін.
Балықтың бағалы түрлерін сақтау және үдайы өсіру үшін ерекше маңызы бар
су айдындарында немесе олардың жекелеген учаскелерінде және басқа да су
кәсіпшілігі объектілерінде балық шаруашылығының мүдделері үшін су
пайдаланушылардың құқықтарына шек қойылуы мүмкін. Мұндай су қоймаларының
немесе олардың учаскелерінің тізбесін және шек қоюдың түрлерін балық
қорлары мен табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын мемлекттік
органдармен келісім бойынша жергілікті атқарушы органдар белгілейді. Су
қоймаларын спорттық және әуесқойлық балық аулау кәсібі үшін де белгіленген
тәртіптер мен ережелерді қолдана отырып, пайдалануға болады.
9 Қазакстан Республикасының Су кодексі 08 маусы 2003 жыл Жеке басылым.
Суда жүзетін жабайы құстардың және терісі бағалы андардың мекені
болып табылатын су қоймаларын немесе оның бөліктерін табиғатты қорғайтын
және су ресурстарын басқаратын мемлекеттік органдармен келісім бойынша
жергілікті атқарушы органдар суды кешенді пайдалану жөне қорғау талаптарын
ескере отырып, аң шаруашылығының пайдаланылуына бере алады. Аң
шаурашылығының мұқтаждары үшін берілетін су қоймаларында су пайдалануға аң
шарауашылығының мүддесін ескере отырып, шек қойылуы мүмкін.
Ерекше ғылыми және мәдени құндылығы бар су қоймалары қорық су айдындары
деп жарияланады және олар табиғат ресурстарының барлық кешенін қорғау және
ғылыми зерттеулер жүргізу мақсаты үшін қорықтардың тұрақты оңаша
пайдаланылуына беріледі. Олар қорық суларын пайдалану туралы ережелерді
басшылыққа алады. Пайдаланылған ақаба суды су қоймаларына ағызуға, егер оны
табиғатты қорғау органдары белгіленген шектерге дейін тазартқан жағдайда
ғана пайдалануға жол беріледі.
Өрт сөндіру мұқтаждары үшін су қоймаларының кез келгенінен су алуға
болады. Оның тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Су
қоймаларын (өзен, ішкі теңіз, көл, каналдар, жерасты суын) жоғарыда аталған
екінші топтағы әр түрлі халық шаурашылығы мұқтаждары үшін су
пайдаланушылардың шаруашылықтың түріне қарай су заңында белгіленген
міндеттері бар. Мысалы, суды ауыл шаруашылығы мүқтаждары үшін
пайдаланатын заңды ұйымдар мен азаматтар су пайдаланудың белгіленген
лимиттерін, ережелерін, нормалары мен тәртіптерін сақтауға міндетті. Суды
өнеркәсіп мұқтаждары үшін пайдаланғанда бұларда басқа да және технологиялық
қалыптарын сақтауға тиіс.
Су қоймаларын гидротехникалық кәсіпорын балық қорғау құрылыстарын,
балықтардың уылдырық шашатын жерлерге өтетін жолдарын тиісті техникалық
күйде ұстауға және басқа міндеттерді орындауы керек.
Су пайдаланудың түрлері: жалпы және арнайы, жеке және бірлесіп,
бастапқы және қосалқы су пайдаланудағы бөлінеді:
1. Жалпы су пайдалану су ресурстарын жекелеген азаматтарға бекітіп
бермей және судың жай-күйіне әсер ететін құрылыстарды немесе
техникалық құрылғыларды қолданбай халықтың ауызсуға және өзге де
мұқтажын қанағаттандыру үшін жүзеге асырылады. Оның үшін арнайы
рұқсат алудың қажеті жоқ. Жалпы су пайдалануға экологиялық, техникалық
және санитарлық, қауіпсіздік мақсатында шек қойылуы немесе тиым
салынуы мүмкін.
2. Арнайы су пайдалануға халықтың ауыз суға және тұрмыстық
мұқтажын, ауыл шаруашылықтың, өнеркәсіптің, энергетиканың, су көлігінің
суға деген қажетін қанағаттандыру үшін, өзге де қажеттер үшін, сондай-ақ
өнеркәсіп, коммуналдық-түрмыстық, кәзір және басқа да пайдаланылған
ақаба суды төгу үшін, жер бетіндегі жөне жерастындағы суларды пайдалану
жатады. Аталған су пайдалану мынадай құрылыстар мен техникалық
құрылғыларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Су пайдалану мерзімдері су
пайдалану құқығын куәландыратын тиісті құжат алынған күнен бастап
есептеледі. Қажет болған кезде су пайдалану мерзімі ұзартылуы мүмкін.
Жалпы су пайдалану мерзіммен шектелмейді. Уақытша су пайдалану
мерзімідерін өзгертуді немесе доғаруды мүдделі су пайдаланушылардың өтініш
бойынша арнайы су пайдалануға рұқсат берген немесе сутоғаннын жеке
пайдалануға беру туралы шешім қабылдаған мемлекеттік орган жүзеге
асырылады.
Сутоғандары халықтың ауызсу, түрмыстық, емдік, курорттық, сауықтыру
және өзге де мұқтаждарын, ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, энергетикалық,
құрылыс, көлік, балық шаруашылығы мен өзге де қажеттерді қанағаттандыру
үшін пайдалануға беріледі.
Су мүлде азайған, сутоғандарында авариялық жағдайлар болған, жұқпалы
аурулар мен індеттердің пайда болу қауіп туған кезде және Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де реттерде басқа су
пайдаланушылардың мүдделеріне орай су пайдаланушылардың құқықтарына шек
қойылуы мүмкін.
Су пайдаланушылардың құқықытарына: суды жеке пайдалануға -сутоғанын
жеке пайдалануға берген орган, арнайы су пайдалануға - арнайы су
пайдалануға рұқсат берген орган, қосалқы су пайдалануға - су ресурстарын
басқаратын мемлекеттік орган шек қоюы мүмкін.
Айрықша мемлекеттік немесе ғылыми маңызы, сондай-ақ мейлінше сел қауіпі бар
сутоғандарын пайдалануға беруге ішінара шек қойылуы немесе толық тыйым
салынуы мүмкін. Мұндай сутоғандары тізбесін Қазақстан Республикасының
Үкіметті бекітеді.
Су шаруашылық шараларын жүргізуден, сондай-ақ су пайдаланудың
доғарылуынан немесе шарттарының өзгеруінен заңды ұйымдар мен азаматтарға
келтірілген зияндар Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіпте және
көлемде өтелуге жатады.
Табиғат пайдалану құқығының ауқымы табиғи ресурстарды пайдалану құқығы
табиғи ресурстардың обьектілерін (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі) пайдаланумен шектеледі. Ал табиғи пайдалану жоғарыда
көрсетілгендей барлық жанды және жансыз табиғи объектілерді қамтиды.(оның
ішінде, климат, озон қабаты, атмосфералық ауа, әуе кеңістігі, аумақ т.б).
Сондықтан табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарды пайдалану
құқығының айырмашылығы оның пайдалану объектілеріне байланысты болады.
Қоғам мен табиғаттың арақатынасы аясындағы басқару қоршаған орта туралы
заңдардың талаптарын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған тиісті
субъектілердің атқаратын әрекеттерінің жиынтығын білдіреді.
Экологиялық басқару - бұл күрделі де көп салалы ұғым және ол мынадай
мәселелерден туындайды:
1. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды бақылау қызметтерінен;
2. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану механизмдерінің
тиімділігінің кепілдемесінен;
3. Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдерінен .
Кең мағында экологиялық басқару ретіндегі мемлекеттік және басқа да
ұйымдардың мақсаттарын төмендегі қызметтерден түсінуге болады:
1. Қоршаған орта мен оның шаруашылық және басқа да қызметтері әсер ететін
жеке объектілердің жағдайын бақылау;
2. Қоғамның барлық заңды тұлғалары мен азаматтарының қоршаған ортаны
қорғауда экологиялық ережелер мен заңды талаптардың дүрыс орындалуын
тексеру;
3. Қоршаған орта мен оның жеке объектілерін, адамның өмірі мен
денсаулығына зиянды әрекеттерден сақтау және оны болдырмау мақсатында
экологиялық қауіпсіздікті қаматамасыз ету.
Тар мағынада экологиялық басқару - қоршаған орта мен оның жеке
объектілеріне, заңды түлғалар мен азаматтардың зиянды әрекеттерден
тудыратын жағдайларын болдырмау мақсатындағы экологиялық заңдардың
талаптары мен ережелерінің орындалуын тексеру болып табылады.
Табиғат объектілерін тиімді және кешенді түрде пайдалану мәселесін шешуге
әртүрлі құқықтық институттар қатысады. Олардың кейбірі табиғатты
пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
тәртібін белгілейді. Басқалары табиғат байлықтарына мемлекеттік меншік
құқығын бүзушыларға ықпал ету тәсілдерін, мемлекеттік
көсіпорындар мен ұйымдардың т.б. бұзылған қүқықтар мен мүдделерін орнына
келтіру тәсілдерін реттеумен айналысады. Бұлардың бәрінің де мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасының дер кезінде және сапалы
орындалуына белгілі бір әсері болғандықтан маңызы жоғары. Олардың әрқайсысы
белгілі бір қызмет атқарады. Ондай қызметсіз қоғам мен табиғи орта
арасындағы өзара қатынастың реттелуі қоғамның экономикалық жөне экологиялық
мүдделерінің ғылыми негізделуі екі талай мәселе. Сонда да, табиғатты
пайдалану саласындағы қатынастарды дамытып жетілдіруде мемлекеттік
басқарудың рөлі ерекше. Басқару міндетіне интенсивті даму факторларын
біріктіру, ғылыми - техникалық революцияның жетістіктерін мемлекеттік шаруа
жүйесімен байланыстыру кіреді1'.
Сонымен қатар, басқару міндетіне өндірістің, ғылымның және білім беру
саласының тиімді қызметі мен дамуы кіреді. Ал басқарудың ең басты міндеті
ғылыми жетістіктерді техника мен технологияға дер кезінде енгізу болып
табылады.
Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен қайтып
алынуының белгілі бір тәртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу,
кәсіпорындар мен ұйымдардың, азамттардың іс-әрекетін бақылауға атып,
мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты пайдалану саласының
тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемелкеттік басқару - жер құқығы
институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты
бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру,
олардың әлеуметтік және экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын,
соның ішінде құқықтық шаралар, тәртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың
орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады12
Есеналиев А.Е. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың
қүқықтық негіздері: Заң ғылым. канд ... автореферат. - Алматы, 2002. -29 б
Ал табиғатты дұрыс пайдалану дегеніміз мемлекеттің табиғи байлықтарын
тиімді пайдалануды, адамдардың табиғатқа кері әсер тигізбеуін қамтитын
белсенді қызмет.
Жалпы экологиялық басқару мына мәселерді жүзеге асырады:
1. Экологиялық заң талаптарының тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі шараларды өткеру әдістерінен;
2. Қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды әрекеттердің лимиттерін
анықтау;
3. Экологиялық зиянды іс - әрекеттерді тоқтату;
4. Кінәлі адамдарға әкімшілік жолмен шаралар қолдану.
Қорыта келгенде, қоршаған табиғи ортаның тиімділігі мен сапасын сақтау -
мемлекеттің жөне оның атқарушы органдарының істейтін шараларына байланысты
болады. Біріншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі және шаруашылықпен
айналысатын субъект болып табылады. Бүл жағдайда мемлекетке басқа тұлғалар
иелерінде болмайтын экономикалық, материалдық және құқықтық құралдардың
арақатынасын реттеуге мүмкіндік береді. Табиғи байлықтарды тиімді жөне
кешенді түрде пайдалану үшін мемлекет экономикалық жағдайды ескере отырып,
өзіне керекті құқықтарды иеленеді. Билік жүргізуші органдары мен басқару
органдары мемлекет атынан табиғи байлықтарды игеру үшін жоспарлау мен
қаржыландыруды үйымдастырады, олардың пайдалану қарқыны мен мерзімін
анықтайды. Ол табиғи байлықтарды пайдалану түрлері мен тәсілдерін таңдауға
ерікті.
Екіншіден, мемлекет барлық ұлттар мен халықтардың қалауын, мүдделерін
қорғайды. Ол бүкіл халықтың саяси ұйымы болып табылады.
Қоғамдық қатынастардың көрінісі ретінде, табиғатты тиімді пайдалануды
мемлекет тарапынан басқару, белгілі бір элементтердің жүйесі мен
бөліктерінің арақатынасы арқылы жүзеге асырылады.
Қандай да болмасын қоғамдық қатынастың болу онда екі жақтың болуын
көрсетеді. Басқарудың екі жағы - басқару субъектісі мен басқару объектісі
болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде көрсетілгендей, әлеуметтік басқару
әлеуметтік-қызметтік реттеу ретінде, екі жүйе бөліктерінің үзілмейтін, екі
жақты өзара қатынасы болады. Оның біреуі басқарады, екіншісі оған бағынады,
яғни басқарылады . Бұлардың арасында басқару сипатын анықтайтын өзара
байланыс пен өзара қатаң тәуелділік болады.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудағы қоғамдық қатынас саласындағы
басқарылатын жүйе бөлігіне - кәсіпорындар, үйымдар, мекемелер және
азаматтар, яғни байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Басқаратын жүйе
бөлігіне - мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведомстволар және
т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объекті мен субъекті арасын бөліп қарастыру
мүмкін бола бермейді. Айналасып жүрген қызметінің сипаты мен мазмұнына
сәйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе бөлігіне
жатқызуға болады.
11 Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление. - М.:
Политиздат., 1981. -432 с.
12 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер күқық қатынастары. -
Алматы: Жеті Жарғы, 1997. -
2646.
Мысалы, ауыл шаруашылығымен айналысатын заңды тұлға жер пайдаланушы
ретінде, басқару объектісі болады және де осы заңды тұлға жер пайдалануға
қатысты басқару субъектісі де бола алады. Бұның бәрі заңды тұлғаның
жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады. Бірақ бұл жағдайда
әлеуметтік басқарудың құрылымдық - қызметтік сипатының маңыздылығын
ескермеуге, басқарушы және басқарылатын жүйе бөліктерінен де бас тартуға
негіз бола алмайды.
Бірақ, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезгілде басқарудың
субъектісі және объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар
арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен
емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі және қатынастарындағы жалпы
әлеуметтік рөлімен айқындалады.
Жалпы басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық қана
емес, тәжірибиелік те маңызы бар. Ең алдымен, ол кез келген ұжым қызметінің
негізгі мазмүнын дүрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға билік арқылы
ықпал ететін жүйе, негізінен әкімшілік - қүқықтық ыңғайында жұмыс
атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың
адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру және реттеу қабілеті болып
табылады.
Әрине, бағыну тәртібіне сәйкес бұлар да басқарылады. Алайда, олар
басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы
субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тәсілдерін жетілдіру
болса, объектіні басқару - адамдар өмірінің материалдық қызметі және мәдени
деңгейін жоғарлатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін
арттыруына, жағдайын жақсартуына және дамытуына негізделеді14.
Мүнда басқару субъектілері мен объектілері арасындағы тығыз байланысты,
олардың басқару қызметінің сипаты мен мазмұнына тигізетін ықпалын ұмытуға
болмайды. Басқару тиімді болу үшін басқарушы субъекті мен объектінің
ерекшеліктерін ескеріп, әртүрлі факторлардың әсеріне дер кезінде назар
аударып, басқару қатынастарынан даму болашағын көре білуі қажет.
Субъекті мен объекті арасындағы диалектикалық өзара байланыс қоғамдық
процестерді басқарудың объективті қажеттілігенен өз көрінісін табады. К.
Маркс атап көрсеткендей, қоғамдық өмірдің объективті жағдайлары мен
талаптардың күресуі жазылған бағдарламалар игі тілектерден күштірек болады.
Бүл жағдайдың табиғатты тиімді пайдалануға тікелей қатысы бар.
Бірішіден, табиғи байлықтарды пайдаланушылар - мемлекеттік кәсіпорындар
мен ұйымдар, мекемелер, мемлекеттік басқаруға объективті түрде мүдделі
болады.
Табиғат объектілерін қорғау мен пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың
субъектілері дербес органдар болып табылады. Олардың қүқықтары басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың алдында ғана емес, заңда белгіленген
жағдайларда, мемлекеттік органдар алдында да қорғалады.
Фактуллин. Ф.И. Проблемы общей теории социальной надстройки. - Казань,
1980. - Т. 1. - 189 с.
Табиғи байлықтарды басқару органдары, олардың келісімінсіз жерді, жер
қойнауын, орманды, т,б, бөліп бере алмайды. Сондай-ақ тиісті пайдалану
ережелері бүзылмаған жағдайда табиғи ресурстар тартылып алынбайды. Бірақ
кәсіпорындар мен ұйымдардың табиғи ресурстарды дүрыс пайдалануын
ұйымдастыру үшін, олардың қызметтерін байланыстыру және мемлекет органдары
тарапынан қайсыбір өндірістік мәселереді жылдам шешу үшін оларға көмектесуі
қажет. Мемлекет органдары кәсіпорындарды, мекемелерді, ауыл шаруашылқ
ұйымдарын қажетті техникамен, материалдық, ақшалай құралдармен дер кезінде
қамтамасыз ету үшін шаралар қолданады, табиғатты пайдалануды жоспарлайды.
Табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету басқару органдарының
осындай және т.б. мәселелерді дүрыс әрі нәтижелі шешілуіне байланысты
болады.
Екіншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі болғандықтан, басқарудың
жақсаруы мен оның дамуына мүдделі. Ол халық
шаруашылығының, табиғи ортаның пайдаланылуымен байланысты минералды
шикізат, орман, су ресурстарына деген өсіп келе жатқан қажеттіліктердің
өтелуін қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, болашақ ұрпаққа табиғи
байлықтардың сақталып қалуын да қамтамасыз етуі дүрыс.
Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет әртүрлі қатынастар жасады,
олардың ішінде басқару қызметтерді жүзеге асыру жалғыз ғана құралы емес.
Мемлекет елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі
ұйымдастырушысы болып табылады. Бірақ басқару - мемлекеттің өзінің
шаруашылық ұйымдастыру қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады.
Басқару арқылы нарықтың бүгінгі және болашақ ұрпақтың мүддесіне сәйкес
экономикалық дамуы, табиғаттың игерілуі, қорғалуы және өзгеруі қамтамасыз
етіледі.
Қазіргі кезеңде біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке
кәсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардың табиғатты
пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы қоршаған
ортаны қорғау және пайдалану процесіне де әсер етеді.
Мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті - барлық мемлекеттік органдардың,
шаруашылық субъектілердің, лауазымды түлғалардың меншік түріне және
бағыныштылыққа қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен талаптарының
орындалуын қамтамасыз етеді.
Заң әдебиеттерінде мемлекеттік басқару үғымы әрқалай түсіндіріледі.
Кейде басқару - қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық өкілетті және
атқарушы органдар жүйесінің үйымдастырушы және құқықтық қызметі, адамдардың
іс - әрекеттері мен қылықтарына мемлекет тарапынан басшылық ету қызметі деп
танылады. Ал кейде мемлекеттік басқару демократиялық қоғамды құру
мақсатында заңдардың орындалуына негізделген мемлекеттік қызметтердің бір
түрі ретінде қарастырылады.
Атаманчук Г.В. Сущность советского государственного управления. - М.:
Юридическая литература, 1980.-256 с.
Келтірілген анықтамалар, жалпы алғанда, басқарудың мазмұнын дұрыс
айқындайды. Бірақ олар тым жалпы және оларға сүйеніп халық шаруашылығының
нақтылы саласын басқарудың ерекшеліктерін пайымдауға қиындық туғызады.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару
дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға меншік құқығынан, аумақты
билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қорғау қызметін жүзеге асырудағы
мемлекет органдарының атқарушы - билік қызметі. Бүл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz