Бейнелеу өнері арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Қабілет мәселесінің психологиялық . педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты ... ... ...
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін дамытудың
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
анықтау және дамыту жұмыстары.
2.1 Бастауыш сынып оқышыларының шығармашылық
қабілетін психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Қабілет мәселесінің психологиялық . педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты ... ... ...
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін дамытудың
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
анықтау және дамыту жұмыстары.
2.1 Бастауыш сынып оқышыларының шығармашылық
қабілетін психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар И.П.Павлов, Г.Вальтер, В.Бобен, У.Эшби, Г.С.Костюк, В.Д.Небылици және тб. еңбектерінен экономика мен ғылымның, өнердің дамуында әлеуметтік обьективтік жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын алатындығын ерекше атап өткен. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.
Батыс Германия теоретигі Г.Вальтер өзінің «Қабілетті балалардың мектеп қабырғасында өту жолының әлеуметтік айырмашылықтары» деген еңбегінде қабілеттіліктің өскен ортаға тәуелділігі шамалы, ол түгелдей орын тебетіндікке, жалпы тұқымқуалаушылыққа байланысты деп жазды.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша, мектеп, отбасы зер салуын керек етеді.
И.П.Павловтың жүйке жүйесінің тиртері туралы ілімі қабілеттердің физиологиялық негізін түсінуде де үлкен орын алады. Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, істің нәтижесінен анық байқалады.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар И.П.Павлов, Г.Вальтер, В.Бобен, У.Эшби, Г.С.Костюк, В.Д.Небылици және тб. еңбектерінен экономика мен ғылымның, өнердің дамуында әлеуметтік обьективтік жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын алатындығын ерекше атап өткен. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.
Батыс Германия теоретигі Г.Вальтер өзінің «Қабілетті балалардың мектеп қабырғасында өту жолының әлеуметтік айырмашылықтары» деген еңбегінде қабілеттіліктің өскен ортаға тәуелділігі шамалы, ол түгелдей орын тебетіндікке, жалпы тұқымқуалаушылыққа байланысты деп жазды.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша, мектеп, отбасы зер салуын керек етеді.
И.П.Павловтың жүйке жүйесінің тиртері туралы ілімі қабілеттердің физиологиялық негізін түсінуде де үлкен орын алады. Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, істің нәтижесінен анық байқалады.
1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. - Алматы.:1996
2. Гамезо М. Атлас по психологии. – М.: 2001.
3. Галин А.Л. Личность и творчество. – Новосибирск.: 1989.
4. Гоноболин Ф.Н. Психология. - Алматы.: Мектеп, 1976
1. Ф.Н. Гоноболин. Внимание и его воспитание. Москва., педагогика, 1998.
5. Жарықбаев Қ Жантану негіздері. – Алматы.: 2002
6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. – Алматы.:2000
7. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану. - Алматы.: Атамұра,
1994
8. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы . -
Алматы.: 1987
9. Немов Р.С. Психология . - М .: 2001
10. Намазбаева Ж.И. Психология. – Алматы.: 2005.
11.Солодинова О.П. Возростная психология. - М.:2005
12.Сейталиев Қ. Педагогиканың жалпы негіздері. - Ақтөбе.: 2004
13.Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы.:Қазақ университеті, 1993.
14. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы.: 1981
15. Мұқанов М. Оқушылардың дара ерекшеліктері мен санасып, қарым-
қатынас жасай білу. – Алматы.: 1990
16. Рогов Е.И. Настольная книга школьного психолога. - М.:1999
17.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Педагогика, 1989. Т.1.
18. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. - М.: 2005
19. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – Алматы.: 1986.
20. Тертель А.Л. Психология в вопросах и ответах. Учеб. Пособие. – М,
Проспект, 2004
2. Гамезо М. Атлас по психологии. – М.: 2001.
3. Галин А.Л. Личность и творчество. – Новосибирск.: 1989.
4. Гоноболин Ф.Н. Психология. - Алматы.: Мектеп, 1976
1. Ф.Н. Гоноболин. Внимание и его воспитание. Москва., педагогика, 1998.
5. Жарықбаев Қ Жантану негіздері. – Алматы.: 2002
6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. – Алматы.:2000
7. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану. - Алматы.: Атамұра,
1994
8. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы . -
Алматы.: 1987
9. Немов Р.С. Психология . - М .: 2001
10. Намазбаева Ж.И. Психология. – Алматы.: 2005.
11.Солодинова О.П. Возростная психология. - М.:2005
12.Сейталиев Қ. Педагогиканың жалпы негіздері. - Ақтөбе.: 2004
13.Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы.:Қазақ университеті, 1993.
14. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы.: 1981
15. Мұқанов М. Оқушылардың дара ерекшеліктері мен санасып, қарым-
қатынас жасай білу. – Алматы.: 1990
16. Рогов Е.И. Настольная книга школьного психолога. - М.:1999
17.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Педагогика, 1989. Т.1.
18. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. - М.: 2005
19. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – Алматы.: 1986.
20. Тертель А.Л. Психология в вопросах и ответах. Учеб. Пособие. – М,
Проспект, 2004
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
І Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты ... ... ...
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін дамытудың
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
анықтау және дамыту жұмыстары.
1. Бастауыш сынып оқышыларының шығармашылық
қабілетін
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3. Зерттеу нәтижесін жинақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның
психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын
бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы
болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең
емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім
жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің
жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие
жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар И.П.Павлов,
Г.Вальтер, В.Бобен, У.Эшби, Г.С.Костюк, В.Д.Небылици және тб. еңбектерінен
экономика мен ғылымның, өнердің дамуында әлеуметтік обьективтік
жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын алатындығын ерекше атап өткен.
Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа
жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.
Батыс Германия теоретигі Г.Вальтер өзінің Қабілетті балалардың
мектеп қабырғасында өту жолының әлеуметтік айырмашылықтары деген еңбегінде
қабілеттіліктің өскен ортаға тәуелділігі шамалы, ол түгелдей орын
тебетіндікке, жалпы тұқымқуалаушылыққа байланысты деп жазды.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге
жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,
онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша,
мектеп, отбасы зер салуын керек етеді.
И.П.Павловтың жүйке жүйесінің тиртері туралы ілімі қабілеттердің
физиологиялық негізін түсінуде де үлкен орын алады. Әр адамның іс-әрекеттің
бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, істің
нәтижесінен анық байқалады.
Қабілеттің табиғи алғышарттары белгілі бір талдағыштардың сыртқы
әсерді сезінгіштігінен тұрады. В.Д.Небылициннің айтуынша, жоғары
сезімталдыққа ие жүйке жүйесі – суреткерлік қабілеттің дамуына жағдай
жасайды. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстінде көрініп отырады. Сонымен қабілет – адамның дара
психологиялық ерекшелігі. Тек дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде
ғана оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.
Жеке тұлғаның шығармашылық ой өрісінің дамуына жағдай жасау, белсенді
көркемдік іс-әрекеттерге деген құштарлық пен ықыластылықты қалыптастыру,
егеменді еліміздің болашағын: мәдениеттік, өнерін, әлеуметтік жағдайын
гүлдендірудің алғы шарттарының бірден-бір өзекті мәселелерінен саналады.
Шығармашылық ой-өрісті, дамыту, сол арқылы қоршаған ортаға әсемдік пен
сұлулық енгізуге деген құштарлық негізінен көркемдік білім беру жүйесі
арқылы қалыптасатыны белгілі. Көркемдік білім беру – түрлері өнерге баулу,
олардың қыры мен сырын игеру, өнер түрлерінің адам, қоғам өміріндегі
атқаратын қызыметін толық мәнде танып білудің барысын қамтиды. Соған
байланысты, көркемдік білім берудің жан-жақты формалары, түрлері, әдіс-
тәсілдері жас ұрпақты шығармашылыққа баулудың негізгі тәлім-тәрбиелік
құралы болуы тиіс.
Бастауыш мектепте, оқушыларды, қоршаған ортаның сұлулығымен
қауыштыруға, олардың әсемдік туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыруға,
сан-алуан көркем бейнелеу іс-әрекеттер арқылы әсемдікті оқушының өз қолымен
жасауға деген ықыластылығын, шығармашылық ойлау қиялын дамытатын
эстетикалық пәндердің бірі – Бейнелеу өнері.
Бейнелеу өнері арқылы, бастауыш сынып оқушыларының, әр жастағы
кезеңдердегі, эстетикалық тәрбиенің сапасын, олардың шығармашылық ой-
өрістерінің даму сатыларының ерекшелік көптеген педагогтар мен
психологтар зерттеп келеді. Зерттеушілердің тұжырымдауынша, шығармашылық
тұлғаны қалыптастыру, қысқа мерзімде жүзеге асырылмайтыны, ол
балабақшадан бастау алып, бастауыш, орта мектеп бойына жалғаса дамып,
одан әрі жеке тұлғаның бүкіл өмір бойы өтіп жататын, ұзақта күрделі
құбылыс екенін дәлелдейді.
Психологияда, бейнелеу өнері арқылы шығармашылыққа баулудың нәтижесін
түрлі көркемдік іс-әрекеттердің сапалы жемісі ретінде қарастырады
(А.Лернтьев, С.Л.Рубинштейн, М.С.Каган, Б.М.Теплов т.б.). Бастауыш
мектептегі бейнелеу өнерін оқыту негізінде, оқушылардың, көркемдік білім
деңгейін көтеруге, олардың шығармашылық ой-өрістерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызатын педагогикалық, әдістемелік мәселелерге бағытталған
Қазақстандық педагог – ғалымдар еңбектері де, бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық деңгейінің даму ерекшеліктеріне тоқталды (Қ.Ералин,
Б.Әлмұхамбетов, Ж.Балкенов, Ә.Қамақ т.б.).
Адам қабілеті туралы еңбектерге талдау жасай отырып оны жедел дамыту
шарттарының теориялық мәселелеріне сипаттама беру арқылы зерттеу
жұмысымыздың қаншалықты өзекті екендігіне көз жеткізуге болады. Сондықтан
курстық жұмысымыздың тақырыбын Бейнелеу өнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту деп алдық.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін бейнелеу өнері арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны – бастауыш сынып оқушыларының қабілеті.
Зерттеу пәні – бейнелеу өнері арқылы шығармашылық қабілетті дамыту
ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы – - оқу іс - әрекеті барысында баланың
қабілетін дамытатын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік
зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілетін бейнелеу өнері арқылы дамыту туралы мәлімет алуға
болады. Егер де бастауыш сынып мұғалімдері баланың іс-әрекетін күнделікті
бақылауға алып отырса, оқу үрдісінде шығармашылық қабілетті дамыту
мақсатталса, оқушылардың шығармашалақ қабілетін дамытуда кездесетін
қиындықтар болмас еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Қабілет мәселесі туралы психологиялық әдебиеттерге талдау жасау
1. Қабілетті дамыту жолдарын қарастыру.
2. Шығармашалақ қабілетті дамыту жұмыстарын тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - бастауыш сынып оқушыларының
қабілеті туралы мәселе психология білімінің теориялық ережелерін
толықтырады, зерттеу мәселесіне байланысты шығармашылық қабілеттің мәні мен
мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - зерттеудің ғылыми әдістері
жүйесін мақсатты қолдану және теориялық тұрғыда негіздеу жүзеге асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – зерттеу барысында қабілетті
дамытатын әдістемелер бастауыш сынып оқушыларына бейімделіп пайдаланылды.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытуға арналған
әдістемелер жинақталды.
Зерттеу әдістері – ғылыми еңбектерге теориялық талдау,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау.
Зерттеу базасы -
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі , қорытынды және қосымшадан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде қабілет мәселесінің зерттеу заты мен
нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде бастауыш сынып оқышыларының қабілетінің
даму деңгейі анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
І Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты
Қабілет адамның даралық психологиялық ерекшелігі.
Адамның
қабілеті тұқым қуалау факторына және өмір тәжірибесі мен тәлім – тәрбие
істерінің нәтижесінің үнемі дамып жетілуіне байланысты.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – қабілеті.
Қабілет мәселесі қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс -
әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі
ретінде, қабілетті дамыту мен қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен
ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп
отыр.
Қабілет деп әр адамның белгілі бір әс -әрекет түріне икемділігін
айтады немесе қабілет дегеніміз – мақсатқа бағытталған, тәлім –тәрбие
жұмысына байланысты адамның бір іс -әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі
және оны нәтижелі етіп атқаруы [1, 256]
С.Л.Рубинштейн көрсеткендей Адам қабілеттерінің даму процесі
адамның даму процесі б.т. Адамның белгілі бір білімдер мен әрекеттер
тәсілдерін игеруі өзінің ішкі шарты ретінде ақыл-ой дамуының белгілі
деңгейі – ақыл-ой қабілеттерінің дамуына ие болады.[193,277 б ].Бұл ахуал
оқу іс-әрекетін түсіндіру үшін аса маңызды. Б.М.Теплов [213] берген
неғұрлым кең түрдегі анықтамада қабілеттердің тұлғаның даралық қасиеттері
ретіндегі негізгі сипаттамалары келтірілген , олар іс-әрекетті орындаудың
табыстылығына қатысты бір адамды екіншісінен ажыратады.
Егер С.Л.Рубинштейн бойынша , ақыл-ой қабілеттерінің дамуы білімдерді
игерудің алғышарты болса, онда Б.М.Теплов бойынша , қабілеттердің өзінің
даму алғышарты ретінде нышандар болады, яғни туа берілген анатомо-
физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қабілеттер іс-әрекетте жаратылады және
де іс-әрекеттің , оның құралдары мен тәсілдерін игерудің жылдамдығы ,
тереңдігі , беріктігі сияқты динамикалық сипаттамаларында көрінеді.Іс-
әрекеттің әр түрлеріне қатысты жалпы интеллектуалдық және арнайы қабілеттер
жіктеледі. Қабілеттердің кең алынған анықтамасы оның индивид қасиеттері
екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс-әрекетті орындаудың табыстылығын
шарттайды. Мұнда, іс-әрекеттің өзінде онтогенетикалық дамитын және осыған
орай , сыртқы жағдайларға байланысты қасвиеттер назарға алынып тұр [110, 8
б ].
Осы қасиеттерді оқудың әр түрлерінде , мысалы, музыка (Б.М.Теплов),
математика (В.А.Крутецкий), бейнелеу ( В.И.Киреенко ), әдебиет
(В.П.Ягункова , г.в.Быстрова), химия (Д.А.Эпштейн) және т.б. облыстарды
зерттей отырып , авторлар сәйкес қабілеттер анықтамасына тек психикалық
процестердің өту ерекшелігін ғана емес , сондай-ақ көбінесе тұлғаның
кейбір қырларын да жатқызады. Мысалыға, әдеби-шығармашылық қабілеттерді
зерттеуші В.П.Ягункова оның алты компоненттерін атайды : 1)әсерленгіштік,
2)поэтикалық қырағылық, 3)жақсы ес (бейнелілікте, сөздік-логикалық та),
4)жаңа бейнелерді жасау қабілеті, 5)көңіл-күйге ортақтасу күйінің пайда
болу жеңілдігі, 6)сөздік ассоциациялардың байлығы. Тіптен айқыны , бұл
компоненттер – психикалық процестердің де және де тұлғаның әсерленгіштік
, көңіл-күйге ортақтасу пайда болу жеңілдігі сияқты қырларының да күрделі
комплекстері.
Кез келген бейімділік , ең әуелі қабілетке айналу үшін дамудың үлкен
жолынан өтуі тиіс. Көптеген адам қабілеттері бұл даму адамның туған кезінен
басталады және егер ол қабілеттілігіне сәйкес дамитын әрекеттің сол түрімен
шұғылдануын жалғастырса, өмірінің соңына дейін ол тоқтамайды.Қабілеттің
дамуын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Әрбір адам өзінің даму
барысында қандай да бір әрекет түрін меңгеруде , сол немесе басқа да
ықпалда көтеріңкі сезімталдылық кезеңіәнен өтеді. Мысалы, баланың екі-үш
жас шамасында сөйлеу тілі қарқынды дамиды, бес-жеті жасында ол оқуды
меңгеруге дайынырақ болады.Мектепке дейінгі жастағы орта және аға буынды
балалар рөлдік ойындарды ойнауға құмартады және рөлге жаттығып , түрленуі
төтенше қабілетті жария етіп жатады.Ерте ме , кеш пе аяқталатын арнайы
әрекет түрлерін игеруге ерекше дайындық осы кезең екенін атап өту керек
және қандай да бір қызмет қолайлы кезеңде өз дамуын иемдене алмаса , онда
мұның салдарынан оның дамуында төтенше қиыншылықтар болады. Сондықтан
баланың қабілетін дамыту үшін тұлғалық сияқты оның барлық кезеңдері
маңызды. Бала есейген сәтте жіберіп алғанын толықтырып алады деп ойлауға
болмайды.
Кез келген қабілетті дамытудағы бірінші кезең ол үшін қажетті
органикалық құрылымының жетілуімен немесе олардың негізінде қажетті
функционалдық мүшелердің қалыптасуымен байланысты.Әдетте ,бұл туғаннан
бастап, алты жас аралығында өтеді. Барлық анализаторлар жұмысының
жетілдірілуі, ми қабығының жекелеген бөліктерінің функционалдық
дифференциацясы және дамуы осы кезеңде өтеді. Бұл балада арнайы
қабілеттердің келешекте дамуы үшін алғышарт ретінде көрінетіндердің белгілі
деңгейін , жалпы қабілеттілікті қалыптастыру мен дамытуды бастау үшін
қолайлы жағдайлар туғызады.
Осы сәтте арнайы қабілеттің қалыптасуы және дамуы бастау алады.
Арнайы қабілетті дамыту мектепте , әсіресе , бастауыш және орта сыныпта
жалғасады.Арнайы қабілеттің дамуына алғашында әр түрлі балалардың ойыны
көмектеседі, сосын барып оқу мен тәрбие әрекеті мәнді әсер ете бастайды.
Біздің көріп білгеніміздей , балалрдыңойыны ерекше қызмет атқарады.
Қабілеттің дамуына бастапқы түйткіл болатын, ол- ойын. Ойын барысында
көптеген қозғалыстық , құрылғыштық , ұйымдастырушылық, көркем- суретшілік
және басқа да шығармашылық қабілеттердің дамуы болады. Сонымен қоса ойынның
маңызды ерекшелігі онда бір ғана емес , қатарынан қабілет жиынтығы дамуы
болады.
Бала шұғылданатын барлық әрекеттің түрлерін ойын , жапсыру және сызу
болсын қабілетті дамыту үшін бірдей мәнге ие екенін атап өту қажет .
Қабілетті жақсы дамытатын , балаларды ойландыратын- шығармашылық әрекет.
Мұндай әркет әрқашан өзіне жаңа мүмкіндіктер ашқанымен , өзі үшін жаңа
білім ашқанымен, кез келген жаңаны құрумен байланысты . Бұл пайда болған
қиыншылықтарды жеңуге бағытталған қажетті күштерге қосымша онымен
шұғылдануға күшті және мәнді ынта болып табылады. Сонымен қоса
шығармашылық әрекет өзіне қол жеткізген жетістіктерінен қанағаттылықты
сезінуін және өзіне сенімділікті туғызып, талаптылық деңгейін көтеріп, өзін-
өзі бағалауын бекіндіреді.
Егер орындап жатқан әрекеті оңтайлы қиындықта тұрса, яғни баланың
шамасынан тыс болса , онда ол Л.С.Выготский жақын даму аймағы деп атаған
дамуды іске қоса отырып , өзінің қабілетін дамытады. Бұл аймақта
орналаспаған әрекет қабілеттілікің соншалықты төмен деңгейде дамуына
тірейді. Егер ол өте қарапайым болса , онда ол барлық қабілетті жүзеге
асырады; егер де ол төтенше күрделі болса, онда орындалмайды, ал мұның
салдары жаңа іскерлік пен дағдының қалыптасуын жасамайды.Қабілетті дамыту
елеулі көлемде бейімділіктерді іске асыруға мүмкіндік беретін шарттарға
тәуелді екенін білесіздер. Сондай шарттардың бірі, жанұялық тәрбиенің
ерекшелігі . Егер ата-аналар балаларының өздерінің кішкентай кезінде
өздігінен анықталынған кез келген қабілетінің жоғары дамуына мүмкіндік
болады. Қабілетті дамыту шарттарының басқа топтарын , көбінесе макроорта
анықтайды. Макроорта деп адамның туып-өскен қоғамының ерекшелігін
есептейді. Макроортаның неғұрлым позитивті факторы қоғамның өз мүшелерінің
қабілетін дамытуына қамқорлық жасаған жағдайлары болып табылады. Қоғамның
бұл қамқорлығы білім беру жүйесінің тұрақты жетілдірілуіне , сонымен қатар
өскелең ұрпақтың кәсіби бағдарын дамыту жүйесінің дамуында көрініп отыр.
Кәсіби бағдарланудың қажеттілігі әрбір адам тап келетін өмірлік жолын
таңдаудағы және кәсібін анықтаудағы мәселелер, төтенше өзекті мәселелермен
шарттастырылған . Француз психологы А.Леон кәсіби бағдарланудың
диагностикалық және тәрбиелік деп атаған екі тұжырымдамасының тарихи түрін
қалыптастырған. Бірінші, диагностикалық жеке тұлғаның кәсіби жарамдылығын
анықтауға таңдау жүргізеді.Кеңесші тест көмегімен, адамның қабілеттілігін
өлшейді және кәсіпке қойылатын талаптармен оларды жинастыру жолымен, оның
аталмыш кәсіпке жарамдылығы немесе жарамсыздығы туралы қорытынды жасайды.
Көптеген ғалымдар кәсіби бағдарланудың осы тұжырымдамасын механистикалық
деп бағалайды.Оның негізінде ортаның ықпалында шамалы, тұрақты білім сияқты
қабілеттілік көзқарасы жатыр. Аталмыш тұжырымдаманың шеңберінде субьектіні
енжарлық маңызға әкеп соғады.
Екінші тәрбиелік – жеке тұлғаның тәрбиенің ықпалымен жоспарлану , және
өзінің анықтағанының сәйкетігінде кәсіби өмірге дайындығына бағытталған
тұжырымдама . Негізгі маңызы әр түрлі әрекетті меңгеру барысында тұлғалық
белсенділігі , өзінің таңдау мүмкіншілігі , өзін-өзі тәрбиелеу және дамытуы
толығымен бағаланылмайды. Сондықтан отандық психологияда осы мәселелерді
шешу кешенді жүргізіліп жатыр. Кәсіби бағдарланудың бұл мәселелерін шешу
екі тәсілдемеде : жеке тұлғаның қабілетін анықтау және оған келешек
мамандығының дайындығына көмек тізбекті қатар ұсынғанда ғана мүмкін деп
есептейді.
Е.А.Климов мамандыққа талап пен қабілеттің сәйкестігін қарастыра
отырып , кәсіби жарамдылықтың төрт түрлі дәрежесін бөліп көрсетті. Бірінші
- аталмыш кәсіпке жарамсыздығы.Ол уақытша немесе нақтылы жеңе алмайтын
болуы мүмкін. Екінші – қандай да бір кәсіпке немесе солардың тобына
жарамдылығы. Ол адам еңбектің қандай да бір саласы қатысына қарама-
қайшылығы болмауымен сипатталады, бірақ көрсеткіші де болмайды. Үшінші-
әрекеттің сол саласына сәйкестігі : қарама-қайшылығы жоқ және белгілі бір
кәсіпке немесе кәсіп тобының талаптарына анық сәйкес келетін кейбір жеке
қасиеттері болады. Төртінші- аталмыш әрекеттің кәсіби асласына әуестенгені.
Бұл адамның кәсіби жарамдылығының жоғары деңгейі.
Климовтың кәсіби бағдарлану жұмыстары бойынша кәсіптерді жіктеу
сауалнама түрінде әзірленіп, іске асырылған. Осы жіктелімнің негізінде
кәсіптің адамға ұсынатын талаптарының ережелері болған. Мысалы, адам-
адам, адам-табиғат және т.б. өзара қатынасты жүйелер сияқты әрекеттің
барлық түрін бөліп қарауға болады.
Әрбір адамның іс - әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық таным
процесінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жұмысына,
сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік –
адамдағы жеке – дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы – көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу – баскетболшы – спортшыларға тән
ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек белгілі бір іс
-әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қаблеттілікке
аса қажетті қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу,
оларды бір –бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл - әрекет реакцияларының
жылдамдығы неғұрлым жоғары деңгейде болса, спорт түрлерімен шұғылдануға
өзіндік әсері пайдасы тиері даусыз.
Кез – келген адамның екі – үш түрлі іс - әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл –адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы, қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы
түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас –ынтадан, дағды
мен икемділіктен айқын көрінеді.
Әр адамның іс - әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті
орындауы үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл
–адамдардың даралық ерекшеліктері. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір
адам тез меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші
адам іске бірден төселіп кете алмай, сол іс - әрекетке лайық әдет
–дағдыларын қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы
мүмкін. Бұл жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда
әлдеқайда жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді.
Адамның істеген ісі мен әрекетін бақылап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп кесіп айтуға болмайды. Мәселен, сурет өнерінің
әліппесімен әлі танысып үлгермеген баланы өнердің бұл түріне қабілетті не
қабілетсіз деу әлі ертерек. Тек ұйымдастырылған оқу –тәрбие негізінде ғана
оның сол іс -әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата
тегіне, яғни тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті –оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет. Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет
деген дұрыс емес. Себебі, қабілет –адамның даралық психологиялық
ерекшелігі. Ал туа пайда болатын нәрсе –қабілеттің дамуына негіз болатын
анатомиялық және физиологиялық ерекшелік –нышан Нышанның табиғи негізі
–жоғары жүйке жүйесінің қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың
қозу, тежелу сияқты сан қилы әректі және олардың алмасып отыруы. Ол өмір
тәжірибесі, тәлім –тәрбие істері нәтижесінде үнемі дамып жетіледі.
Қабілеттің дамуы мен көрінісінің ең жоғары деңгейі- талант, дана деген
терминдермен аталады. Талантты және дана адамдар өнерде, ғылымда зор
қоғамдық мәні бар нәтижеге жетеді. Дана адам әдебиет, өнер, өндіріс
саласында бұрын соңды болмаған , соңғы жаңалықтар ашады.
Таланттылық – даналықтың қалыптасуына аса қолайлы жағдайлар , жеке
адамның жан- жақты дамыған кезінде туады. Мәселен, Леонардо да Винчи , Гете
, Ломоносовтар шығармашылық қызметтегі даналықтың және адамның жан- жақты
дамуының үлгісі болып табылады [2, 321].
Қабілетті осындай деңгейлермен қоса оның бағыт- бағдарына ,
мамандық ерекшеліктеріне қарай түрлерге бөлу қажет. Әдетте, психологияда
осы бағытта жалпы және арнаулы қабілеттерді зерттейді.
Жалпы қабілеті ретінде жеке адамның білім меңгерудің жеңғіл де
нәтижелілігін салыстырмалы түрде қамтамасыз ететін интеллектуалды қасиеттер
жүйесі ұғынылады. Шетел психологиясында қабіллеттің бұл түрін іntelligens
деп атайды, бұл ақыл- ой қабілеті деген сөздің мағынасын береді.
Арнаулы қабілет іс- әрекеттің , мәселен, әдебиет, сурет өнері, сахна өнері
арнаулы салаларда , жоғары нәтижеге жетугн жәрдемдесетін жеке адам
қасиеттерінің жүйесі.
Қабілеттің аталған осы екі түрінен басқа практикалық іс- әректеке
қабілеттілік дейтін үшінші түрін де атауға болады. Бұған конструктивті –
техникалық , педагогтық қабілеттер кіреді. Қабілеттердің осындай
жіктелуінің негізінде іс- әрекеттің жекеленген түрлерінің адамға қоятын
өзіндік талап , тілектерін ажырата білушілік жатады.
- Біріншіден , арнаулы қабілеттер жалпы, ақыл-ой қабілеттерімен табиғи
байланыста. Адамның жалпы қабілетінің жақсы жетілуі оның арнаулы
қабілетінің өрістеуіне ішкі жағдай туғызады. Арнаулы қабілеттер өз
тарапынан белгілі жағдайларда ақыл- ойдың дамуына жақсы әсерін тигізеді.
- Екіншіден, әр түрлі әдеби, математикалық , ғылыми , өнерлік қабілеттері
жоғары дәрежеде дамыған жеке адамдар аз кездеспейді. Бұл жайт қабілет
түрлерін бір- біріне қарсы қоятын концепциясының жалған екндігін көрсетеді.
- Үшіншіден, практикалық қабілеттер шығармашылық әректте жоғары деңгейде
дамыған интнллектісіз дамымайды және іс жүзіне аспайды. Мәселен, адамның
конструктивтік- техникалық қабілеті көбіне үлкен ғылыми дарынмен
байланысты, дарынды өнертапқыш жиі- жиі өндіріске ғана емес, ғылымға да
жаңаық енгізеді. Сөйтіп іс-әрекеттің қай- қайсысы да қабілеттің жалпысына
да , арнаулысына да белгілі бір талап қояды. Адамды тар өрісті мамандыққа
баулудың , қабілет аясын тарылтудың дұрыс емес екені осыдан шығады. Тек
жеке адамның жан- жақты дамуы ғана жалпы және арнаулы қабілеттің көрініс
беруіне , қалыптасуына көмегін тигізеді. Бұдан, әрине, адам қабілеті мен
бейімділігі байқалған салада маманданбауы керек деген қорытынды шықпайды
[9, 133].
Н. С. Преображенская мен С. А. Саркисовтың зерттеулері адамның ми
қыртысының үлкен жарты шарындағы жасушалардың орналасуына айтарлықтай дара
айырмашылықтар болатынын дәлелдеді. Сондай- ақ ми жасушалары қабаттарының
құрылымында дара айырмашылықтар болатындығы бұлардың ми қызметіне , атап
айтқанда , қабілеттердің көрініс беруіне қатысы болатындығы аталып өтілді
[6, 265].
Нышан –мидың, жүйке жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы
табиғи даралық өзгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері. Адамның белгілі бір іс -әрекетті орындауға
бейімді болуы қабілеттің дамып қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Алайда, бұл
нышандар іс -әрекеттің нәтижелі болуының толық жағдайы болып саналмайды. Ол
үшін адам бойындағы нышандарды дер кезінде анықтап алу керек. Содан соң оны
әр алуан әрекет үстінде дамытып отыруға бейімделіп, тәлім –тәрбие арқылы
өрістете түсу қажет.
Нышан сан қилы мағынада көрініс береді. Мәселен, әлеуметтік ортаның,
тәрбие мен оқыту істерінің және түрлі жағдайлардың әсерінен белгілі бір
нышандар негізінде түрлі қабілеттердің дамуы мүмкін. Мысалы, бойында
шапшаңдық пен дәлдік, ептілік пен шеберлік нышандары бар адамдар тіршілік
жағдайы мен қызмет саласына сай әр түрлі қабілетке ие болуы мүмкін. Бірі –
хирург дәрігер, екіншісі –гимнаст, үшіншісі –суретші т.с.с. Нышанның
ерекше түрі адамда жас кезінен байқалады.
А.Д.Савченко өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді [1, 257].
Психологияда қабілеттердің үш концепциясы бар. Олардың бірі –
қабілеттері жеке аламның биологиялық анықталған қасиеттері, олардың көрініс
беруі және дамуы атадан мұра болып қалған қорға тәуелді екенін қолдайды.
Мұндай пікірді психологтар ғана емес, сондай-ақ ғылым мен өнердің
(математиктер, жазушылар, суретшілер) кейбір өкілдері де қуаттайды. Мұның
біріншілері өз көзқарастарын нақты зерттеулерден алған деректермен
дәлдегісі келеді. Мәселен ХІХ ғасырда өмір сүрген Гальтон таланттың тұқым
қуалаушылық жолымен болатынын көрнекті қайраткерлердің өмірбаяндарын
зерттеу арқылы дәлелдегісі келген. Гальтонның көзқарасын ілгері дамытқан
Котс адамдардың деңгейін белгілі адамдарға энциклопедиялық сөздікте
берілген орын санымен анықтаған. Галтон мен Котс талант тұқым қуалайды, ал
қоғамның айрықша жағдайлы топтарының өкілдеріне ерекше мол деген тұжырымға
келген.
Осы ғалымдардың зерттеу әдістемесі мен ғылыми сынды көтере
алмайтындығын, ал тұжырымдардың бір жақтылығын айта кету керек. Халықтан
шыққан атақты адамдар есімінің тарихта аз болу себебі – нағыз талант
иелерінің, тіпті даналардың аштықтан, әділетсіздікпен күрес жолында қаза
болуынан танылмай қор болып өткендігінен деп түсіну қажет.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық
сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады.
Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі
белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Іс - әрекеттің белсенді болуы
жағдайында психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі –
австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің
табиғи әрі биологиялық құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм.
К.Хорни т.б. көзқарастары адамның дамуындағы іс-әрекетке жан – жақты
сипатта
Адамның психологиялық бейнесін немесе тұлғаның психологиялық
құрылымын, өзіне тән жеке ерекшеліктерін зерттеп білуде өзіне маңызды басты
3 мәселені құрайды:
1) Адам өмірден нені қалайды, оған не нәрсе тартымды, қызықты,
ол нәрсеге талпынады?
2) Оның қолынан не істеу келеді?
3) Мұның өзі кім, ол қандай адам?
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын өзіндік
бағаның екі түрлі ерекшелігі бар. Оның бірі - әрбір адамның құрылымы мен
жеке басындағы даралық сипаттар. Бұл – адамдардың типтік мақсаттары мен
байланысты теориялық мәселе. Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке
басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы
психологиялық айрықша маңызды биология мен әлеуметтік факторларға негізделе
отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа беріліп,
Табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор –
адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім - тәрбие
істерінің әсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі
толықтырып отырады.
Адамның өзіндік психологиялық сипатын зерттеуде қабілет мәселесінде
ерекше орын алатын іс-әрекет түрі – оның белсенділігі. Белсенділік іс-
әрекетпен, оның бағдар – мақсатымен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты.
Ойын, оқу, еңбек - адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін
өтеудегі негізгі іс-әрекет түрлері. Әрекет – түрлі қажеттерді өтеуге
байланысты көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызатын процесс. Адамның
психикалық өмірінің жан – жақты дамуы белгілі әрекетпен байланысты. Әрекет
дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі бір мақсатқа жетуге
бағытталған процесс. Адам үшін іс - әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік
мәні зор. Іс -әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты шарты. М.И.Лисина өзінің қарым-қатынас пен іс-
әрекет туралы зерттеуінде қарым-қатынас іс-әрекеттің ерекше түрі екенін
көрсеткен
Қабілеттілік адаммен бірге туады дейтін көзқарастың шындықпен сәйкес
еместігін өмір шындығы көрсетіп отыр. Мұнымен бірге атақты адамдардың
өмірбаяндарын обьективті тұрғыдан талдау – көп жағдайда, көрнекті
адамдардың ерекше дарыны жоқ отбасынан шыққандығын, сондай-ақ атақты
адамдардың балалары мен немерелері-шөберелері дарындылық көрсетпегенін
дәлелдейді.
Батыс Германия теоретигі Г.Вальтер өзінің Қабілетті балалардың мектеп
қабырғасында өту жолынының әлеуметтік айырмашылықтары дейтін еңбегінде
қабілеттіліктің өскен ортаға тәуелділігі шамалы, ол түгелдей әуеліде орын
тебетіндікке, мұнда тұқымқуалаушылыққа байланысты деп жазды. Сөйтіп жеке
адам қасиеттері тұқым қуалайды деген теориямыздың даму мәселесін жоққа
шығарады.
Ағылшын биохимигі С.Роус адам қабілетінің дамуына биологиялық
дағдайлардан гөрі әлеуметтік жағдайдың кедергісі мол дейді. Шынында да,
қоғамда әлеуметтік жағдайлар жеке адамның дене, ақыл-ой, мамандық жағынан
дамуына кедергі жасайды. Осындай пікірге ағылшын психологы Д.Киджен де
қосылады, ол тәрьие – адамның дамуында шешуші орын алады.
Қабілет жайлы бірінші концепцияға қарама-қарсы екінші концепция –
қабілетті түгелімен орта мен тәрбие анықтайды. Мәселен ХҮІІІ ғ. Гельвеций
тәрбие арқылы даналықты қалыптастыруға болады деп жариялайды [17, 456].
Қабілетті танып, білу үшін – адамның сөзі мен ісін салыстырып,мінезін
бақылап, оны өмірдің сан – алуан жағдайларында байқап көру қажет.
Қабілетті оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық тұрпаттағы психология – адам мінезіндегі даралық пен типтілік
бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Идеалистер қабілетті туа бітетін кең өмірде өріс алатын адамның рухани
күші деп түсіндіреді. Идеалистік психологияның кейбір өкілдері бүкіл
адамзатты барлық уақытта да өмір сүретін мырзалар мен құлдардың қабілет
типтері деп аталатын өріссіз, жасанды сұлбаға саяғысы келеді. Осындай
психологтардың басқа бір тобы мінез бітістері мен типтерінің
қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам бірінің қабілетін
екіншісі қайталамайды және адам тумысынан берілген мінез – құлқын өзгерте
алмайды дейді.
Адам қабілеті мен мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында
тұңғыш рет сипаттап жазған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д.IV-III
ғғ). Бірақ, ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді.
Алғашқы кезде қабілет пен мінез адамның әлеуметтік – адамгершілік
ерекшеліктерін білдірген
Соңғы кездердегі көрнекті американ ғалымы У.Эшби қабілет, тіпті
данышпандылықтың өзі де - өмірде жүре пайда болған қасиеттермен, атап
айтқанда, балалаық шақта, одан кейінгі кезеңдерде, білім алу үрдісінде
саналы түрде ақыл – ой әрекет інің бастапқы және кейінгі бағдарламасын
қалай қалып алғандығымен анықталады дейді. Біреулерге бағдарлама –
шығармашылық міндеттерді шешу, ал енді біреулерге тек репродуктивтік
міндеттерінің шешу міндеттерін береді. Эшби еңбекті қабілеттің екінші
факторы деп санайды. Мың рет сәтсіздікке ұшырап, мың бірінші рет жаңалық
ашқан – қабілетті, ал екінші реттен соң мәселені шешпей тастайтын адам –
қабілетсіз дейді [15, 326].
Сырт қарағанда екінші концепция жеке адамның дамуына шек қоймайды,
адамның мүмкіндіктеріне күмән туғызбайды. Бірақ бұл теориямен бұрын да,
қазір де ғылыми келдіспеушіліктер бар. Өмірдегі байқаулар мен арнаулы
зерттеулер қабілеттің табиғи алғы шарты болатындығын жоққа шығармайды. Іс-
әрекеттің бірқатар арнаулы түрлерінде олар ерекше маңыз алады. Кейде
қолайсыз ортада болғанымен, қолайлы жағдайға адамнан қабілеттілікті
артығырақ көрсетіндігі сондықтан. Ғалымдар мидың анатомиялық құрылымында да
ерекшеліктер болғандығын, бұлардың психикалық функцияларға әсер етеіндігін
атап көрсеткен. Физиологтар жүйке қызметінің туыстан болатын типтік
ерекшеліктерін бұлардың да қабілеттерінің қаылптасуына да әсер ететінін
дәелдеп отыр.
Адам іс-әрекетінің дамуы үшін оның бойында міндетті түрде талаптың
болуы шарт. Талап, құлшыныс болмаған жерде оқу іс-әрекеті дами
алмайды. Талап әдетте көру және есту анализаторларынан, сондай – ақ
жүйке жүйелерінің типологиялық қасиеттерінен құралады. 1- 2-ші сигнал
жүйелерінің арақатынастары мен даму деңгейін де талапқа жатқызуға
болады. 1- ші сигналдық жүйеге - түйсік, қабылдау, елес, ал 2- ге
шындықтың ұғым болып қалыптасуы жатады. Психологтардың
пайымдауынша, іс-әрекетсіз ұстаз болғанымен іс-әрекетсіз шәкірт
болмайтын тәрізді. Бұл пікірді орыстың заңғар жазушысы, ойшыл
Л.Толстойдың мына даналық сөзі де тереңдете түскендей. Ол барлық
мүмкіндіктер балалардың бойында, деп жазған. Сол үшін ашылмай
бұйығы жатқан мол мүмкіндіктерді дер кезінде ашып, дұрыс жолға
бағыттай білу керек. Сайып келгенде, бұл бәрімізден де аса үлкен
жауапкершілікті, сезімталдылықты, ыждағаттылықты талап етері сөзсіз.
2. Қабілет құрылымы және қызметі
Қабілеттердің құрылымы – жеке адамның дамуына тәуелді. Қабілеттердің
дамуын репродуктивтік және шығармашылық деп аталатын екі деңгейге бөледі.
Қабілет дамуының бірінші деңгейінде – адам білім игеруде, іс-әрекетті
меңгеруде, оны белгілі үлгіде жүзеге асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
Қабілеттің дамуының екінші деңгейінде - адам жаңа туынды жасай алады.
Қабілет адамның іс - әрекетін анықтайтын, мақсатқа итермелейтін, сол
іс - әрекетті орындау баоысында түрлі жодарды көрсететін процессс. Қазіргі
таңда дүниетанымы биік, адамгершілік қасиеттері жоғары, терең идеслы,
сенімді, белсенді, болмысқа творчествалық көзқараспен қарайтын жаңа адамды
тәрбиелеу басты мақсакт пен міндетке айналып педагог – психологтардың, ата-
аналардың мойнына үлкен жауапкершілік артып отыр. Осы мақсатқа жету үшін ең
алдымен адамның неге қабілетті, неге икемді екеніне толық көз жеткізу
қажет. Себебі бала өзінің мүмкіндігін ескермесе оған ешқандай тәрбие мен
амал - әдістер жағымды әсер етпейді. Олардың дара айырмашылықтарын
дарындылық, талант, ниет және т.б. жақтарын есепке алу маңызды.
Қабілеттің құрылымы
Адамдардың қабілетінде жеке адамға тән айырмашылықтар да
болады, яғни іс -әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы,
екіншісінікі сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық
істің нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық
адамда обьектіні жан –жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік
–нақты іс -әрекетті орындауға талпыну.
Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір
бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады.
Мысалы, адамның бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ
ол осы салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін.
Дегенмен, белгілі бір іс -әрекет түріне қабілеті бар адамдардың
қызығушылығы мен бейімділігі бір –бірімен үйлесім тауып, қабыса алады.
Іс -әрекетпен айналысқанда адамның жетістікке жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез –құлқында мынадай сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен, еңбексүйгіш, табандылық, батылдық.
Осындай ерекше қабілеттілігі бар адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс -әрекетіне, жеке басына сын
көзімен қарап, бойындағы жетістік, кемістігін икемі мен күш –қуатын,
мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы
керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық –адамның белгілі бір
іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін
ерекше қырынан көрсетуі. Мүны мынадан айқынырақ түсінуге болады: қазақ
даласында өздерінің ақындық, әншілік, серілік қасиеттерімен танылған Ақан
сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Әсет, Мәди тәрізді басқа да таланттардың
есімдері осы кезге дейін ел есінде [6, 258] .
Педагогикалық қызметтің субьектісінің жеке психологиялық
ерекшеліктері адамның қабілеттерімен , яғни оның өзіне тән қасиеттерінің
бірімен іштей байланысты. Б.М.Теплов пен В:Д.Небылициннің беделді
мақұлдаулары бойынша, адамның қабілеттері жүйке жүйесінің қасиеттеріне
байланысты емес, өзгеше психологиялық заңдылықтар бойынша қалыптасса да,
дегенмен , оқыту процестері жүйке процестерінің динамикалылығы жоғары
немесе төмен адамдарда түрліше жүреді, ал музыкалық қабілет жүйке жүйесінің
сезімталдығы жоғары немесе төмен адамдарда басқаша қалыптасады [212, 74 б
].
Адамдардың даралық –типологиялық айырмашылықтары тұрғысынан
(Н.Е.Малков) ақыл-ой қабілеттерінің табиғатын зерттеулерде , жүйке
процестерінің типологиялық қасиеттері сөзсіз, ақыл-ой іс-әрекетінің өту
динамикасын анықтайтыны көрсетілген : білімдерді өзектендіру жылдамдығын ,
зейінді шоғырландыру күшін, сырттық тітіркендіргіштерге қатынастардың
ұстамдылығын , ақыл-ой қабілетін . Басқаша айтқанда , адамның оны басқа
адамдардан ажырататын даралық-психологиялық ерекшеліктері ретінде,
қабілеттердің психофизиологиялық , нышандық және өзіндік психологиялық
өзекті деңгейлерінің сөзсіз байланыстары белгіленді. Қабілеттер іс-әрекетті
алдын ала анықтайды және одан көрінеді (С.Л.Рубинштейн , Б.М.Теплов,
В.Д.Шадриков).
Бұл жерде қабілеттердің өзі психологияда түрліше қарастырылады :
қабілеттер мен нышандар ажыратылмайды ; нышандар қабілеттердің
психофизиологиялық алғышарттарының мәні ; қабілет қасиеттер ансамблі , олар
эмоционалдық –еріктік ерекшеліктер мен қатынастар жүйесін қамтиды ; қабілет-
бір белгілі бір білімдер жиынтығы ; қабілет; қабілет- іс- әрекеттің , оны
табысты орындаудың алғышарты, мүмкіндігі; қабілет жекелеген психикалық
функцияларды жүзеге асырушы функционалды жүйелердің қасиеті [ 233, 179 б
].
Отандық зерттеушілер С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов қарастырған
ахуалдардың негізінде педагогикалық қабілеттердің тұтас бір жинағын бөлді.
Олардың ішіндегі Н.Д.Левитов пен Ф.Н.Гоноболин анықтаған негізгілерін
салыстырайық. Мысалыға, Н.Д.Левитов негізгі педагогикалық қабілеттер
ретінде келесілерді бөледі : баларға білімдерді қысқа және қызықты формада
беру қабілеті ; бақылампаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті;
ойлаудың өз бетінше және шығармашылық қалыбы; тапқырлық немесе шапшаң және
дәл бағдарлану; мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын
жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер.
Осы бес негізгі қабілеттер мазмұнын дамыта және жете қарастыра
отырып, Ф.Н.Гоноболин он екі қабілеттерді атайды, оларды біріктіре отырып
келесі топтарды алуға болады. Оқу материалын оқушыларға қол жеткілікті қылу
қабілеті және оқу материалын өмірмен байланыстыру қабілеті екеуі бірігіп
өзіндік бір дидактикалық қабілеттер тобын құрайды, олар білімдерді неғұрлым
қысқа және қызықты формада беру деген неғұрлым жалпы қабілетпен
байланыстырылады. Мұғалімнің оқушыны түсінуі,баларға деген қызығушылық ,
жұмыстағы шығармашылық , балаларға қатысты бақылампаздық- бұл адамның
рефлексифті-гностикалық қабілеттерімен байланысты қабілеттердің екінші
тобы. Балаларға педагогикалық еріктік әсер ету , педагогикалық талап
қоюшылық, педагогикалық әдеп, балар ұжымын ұйымдастыра алу қабілеті- бұл,
қазір атап жүргендей , интерактивті-коммуникативті қабілеттер.
Ф.Н.Гоноболин бөлген қабілеттердің өте маңызды төртінші тобы – мұғалім
тілінің мазмұндылығын, ашықтығын, бейнелілігін және сенімділігін
сипаттайтын қабілеттерді қамтиды.
Неғұрлым жалпыланған түрде педагоикалық қабілеттерді В.А.Крутецкий
көрсеткен , ол оларға сәйкес жалпы анықтамалар берген [ 97,294-299]
1. Дидактикалық қабілеттер – шәкірттерге оқу материалын неғұрлым ұғын
ықты қылып беру қабілеті , оларға материалды немесе проблеманы айқын
және түсінікті түрде келтіру , пәнге қызығушылық тудыру, шәкірттерде
белсенді ойды өз бетінше қоздыру.Дидактикалық қабілеті бар мұғалім қажет
жағдайда оқу материалын бейімдеп, қиынды жеңіл, күрделіні қарапайым ,
ұғынықсыз, түсініксізді – түсінікті қыла алады. Кәсіби шеберлік , бүгін біз
түсініп отырғандай, тек білімдерді бала санасына жеткізе біле беру,
материалды белгілі және түсінікті мазмұндау қабілетін ғана емес , сондай-ақ
шәкірттердің өзіндік жұмысын, өз бетімен білім алуын ұйымдастыру қабілетін
, шәкірттердің танымдық белсенділігін ақылмен және нәзік дирижерлеп,
оларды керек жаққа бағыттап отыру қабілетін қамтиды.
2. Академиялық қабілеттер – ғылымның сәйкес аймағына деген қабілеттер
(математикаға, физикаға, биологияға, әдебиетке және т.б. ) қабілетті
мұғалім пәнді тек қана оқу курсының көлемінде ғана емес , елеулі терең
және кең түрде біледі, ол үнемі өз ғылымында жаңалықтарды бақылап жүреді,
материалды абсолютті еркін игереді, оған үлкен қызығушылық көрсетеді, кем
дегенде қарапайым зерттеу жұмысын жүргізеді.
3. Перцептивті қабілеттер – оқушының , тәрбиеленушінің ішкі
дүниесінеене білу қабілеті , оқушы тұлғасын және рның уақытша психикалық
күйлерін түсінумен байланысты психологиялық бақылампаздық. Қабілетті
мұғалім, тәрбиеші елеусіз белгілерарқылы , болар-болмас сыртқы көрінулер
бойынша оқушының ішкі дүниесінде болып жатқан өзгерістерді байқап қалады.
4.Тілдік қабілеттер - өз ойлары мен, сезімдерін тілдің, мимика және
пантомимика көмегімен айқын және нақты білдіре алу қабілеті. Қабілетті
мұғалімнің тілі сабақ кезінде қашанда шәкірттерге бағытталған. Мұғалім жаңа
материалды хабарласын , оқушы жұмысына түсініктеме берсін , мақұлдау немесе
сөгіс айтсын , қашанда оның сөзі ішкі күшпен , сенімділікпен , өзі айтып
тұрған нәрсеге қызығушылықпен ерекшеленеді. Ойын оқушылар үшін түсінікті ,
айқын, қарапайым түрде білдіру.
5. Ұйымдастырушылық қабілеттер – бұл, біріншіден , оқушылар ұжымын
ұйымдастыру қабілеті, оны жаңа міндеттерді орындауда топтастыру және дем
беру , екіншіден өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеті, өз жұмысын
ұйымдастыру дұрыс жоспарлау және өзін бақылау іскерлігін
ұйғарады.Тәжірибелі мұғалімдерде өзіндік бір уақытты сезіну қалыптасады –
жұмысты уақытқа дұрыс бөлу , белгіленген мерзімде улгеру ептілігі.
6. Авторитарлық қабілет – шәкірттерге тікелей эмоционалды – еркін әсер
ету қабілеті және осы негізде олардың алдында беделді бола білу қабілеті
(бірақ, әрине, беделдік тек осы негізде ғана жасалмайды , мысалыға, білімді
өте тамаша білу, мұғалім сезімталдығы мен әдебінің негізінде т.б. ) .
Авторитарлық қабілеттер мұғалімнің тұлғалық сапаларының бірқатар жиынына
байланысты , соның ішінде оның ерік сапалары ( шешімділік, төзімділік,
табандылық, талап қоюшылық және т.б.) және де оқушыларды оқыту мен
тәрбиелеуге жауапкершілік сезіміне , мұғалімнің өзінің дұрыстығына
сенімділігіне , осы сенімділікті өз шәкірттеріне бере алу іскерлігіне
байланысты.
7. Коммуникативтік қабілеттер – балалармен қарым-қатынас жасау қабілеті
олармен қарым-қатынас жасауда дұрыс тәсіл таба алу , олармен,
педагогикалық көзқарас тұрғысынан , орынды өзара әрекеттесуді орнату
іскерлігі, педагогикалық әдептің болуы.
8. Педагогикалық қиял ( немесе болжам жасау қабілеттер ) - өз
әрекеттерінің салдарын алдын ала көруден, оқушыдан болашақта кім шығатынын
елестете отырып , оның тұлғасын тәрбиелеуді жобалаудан , тәрбиеленушілердің
қандай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен көрінетін арнайы
қабілеттер .
9. Зейінді бір мнзгілде іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы
үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды мазмұндаудың
мазмұны мен формасын , өз ойының ( немесе оқушы ойының) өрісін мұқият
бақылайды, сонымен бірге оқушщылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау,
назар аудармау, түсінбеу белгілерін , тәртіп бұзуды байқап отырады және де
өз мінез-құлқын қадағалап отырады (тұрысы, мимикасы және пантомимикасы,
жүрісі).
Келтірілген педагогикалық қабілеттер анықтамасынан көрініп отырғандай
, олар өз мазмұнында , біріншіден, көптеген тұлғалық сапаларды қамтиды,
екіншіден белгілі бір әрекеттерде , іскерліктерде ашылады. Бұл жерде
бірнеше қабілеттер мазмұнына енетін іскерліктер бар, мысалы, дидактикалық
қабілеттерге жататын шәкірттердің өз бетінше жұмысын ұйымдастыру іскерлігі
болып табылады. Ол ұйымдастырушылық қабілетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
І Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты ... ... ...
1.2 Қабілет құрылымы және қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін дамытудың
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
анықтау және дамыту жұмыстары.
1. Бастауыш сынып оқышыларының шығармашылық
қабілетін
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3. Зерттеу нәтижесін жинақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның
психикалық және физикалық қуатына әр алуан талап қояды. Қандай да болмасын
бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы
болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың қабілет саласында тең
емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім
жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Қабілет – адамның табиғи және жүре пайда болатын қасиеттерінің
жиынтығы. Бірақ табиғи қасиеттер тума болғанымен еңбек үрдісінде, тәрбие
жағдайында өңделіп, дамып жетіледі. Қабілет жайында теориялар И.П.Павлов,
Г.Вальтер, В.Бобен, У.Эшби, Г.С.Костюк, В.Д.Небылици және тб. еңбектерінен
экономика мен ғылымның, өнердің дамуында әлеуметтік обьективтік
жағдайлармен қатар қабілеттің маңызды орын алатындығын ерекше атап өткен.
Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа
жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.
Батыс Германия теоретигі Г.Вальтер өзінің Қабілетті балалардың
мектеп қабырғасында өту жолының әлеуметтік айырмашылықтары деген еңбегінде
қабілеттіліктің өскен ортаға тәуелділігі шамалы, ол түгелдей орын
тебетіндікке, жалпы тұқымқуалаушылыққа байланысты деп жазды.
Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге
жағдай туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,
онымен санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша,
мектеп, отбасы зер салуын керек етеді.
И.П.Павловтың жүйке жүйесінің тиртері туралы ілімі қабілеттердің
физиологиялық негізін түсінуде де үлкен орын алады. Әр адамның іс-әрекеттің
бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, істің
нәтижесінен анық байқалады.
Қабілеттің табиғи алғышарттары белгілі бір талдағыштардың сыртқы
әсерді сезінгіштігінен тұрады. В.Д.Небылициннің айтуынша, жоғары
сезімталдыққа ие жүйке жүйесі – суреткерлік қабілеттің дамуына жағдай
жасайды. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстінде көрініп отырады. Сонымен қабілет – адамның дара
психологиялық ерекшелігі. Тек дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде
ғана оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.
Жеке тұлғаның шығармашылық ой өрісінің дамуына жағдай жасау, белсенді
көркемдік іс-әрекеттерге деген құштарлық пен ықыластылықты қалыптастыру,
егеменді еліміздің болашағын: мәдениеттік, өнерін, әлеуметтік жағдайын
гүлдендірудің алғы шарттарының бірден-бір өзекті мәселелерінен саналады.
Шығармашылық ой-өрісті, дамыту, сол арқылы қоршаған ортаға әсемдік пен
сұлулық енгізуге деген құштарлық негізінен көркемдік білім беру жүйесі
арқылы қалыптасатыны белгілі. Көркемдік білім беру – түрлері өнерге баулу,
олардың қыры мен сырын игеру, өнер түрлерінің адам, қоғам өміріндегі
атқаратын қызыметін толық мәнде танып білудің барысын қамтиды. Соған
байланысты, көркемдік білім берудің жан-жақты формалары, түрлері, әдіс-
тәсілдері жас ұрпақты шығармашылыққа баулудың негізгі тәлім-тәрбиелік
құралы болуы тиіс.
Бастауыш мектепте, оқушыларды, қоршаған ортаның сұлулығымен
қауыштыруға, олардың әсемдік туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыруға,
сан-алуан көркем бейнелеу іс-әрекеттер арқылы әсемдікті оқушының өз қолымен
жасауға деген ықыластылығын, шығармашылық ойлау қиялын дамытатын
эстетикалық пәндердің бірі – Бейнелеу өнері.
Бейнелеу өнері арқылы, бастауыш сынып оқушыларының, әр жастағы
кезеңдердегі, эстетикалық тәрбиенің сапасын, олардың шығармашылық ой-
өрістерінің даму сатыларының ерекшелік көптеген педагогтар мен
психологтар зерттеп келеді. Зерттеушілердің тұжырымдауынша, шығармашылық
тұлғаны қалыптастыру, қысқа мерзімде жүзеге асырылмайтыны, ол
балабақшадан бастау алып, бастауыш, орта мектеп бойына жалғаса дамып,
одан әрі жеке тұлғаның бүкіл өмір бойы өтіп жататын, ұзақта күрделі
құбылыс екенін дәлелдейді.
Психологияда, бейнелеу өнері арқылы шығармашылыққа баулудың нәтижесін
түрлі көркемдік іс-әрекеттердің сапалы жемісі ретінде қарастырады
(А.Лернтьев, С.Л.Рубинштейн, М.С.Каган, Б.М.Теплов т.б.). Бастауыш
мектептегі бейнелеу өнерін оқыту негізінде, оқушылардың, көркемдік білім
деңгейін көтеруге, олардың шығармашылық ой-өрістерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызатын педагогикалық, әдістемелік мәселелерге бағытталған
Қазақстандық педагог – ғалымдар еңбектері де, бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық деңгейінің даму ерекшеліктеріне тоқталды (Қ.Ералин,
Б.Әлмұхамбетов, Ж.Балкенов, Ә.Қамақ т.б.).
Адам қабілеті туралы еңбектерге талдау жасай отырып оны жедел дамыту
шарттарының теориялық мәселелеріне сипаттама беру арқылы зерттеу
жұмысымыздың қаншалықты өзекті екендігіне көз жеткізуге болады. Сондықтан
курстық жұмысымыздың тақырыбын Бейнелеу өнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту деп алдық.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін бейнелеу өнері арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны – бастауыш сынып оқушыларының қабілеті.
Зерттеу пәні – бейнелеу өнері арқылы шығармашылық қабілетті дамыту
ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы – - оқу іс - әрекеті барысында баланың
қабілетін дамытатын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік
зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілетін бейнелеу өнері арқылы дамыту туралы мәлімет алуға
болады. Егер де бастауыш сынып мұғалімдері баланың іс-әрекетін күнделікті
бақылауға алып отырса, оқу үрдісінде шығармашылық қабілетті дамыту
мақсатталса, оқушылардың шығармашалақ қабілетін дамытуда кездесетін
қиындықтар болмас еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Қабілет мәселесі туралы психологиялық әдебиеттерге талдау жасау
1. Қабілетті дамыту жолдарын қарастыру.
2. Шығармашалақ қабілетті дамыту жұмыстарын тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - бастауыш сынып оқушыларының
қабілеті туралы мәселе психология білімінің теориялық ережелерін
толықтырады, зерттеу мәселесіне байланысты шығармашылық қабілеттің мәні мен
мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - зерттеудің ғылыми әдістері
жүйесін мақсатты қолдану және теориялық тұрғыда негіздеу жүзеге асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – зерттеу барысында қабілетті
дамытатын әдістемелер бастауыш сынып оқушыларына бейімделіп пайдаланылды.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытуға арналған
әдістемелер жинақталды.
Зерттеу әдістері – ғылыми еңбектерге теориялық талдау,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау.
Зерттеу базасы -
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі , қорытынды және қосымшадан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде қабілет мәселесінің зерттеу заты мен
нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде бастауыш сынып оқышыларының қабілетінің
даму деңгейі анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
І Қабілет мәселесінің психологиялық – педагогикалық
мазмұны
1.1 Психологиядағы қабілет мәселесінің теориялық сипаты
Қабілет адамның даралық психологиялық ерекшелігі.
Адамның
қабілеті тұқым қуалау факторына және өмір тәжірибесі мен тәлім – тәрбие
істерінің нәтижесінің үнемі дамып жетілуіне байланысты.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – қабілеті.
Қабілет мәселесі қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс -
әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі
ретінде, қабілетті дамыту мен қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен
ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп
отыр.
Қабілет деп әр адамның белгілі бір әс -әрекет түріне икемділігін
айтады немесе қабілет дегеніміз – мақсатқа бағытталған, тәлім –тәрбие
жұмысына байланысты адамның бір іс -әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі
және оны нәтижелі етіп атқаруы [1, 256]
С.Л.Рубинштейн көрсеткендей Адам қабілеттерінің даму процесі
адамның даму процесі б.т. Адамның белгілі бір білімдер мен әрекеттер
тәсілдерін игеруі өзінің ішкі шарты ретінде ақыл-ой дамуының белгілі
деңгейі – ақыл-ой қабілеттерінің дамуына ие болады.[193,277 б ].Бұл ахуал
оқу іс-әрекетін түсіндіру үшін аса маңызды. Б.М.Теплов [213] берген
неғұрлым кең түрдегі анықтамада қабілеттердің тұлғаның даралық қасиеттері
ретіндегі негізгі сипаттамалары келтірілген , олар іс-әрекетті орындаудың
табыстылығына қатысты бір адамды екіншісінен ажыратады.
Егер С.Л.Рубинштейн бойынша , ақыл-ой қабілеттерінің дамуы білімдерді
игерудің алғышарты болса, онда Б.М.Теплов бойынша , қабілеттердің өзінің
даму алғышарты ретінде нышандар болады, яғни туа берілген анатомо-
физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қабілеттер іс-әрекетте жаратылады және
де іс-әрекеттің , оның құралдары мен тәсілдерін игерудің жылдамдығы ,
тереңдігі , беріктігі сияқты динамикалық сипаттамаларында көрінеді.Іс-
әрекеттің әр түрлеріне қатысты жалпы интеллектуалдық және арнайы қабілеттер
жіктеледі. Қабілеттердің кең алынған анықтамасы оның индивид қасиеттері
екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс-әрекетті орындаудың табыстылығын
шарттайды. Мұнда, іс-әрекеттің өзінде онтогенетикалық дамитын және осыған
орай , сыртқы жағдайларға байланысты қасвиеттер назарға алынып тұр [110, 8
б ].
Осы қасиеттерді оқудың әр түрлерінде , мысалы, музыка (Б.М.Теплов),
математика (В.А.Крутецкий), бейнелеу ( В.И.Киреенко ), әдебиет
(В.П.Ягункова , г.в.Быстрова), химия (Д.А.Эпштейн) және т.б. облыстарды
зерттей отырып , авторлар сәйкес қабілеттер анықтамасына тек психикалық
процестердің өту ерекшелігін ғана емес , сондай-ақ көбінесе тұлғаның
кейбір қырларын да жатқызады. Мысалыға, әдеби-шығармашылық қабілеттерді
зерттеуші В.П.Ягункова оның алты компоненттерін атайды : 1)әсерленгіштік,
2)поэтикалық қырағылық, 3)жақсы ес (бейнелілікте, сөздік-логикалық та),
4)жаңа бейнелерді жасау қабілеті, 5)көңіл-күйге ортақтасу күйінің пайда
болу жеңілдігі, 6)сөздік ассоциациялардың байлығы. Тіптен айқыны , бұл
компоненттер – психикалық процестердің де және де тұлғаның әсерленгіштік
, көңіл-күйге ортақтасу пайда болу жеңілдігі сияқты қырларының да күрделі
комплекстері.
Кез келген бейімділік , ең әуелі қабілетке айналу үшін дамудың үлкен
жолынан өтуі тиіс. Көптеген адам қабілеттері бұл даму адамның туған кезінен
басталады және егер ол қабілеттілігіне сәйкес дамитын әрекеттің сол түрімен
шұғылдануын жалғастырса, өмірінің соңына дейін ол тоқтамайды.Қабілеттің
дамуын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Әрбір адам өзінің даму
барысында қандай да бір әрекет түрін меңгеруде , сол немесе басқа да
ықпалда көтеріңкі сезімталдылық кезеңіәнен өтеді. Мысалы, баланың екі-үш
жас шамасында сөйлеу тілі қарқынды дамиды, бес-жеті жасында ол оқуды
меңгеруге дайынырақ болады.Мектепке дейінгі жастағы орта және аға буынды
балалар рөлдік ойындарды ойнауға құмартады және рөлге жаттығып , түрленуі
төтенше қабілетті жария етіп жатады.Ерте ме , кеш пе аяқталатын арнайы
әрекет түрлерін игеруге ерекше дайындық осы кезең екенін атап өту керек
және қандай да бір қызмет қолайлы кезеңде өз дамуын иемдене алмаса , онда
мұның салдарынан оның дамуында төтенше қиыншылықтар болады. Сондықтан
баланың қабілетін дамыту үшін тұлғалық сияқты оның барлық кезеңдері
маңызды. Бала есейген сәтте жіберіп алғанын толықтырып алады деп ойлауға
болмайды.
Кез келген қабілетті дамытудағы бірінші кезең ол үшін қажетті
органикалық құрылымының жетілуімен немесе олардың негізінде қажетті
функционалдық мүшелердің қалыптасуымен байланысты.Әдетте ,бұл туғаннан
бастап, алты жас аралығында өтеді. Барлық анализаторлар жұмысының
жетілдірілуі, ми қабығының жекелеген бөліктерінің функционалдық
дифференциацясы және дамуы осы кезеңде өтеді. Бұл балада арнайы
қабілеттердің келешекте дамуы үшін алғышарт ретінде көрінетіндердің белгілі
деңгейін , жалпы қабілеттілікті қалыптастыру мен дамытуды бастау үшін
қолайлы жағдайлар туғызады.
Осы сәтте арнайы қабілеттің қалыптасуы және дамуы бастау алады.
Арнайы қабілетті дамыту мектепте , әсіресе , бастауыш және орта сыныпта
жалғасады.Арнайы қабілеттің дамуына алғашында әр түрлі балалардың ойыны
көмектеседі, сосын барып оқу мен тәрбие әрекеті мәнді әсер ете бастайды.
Біздің көріп білгеніміздей , балалрдыңойыны ерекше қызмет атқарады.
Қабілеттің дамуына бастапқы түйткіл болатын, ол- ойын. Ойын барысында
көптеген қозғалыстық , құрылғыштық , ұйымдастырушылық, көркем- суретшілік
және басқа да шығармашылық қабілеттердің дамуы болады. Сонымен қоса ойынның
маңызды ерекшелігі онда бір ғана емес , қатарынан қабілет жиынтығы дамуы
болады.
Бала шұғылданатын барлық әрекеттің түрлерін ойын , жапсыру және сызу
болсын қабілетті дамыту үшін бірдей мәнге ие екенін атап өту қажет .
Қабілетті жақсы дамытатын , балаларды ойландыратын- шығармашылық әрекет.
Мұндай әркет әрқашан өзіне жаңа мүмкіндіктер ашқанымен , өзі үшін жаңа
білім ашқанымен, кез келген жаңаны құрумен байланысты . Бұл пайда болған
қиыншылықтарды жеңуге бағытталған қажетті күштерге қосымша онымен
шұғылдануға күшті және мәнді ынта болып табылады. Сонымен қоса
шығармашылық әрекет өзіне қол жеткізген жетістіктерінен қанағаттылықты
сезінуін және өзіне сенімділікті туғызып, талаптылық деңгейін көтеріп, өзін-
өзі бағалауын бекіндіреді.
Егер орындап жатқан әрекеті оңтайлы қиындықта тұрса, яғни баланың
шамасынан тыс болса , онда ол Л.С.Выготский жақын даму аймағы деп атаған
дамуды іске қоса отырып , өзінің қабілетін дамытады. Бұл аймақта
орналаспаған әрекет қабілеттілікің соншалықты төмен деңгейде дамуына
тірейді. Егер ол өте қарапайым болса , онда ол барлық қабілетті жүзеге
асырады; егер де ол төтенше күрделі болса, онда орындалмайды, ал мұның
салдары жаңа іскерлік пен дағдының қалыптасуын жасамайды.Қабілетті дамыту
елеулі көлемде бейімділіктерді іске асыруға мүмкіндік беретін шарттарға
тәуелді екенін білесіздер. Сондай шарттардың бірі, жанұялық тәрбиенің
ерекшелігі . Егер ата-аналар балаларының өздерінің кішкентай кезінде
өздігінен анықталынған кез келген қабілетінің жоғары дамуына мүмкіндік
болады. Қабілетті дамыту шарттарының басқа топтарын , көбінесе макроорта
анықтайды. Макроорта деп адамның туып-өскен қоғамының ерекшелігін
есептейді. Макроортаның неғұрлым позитивті факторы қоғамның өз мүшелерінің
қабілетін дамытуына қамқорлық жасаған жағдайлары болып табылады. Қоғамның
бұл қамқорлығы білім беру жүйесінің тұрақты жетілдірілуіне , сонымен қатар
өскелең ұрпақтың кәсіби бағдарын дамыту жүйесінің дамуында көрініп отыр.
Кәсіби бағдарланудың қажеттілігі әрбір адам тап келетін өмірлік жолын
таңдаудағы және кәсібін анықтаудағы мәселелер, төтенше өзекті мәселелермен
шарттастырылған . Француз психологы А.Леон кәсіби бағдарланудың
диагностикалық және тәрбиелік деп атаған екі тұжырымдамасының тарихи түрін
қалыптастырған. Бірінші, диагностикалық жеке тұлғаның кәсіби жарамдылығын
анықтауға таңдау жүргізеді.Кеңесші тест көмегімен, адамның қабілеттілігін
өлшейді және кәсіпке қойылатын талаптармен оларды жинастыру жолымен, оның
аталмыш кәсіпке жарамдылығы немесе жарамсыздығы туралы қорытынды жасайды.
Көптеген ғалымдар кәсіби бағдарланудың осы тұжырымдамасын механистикалық
деп бағалайды.Оның негізінде ортаның ықпалында шамалы, тұрақты білім сияқты
қабілеттілік көзқарасы жатыр. Аталмыш тұжырымдаманың шеңберінде субьектіні
енжарлық маңызға әкеп соғады.
Екінші тәрбиелік – жеке тұлғаның тәрбиенің ықпалымен жоспарлану , және
өзінің анықтағанының сәйкетігінде кәсіби өмірге дайындығына бағытталған
тұжырымдама . Негізгі маңызы әр түрлі әрекетті меңгеру барысында тұлғалық
белсенділігі , өзінің таңдау мүмкіншілігі , өзін-өзі тәрбиелеу және дамытуы
толығымен бағаланылмайды. Сондықтан отандық психологияда осы мәселелерді
шешу кешенді жүргізіліп жатыр. Кәсіби бағдарланудың бұл мәселелерін шешу
екі тәсілдемеде : жеке тұлғаның қабілетін анықтау және оған келешек
мамандығының дайындығына көмек тізбекті қатар ұсынғанда ғана мүмкін деп
есептейді.
Е.А.Климов мамандыққа талап пен қабілеттің сәйкестігін қарастыра
отырып , кәсіби жарамдылықтың төрт түрлі дәрежесін бөліп көрсетті. Бірінші
- аталмыш кәсіпке жарамсыздығы.Ол уақытша немесе нақтылы жеңе алмайтын
болуы мүмкін. Екінші – қандай да бір кәсіпке немесе солардың тобына
жарамдылығы. Ол адам еңбектің қандай да бір саласы қатысына қарама-
қайшылығы болмауымен сипатталады, бірақ көрсеткіші де болмайды. Үшінші-
әрекеттің сол саласына сәйкестігі : қарама-қайшылығы жоқ және белгілі бір
кәсіпке немесе кәсіп тобының талаптарына анық сәйкес келетін кейбір жеке
қасиеттері болады. Төртінші- аталмыш әрекеттің кәсіби асласына әуестенгені.
Бұл адамның кәсіби жарамдылығының жоғары деңгейі.
Климовтың кәсіби бағдарлану жұмыстары бойынша кәсіптерді жіктеу
сауалнама түрінде әзірленіп, іске асырылған. Осы жіктелімнің негізінде
кәсіптің адамға ұсынатын талаптарының ережелері болған. Мысалы, адам-
адам, адам-табиғат және т.б. өзара қатынасты жүйелер сияқты әрекеттің
барлық түрін бөліп қарауға болады.
Әрбір адамның іс - әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық таным
процесінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жұмысына,
сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік –
адамдағы жеке – дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы – көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу – баскетболшы – спортшыларға тән
ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек белгілі бір іс
-әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қаблеттілікке
аса қажетті қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу,
оларды бір –бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл - әрекет реакцияларының
жылдамдығы неғұрлым жоғары деңгейде болса, спорт түрлерімен шұғылдануға
өзіндік әсері пайдасы тиері даусыз.
Кез – келген адамның екі – үш түрлі іс - әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл –адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы, қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы
түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас –ынтадан, дағды
мен икемділіктен айқын көрінеді.
Әр адамның іс - әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті
орындауы үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл
–адамдардың даралық ерекшеліктері. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір
адам тез меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші
адам іске бірден төселіп кете алмай, сол іс - әрекетке лайық әдет
–дағдыларын қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы
мүмкін. Бұл жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда
әлдеқайда жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді.
Адамның істеген ісі мен әрекетін бақылап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп кесіп айтуға болмайды. Мәселен, сурет өнерінің
әліппесімен әлі танысып үлгермеген баланы өнердің бұл түріне қабілетті не
қабілетсіз деу әлі ертерек. Тек ұйымдастырылған оқу –тәрбие негізінде ғана
оның сол іс -әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата
тегіне, яғни тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті –оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет. Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет
деген дұрыс емес. Себебі, қабілет –адамның даралық психологиялық
ерекшелігі. Ал туа пайда болатын нәрсе –қабілеттің дамуына негіз болатын
анатомиялық және физиологиялық ерекшелік –нышан Нышанның табиғи негізі
–жоғары жүйке жүйесінің қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың
қозу, тежелу сияқты сан қилы әректі және олардың алмасып отыруы. Ол өмір
тәжірибесі, тәлім –тәрбие істері нәтижесінде үнемі дамып жетіледі.
Қабілеттің дамуы мен көрінісінің ең жоғары деңгейі- талант, дана деген
терминдермен аталады. Талантты және дана адамдар өнерде, ғылымда зор
қоғамдық мәні бар нәтижеге жетеді. Дана адам әдебиет, өнер, өндіріс
саласында бұрын соңды болмаған , соңғы жаңалықтар ашады.
Таланттылық – даналықтың қалыптасуына аса қолайлы жағдайлар , жеке
адамның жан- жақты дамыған кезінде туады. Мәселен, Леонардо да Винчи , Гете
, Ломоносовтар шығармашылық қызметтегі даналықтың және адамның жан- жақты
дамуының үлгісі болып табылады [2, 321].
Қабілетті осындай деңгейлермен қоса оның бағыт- бағдарына ,
мамандық ерекшеліктеріне қарай түрлерге бөлу қажет. Әдетте, психологияда
осы бағытта жалпы және арнаулы қабілеттерді зерттейді.
Жалпы қабілеті ретінде жеке адамның білім меңгерудің жеңғіл де
нәтижелілігін салыстырмалы түрде қамтамасыз ететін интеллектуалды қасиеттер
жүйесі ұғынылады. Шетел психологиясында қабіллеттің бұл түрін іntelligens
деп атайды, бұл ақыл- ой қабілеті деген сөздің мағынасын береді.
Арнаулы қабілет іс- әрекеттің , мәселен, әдебиет, сурет өнері, сахна өнері
арнаулы салаларда , жоғары нәтижеге жетугн жәрдемдесетін жеке адам
қасиеттерінің жүйесі.
Қабілеттің аталған осы екі түрінен басқа практикалық іс- әректеке
қабілеттілік дейтін үшінші түрін де атауға болады. Бұған конструктивті –
техникалық , педагогтық қабілеттер кіреді. Қабілеттердің осындай
жіктелуінің негізінде іс- әрекеттің жекеленген түрлерінің адамға қоятын
өзіндік талап , тілектерін ажырата білушілік жатады.
- Біріншіден , арнаулы қабілеттер жалпы, ақыл-ой қабілеттерімен табиғи
байланыста. Адамның жалпы қабілетінің жақсы жетілуі оның арнаулы
қабілетінің өрістеуіне ішкі жағдай туғызады. Арнаулы қабілеттер өз
тарапынан белгілі жағдайларда ақыл- ойдың дамуына жақсы әсерін тигізеді.
- Екіншіден, әр түрлі әдеби, математикалық , ғылыми , өнерлік қабілеттері
жоғары дәрежеде дамыған жеке адамдар аз кездеспейді. Бұл жайт қабілет
түрлерін бір- біріне қарсы қоятын концепциясының жалған екндігін көрсетеді.
- Үшіншіден, практикалық қабілеттер шығармашылық әректте жоғары деңгейде
дамыған интнллектісіз дамымайды және іс жүзіне аспайды. Мәселен, адамның
конструктивтік- техникалық қабілеті көбіне үлкен ғылыми дарынмен
байланысты, дарынды өнертапқыш жиі- жиі өндіріске ғана емес, ғылымға да
жаңаық енгізеді. Сөйтіп іс-әрекеттің қай- қайсысы да қабілеттің жалпысына
да , арнаулысына да белгілі бір талап қояды. Адамды тар өрісті мамандыққа
баулудың , қабілет аясын тарылтудың дұрыс емес екені осыдан шығады. Тек
жеке адамның жан- жақты дамуы ғана жалпы және арнаулы қабілеттің көрініс
беруіне , қалыптасуына көмегін тигізеді. Бұдан, әрине, адам қабілеті мен
бейімділігі байқалған салада маманданбауы керек деген қорытынды шықпайды
[9, 133].
Н. С. Преображенская мен С. А. Саркисовтың зерттеулері адамның ми
қыртысының үлкен жарты шарындағы жасушалардың орналасуына айтарлықтай дара
айырмашылықтар болатынын дәлелдеді. Сондай- ақ ми жасушалары қабаттарының
құрылымында дара айырмашылықтар болатындығы бұлардың ми қызметіне , атап
айтқанда , қабілеттердің көрініс беруіне қатысы болатындығы аталып өтілді
[6, 265].
Нышан –мидың, жүйке жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы
табиғи даралық өзгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері. Адамның белгілі бір іс -әрекетті орындауға
бейімді болуы қабілеттің дамып қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Алайда, бұл
нышандар іс -әрекеттің нәтижелі болуының толық жағдайы болып саналмайды. Ол
үшін адам бойындағы нышандарды дер кезінде анықтап алу керек. Содан соң оны
әр алуан әрекет үстінде дамытып отыруға бейімделіп, тәлім –тәрбие арқылы
өрістете түсу қажет.
Нышан сан қилы мағынада көрініс береді. Мәселен, әлеуметтік ортаның,
тәрбие мен оқыту істерінің және түрлі жағдайлардың әсерінен белгілі бір
нышандар негізінде түрлі қабілеттердің дамуы мүмкін. Мысалы, бойында
шапшаңдық пен дәлдік, ептілік пен шеберлік нышандары бар адамдар тіршілік
жағдайы мен қызмет саласына сай әр түрлі қабілетке ие болуы мүмкін. Бірі –
хирург дәрігер, екіншісі –гимнаст, үшіншісі –суретші т.с.с. Нышанның
ерекше түрі адамда жас кезінен байқалады.
А.Д.Савченко өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді [1, 257].
Психологияда қабілеттердің үш концепциясы бар. Олардың бірі –
қабілеттері жеке аламның биологиялық анықталған қасиеттері, олардың көрініс
беруі және дамуы атадан мұра болып қалған қорға тәуелді екенін қолдайды.
Мұндай пікірді психологтар ғана емес, сондай-ақ ғылым мен өнердің
(математиктер, жазушылар, суретшілер) кейбір өкілдері де қуаттайды. Мұның
біріншілері өз көзқарастарын нақты зерттеулерден алған деректермен
дәлдегісі келеді. Мәселен ХІХ ғасырда өмір сүрген Гальтон таланттың тұқым
қуалаушылық жолымен болатынын көрнекті қайраткерлердің өмірбаяндарын
зерттеу арқылы дәлелдегісі келген. Гальтонның көзқарасын ілгері дамытқан
Котс адамдардың деңгейін белгілі адамдарға энциклопедиялық сөздікте
берілген орын санымен анықтаған. Галтон мен Котс талант тұқым қуалайды, ал
қоғамның айрықша жағдайлы топтарының өкілдеріне ерекше мол деген тұжырымға
келген.
Осы ғалымдардың зерттеу әдістемесі мен ғылыми сынды көтере
алмайтындығын, ал тұжырымдардың бір жақтылығын айта кету керек. Халықтан
шыққан атақты адамдар есімінің тарихта аз болу себебі – нағыз талант
иелерінің, тіпті даналардың аштықтан, әділетсіздікпен күрес жолында қаза
болуынан танылмай қор болып өткендігінен деп түсіну қажет.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық
сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады.
Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі
белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Іс - әрекеттің белсенді болуы
жағдайында психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі –
австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің
табиғи әрі биологиялық құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм.
К.Хорни т.б. көзқарастары адамның дамуындағы іс-әрекетке жан – жақты
сипатта
Адамның психологиялық бейнесін немесе тұлғаның психологиялық
құрылымын, өзіне тән жеке ерекшеліктерін зерттеп білуде өзіне маңызды басты
3 мәселені құрайды:
1) Адам өмірден нені қалайды, оған не нәрсе тартымды, қызықты,
ол нәрсеге талпынады?
2) Оның қолынан не істеу келеді?
3) Мұның өзі кім, ол қандай адам?
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын өзіндік
бағаның екі түрлі ерекшелігі бар. Оның бірі - әрбір адамның құрылымы мен
жеке басындағы даралық сипаттар. Бұл – адамдардың типтік мақсаттары мен
байланысты теориялық мәселе. Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке
басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы
психологиялық айрықша маңызды биология мен әлеуметтік факторларға негізделе
отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа беріліп,
Табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор –
адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім - тәрбие
істерінің әсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі
толықтырып отырады.
Адамның өзіндік психологиялық сипатын зерттеуде қабілет мәселесінде
ерекше орын алатын іс-әрекет түрі – оның белсенділігі. Белсенділік іс-
әрекетпен, оның бағдар – мақсатымен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты.
Ойын, оқу, еңбек - адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін
өтеудегі негізгі іс-әрекет түрлері. Әрекет – түрлі қажеттерді өтеуге
байланысты көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызатын процесс. Адамның
психикалық өмірінің жан – жақты дамуы белгілі әрекетпен байланысты. Әрекет
дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі бір мақсатқа жетуге
бағытталған процесс. Адам үшін іс - әрекеттің қашан да қоғамдық әлеуметтік
мәні зор. Іс -әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты шарты. М.И.Лисина өзінің қарым-қатынас пен іс-
әрекет туралы зерттеуінде қарым-қатынас іс-әрекеттің ерекше түрі екенін
көрсеткен
Қабілеттілік адаммен бірге туады дейтін көзқарастың шындықпен сәйкес
еместігін өмір шындығы көрсетіп отыр. Мұнымен бірге атақты адамдардың
өмірбаяндарын обьективті тұрғыдан талдау – көп жағдайда, көрнекті
адамдардың ерекше дарыны жоқ отбасынан шыққандығын, сондай-ақ атақты
адамдардың балалары мен немерелері-шөберелері дарындылық көрсетпегенін
дәлелдейді.
Батыс Германия теоретигі Г.Вальтер өзінің Қабілетті балалардың мектеп
қабырғасында өту жолынының әлеуметтік айырмашылықтары дейтін еңбегінде
қабілеттіліктің өскен ортаға тәуелділігі шамалы, ол түгелдей әуеліде орын
тебетіндікке, мұнда тұқымқуалаушылыққа байланысты деп жазды. Сөйтіп жеке
адам қасиеттері тұқым қуалайды деген теориямыздың даму мәселесін жоққа
шығарады.
Ағылшын биохимигі С.Роус адам қабілетінің дамуына биологиялық
дағдайлардан гөрі әлеуметтік жағдайдың кедергісі мол дейді. Шынында да,
қоғамда әлеуметтік жағдайлар жеке адамның дене, ақыл-ой, мамандық жағынан
дамуына кедергі жасайды. Осындай пікірге ағылшын психологы Д.Киджен де
қосылады, ол тәрьие – адамның дамуында шешуші орын алады.
Қабілет жайлы бірінші концепцияға қарама-қарсы екінші концепция –
қабілетті түгелімен орта мен тәрбие анықтайды. Мәселен ХҮІІІ ғ. Гельвеций
тәрбие арқылы даналықты қалыптастыруға болады деп жариялайды [17, 456].
Қабілетті танып, білу үшін – адамның сөзі мен ісін салыстырып,мінезін
бақылап, оны өмірдің сан – алуан жағдайларында байқап көру қажет.
Қабілетті оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық тұрпаттағы психология – адам мінезіндегі даралық пен типтілік
бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Идеалистер қабілетті туа бітетін кең өмірде өріс алатын адамның рухани
күші деп түсіндіреді. Идеалистік психологияның кейбір өкілдері бүкіл
адамзатты барлық уақытта да өмір сүретін мырзалар мен құлдардың қабілет
типтері деп аталатын өріссіз, жасанды сұлбаға саяғысы келеді. Осындай
психологтардың басқа бір тобы мінез бітістері мен типтерінің
қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам бірінің қабілетін
екіншісі қайталамайды және адам тумысынан берілген мінез – құлқын өзгерте
алмайды дейді.
Адам қабілеті мен мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында
тұңғыш рет сипаттап жазған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д.IV-III
ғғ). Бірақ, ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді.
Алғашқы кезде қабілет пен мінез адамның әлеуметтік – адамгершілік
ерекшеліктерін білдірген
Соңғы кездердегі көрнекті американ ғалымы У.Эшби қабілет, тіпті
данышпандылықтың өзі де - өмірде жүре пайда болған қасиеттермен, атап
айтқанда, балалаық шақта, одан кейінгі кезеңдерде, білім алу үрдісінде
саналы түрде ақыл – ой әрекет інің бастапқы және кейінгі бағдарламасын
қалай қалып алғандығымен анықталады дейді. Біреулерге бағдарлама –
шығармашылық міндеттерді шешу, ал енді біреулерге тек репродуктивтік
міндеттерінің шешу міндеттерін береді. Эшби еңбекті қабілеттің екінші
факторы деп санайды. Мың рет сәтсіздікке ұшырап, мың бірінші рет жаңалық
ашқан – қабілетті, ал екінші реттен соң мәселені шешпей тастайтын адам –
қабілетсіз дейді [15, 326].
Сырт қарағанда екінші концепция жеке адамның дамуына шек қоймайды,
адамның мүмкіндіктеріне күмән туғызбайды. Бірақ бұл теориямен бұрын да,
қазір де ғылыми келдіспеушіліктер бар. Өмірдегі байқаулар мен арнаулы
зерттеулер қабілеттің табиғи алғы шарты болатындығын жоққа шығармайды. Іс-
әрекеттің бірқатар арнаулы түрлерінде олар ерекше маңыз алады. Кейде
қолайсыз ортада болғанымен, қолайлы жағдайға адамнан қабілеттілікті
артығырақ көрсетіндігі сондықтан. Ғалымдар мидың анатомиялық құрылымында да
ерекшеліктер болғандығын, бұлардың психикалық функцияларға әсер етеіндігін
атап көрсеткен. Физиологтар жүйке қызметінің туыстан болатын типтік
ерекшеліктерін бұлардың да қабілеттерінің қаылптасуына да әсер ететінін
дәелдеп отыр.
Адам іс-әрекетінің дамуы үшін оның бойында міндетті түрде талаптың
болуы шарт. Талап, құлшыныс болмаған жерде оқу іс-әрекеті дами
алмайды. Талап әдетте көру және есту анализаторларынан, сондай – ақ
жүйке жүйелерінің типологиялық қасиеттерінен құралады. 1- 2-ші сигнал
жүйелерінің арақатынастары мен даму деңгейін де талапқа жатқызуға
болады. 1- ші сигналдық жүйеге - түйсік, қабылдау, елес, ал 2- ге
шындықтың ұғым болып қалыптасуы жатады. Психологтардың
пайымдауынша, іс-әрекетсіз ұстаз болғанымен іс-әрекетсіз шәкірт
болмайтын тәрізді. Бұл пікірді орыстың заңғар жазушысы, ойшыл
Л.Толстойдың мына даналық сөзі де тереңдете түскендей. Ол барлық
мүмкіндіктер балалардың бойында, деп жазған. Сол үшін ашылмай
бұйығы жатқан мол мүмкіндіктерді дер кезінде ашып, дұрыс жолға
бағыттай білу керек. Сайып келгенде, бұл бәрімізден де аса үлкен
жауапкершілікті, сезімталдылықты, ыждағаттылықты талап етері сөзсіз.
2. Қабілет құрылымы және қызметі
Қабілеттердің құрылымы – жеке адамның дамуына тәуелді. Қабілеттердің
дамуын репродуктивтік және шығармашылық деп аталатын екі деңгейге бөледі.
Қабілет дамуының бірінші деңгейінде – адам білім игеруде, іс-әрекетті
меңгеруде, оны белгілі үлгіде жүзеге асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
Қабілеттің дамуының екінші деңгейінде - адам жаңа туынды жасай алады.
Қабілет адамның іс - әрекетін анықтайтын, мақсатқа итермелейтін, сол
іс - әрекетті орындау баоысында түрлі жодарды көрсететін процессс. Қазіргі
таңда дүниетанымы биік, адамгершілік қасиеттері жоғары, терең идеслы,
сенімді, белсенді, болмысқа творчествалық көзқараспен қарайтын жаңа адамды
тәрбиелеу басты мақсакт пен міндетке айналып педагог – психологтардың, ата-
аналардың мойнына үлкен жауапкершілік артып отыр. Осы мақсатқа жету үшін ең
алдымен адамның неге қабілетті, неге икемді екеніне толық көз жеткізу
қажет. Себебі бала өзінің мүмкіндігін ескермесе оған ешқандай тәрбие мен
амал - әдістер жағымды әсер етпейді. Олардың дара айырмашылықтарын
дарындылық, талант, ниет және т.б. жақтарын есепке алу маңызды.
Қабілеттің құрылымы
Адамдардың қабілетінде жеке адамға тән айырмашылықтар да
болады, яғни іс -әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы,
екіншісінікі сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық
істің нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық
адамда обьектіні жан –жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік
–нақты іс -әрекетті орындауға талпыну.
Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір
бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады.
Мысалы, адамның бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ
ол осы салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін.
Дегенмен, белгілі бір іс -әрекет түріне қабілеті бар адамдардың
қызығушылығы мен бейімділігі бір –бірімен үйлесім тауып, қабыса алады.
Іс -әрекетпен айналысқанда адамның жетістікке жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез –құлқында мынадай сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен, еңбексүйгіш, табандылық, батылдық.
Осындай ерекше қабілеттілігі бар адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс -әрекетіне, жеке басына сын
көзімен қарап, бойындағы жетістік, кемістігін икемі мен күш –қуатын,
мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы
керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық –адамның белгілі бір
іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін
ерекше қырынан көрсетуі. Мүны мынадан айқынырақ түсінуге болады: қазақ
даласында өздерінің ақындық, әншілік, серілік қасиеттерімен танылған Ақан
сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Әсет, Мәди тәрізді басқа да таланттардың
есімдері осы кезге дейін ел есінде [6, 258] .
Педагогикалық қызметтің субьектісінің жеке психологиялық
ерекшеліктері адамның қабілеттерімен , яғни оның өзіне тән қасиеттерінің
бірімен іштей байланысты. Б.М.Теплов пен В:Д.Небылициннің беделді
мақұлдаулары бойынша, адамның қабілеттері жүйке жүйесінің қасиеттеріне
байланысты емес, өзгеше психологиялық заңдылықтар бойынша қалыптасса да,
дегенмен , оқыту процестері жүйке процестерінің динамикалылығы жоғары
немесе төмен адамдарда түрліше жүреді, ал музыкалық қабілет жүйке жүйесінің
сезімталдығы жоғары немесе төмен адамдарда басқаша қалыптасады [212, 74 б
].
Адамдардың даралық –типологиялық айырмашылықтары тұрғысынан
(Н.Е.Малков) ақыл-ой қабілеттерінің табиғатын зерттеулерде , жүйке
процестерінің типологиялық қасиеттері сөзсіз, ақыл-ой іс-әрекетінің өту
динамикасын анықтайтыны көрсетілген : білімдерді өзектендіру жылдамдығын ,
зейінді шоғырландыру күшін, сырттық тітіркендіргіштерге қатынастардың
ұстамдылығын , ақыл-ой қабілетін . Басқаша айтқанда , адамның оны басқа
адамдардан ажырататын даралық-психологиялық ерекшеліктері ретінде,
қабілеттердің психофизиологиялық , нышандық және өзіндік психологиялық
өзекті деңгейлерінің сөзсіз байланыстары белгіленді. Қабілеттер іс-әрекетті
алдын ала анықтайды және одан көрінеді (С.Л.Рубинштейн , Б.М.Теплов,
В.Д.Шадриков).
Бұл жерде қабілеттердің өзі психологияда түрліше қарастырылады :
қабілеттер мен нышандар ажыратылмайды ; нышандар қабілеттердің
психофизиологиялық алғышарттарының мәні ; қабілет қасиеттер ансамблі , олар
эмоционалдық –еріктік ерекшеліктер мен қатынастар жүйесін қамтиды ; қабілет-
бір белгілі бір білімдер жиынтығы ; қабілет; қабілет- іс- әрекеттің , оны
табысты орындаудың алғышарты, мүмкіндігі; қабілет жекелеген психикалық
функцияларды жүзеге асырушы функционалды жүйелердің қасиеті [ 233, 179 б
].
Отандық зерттеушілер С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов қарастырған
ахуалдардың негізінде педагогикалық қабілеттердің тұтас бір жинағын бөлді.
Олардың ішіндегі Н.Д.Левитов пен Ф.Н.Гоноболин анықтаған негізгілерін
салыстырайық. Мысалыға, Н.Д.Левитов негізгі педагогикалық қабілеттер
ретінде келесілерді бөледі : баларға білімдерді қысқа және қызықты формада
беру қабілеті ; бақылампаздыққа сүйенетін, оқушыларды түсіну қабілеті;
ойлаудың өз бетінше және шығармашылық қалыбы; тапқырлық немесе шапшаң және
дәл бағдарлану; мұғалімнің өзінің жұмысын және де жақсы оқушылар ұжымын
жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық қабілеттер.
Осы бес негізгі қабілеттер мазмұнын дамыта және жете қарастыра
отырып, Ф.Н.Гоноболин он екі қабілеттерді атайды, оларды біріктіре отырып
келесі топтарды алуға болады. Оқу материалын оқушыларға қол жеткілікті қылу
қабілеті және оқу материалын өмірмен байланыстыру қабілеті екеуі бірігіп
өзіндік бір дидактикалық қабілеттер тобын құрайды, олар білімдерді неғұрлым
қысқа және қызықты формада беру деген неғұрлым жалпы қабілетпен
байланыстырылады. Мұғалімнің оқушыны түсінуі,баларға деген қызығушылық ,
жұмыстағы шығармашылық , балаларға қатысты бақылампаздық- бұл адамның
рефлексифті-гностикалық қабілеттерімен байланысты қабілеттердің екінші
тобы. Балаларға педагогикалық еріктік әсер ету , педагогикалық талап
қоюшылық, педагогикалық әдеп, балар ұжымын ұйымдастыра алу қабілеті- бұл,
қазір атап жүргендей , интерактивті-коммуникативті қабілеттер.
Ф.Н.Гоноболин бөлген қабілеттердің өте маңызды төртінші тобы – мұғалім
тілінің мазмұндылығын, ашықтығын, бейнелілігін және сенімділігін
сипаттайтын қабілеттерді қамтиды.
Неғұрлым жалпыланған түрде педагоикалық қабілеттерді В.А.Крутецкий
көрсеткен , ол оларға сәйкес жалпы анықтамалар берген [ 97,294-299]
1. Дидактикалық қабілеттер – шәкірттерге оқу материалын неғұрлым ұғын
ықты қылып беру қабілеті , оларға материалды немесе проблеманы айқын
және түсінікті түрде келтіру , пәнге қызығушылық тудыру, шәкірттерде
белсенді ойды өз бетінше қоздыру.Дидактикалық қабілеті бар мұғалім қажет
жағдайда оқу материалын бейімдеп, қиынды жеңіл, күрделіні қарапайым ,
ұғынықсыз, түсініксізді – түсінікті қыла алады. Кәсіби шеберлік , бүгін біз
түсініп отырғандай, тек білімдерді бала санасына жеткізе біле беру,
материалды белгілі және түсінікті мазмұндау қабілетін ғана емес , сондай-ақ
шәкірттердің өзіндік жұмысын, өз бетімен білім алуын ұйымдастыру қабілетін
, шәкірттердің танымдық белсенділігін ақылмен және нәзік дирижерлеп,
оларды керек жаққа бағыттап отыру қабілетін қамтиды.
2. Академиялық қабілеттер – ғылымның сәйкес аймағына деген қабілеттер
(математикаға, физикаға, биологияға, әдебиетке және т.б. ) қабілетті
мұғалім пәнді тек қана оқу курсының көлемінде ғана емес , елеулі терең
және кең түрде біледі, ол үнемі өз ғылымында жаңалықтарды бақылап жүреді,
материалды абсолютті еркін игереді, оған үлкен қызығушылық көрсетеді, кем
дегенде қарапайым зерттеу жұмысын жүргізеді.
3. Перцептивті қабілеттер – оқушының , тәрбиеленушінің ішкі
дүниесінеене білу қабілеті , оқушы тұлғасын және рның уақытша психикалық
күйлерін түсінумен байланысты психологиялық бақылампаздық. Қабілетті
мұғалім, тәрбиеші елеусіз белгілерарқылы , болар-болмас сыртқы көрінулер
бойынша оқушының ішкі дүниесінде болып жатқан өзгерістерді байқап қалады.
4.Тілдік қабілеттер - өз ойлары мен, сезімдерін тілдің, мимика және
пантомимика көмегімен айқын және нақты білдіре алу қабілеті. Қабілетті
мұғалімнің тілі сабақ кезінде қашанда шәкірттерге бағытталған. Мұғалім жаңа
материалды хабарласын , оқушы жұмысына түсініктеме берсін , мақұлдау немесе
сөгіс айтсын , қашанда оның сөзі ішкі күшпен , сенімділікпен , өзі айтып
тұрған нәрсеге қызығушылықпен ерекшеленеді. Ойын оқушылар үшін түсінікті ,
айқын, қарапайым түрде білдіру.
5. Ұйымдастырушылық қабілеттер – бұл, біріншіден , оқушылар ұжымын
ұйымдастыру қабілеті, оны жаңа міндеттерді орындауда топтастыру және дем
беру , екіншіден өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеті, өз жұмысын
ұйымдастыру дұрыс жоспарлау және өзін бақылау іскерлігін
ұйғарады.Тәжірибелі мұғалімдерде өзіндік бір уақытты сезіну қалыптасады –
жұмысты уақытқа дұрыс бөлу , белгіленген мерзімде улгеру ептілігі.
6. Авторитарлық қабілет – шәкірттерге тікелей эмоционалды – еркін әсер
ету қабілеті және осы негізде олардың алдында беделді бола білу қабілеті
(бірақ, әрине, беделдік тек осы негізде ғана жасалмайды , мысалыға, білімді
өте тамаша білу, мұғалім сезімталдығы мен әдебінің негізінде т.б. ) .
Авторитарлық қабілеттер мұғалімнің тұлғалық сапаларының бірқатар жиынына
байланысты , соның ішінде оның ерік сапалары ( шешімділік, төзімділік,
табандылық, талап қоюшылық және т.б.) және де оқушыларды оқыту мен
тәрбиелеуге жауапкершілік сезіміне , мұғалімнің өзінің дұрыстығына
сенімділігіне , осы сенімділікті өз шәкірттеріне бере алу іскерлігіне
байланысты.
7. Коммуникативтік қабілеттер – балалармен қарым-қатынас жасау қабілеті
олармен қарым-қатынас жасауда дұрыс тәсіл таба алу , олармен,
педагогикалық көзқарас тұрғысынан , орынды өзара әрекеттесуді орнату
іскерлігі, педагогикалық әдептің болуы.
8. Педагогикалық қиял ( немесе болжам жасау қабілеттер ) - өз
әрекеттерінің салдарын алдын ала көруден, оқушыдан болашақта кім шығатынын
елестете отырып , оның тұлғасын тәрбиелеуді жобалаудан , тәрбиеленушілердің
қандай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен көрінетін арнайы
қабілеттер .
9. Зейінді бір мнзгілде іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы
үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды мазмұндаудың
мазмұны мен формасын , өз ойының ( немесе оқушы ойының) өрісін мұқият
бақылайды, сонымен бірге оқушщылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау,
назар аудармау, түсінбеу белгілерін , тәртіп бұзуды байқап отырады және де
өз мінез-құлқын қадағалап отырады (тұрысы, мимикасы және пантомимикасы,
жүрісі).
Келтірілген педагогикалық қабілеттер анықтамасынан көрініп отырғандай
, олар өз мазмұнында , біріншіден, көптеген тұлғалық сапаларды қамтиды,
екіншіден белгілі бір әрекеттерде , іскерліктерде ашылады. Бұл жерде
бірнеше қабілеттер мазмұнына енетін іскерліктер бар, мысалы, дидактикалық
қабілеттерге жататын шәкірттердің өз бетінше жұмысын ұйымдастыру іскерлігі
болып табылады. Ол ұйымдастырушылық қабілетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz